Долон филиалындағы орман зиянкестері және ауруларымен белсенді күрес шаралары

Мазмұны

1. Кіріспе . . . 3
2. Әдебиетке шолу . . . 4
3. Шаруашылыққа қысқаша сипаттама . . . 8Шаруашылықтың табиғи-климаттық жағдайы . . . 8

3. 2 Шаруашылықтың экономикалық сипаттамасы . . . 11

3. 3 Еңбек қорғау және техника қауіпсіздігі . . . 19

3. 4 Орманды қорғау . . . 24

4. Өзіндік тексерулер . . . 32

4. 1 Зертеудің мақсаты және тапсырмалары . . . 32

4. 2 Материал және зерттеу әдістері . . . 32

4. 3 Зерттеудің нәтижесі . . . 36

4. 3. 1 Орман ағаштарын патологиялық тексеру әдістері . . . 36

4. 3. 2 Ағаш ауруларының типтері . . . 39

4. 3. 3 Инфекциялық ағаш аурулардың динамикасы (қимылы) . . . 43

4. 3. 4 Ауру ағаштағы патологиялық өзгерулер . . . 49

4. 3. 5 Абиотикалық факторлардан туындайтын ағаш аурулары . . . 56

4. 3. 6 Ағаш ауруларына қарсы күрес әдістері . . . 61

4. 3. 7 Орман зиянкестерін зерттеу . . . 63

4. 3. 8 Долон бөлімшесіндегі орман зиянкестерімен күресу әдістері . . . 70

4. 3. 9 Жұмыстың экономикалық тиімділігі . . . 73

5. Тұжырымдама . . . 74

6. Қорытынды және ұсыныстар . . . 76

Қолданылған әдебиеттер . . . 77

Қосымшалар . . . 81

1. Кіріспе

Орман - халықтың бағалы қазынасы. Орманды өрт қауіпінен, заңсыз ағаш кесущілерден, белгіленген орманды пайдалану ретінің бұзылуынан, және басқада зиян келтіретін әрекеттерден, сонымен қатар аурулар мен зиянкестерден қорғау қажет.

Аурулар орман факторларына көп мөлшерде зиян келтіреді, отырғызылатын материалдардың өсуіне әсерін тигізеді, ағаш және бұта тұқымдастардың тұқымының жоюылуына әкеледі. Осыған байланысты біздің елімізде және шет елдерде негізгі ағаш ауруларын зерттеуде қарқынды жұмыс жүргізіліп, оларға қарсы күрес шаралары жасалуда. Жыл сайын ғылыми ақпарат легі өсіп отыр. Орманды аурудан қорғау жаңа тәсілдері мен әдістері пайдалана бастады.

Фитопотология - бұл ағаш аурулары, оның туу себептермен оларға қарсы күрес жолдары туралы ғылым. Ол грек тілінің үш сөзінің қосылысынан тұрады: phyton - өсімдік, pathos - ауру, logos - сөз, ілім. Ол жалпы ауылшаруашылық және орман фитопатологиясынан тұрады.

Орман фитопатологиясы ағаш және бұта тұқымдастарының ауруларын және қоймадағы, ғимараттағы, құрылыстағы биологиялық процестердің бұзылуын зерттеп, оларға қарсы күрес жолдарын қарастырады. Фитопатология тек қана жеке ағашты ғана қарастырмай, өсімдіктердің үлкен тобын, не олардың бірлестігін қарастырады.

Кең тараған және қауіпті өсімдік ауруларының көбін саңырауқұлақтар, бактериялар, вирустар және де басқада микроағзалар тудырады. Сондықтан да фитопатология бірнеше ғылымның негізінде дамиды: микология (саңырауқұлақтар туралы ғылым), бактереология (бактерия туралы ғылым), вирусология (вирустар туралы ғылым), микробиология (микроағзалар туралы ғылым) .

Фитопатологиямен тағыда басқа биологиялық және жаратылыстану ғылымда тығыз байланысты.

Фитопатология ауру ағаштың анатомиялық құрылыстарындаға, зат алмасудағы және физиологиялық функциялардағы физиологиялық ауытқуларды зерттеген кезде ботаникамен, өсімдік физиологиясымен және биохимиямен байланысқа түседі, ал ағаштың ауруға тиімділігін және шалдығу механизімін зерттегенде - гентикамен, цитологиямен, малекулярлы биологиямен байланысады.

Орманда аурудың дамуы, және ол келтіретін зиян топырақ жағдайына, алқаптың жасы мен құрамына, орман шаруашылығын жүргізу және ұйымдастырудың техникалық деңгейіне байланысты. Сондықтан орман фитопатологиясы орман өсіру пәндерінің көбімен байланысты. Олар орман топырақтану, орман екпелері, орман шаруашылығы, орман таксациясы және тағы басқалар.

Дипломдық жұмыста ағаш ауруларының түрлері, инфекциялық ағаш ауруларының динамикасы, ауру ағаштағы патологиялық өзгерулер, аурумен күрес жолдары жайлы сұрақтар қарастырылған.

2. Әдебиетке шолу

Орман фитопатологиясының ғылым болып қалануы, дамуы көптеген ғалымдардың еңбегімен тығыз байланысты. Орман фитопатологиясының негізін қалаушы неміс ботанигі фитопатолог Роберт Гартиг (1839 - 1901) . Ол ғылыми микологияның фитопатологиясының негізін салушы Антона де Бериден (1831 - 1888) білім алған.

1874 ж. Р. Гартигтің «Ағаш тұқымдастардың аурулары» деп аталатын кітабы жарыққа шықты. Бұл кітап барлық Еуропа тілдеріне аударылды (1894 ж. Ресейде орманшаруашылығының профессоры М. К. Турсктің аудармасымен жарық көрді) . Кітап бірнеше рет басылымға түсіп және ұзақ жылдар бойы орман өсірушілердің, орман фитопатологтарының негізгі кітабы болып есептелді. Осы жұмысында және де басқа да жұмыстарында Р. Гартиг ағаш аурулары және олардың қоздырғыштарының бтологиясы жайында нақтыланған жеткілікті мәліметтер берді. Гартигтан кейін Германияда орман фитопатология саласында Ц. Тюбеф, Э. Мюнх, Р. Негер деген сияқты даңқты ғылымдар жұмыс жасап, біршама жаңалықтар ашты. Сол уақыттарда орман фитопатологиясымен Еуропаның басқа елдерінде және АҚШта көптеген ғалымдар айналысты.

Бірнеше ағаш ауруларының қоздырғышының биологиясын классиктік зерттеу үлгісімен зерттеу жұмыс жасаған орыс микологы, фитопатолог академик М. С. Воронин (1838 - 1903) .

Ресейде өткен жүзжылдықтың екіншісі жартысындағы ағаш ауруларына қатысты көлемді фитопатологиялық жұмыстар белгілі ғалымдар В. Т. Собичевскийдің, П. С. Матулянистің, С. С. Конаржевскийдің қатысуымен жүргізілді.

Әсіресе 1875 ж. жарық көрген В. Т. Собичевскийдің «Орман ағаштарының қазіргі патологиялық жағдайы және паразит - саңырауқұлақтардың мәні» жайындағы мақаласын елемей кетуге болмайды. 1897 ж. Петербургта Орман институтының профессоры И. П. Бородиннің «Ауыл шаруашылығында және орман өсіруде біршама зиянды саңырауқұлақтар микологиясының қысқаша очергі» басылып шықты. Бұл кітапты Ресейдегі алғашқы орман микологиясының оқулығы деп есептеуге болады, мұнда саңырауқұлақ морфологиясымен биологиясына көп көңіл бөлінген.

Әлемдік және Ресейлік микологияның дамуына, ауылшаруашылық және орман фитопатологиясына үлкен үлес қосқан М. С. Ячевский (1863 - 1932) . Әлемге әйгілі ғалым 500-ге жіық ғылыми жұмыс жазған, соның ішінде іргелі еңбектері «Ормандардағы паразиттік және сапрофиттік саңырауқұлақтар» (1897), екітомдық «саңырауқұлақтар анықтамалығы» (1913, 1917), «микология негіздері» (1933), «Өсімдіктер бактериоздары» (1935) және басқа көптеген жұмыстар.

А. А. Ячевский сонымен қатар фитопатологиялық зерттеулердің ұйымдастырушысы, өсімдіктерді қорғау қызметінің құрылуының бастамашысы болды. 1902 ж. ол орталық фитопатологиялық станцияны құрып және оны басқарды, онда мәдениетті және жабайы өсетін пайдалы өсімдіктердің аурулары мен зақымданулары туралы жылдық мәлімет» шығарды. Шығарылымдар фитопатологиялық білімнің дамуында, таралуында маңызды рөл атқарды. 1907 ж. Петебургте микология және фитопатология бюросы А. А. Ячевский атындағы микология лабораториясы болып қайта құрылып, әлемдік өсімдіктерді қорғау инститтутарының қатарына енді.

Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейін орман фитопатологиясы кафедрасының негізі қаланды, оны 26 ж. бойы А. А. Ячевскийдің шәкірті ғалым, әрі педагог С. И. Ванин (1890 - 1951) басқарды.

С. И. Ванин ғылым тарихына орман фитопатологиясы мектебінің негізін салушы және жоғарғы оқу орындарындағы алғашқы орман фитопатологиясына арналған оқулықтыңавторы ретінде енді. С. И. Ванин орман фитопатологиясының әртүрлі маңызды сұрақтары бойынша көптеген жұмыстарды газет беттеріне шығарды. Оның кең танылған кітаптары «саңырауқұлақпен зақымданған ағаштарды тексеру әдістері» (1934) [17], «орман ағаштарының тұқымдарымен екпелерінің аурулары» (1931) [17] т. б.

Орман фитопатологиясының тарихындағы ғалымдардың қатарына А. С. Бондарцевта (1877 - 1969) кіреді, ол ағаш сүрегін бұзатын саңырауқұлақтардың биологиясы мен систематикасы бойынша әлемдегі ірі мамандардың бірі.

Орман фитопатологиясының даму тарихын әдетте бірнеше этапқа және бағытқа бөледі.

Микологиялық бағыт орман фитопатологиясының құрылуының алғашқы кезеңінде пайда болып, өткен жүзжылдықтың 20- жылдарының басына дейін өмір сүрді. Бұл бағыт ағаш ауруларын зерттеу барысында саңырауқұлақтардың биологиясына және морфологиясына көп көңіл бөлді. Миколргиялық бағыттың көрнекті өкілдері Р. Гартиг, М. С. Воронин, А. А. Ячевский, Г. Н. Дорогин, А. С. Бондорцев.

Октябрь революциясынан кейінгі кезеңде, әсіресе орман фитопатологиясының кафедрасы құрылғаннан кейін, С. И. Ваниннің, А. А. Юницктің, К. Е. Мурашкиннің жұмыстары пайда болғаннан кейін патологиялық бағыт белең алды.

Орман фитопатологиясының даму тарихын әдетте бірнеше этапқа және бағытта бөледі.

Микологиялық бағыт орман фитопатологиясының құрылуының алғашқы кезеңінде пайда болып? өткен жүзжылдықтың 20 жылдарының басына дейін өмір сүрді. Бұл бағыт ағаш ауруларын зерттеу барысында саңырауқұлақтардың биологиясына және морфологиясына көп көңіл бөлді. Микологиялық бағыттың өкілдері Р. Гартиг, М. С. Воронин, А. А. Ячевский, Г. Н:Дорогин, А. С. Бондарцев.

Октябрь революциясы кезеңінен кейін, әсіресе орман фитопатологиясының кафедрасы құрылғаннан кейін және С:И:Ваниннің, А. А. Юницкийдің, К. Е. Мурашкиннің еңбектері жарық көргеннен кейін патология - экологиялық бағыт белең алды: зерттеудің негізгі обьектісі ауруға шалдыққан өсімдік; фитопатологтар барлық компоненттердің күрделі өзара қарым-қатынасын зерттеді, яғни аурудың дамуына қатысатын қоздырғыштың, ауруға шалдыққан ағаштың және қоршаған ортаның. Бұл бағыттың дамуымен орман фитопатологиясының ірі жетістіктері мен табыстары тығыз байланысты.

Купревичтің (1897 - 1969) жұмыстарымен, оның ішінде паразитизмнің жалпы сұрақтарыме, н байланысты ауруға шалдыққан ағаштың физиологиясы монографиясының (1947), негізінде фитопатологиясының физиология - биохимиялық бағыты басталды.

Орман фитопатологиясының қазіргі заманғы даму этапында ағаштардың иммунитет факторларын, олардың ауруға төзімділігін жоғарылату жолдарын, эпифитотияның туу себептерін және оны болжауды, ағаш ауруларының белгілі-бір тобына күрес шараларын ұйымдастыруды зерттеу жұмыстарына басты назар аударып отыр.

Орман фитопатологиясы саласындағы үлкен жұмыстар жоғарғы оқу орындарындағы орман шаруашылығы кафедрасының ғылыми-зерттеу институттарында жүргізіледі.

3. Шаруашылыққа қысқаша сипаттама

3. 1 Шаруашылықтың табиғи-климаттық жағдайы

Қазақстанның орманды өсіруді аудандастыру схемасына (Чупахин, 1870) сәйкес территория далалы аймағында орналасқан; Территория филиалы Ертіс пен Обьтің шеткері қарағайлы және қайысуды далалы орманына және Семей-қарағай орманына қарайды. Ертіс орман шаруашылығы - Семей регионының климаты континентальді, қысы суық, қары аз болса, жазы құрғақ ыстық келеді.

Территория филиалының климаттық ерекшелігі 1-ші таблицада көрсетілген (мәліметтер Семей метеостанциядан) .

Геоморфологиялық территория жағдайы филиалдың Ертіс бойындағы ойпатқа қарайды, ол сусыма құмды толқынды тегістік болып келеді. Топырақты және өсімдікті қабаттың ерекшелігі жергілікті жердің рельефімен тығыз байланысты. Территорияның көп бөлігі қарағайлы орманмен көмкерілген. Рельефтің төменгі бөлігінде қайың, көктерек, аралас ағаш түрлері кездеседі.

1 кесте

Климаттық көрсеткіштер

Тегістік бөлігінде қоңыр қызыл аз құнарлы топырағында селеулі - бетегелі өсімдік топырағы орналасқан. Рельефтің құнарсу жерлерде әртүрлі шабындық өсімдіктер топтамалары орналасқан. Бетеге, селеу, бидайық, тобылғы, қараған кездеседі.

Бұтақты және теректі орман ауданы Ертіс өзеннің аңғарында орналасқан.

Орталық бөлік тұқымдардың күрделі құрамымен және өзен және көлдің көп бөлігінің даралануымен сипатталады. Мезорельефтің төменгі бөлігіндебатпақты шалғын кездеседі. Аңғарда ағашты, талды өсімдіктерден басқа астық тұқымдылар және биік әртүрлі шөптер кездеседі, батпақты шалғында - қияқ, қамыс өседі.

Филиалдың орманды өсіру аудандардың жағдайы қатаң орналасқан. Жазда көбіне құрғақ болады, ол өсімдіктің су балансын бұзады. Қысқы жел ашық жерлердегі қарларды ұшырып жібереді, қорытындысында топырақ үлкен тереңдікте тоңазып қалады, ол тамыр жүйесін терең тоңазытады. Ұзақ құрғақшылықтан кейінгі жазда болатын найзағай орман өртінің болуына әкелді. Қатаң климат орман өсіру жағдайын қиындата түседі.

Қоршаған ортаны қорғауда орманның алатын орны.

Қоршаған ортаны қорғауда орманнан алатын орнын бағалау қиын. Ең аз дегенде орманда қолданудың 5 түрін анықтайды:

1. ағаш алу;
2. орманнан басқа өнімдер алу;
3. құстар мен аң аулау;
4. орманда адамдар дем алатын орын ретінде пайдалану;
5. орманның санитарлы-гигиеналық, топырақ-қорғау, суқоймасы ретінде және басқада қорғаныш функциясын қолдану.

Орманның санитарлы - гигиеналық рөлі оның шаң тозаңды, шуылды сіңіруде, климатты жұмсартуда, нерв жүйесін тыныштандыруда көрінеді.

Ағаштардың фитонцитті қабаты көптеген аурутудыратын микробтарды жоюға қабілетті. Сондықтан курорттар, санаторилар, профилакториялар, мектеп лагерлері орналасқан массивте жақын орналасады.

Семей қаласына жанаса орналасқан қарағайлы орман ландшафты көріктендіреді, сонымен қатар жоғарыда атанған барлық қорғаныш функциясын орындайды.

Орман массивті желдің жылдамдығын төмендетіп, биологияда және тағы басқаларды құм басып қалудан сақтайды.

Ертіс өзеннінің аңғарымдағы жапырақты орман су реттеу функциясымен қатар, ауылшаруашылық өсімдіктерінің өнімділігінің көтерілуіне әсерін тигізеді.

Халық қажеттілігі үшін ағашты қолдану аз маңызды рөл атқармайды. Жыл сайын орташа ревизионды периодта филиалда 15-20 мың м ³ ағаш дайындалады.

Резерваттың негізгі мәселесі Ертіс орманның сақтап қалу және көбейту болып табылады.

1. Шаруашылықтың экономикалық сипаттамасы

Орман қорының сипаттамасы. Филиалдың құрамы. Қазақстан Республикасының заңы бойынша 1997 жылдың 15 шілдесіндегі № 162-1 «табиғи ерекше қорғалатын территориялар» туралы заңда осы жерлерді сақтау, қорғау туралы Қазақстан Республикасы 2003 жылы 22 қаңтардан бастап №73 Бегеновский, Бородулиха, Бүкебай, Долонск, Жанасемей, Канонерка, Морозовск, Новошульба және Семей қаласының айналаны қоршау комитеті бірігіп «Мемлекеттік табиғи орман резерваты «Семей орманы»» деп біріктірілді. Қазіргі Семей филиалы алты орманшаруашылығын құрайды (2 кесте) .

2 кесте

Филиалдың администраттық құрамы

Филиалдың территориясы

Істелген жұмыстың сипаттамасы және көлемі

1910 жылы бірінші рет орман алқаптары егіле бастады, содан 1929 жылы, дәл сол кезде Пригородный деген филиал құрылған. Озерка және Лейковск орман дачалары құрыла берді. Осы жылы орман массивтері 2 х 2 кварталға бөлінді. Орманорналастыру материалдары сақталмаған.

Тағы орманорналастыру 1940-47 жылдары жалғастырылды. Таксация жұмыстары істелді. Орманорналастыру материалдары тағыда сақталмаған. Осы жылы орман массиві планшетка, шекараға бөлінді. Қалған 1961, 1970, 1981 жылдары 1: 500 нақтылықпен орманорналастыру жұмыстары жүргізілді.

1991 жылы орманорналастыру жұмыстары бойынша 95922 га жер деп тіркелген.

Қазіргі кезде 2003 жылы бүкіл филиалдың территориясы аэрофотоснимокпен түсірілді (3 кесте) .

3 кесте

Орман орналастыру жұмыстарының сипаттамасы

Орманшаруашылығын ұйымдастыру

Филиалдың бүкіл территориясы Қазақсытан Республикасының ерекше қорғалатын орман территориясына жатады, бұл дегеніміз табиғи - экономикалық жағдайы жағынан мемлекеттік табиғи орман қоры деп саналады.

Қазақстан Республикасының «Ерекше қорғалатын табиғи территория» заңы бойынша ормаорналастыру бойынша филиалды төрт функционалды зонаға бөлеміз.

1. Табиғи өзек қоры. 3508 га жер Батпаевск орманшаруашылығында адам қолы жетпеген жерлер бар, соны осы табиғи қалпында сақтау өте маңызды.
2. Соқтықпаған аймақ. 1км жерді ауданның 3166 га бөлінген.
3. Бүлінген жертарапты қайта жандандыру. 26, 9% филиалдың жері қайта жандандыруды талап етеді. Осыған өрт болған кварталдар жатқызылады.
4. Тұрақты даму аймағы. Бұған қалған кварталдар жатады. Бұл аймаққа орман мен ауылшаруашылығын дамытуға толық мүмкіншілік берілген. Осы жердің ішінде үлкен мекемелерге (4 кесте) жер бөлініп, оны туризм, демалыс орындары ашу үшін және олар осы берілген жерлерді күту мақсатында тапсырылған.

4 кесте

Филиалдың аудандарын функционалды зоналарға бөлу

Орманшаруашылығын жүргізу үшін осы функционалды зоналарға қарап жүргізеді. Табиғи өзек қорымен соқтықпаған аймаққа орманшаруашылығының жұмысы ол жерді күзету ғана рұқсат етілген. Ал бүлінген жертараптарды қайта жандандыру аймағында бүкіл орманшаруашылық жұмыстары 84 % жүргізіледі. Бұл жерде жанған ағаштарды кесу, тазалау, қазу жатады. Тұрақты даму аймағында орманорналастыру, орман қорғау, күзету және ағаштарды пайдалану жатады.

Орман қорының жағдайы және ағаш қоры.

Өткен ревизиялық периодта филиал бойынша территорияларды категорияға бөлу жұмысы орманшаруашылық, өрт және табиғи жағадайлардың салдарынан қатты өзгерді.

Пайдалы жерлер көлемі үлкен өрт салдарынан жас ағаштардыда жағып өткенннен кейін жасыл желектерде бірталай жойылды.

Орман питомниктерде жалпы ауданы 45, 4% -ке кішірейді. 1991 жылы филиалда 2 питомник тіркелген: Иртыш орманшаруашылығы, ауданы 17 га, екіншісі Пригород орманшаруашылығында - 27 га. Ревизиялық периодта Иртыш орманшаруашылығының питомнигі мүлде қолданылмады. Бұл жерде ағаш өсетін жағдай өте төмен, сондықтан бұл жерге ағаш отырғызу ешқандай пайда әкелмейді. Питомник 3 кварталды бөлінген жері бар, оның ауданы 26, 8 га жер. Егу процессіне тек қана оның 0, 5 га жері ғана қолданылған. Орман дақылдары қосылмаған жерлер өсу көлемі азайып қалған себебі: біріншіден, орман дақылдарын егу азайып қалды, екіншіден отырғызылып жатқан орман дақылдарының көбінесе табиғи жағдайға үйрене алмай жойылып жатқаны.

Кейбір екпе жерлерде бүкіл дақылдарда үкен өзгеріс болған.

5 кесте

Ревизия уақытындағы егілетін аудан динамикасы

Редина ауданы өртеніп кеткет жерлер арқалы кішірейіп қалды.

Прогалин жерлері кішірейіп қалған себебі:

1. орман жерлерін басқа жер қолданатындарға беру арқылы;
2. прогалинаның жартысы табиғи жолмен өсуі;
3. орман дақылдарын отырғызу; қайта жанданбаған жерлерді құмды жерлерге жатқызу;
4. бос жерлдерді шабылған жерлерге жатқызу.

Орман жоқ жерлердің кішірейгені жерді басқа жерқолданатындарға берілуі.

Орманды құрастырып тұратын көптеген орман екпелері орташа класка жатқызады ( 3-5 класс) . Аудан бойынша олар 54 % алып жатыр. Жас ағаштар (1-2 класс) 19% алып жатыр. Жай ағаш түрлері 0, 01% қана құрайды.

Филиалда негізгі орман құрап тұрған ағаш, ол қарағай ағашы 92% жерді құрайды. Қарағай ағашының өнімділігі жыл бойғы көлемі аз. Көп көлемді алып тұрған 4 класс бонитеті, бұл бүкіл қарағай ағаштарының 60% жерін алып тұр.

Жұмсақжапырақты ағаштар 4 және 5 класс бонитетіне жатады.

Қолмен салынған қаттыжапырақты ағаштар Иртыш орманшаруашылығында «жасыл сақина» деген жерде өсіп жатыр.

... жалғасы

Жалпақ жапырақты ағаштардың зиянкестері мен ауруларымен күресу

Орман және өсімдіктер дүниесін оптимальды түрде молайту жұмыстары

Жалпақ жапырақтылардың жапырақ зиянкестері

Өсімдік шаруашылығында зиянды ағзалармен күресу шаралары жайлы

Жапырақты орман ағаштарының зиянкес жәндіктерінің түрлері және келтіретін зияны

Гүлді өсімдіктердің аурулары жайлы мәлімет

Астық дақылдарын зиянды организмдерден қорғау

Көпжылдық шөптер

Сарышұнақтардың биологиялық ерекшеліктері, зиянды фазасы, таралуы, есептеу әдістемесі

Көкөніс дақылдарын зиянкестер мен аурулардан қорғау

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс