ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Жарма ауданының тарихы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ХХ ғасырдың 50.90 жылдарындағы Жарма ауданының дамуы
1.1. Жарма ауданындағы өнеркәсіп және көлік қатынасы ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Жарма ауданының мәдени дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Тәуелсіздік жылдарындағы Жарма ауданы
2.1. Жарма ауданында жекешелендіру саясатының жүзеге асырылуы ...34
2.2. Тәуелсіздік жылдарындағы ауданның мәдени жетістіктері ... ... ... ..39
3. «ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Жарма ауданының
тарихы» тақырыбын өлкетанулық материал ретінде қолдану
3.1. «Қазақстан тарихы» пәні сабағында «ХХ ғасырдың
ІІ жартысындағы Жарма ауданының тарихы» тақырыбын қолдану ... .44
3.2. «ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Жарма ауданының тарихы»
тақырыбын мектепте сабақтан тыс уақытта қолдану әдісі ... ... ... ... ... .46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ХХ ғасырдың 50.90 жылдарындағы Жарма ауданының дамуы
1.1. Жарма ауданындағы өнеркәсіп және көлік қатынасы ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Жарма ауданының мәдени дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Тәуелсіздік жылдарындағы Жарма ауданы
2.1. Жарма ауданында жекешелендіру саясатының жүзеге асырылуы ...34
2.2. Тәуелсіздік жылдарындағы ауданның мәдени жетістіктері ... ... ... ..39
3. «ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Жарма ауданының
тарихы» тақырыбын өлкетанулық материал ретінде қолдану
3.1. «Қазақстан тарихы» пәні сабағында «ХХ ғасырдың
ІІ жартысындағы Жарма ауданының тарихы» тақырыбын қолдану ... .44
3.2. «ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Жарма ауданының тарихы»
тақырыбын мектепте сабақтан тыс уақытта қолдану әдісі ... ... ... ... ... .46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
М.О. Әуезов атындағы Семей университеті
Гуманитарлық факультет
Тарих кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Жарма ауданының тарихы
Студент
Ғылыми жетекші,
аға оқытушы
Семей 2008
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ХХ ғасырдың 50-90 жылдарындағы Жарма ауданының дамуы
1.1. Жарма ауданындағы өнеркәсіп және көлік қатынасы
... ... ... ... ... ... 8
1.2. Жарма ауданының мәдени дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2. Тәуелсіздік жылдарындағы Жарма ауданы
2.1. Жарма ауданында жекешелендіру саясатының жүзеге асырылуы ...34
2.2. Тәуелсіздік жылдарындағы ауданның мәдени жетістіктері ... ... ... ..39
3. ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Жарма ауданының
тарихы тақырыбын өлкетанулық материал ретінде қолдану
3.1. Қазақстан тарихы пәні сабағында ХХ ғасырдың
ІІ жартысындағы Жарма ауданының тарихы тақырыбын қолдану ... .44
3.2. ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Жарма ауданының тарихы
тақырыбын мектепте сабақтан тыс уақытта қолдану әдісі
... ... ... ... ... .46
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 54
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.
Тәуелсіздік жолына түсіп, өркениетті елдердің қатарына қосылу
әрекетіне кіріскен Қазақстан Республикасы үшін алдына қойған мақсаттарға
жетудегі кепілдіктердің бірі – халықтың өз тарихын терең зерттеуі, тарих
тағылымын жадында ұстауы. Бүгінгі ұрпақтың тарихи санасын қалыптастыру мен
ұштау ел тарихын, өз өскен ортаның тарихын, тарих қойнауындағы әрбір
құбылыстың, өзгерістердің қыры мен сырын терең білу міндет жүктейді.
Зерттеу объектісі.
Зерттеудің негізгі арқауы – Шығыс Қазақстан облысындағы Жарма
ауданының тарихы. Шығыс Қазақстан өңіріндегі ірі әкімшілік аймақтың бірі –
Жарма ауданы облыстың солтүстік – батысында орналасқан ұсақ шоқылардың қиыр
батысы мен Қалба жотасының кең көлемді шығыс жақ бөлігін алып жатыр. Аудан
жерін қақ жарып өтетін Шар мен Қызылсу өзендері халыққа ерекше күші бар
мекен ретінде ғасырлар бойы қалып отырған. Қазір де солай болып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі
Жарма жері ертеден-ақ оңтүстік пен солтүстік керуен жолдарымен
байланыстырып жатыр. Бұл өлке саяхатшылар мен географтар да қатты
қызықтырған, олардың көпшілігі артына жергілікті жердің табиғат көркі,
тұрғылықты халықтың тұрмысы мен шаруашылық ерекшеліктері туралы мәліметтер
қалдырған. Мәселен, Ш.Уәлиханов [9], П.Семенов-Тянь-Шаньский [41],
Г.Потанин [17], В.Обручев [37], А.Янушкевич [47] сияқты басқа да көптеген
атақты ғалымдар мен зерттеушілер болған.
Қалбаның қазба байлықтарын зерттеуде академик В.А.Обручев құнды
деректер қалдырды. Оның еңбектері өлкенің геологиясы қазіргі
тұжырымдамамыздың негізін құрайды. Сол себептен де ғалымның пікірлері
өзінің практикалық маңызын жоғалтқан жоқ.
Жарма ауданы туралы анықтамалық мәліметтермен энциклопедиялық
басылымдар арқылы танысуға болады. Жарма ауданы әкімшілік бөлік ретінде
1928 жылы құрылған. Бұл туралы мәлімет Қазақ Совет энциклопедиясы
[14] мен тәуелсіз елімізде жарық көрген Ұлттық Энциклопедиясында [15]
келтірілген. Жарма ауданы Семей облысының құрамдас бөлігі. Ауданның
географиялық орналасуы, қазба байлықтары туралы мәліметтерді ХХ ғасырдың 60-
шы жылдары жарық көрген Семипалатинская область атты еңбекте
кездестірдік. Еңбектің авторлары – Кузнецова З.В., Курицын И.И. [21].
Еңбектегі әлеуметтік-экономикалық жайлар туралы мәліметтердің ескіруіне
қарамастан өлкенің табиғи ресурстары жөніндегі материалдар әлі де өзінің
құндылығын жойған жоқ.
Тарихтың өзекті арнасы - өлке тарихы. Зерттей білу, зерттегенді
зерделей білу арқылы тарих тағылымын, тарих сабағын түсінуге, ұғынуға
болады. Бұл үшін бүгінгі таңда зор мүмкіндік туып отыр. Тәуелсіздік жылдары
жарық көрген еңбектерде Жарма ауданының құрылуынан бастап қазіргі кезге
дейінгі тарихы жазылған. Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жүйе де,
шаруашылық қарым-қатынас та, ақпараттық кеңістік те, дүниеге көзқарас та
басқаша. Тіпті, әріге бармай-ақ, бүгінгі күніміз бен тәуелсіздіктің алғашқы
жылдары арасында болған айырмашылықты мейлінше айқын сезініп келеміз.
Тарихыңды танып біл атты еңбекте Ә.Сәдуақасұлы [42] ел мен жердің
тарихын ұштастыра отырып Семей облысы өңіріндегі мәдени ескерткіштердің мән-
мағынасын маңызын ашып көрсетті. Бұл тарихи-танымдық еңбек деп түсінеміз.
Жарма өңірінің қазба байлығының мол екендігі ертеден белгілі. Осы
тұрғыдан өлкеге сипаттама беруге арналған Қ.Керейбаевтың Қазыналы Қалба
[19] және А.Нурсултанов пен А.Кирпотаның Золотое Прииртышье [34]
еңбектерін атаймыз. Қ.Керейбаевтың кітабы - Қалба өңірінің географиялық,
тарихи – экономикалық жағдайын қамтыған еңбек. Мұнда жерін ертеде
мекендеген адамдардың өмірі туралы тарихи ескерткіштерден бастап осы күнге
дейінгі тарихы туралы әңгіме шертіледі. Бұрын осы өлкеде болған ғалымдар,
шеберлер, батырлар мен билер, ақын-жыршылар, күйшілер туралы қызықты
деректер бар. А.Нурсултанов пен А.Кирпота Золотое Прииртышье кітабын
республикадағы байырғы комбинаттардың бірі - Алтайалтын кен-байыту
комбинатына арналған. Еңбекте Шығыс Қазақстан өңірінде алтын өндірісінің
пайда болуы және оның дамуы жайлы айтылған. Сонымен қатар, өлкедегі
әлеуметтік өзгерістерге де назар аударылған. Бұл еңбек арқылы Жарма
ауданындағы өндірістік саладағы жетістіктерге баға бере аламыз.
Экономиканың өрістеуінің бірден-бір көрсеткіші – көлік қатынастарының
дамуы. Жарма ауданының экономикалық дамуына Түркістан-Сібір темір жолының
салынуы өз әсерін тигізді. Қ.Керейбаевтың Из истории Северного Турксиба
[18] еңбегінде Семей темір жол бөлімінің тарихы, теміржолшылар әулеттері
және олардың саланы дамытуға қосқан үлесі туралы баяндалады. Осы еңбекте
Жарма ауданына қарасты Суықбұлақ, Шар, Жалғызтөбе, Жарма, Үшбиік теміржол
станцияларының пайда болуы және дамуы біздің зерттеуге арқау болды. Алайда,
соңғы жылдары жарық көрген аталмыш еңбектердің публицистикалық сарыны басым
екенін байқаймыз.
Сонымен қатар, диплом жұмысында мерзімді басылымдардағы материалдар,
оның ішінде облыстық Дидар, Рудный Алтай, облысқа тарайтын Семей таңы
және аудандық Молшылық үшін, Рауан-Восход газеттеріндегі мақалалар
қолданылды.
Диплом жұмысының деректік негізі ретінде ШҚО Қазіргі заман тарихы
құжаттарының орталығы және Жарма мұрағат орталығының қорларын пайдаландық.
ШҚО ҚЗТҚО-да Қазақ КСР түсті металлургия министрлігінің Алтайалтын кен-
байыту комбинаты атты Р-612 қор құжаттары зерттелді. Аталған қорда 1927-
1995 жылдар аралығындағы комбинаттың қызметін көрсететін көптеген
материалдар бар. Зерттеу барысы Қалбатау селосындағы Жарма мұрағат
орталығында жалғастырылды. Бұл мұрағатта Жарма аудандық мәдениет бөлімі
104 - қор, Семей облыстық жергілікті өнеркәсіп басқармасының Жарма
аудандық өнеркәсіп комбинаты 217 – қор , Жарма аудандық білім бөлімі 102
– қор, Жарма ауданындағы Достық ЖШС-і Жаңаөзен селосы (1997 – 1999
ж.ж.) 260 – қор, Семей облысы Жарма ауданы Георгиевка селосы. Жарма
аудандық агроөндірістік бірлестігі (1931 – 1987ж.ж.) 75 – қорлары
қарастырылды. Осы мұрағат құжаттары жоғарыда аталған басым публицистикалық
еңбектердің мәліметтеріне нақтылық беруге көмек көрсетті.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Диплом жұмысының басты мақсаты – Жарма ауданының ХХ ғасырдың ІІ
жартысындағы тарихын баяндау, Жарма ауданының мұрағатындағы тың деректерді
ғылыми айналымға енгізу. Осы мақсатқа жету үшін диплом жұмысында келесі
міндеттер көзделеді:
- Жарма ауданының ХХ ғасырдың 50-90 жылдарындағы өнеркәсіп пен көлік
қатынасының даму деңгейін көрсету;
- Жарма ауданының мәдени мекемелерінің жұмысын мұрағат деректері арқылы
анықтау;
- тәуелсіздік жылдарындағы Жарма ауданының экономикалық ахуалын сараптау;
- ХХ ғасырдың соңғы онжылдығындағы Жарма өңірінде халық ағарту ісінің
жағдайын көрсету;
- мәдениет саласындағы жармалықтардың республика деңгейіндегі жетістіктерін
айқындау;
- зерттеудің қорытындыларын мектеп жұмысында қолдану түрлерін келтіру.
Зерттеу методологиясы.
Нақты деректерге сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау арқылы
тарихи, объективтілік принциптерін негізге алдық. Зерттеу жұмысында
салыстыру, талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы.
Зерттеудің өзекті мәселесі бойынша жасалынған теориялық
тұжырымдар мен толықтыруларын ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Жарма
ауданының тарихы тақырыбы бойынша жұмыстың нәтижесін мектеп
мұғалімдері мен оқушылары , жоғары оқу орындарының студенттеріне
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1. ХХ ғасырдың 50-90 жылдарындағы Жарма ауданының дамуы
1.1. Жарма ауданындағы өнеркәсіп және көлік қатынасы.
Шығыс Қазақстан өңіріндегі ірі әкімшілік аймақтың бірі – Жарма ауданы
1928 жылы құрылды. Бұл өңірді георафиялық және геологиялық сипаттамасына
қарай қазыналы Қалба деп атайды. Қалба жотасында алтынның бай кен орындары
бар.
Шығыс Қазақстанның Нарым және Қалба жоталарының кен орындарынан ғана
адамдар 1100 тонна түсті металл қазып алған. Ескі қорымдардан табылған
заттар, тіпті кен орындарының өзі мұнда ертеден-ақ алтын өндіргенін
дәлелдейді. Қола дәуірі кезінде бұл аймақ бүкіл Орталық Азия мен Шығыс
Еуропадағы ежелгі металлургия орталығы болды.
Қалбаның қазба байлықтарын зерттеуде академик В.А.Обручев құнды
деректер қалдырды. Қазақтың ұсақ шоқысы оның ішінде Қалба жотасының
геологиялық құрылымын сипаттай келе академик В.А.Обручев былай деп жазады:
Это бывшая геосинклинальная область, сильно пронизанная интрузиями,
обладает богатым оруденением почти всех типов, от магматического до
гидротермального средней глубины: золоторудное и россыпное, вольфрам, медь,
серебро-цинк, свинец в виде жильных месторождений, контактно-
метаморфические железные руды, вкрапленные медные руды различного типа,
залежи корунда, а также пласты угля каменноугольного и юрского возростов,
самосадочная соль, гипс, алюминиевые руды выветривания [19;25]
Осындай қазба байлыққа қызыққан шетел мемлекеттері ХХ ғасырдың бас
кезінде барлау жұмыстарын жүргізе бастады. Аудан өнеркәсібінің негізін 1920
жылдары Ақжал мен Бөке кеніштерін игеру жұмыстарын бастаған ағылшындар
қалаған.
1930 жылдары Жарма өңірінде КСРО түсті металлургия министрлігіне
қарасты алғашқы Ақжал, Бөке кеніштерін құрған алтын өндіретін Алтайалтын
тресті құрылады. 1933 жылы маусым айында бұрынғы КСРО өнеркәсіп наркомы
Серго Орджоникидзенің бұйрығымен кен байыту комбинатын құру туралы қаулы
қабылданды. Содан бері Семей өңірінде алтын кеніштері ашылды. Алғашқы кезде
жер қойнауының 25-30 метрлік тереңдігінен, кейін 100 метрлік тереңдігінен
алтын алынды. [34;45]
Бұл комбинаттың қызмет ету көлемі тек қана Жарма ауданымен шектелмей,
бүкіл Шығыс Қазақстан облысына тарады. 50-ші жылдары Еспе, Бақыршық
кеніштері ашылса, 70-80-ші жылдары Құсмұрын мен Семейтаудан және Абыралы,
Шұбартау, Жаңа Семей аудандарынан алтын өндіріле бастады.
1952 жылға дейін Алтайалтын тресттерінде қазылған бүкіл руданың
90 % жергілікті байыту фабрикаларында өндірілді, тек оның құрамында көп
мөлшерде алтын мен кремнезем болатын бөлігін флюс ретінде экспортқа жіберіп
отырды.
Бақыршықтағы барлау жұмыстарының көбеюі мен жаңа типтегі ашылып
жатқан рудалардың шығуы Казақ КСР түсті металлургия министрлігі және
Алтайалтын трестінің жетекшілігімен жан-жақты ғылыми – зерттеу жұмыстары
жүргізілді. Бұған Иргиредмет, КазМУ, Қазақ политехникалық институты,
Гипроцветмет, ҚазКСР тау – кен институты, Плеханов атындағы Ленинград тау
институты, т.б. ат салысты. Соның ішінде Қазақстанның танымал ғалымдары
Б.Н.Лебедев, С.М.Анисимов, И.С.Скобеев, И.С.Стахеев, Л.И.Чечулина,
Н.А.Коменников, С.Н.Россовский, Б.Н.Ласкорин, И.А.Жучков, Р.А.Исакова, т.б.
өз үлесін қосты. [34;58]
Осы Бақыршықтағы табылған рудаларды байыту технологиясын зерттеу
нәтижесінде салынып жатқан байыту кешені Бақыршық тау-металлургия
комбинатын жобасын жүзеге асыруға мүмкіндік пайда болды.
1960 – 70 жылдары бүкіл КСРО көлемінде рационализациялау, яғни
кеніштердегі техникаларды жетілдіру, уақытты үнемдеу және шығынды аз
келтіретін жаңа приборларды ойлап табу жұмыстары жүргізілді. Осының
арқасында кеніштерде қолданысқа жаңа техникалар енді. Нәтижесінде 8 – ші
бесжылдықта Алтайалтын трестінің кеніштері үлкен жетістіктерге қол
жеткізді. Мысалы, 1970 жылғы мәліметтер бойынша Жарма ауданында Бақыршық,
Октябрьск, Ақжал ірі рудниктерінде жаңа техникаларды пайдалану арқылы 1966-
1971 ж.ж. Алтайалтын комбинаты бесжылдық жоспарын 102 пайыз, өнім өткеру
жоспарын 107 пайызға орындады. Жоспардан тыс 2 млн. 57 мың сомның өнімін
шығарды. Еңбек өнімділігі 9,2 % артып, өнімнің өзіндік құны жоспардан 3,2 %
кеміді. Өнеркәсіп орындары бойынша жарты жылдық жоспар жалпы өнім өндіруден
108%, өнім өткеруден – 114% орындалды, қосымша 321 сомның өнімі өткерілді.
Кеніште 2000 - нан астам жұмысшы қызмет етсе, олардың ішінде 27 адам
Құрметті шахтер және Еңбегі сіңген шахтер деген абыройлы атаққа ие
болды. [26;3]
Сегізінші және тоғызыншы бесжылдықтарда трестте белсенділік танытқан
үшін 27 горняк медаль және орденьдермен марапатталды. Ленин Орденімен –
Бөке руднигінің №4 шахта забойщигі Идай Шишенбаев, Қазан революциясы
орденімен А.Сулейменов; ал Бақыршық руднигінің бастығы К.Кисамбаев,
Октябрьск руднигінің забойщигі Н.Жұмақанов және Архарлы руднигынан
Д.Светочев Еңбек Қызыл Жұлдызымен марапатталды. Қорытындылай келе,
сегізінші және тоғызыншы бесжылдықтардағы алтын өндіру көлемінің өсуі
негізінен ғылыми – техникалық үдірістің жеделдетуі және еңбектегі өнім
өндірудің жоғарылауынан болды деп айтуға болады.
1950 жылмен 1970 жылдарды салыстырғанда комбинаттағы руданы өңдеу 3,5
есеге өссе, ал ашу жұмыстары 5 есе өсті.
Ендігі кезекте Алтайалтын комбинатының құрамында болған Ақжал, Еспе,
Бақыршық, Бөке сияқты кеніштеріне жекеше тоқталып өтсем.
Қазақстандағы байырғы алтын өндіру орындарының бірі – Ақжал.
Георгиевкадан оңтүстік батысқа қарай 20 шақырым жақын темір жол стансасы
Жаңғызтөбеден 18 шақырым жерде үш жағы аласа бұйраттармен қоршалып,
солтүстігі жазыққа ұласатын алқапта орналасқан шағын ауыл. 1928 жылы Семей
округіне қарасты төрт (Ақжал, Сынтас, Құлынжын, Алтай) алтын өндіру тобының
ішіндегі қоры жағынан маңыздысы болып осы Ақжал тобы құрылды. Оған Ақжал,
Даубай, Бөке, Балажал, Алайғыр, Қазаншұңқыр, Жантас, Қанай және Ұлан
кеніштері кірді. [42; 159]
Ақжал кенішінде мемлекеттік тапсырыспен ірі ғылыми орталықтардың
ғалымдары жұмыс істеп, товарлы руда қорының теориялық негіздерін жасайды.
1930 жылы Ақжалда комбинат құрылып, 1933 жылы ол треске айналады. Кеніш
бойынша 303 адам жылдық жоспарды сегіз-он ай аралығында орындап шықты. 1948
жылы Ақжал кеніші Бүкілодақтық жарыста үшінші, 1949 жылы трест бойынша
бірінші, 1954 жылы республикалық жарыста екінші орынға шықты. [59;25]
Келесі кеніштердің бірі – Ақжал селолық округіне қарасты Бөке кеніші.
Кенішке алтынды кварц өзегі мен алтынды кен аймағынан тұратын Бөке және
Васильевск кен орындары кірді. Алтын өндіруді 1903 жылы Ақдіңгек кварц
желісі ашылғанда кәсіпкер Хатынский бастады. Кеніштің ашылу тарихы ресми
түрде осы жылдан басталады. Одан кейінгі жылдары (1909-1935ж.ж.)
Магистральная, Ауыл, Колорадо, Александровская, Гористая т.б.
желілері ашылды. Қазан төңкерісіне дейін кен барлау және алтын қазу
жұмыстарын бұл жерде Аурум акционерлік қоғамы жүргізеді.
Кеніш 40 жылдың аяғына дейін старательдік жолмен игерілді. [64;6]
1960-1965 жылдар Бөке кенішінің дәуірлеу кезеңі болды. Мемлекеттік
жоспарды орындау жолында жарыс қыза түсті. Бесжылдықтарды мерзімінен бұрын
орындағаны және жоғары техникалық-экономикалық көрсеткіштерге жеткені үшін
1965, 1967, 1970, 1982 ж.ж. кеніш КСРО және Қазақ ССР-і Түсті металлургия
министрлігінің ауыспалы туын жеңіп алды. Кеншілер Идай Шишембаев – Ленин,
Әрін Сүлейменов – Октябрь революциясы, П.В.Велин, Қ.Ибраев, Ф.Тергемесов –
Еңбек Қызыл Ту, Ж.Сарғызов, К.Аканов, Т.Даянов, А.Игнашин – Құрмет белгісі,
Т.Сейтгариев, С.Атантаев, З.Сүйекбаев, Л.Фомичев, Е.Байдакпаев – 3 дәрежелі
Шахтер даңқы ордендерімен марапатталып, алтын өндірісінде қаһармандары
атанды.
Сондай-ақ Кеңес өкіметі тұсында Октябрьск, кейіннен Еспе деп аталған
кен орнын 1944 жылы геолог Г.С.Катковский басқарған геологиялық – барлау
партиясы іздеп тапқан. Ол Шар стансасынан солтүстік-шығысқа қарай 45 км
жерде, Қызылсу өзеніне құятын Еспе бұлағының он жақ жағалауында, Солтүстік
Қалба таулы қыратындағы аңғарда орналасқан.
Еспе кен орны 1947 жылы Алтай алтын тресінің қарамағына беріліп,
олар оны өндірістік жолға қоюға даярлық жұмыстарын жүргізді. [56;12]
1947 жылы Қазан төңкерісінің 30жылдық мерекесі құрметіне кеншілер
мекені – Октябрьск деген атқа ие болды.
Кеніштің ең алғаш тұрғындары 1947 жылдан бастап 30-35 жыл шахтада
проходшы болып еңбек еткен Нұртаза Жұмақанов, Слан Дүйсенбаев, Мәткәрім
Түсіпбеков, Талғатбек Айтбаев, т.б. алтын қазаған ардагерлер еді.
Кеніште бір кезде таза алтын беретін Қазақстандағы бірден – бірі кен
байыту фабрикасы жұмыс істеді. [60;45]
60 – жылдардың басында кен орнына қуатты дизель қондырғылар мен
бірінші класты тау-кен техникалары келе бастады. Мәскеу, Ленинград сияқты
ірі қалалардан арнулы мамандар келді. Шахта тереңдетіліп, ондағы су
тартатын жүйе мен желдеткіш толық автоматтандырылды. Шахтаға өте ұзын,
көлемді заттармен құрал-жабдықтарды түсіруді тездету үшін арнулы контейнер
орнатылды.
Октябрьск кен орны трест, комбинат көлемінде алдыңғы қатарлы
кәсіпорындардың қатарында саналды. Кейіннен осы жерде Миялы (1956ж.),
Большевик (1930ж.), Арқарлы (1964ж.), Құсмұрын (1964 ж.), Жұмбақ
(1968ж.), Қостөбе (1969ж.), Қызылсу (1970ж.), Шығыс Большевик
(1972ж.) орындары ашылды.
60-жылдардың аяғында 70-жылдардың басында комбинатта жаңа техникалық
және ұжымдық негізде старательдік әдіспен байыту жолдары қайта жаңғырды.
Бұл әдістің өзінің ерекшеліктері бар: біріншіден, көп жұмысшыларды қажет
етпейді, екіншіден, өндірілетін металлдардың өзіндік құны төмен.
[62;45]Старательдік артельдер – ерекше құқықтық статусы бар алтын өндіру
өнеркәсіптеріне қарасты дербес кооперативтік ұжым. Мысалы, Алтайалтын
комбинатына қарасты бірнеше ірі старательдік артельдері ұйымдастырылған.
Келісім бойынша бастапқыда комбинат қажетті таулы техникалармен, көлікпен,
әр түрлі материалдармен жабдықтайды.
Осындай ұйымдастырылған артельдердің бірі - Горняк артелі. Ол 1966
жылы Алтайалтын комбинатына қарасты Бөке кентінде құрылды.
1968 жылы Жарма аудандық атқару комитетінде ресми тіркелді. Артельдің
төрағасы болып Тупик Анатолий Леонтьевич тағайындалды.
Ең алғаш кішігірім алтын шығаратын мекемелер жұмыс істеді. Артельдің
базасы Ақжал ауылында орналасты. Бірнеше жерден учаскілер ашылады:
Беріктас, Тасқора, Балажал, Ақжал, Мальва т.б. Өндірілген алтын бір тоннаға
жеткен жоқ болатын. 1976 жылы Мальва участігінде 9 млн. 500 мыңға
бағаланатын алтын өндірілді, ҚазКСР-і түсті металлургия министрлігінің
тапсырысы бойынша, 10 мың сом сыйақы және 2 жеңіл автокөлік алды. 1990 жылы
қыркүйек айында сайлау арқылы артельдің төрағасы Сүлейменов Болатхан
Еркешұлы тағайындалды Сол кезде артельде 30 шақты жұмысшы болатын. Артель
руданы өндірумен айналысты. Артельде жалғыз ғана участок – Мезек болатын.
Ақжал учаскесі құрамында алтыны бар руда алатын үш аймағы болған: фунт ІІ,
фунт ІІІ және байланыс аймағы. Ағыны қатты Былқылдақ, Дайбай, Ақтасты
үлескілері ашылды. Жуылып, кәсіптік құралдармен таза алтын өндірілді. Мезек
үлескісі кеңейтілді. Таза алтыннан – 300 кг алтын шығарылды. Мезек пен
Ақжал үлескілерінен – 6 тонна, Мезектің құрамында алтыны бар руда –
5теміржол станциясына автокөліктасылады. Ақжал фабрикасынан Жаңа Семей,
Қарағайлы (Қарағанды облысы), Аягөз, Жалғызтөбе теміржол станциясына
тасылады. Олар станциядан руда Балқаш мыс комбинатына жіберіліп отырады.
Майқайың комбинатының Төртқұдық фабрикасына, Зырян қорғасын зауытына
жіберіледі. Алтынды өндіріп артельге қайтарылып отырылды. Ақжал учаскесінің
рудасы, Ақжал учаскесі жабылмасын деп, Мезек учаскесінің рудасымен
араластырылып Ақжал кен – байыту фабрикасына жіберіліп, байытып,
концентратын Балхаш мыс комбинатына жіберіліп отырады. Артельдің
жұмыскерлері 350-ге жуық адамға көбейді. [19,256]
Алтайалтыннан 1985 жылы Бақыршық кен металлургия комбинаты бөлініп
шықты.
Бақыршық алтыны туралы алғаш мәлімет геолог Г.С.Катковскийдің 1944
жылғы есебінде келтіріледі. 1953 жылы Қазаншұңқыр барлау партиясы Бақыршық
кен орнында геологиялық іздестіру жұмысын одан әрі жүргізді. Ал 1955 жылы
Алтайалтын тресі Ақжал кен басқармасының барлау-пайдалану учаскесі бұл
арадан кен ала бастады. [65;4]
Басқарма алдында кеннің физика-механикалық қасиеттерін тану және алтын
алудың тиімді технологиясын пайдалану міндеттері тұрды. Алдын-ала жүргізген
жұмыстары негізінен шұңқыр қазу, тік қазу (10 және 20 метрден) және 50×50
метр жүйе бойынша бұрғылау жұмыстары өрістетілді. Осындай мұқият
тексерістен кейін Қызылсу аймағында қуатты өте жоғары ірі техникалық кең
жыныстарының бар екендігі анықталды. Аталған аймақтың ұзындығы 20-25
шақырымға созылып жатты. Зерттеулер осының алдындағы болжамды, яғни
алтынның ұсақ шашыранды күйде екендігі толық дәлелеп берді. [65;23]
1950 жылдардың басында Алтайалтын тресінен шикізат базасы болып
табылатын Балажал, Алқабек, Жұмба, Қазаншұңқыр Алаайғыр кен орындары
біртіндеп жабылуға айнала бастады.
Осыдан бастап Бақыршықтағы өндірістік жағынан игерудің екінші кезеңі
басталды.
1955 жылы мамырда құрамында 20 адамнана тұратын бригада үлкен үміт
үстінде Бақыршық қажы иелік еткен жерге келіп жұмысқа кірісті. Бұлар
тәжірибелі таукен мастерлері, геологтар және кен жұмысшылары еді. Олардың
қатарында И.С.Большинский, В.Г.Диденко, Н.П.Бичевин, Н.Я.Михайлов,
Қ.Жашатаев, Н.Норницкий, Н.Норницкая, И.Мейрамбаев, К.Сүлейменов,
Б.Қызыкенов, т.б. болды.
Бақыршық кені гидротермалдық алтын-пирит-арсенопирит формациясына
жатады. Оның кен қабаттарының ені 150-200 метр. Бұлар Қызыл деп аталатын
жаншылу зонасы мен Батыс Қалбаның терең жарылысынан түйісер жеріне таяу
орналасқан. Мұндағы алтынның шоғырлану мөлшері пирит және көміртекті
заттарға байланысты. Кен құрамында алтын мен күмістен басқа мышьяк, галий,
сурьма, сынап бар. [65;25]
1965 жылы Бақыршық сынақ кендерін жер асты әдісі бойынша өндіру
басталды. Мұның негізгі мақсаты – кенді жер астында барлаудың неғұрлым
тиімді жүйесін іздестіру және комбинат үшін жобада белгіленген кен алу
тәсілдерін тексеру болатын.
Кен қазу жұмыстары көлемінің артуы 1968 жылы Бақыршықтың екінші
дәрежелі кен кәсіпорындары қатарына жатқызуға мүмкіндік берді. Сөйтіп, ол
еліміздің алтын өндіретін аса ірі кәсіпорындардың біріне айналды.
1968 жылы кен орнында Бақыршықалтын комбинаты құрылды.
Бақыршықалтын Шығыс Қазақстан шахта құрылысы басқармасынан бөлініп, өз
бетіне шахта-проходка бөлімі болып қайта құрылды. [65;35]
Комбинаттың кен өндірісінің ең озық технологиясы және осы заманға
жаңа, жетілдірілген техника қолданылу көзделді. Жер асты кенінде жоғарғы
өнімді машиналар: бұрғылау кореткалар, тиеу-жеткізу машиналары,
виброконвейерлер, кен таситын дизеловоздар және сыйымдылығы 4 текше метр
вагонеткалар жұмыс істейді. Сонымен бірге кен тереңдігі 570 метр шахта
стволынан сыйымдылығы 9,5 текше метр астауымен көтеріліп, байыту
фабриксының кен тұратын орнына конвейерлері лентамен тасымалданады. Алынған
кен қоспалары одан әрі өңдеуден өту үшін конвейнерлерге механикалық жолмен
орналастырылып, жіберіліп тұрады.
Бақыршық – бүкілі КСРО көлеміндегі ең ірі, ал республикадағы үлкен
алтын орны деп танылды.
1974 жылы ақпанында КПСС Орталық комитеті мен КСРО Министрлер
Кеңесінің кен байыту комбинатының құрылысын одан әрі жалғастыру, оның
қуаттылығын алғашқы белгілеген, 8 есе арттыру жөнінде арнаулы қаулы
қабылданды. Салынып жатқан кен байыту комбинатының директоры ретінде
Р.Ф.Смағұлов бекітілді. [34;64]
Бұл Бақыршықта алтынның өмірге келуінің үшінші кезеңі еді.
Сондай-ақ, 1983 жылы кен инженері, Алтайалтын комбинатында
мархшейдер көмекшісі болып істейтін Тұрсынтай Нүркенұлы Нұғыманов Труд
артелін ұйымдастырды. Ол жер қойнауынан алтынды ашық әдіспен өндіруге
кірісті. Еңбек етушілер саны 70-ке жуық адам.
Аудан бойынша 45 кәсіпорындар мен ұйымдар жұмыс Өнеркәсіп орындары
жылына 8,5 сомның жалпы өнімін өндіреді. 2000-нан астам еңбекшілердің
екпінділері жұмыс істейді.
Экономиканың өрістеуінің бірден-бір көрсеткіші – көлік қатынастарының
дамуы. Жарма ауданының экономикалық дамуына Түркістан-Сібір темір жолының
салынуы өз әсерін тигізді.
Қазақстанда индустрияландырудың тұңғыш – Түркістан – Сібір магистралін
салу жөніндегі үкімет шешімі 1926 жылы желтоқсанның 3-і күні қабылданды.
Алғашқыда жолдың Семей – Сергиополь почта жолымен өтуі белгіленді. Бірақ,
бұл вариант бойынша бірінішіден елді мекендер, екіншіден, болашақта
салынбақшы Карповка-Өскемен, Жалғызтөбе-Көкпекті-Зайсан теміржол тармақтары
тым қашықтықта қалып қоятын болды. Сол себептен 1928 жылы 2 наурызда
коллегия жолдың Семей-Аягөз аралығы Шар-Гурбан, Жарма өзендері бойымен
өтетін шығыс жақ бағытын, яғни қазіргі жобаны бекітті. [18;15]
1927 жылы Солтүстік және Оңтүстік деп аталатын екі құрылыс басқармасы
құрылды. Солтүстік басқарма Семейде, Оңтүстік басқарма Алматыда орналасты.
Бұл екі басқармаға жалпы басшылықты КСРО қатынас жолдары халық комиссариаты
жанындағы басқарма бастығы, білгір инженер В.С.Шатов жасады, РКФСР үкімет
жанынан Түрксіб құрылысына жәрдемдесу комитеті құрылып, оны Халық
Комиссарлары Кеңесі төрағасының орынбасары Т.Рысқұлов, кейіннен М.Тынышбаев
басқарды.
Әр құрылыс басқармасы өз кезегінде участоктерге, прорабтық
пунктегілерге, рельс төсейтін поездарға т.б. өндірістік буындарға бөлінді.
Жол төсеу солтүстік бағытта 1927 жылы 15 шілдеде Семейден, оңтүстік
бағытта – Луговой стансасынан 2 қарашада басталып, 1931 жылы 1 қаңтарда
тұрақты пайдалануға берілді.
1931 жылы 1 мамырда ең соңғы күміс шеге қағылып, мемлекеттік комиссия
құрылысшылардан теміржолды қабылдап алды. Құрылысы аяқталғаннан кейін жол
бойында үш пайдалану ауданы құрылды, соның бірі орталығы Аякөзде болған
Семей – Үштөбе аралығы болды. [18;54]
Ал, Семейден солтүстікке Ресей шекарасына дейінгі жол тармағы Алтай
теміржол басқармасына қарады. Ол 1934 жылы Томск теміржолының бесінші
бөлімшесіне берілді.
1934 жылы Түркістан – Сібір теміржолының құрамында Рубцовка қозғалыс
бөлімшесі ұйымдастырылып, оның Аякөз бөлімшесімен аралығы Жарма стансасы
болды. 1948 жылы солтүстік Түрксібте Аякөз жэәне Рубцовка жол бөлімшелері
құрылды. 1958 жылы Қазақ теміржолы ұйымдастырылғанда Аякөз бөлімшесі
құрылып, оның құрамына Рубцовка бөлімшесінің Жарма – Семей – Локоть
учаскесі берілді. 1961 жылы бөлімше орталығы Семейге көшіріліп Семей жол
бөлімшесі болып аталды.
Осы Түрксіб темір жолы бойында бой көтерген қала үлгісіндегі
теміржолшылар поселкелері – Суықбұлақ, Шар, Жалғызтөбе, Жарма, Үшбиік.
1958 жылы депода 6283 ауыр салмақты поезд жүргізіліп, жоспардан тыс
2265603 жүк тасылды, 4460 кг отын үнемделді.
1961 жылы депоға алғаш тепловоздар келді. Жаңа техника іске жаңаша
қарауды қажет етті, талап күшейді. Паровоздағылар терловоздың оқуын оқуға
отырды.
Қазақ жастарынан тепловозды бірінші болып жүргізгендер арасында
Х.Кәкімжанов, Х.Рақымбаев, Е.Оспанов, М.Ошақбаев, К.Мұрынбаев, Ж.Камалов,
т.б. бар еді.
1965-1985 ж.ж. кезең ұжым үшін айрықша жылдар болды. Депо бірнеше
дүркін республикалық және облыстық жарыста жеңімпазы атанды. Бүкілодақтық
жарыста жеңіп шығып, КСРО қатынас жолдары министрлігі мен теміржол
транспорты қызметкерлері кәсіподағы Орталық Комитетінің сыйлығына ие болды.
1970 – 80 – ші жылдары еліміздің үздік машинистерінің сұйық отын
үнемдеу жолындағы үндеуі шарлықтар арасында да қызу қолдау тапты. Өндіріс
озаттары А.Смайылов, А.Қонқасов, Ж.Әкімжанов, А.Майшекенов, М.Қасымов,
Қ.Түкеев, М.Аяшев т.б. әр он бес поездың бірін үнемделген дизель отыны
есебінен жүргізіп отырды. Бұл тамаша қозғалыстың көш басында болған жоғарғы
класты машинистер Г.Егоренко, И.Майстренко, Х.Бөкенов жылына төрт тоннадан
астам сұйық отын үнемдеді. Олардың межеден арттыра тасыған жүктері кемінде
екі-екіден жаңа маршрут құрастыруға болатын еді. [18;158]
1965 – 1985 ж.ж. кезең ұжым үшін айрықша жылдар болды. Депо бірнеше
дүркін республикалық және облыстық жарыста жеңімпаз атанды. Бүкілодақтық
жарыста жеңіп шығып, КСРО Қатынас жолдары министрлігі мен теміржол
транспорты қызметкерлері кәсіподағы Орталық Комитетінің сыйлығына ие болды.
1975 жылдан бері ұжымда үш жылда бір Өз мамандығының таңдаулысы атты
құрметті атақ беріліп келеді. Мұндай атақты алғаш рет А.Мұсаханов,
А.Гридасов, М.Керейбаев, Е.Есенгелдинов, Г.Садыков, Б.Хасенов, Х.Сембаев,
Ж.Сұлтанбеков, А.Мұздыбаев, А.Өгізбаев, К.Тұрсынғожинов, т.б. берілді.
[19;115]
1983 жылдан кәсіпорын айналмалы деподан негізгі депо санатына
жатқызылды. Депоға 45 тепловоз бекітіліп берілді. Ұжымның бұл жетістігінде
машинистер М.Қорғанбаев, З.Бейсенбаев, А.Акушев, Е.Қазыбеков, С.Аблаев,
Р.Бижиков сияқты өндіріс озаттарының үлкен еңбек үлесі болды.
Сонымен, ХХ ғасырдың басында шетел мемлекеттерінің Жарма өлкесіндегі
кен қазба байлықтарын зерттеу жұмыстары нәтижесінде елдің әлеуметтік-
экономикалық жағдайы түбегейлі өзгерді. 1933 жылы КСРО көлемінде алтын
өндіретін ірі комбинаттардың бірі - Алтайалтын трестінің құрылуымен жер
асты байлықтары игеріле басталып, жаңа кеніштер ашылды, ал Жарма ауданын
солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км бойы қиып өтетін Түрксіб теміржол
магистралінің салынуы жол бойында Суықбұлақ, Шар, Жалғызтөбе, Жарма, Үштөбе
сияқты станциялардың бой көтеруіне әсер етті .
Осының барлығы Жарма ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуына үлкен
үлес қосты.
1.2. Жарма ауданының мәдени дамуы.
Қоғам дамуының тарихында, адамдардың өмірінде мәдениет әрқашан
екпінді роль атқарады. Кеңес кезінде Жарма елінің мәдени және рухани
дамуына, коммунисттік идеология жалауында болып келсе де, жан – жақты
жағдай жасалынды.
1950 – 60 жылдарда көркемөнерпаздар үйірмесі кең қанат жая бастады.
1957 ж. Жарма аудандық мәдениет үйінің хоры, эстрада оркестрі облыстық
бірінші фестивальде зор табысқа ие болды. Әртістер өз өнерін ауданнан тыс
жерлерге де көрсетіп жүрді.
Қазақстанның 40 – жылдығына арналған облыстық байқауда жүлделі үшінші
орын алды. Георгиевкадан Карпушаның, Шардан Байдосова мен Насонованың
туындылары облысқа кеңінен тарады, халық олардың өнерлеріне сүйсіне қол
соқты. Осы жылдары республикалық байқаудың лауреаты Бірліктегі Арай,
Шардағы Жас терек, Әсем, Қаратөбедегі Алаш, Қаражалдағы
Армандастар, Үшбиіктегі Еңрекей сазы, Әуен, Мектептегі жылдар,
Қызылағаштағы Аққу қыздар ансамблі, Скотоимпорттағы Желтоқсан, Сұлу
сары, Ақжал, Новореченск, Георгиевкадағы республикалық Арай фестивалінің
лауреаттары Қ.Ауғанбаев, Ғ.Рымбаев басқарған вокалды – аспаптар
ансамбльдері, Маяковский, Жамбыл атындағы, Георгиевка, Белтерек
мектептеріндегі халық ұлт-аспаптар оркестрі зор беделге ие болды, олардың
концерттік бағдарламалары үлкен табыспен өтіп жатты.[1;2]
Жарық ауылындағы ұлттық аспаптар оркестрі республикада өнері асқан
ұжымдардың қатарында болды. 1967 ж. құрылған шағын домбыра үйірмесі 1968 ж.
оркестр болып ұйымдастырылды.
1978 ж. наурызда халық ансамблі атағына ие болды. Көркемдік
жетекшілері А.Ізғұтов, М.Әйтікенов болды.
Оркестр 1978 ж. Мәскеуде болып КСРО ХШЖК – де 8 қазан күні РСФСР мен
Украина өнепаздарынан соң үшінші болып өнер көрсетті. 1978 ж. КСРО, 1979 ж.
Қазақ ССР ХШЖК – нің, 1978 ж. Қазақстан кәсіподақтары кеңесінің
дипломдарымен марапатталды. 1977 ж. көркемөнерпаздарының бірінші
бүкілодақтық фестивалінің лауреаты атанды. [12;4]
1985 ж. Мәскеуде аса ірі мәдениет ошағы КСРО мемлекеттік академиялық
Үлкен театры совхоз оркестрін Бүкілодақтық көркемөнерпаздар шығармашылығы
байқауының лауреаты дипломымен марапаттады. Оркестрдің 33 мүшесіне, атап
айтқанда, А.Зготов, Б.Әмірханов, Т.Файзуллин, Л.Жолдасбаева, Н.Әубәкірова,
Ү.Ғалиева, т.б. лауреат медалі тапсырылды.
Оркестрдің алғашқы ұйымдастырушысы М.Әйтікенов, У.Айдаболов.
М.Әйтікенов те әуесқой сазгер. Оның Есімде, Село жастарының
вальсі, Сағыныш, Бұлбұлым менің әндерімен қатар Арман асуы, Жас
қанат атты күйлері бар. Өнер жолында сіңірген еңбегі үшін ол 1972 ж.
Құрмет белгісі орденімен марапатталды. [18;2]
Сонымен қатар, Жарма ауданында бірнеше театрлар халыққа қызмет
көрсетті, дегенмен ішінде шынымен де халық ықыласына бөленіп, Халық
театры атанған екі татер болды. Атап өтсек, Белтеректегі халық драма театры
және Михайловка халық драма театры.
Белтеректегі театр 1964 ж. драмалық үйірмеден бастаған
көркемөнерпаздар ұжымы 1985 ж. халық деген мәртебелі атаққа ие болды.
Белтеректіктер бір актілі шағын пьесалардан бастап, О.Бодықовтың Қанжар
мен домбыра сияқты күрделі туындыларын сахнаға шығару дәрежесіне
көтерілді. Республикалық халық театрларының байқауында үш рет (1985, 1987,
1988) құрметті атақтарын қорғап, лауреат атанды.
Михайловкада 1973 жылы селолық клубқа қарасты халық театры құрылып,
1978 жылы оған Халық драма театры атағы берілді. 1975 жылдың 15 қазанынан
бастап режиссері Муканова Б. Құрамында небәрі 26 адамнан құрылған шағын
коллектив Муканованың бастауымен екіактілік А.Шамкенованың Уәде
спектаклі, Кумарованың Кешір мені, Кумарованың Бір бойдақтың хикаясы
атты бір актілі пьесаларын қойды. 1975 жылғы мәлімет бойынша барлығы 8
спектакль қойылды. Оның ішінде М.О.Әуезовтың Еңлік-Кебек, Ғ.Мүсіреповтың
Қозы Көрпеш-Баян Сулу, А.Әбішевтің Белгісіз батыр пьесалары болды. Осы
спектакльдерімен олар тек қана Михайловкада емес, сонымен қатар Георгиевка
селосы, Жарма, Үш биік, Скотовод, т.б. совхоздарға гастрольдік іс-сапармен
шыққан болатын.
1985 ж. ұйымдастырылған Қапанбұлақ ауылындағы үлкендер және балалар
хорынан, үгіт бригадасынан, драма үйірмесінен, домбыра оркестрі, 2
отбасынан тұратын көркемөнерпаздар ұжымы жемісті жұмыс атқарды. Үш рет
аудандық байқауларда бірінші орын алған бұл мәдениет ошағы таңдаулылар
қатарында облыс, республика астанасында өнер көрсетті. [2;3]
Өнер байқаулары жеңімпаздары ішінде Октябрь совхозы халық театры
жетекшісі – М.Иманжанов, Шалабай совхозындағы халықтық атаққа ие болған
ұлт аспаптары оркестрі жетекшісі – Б.Рахпанова т.б. мәдениет ұжымдары
бар.
Жарма ауданында 50 – ші жылдардың аяғында автоклубтар, яғни шалғайда
жатқан сельхоз, совхоздарға жіберілетін арнайы агитбригадалар құрыла
бастады. Әрбір автоклуб өзіне берілген аймақта қызмет етеді. Мысалы, 1972
жылғы мәліметтер бойынша район көлемінде 12 автоклуб жұмыс істеді. Ауданның
мәдениет бөлімшесі жазда 350 мал өсірілетін нүктелердегі 2800 адамды, қысқы
кезде 220 мал өсірілетін нүктелердегі 1969 адамдарға қызмет көрсетеді.
Автоклуб №1 Михайловка совхозында орналасқан. Автоклуб №2 киномеханигі
шофер Питковский армияға шақыртылды. Машина агитпоездбен бірге тұр.
Автоклуб №3 Кезенсу совхозын жұмыс істейді. Автоклуб №4 Қызмет ететін
ауданы – Скотовод совхозы. 10 ақпаннан бастап рейске шығады. Автоклуб №5
қызмет ететін ауданы – Жарма сельхозы. Автоклуб №6 кадрлармен
мамандандырылған. Қызмет ету ауданы – Октябрь совхозы. Автоклуб №7 –
киномеханик жоқ, саймандары жөндеуде. Қызмет ету ауданы – Шар совхозы.
Автоклуб №8 – Қызмет ету ауданы – Шалабай сельхозы. Автоклуб агитпоезд
құрамында. [48;12]
1970 жылы ауданның қазіргі шекарасында 1 мәдениет үйі, 70 клуб, 71
кітапхана, оның ішінде 40 мемлекеттік көпшілікке арналған, оның 33 селолық,
3 қалалық, 2 балалар, 1 райондық кітапхана жұмыс істеді. 3 кітапхана Ең
жақсы жұмыс істеген кітапхана деген жүлдеге ие болған – Батурин селолық,
Новоречка және райондық балалар кітапханасы. [50;24] 1975 ж. тағы да
жаңадан 9 кітапхана ашылды. Ал аудан құрылған жылдары небәрі 2 клуб, 3
кітапхана бар болатын.
Аудан бойынша 6 вокалды инструменталдық ансамбль жұмыс істейді, соның
ішінде 1971 жылы құрылған Арай ансамблін атап өтуге болады. Жетекшісі –
С.Ахметкалиев.
1972 жылы жаңа ашылған Шар районына 14 кітапхана, 2 клуб, 2 мәдениет
үйі, 4 автоклуб, 1 балалар кітапханасы, 2 қалалық типтегі кітапхана
беріледі. [50;2]
1966-72 жылдардағы мәдениет мекемелерінің атқарған іс-шаралары
мынадай мәселелерді қамтыды: 1) Құқықтық білімді насихаттау; 2) КОКП-ның 24
съезіндегі материалдарды насихаттау; 3) Село мәдениетінің деңгейін көтеру.
Район бойынша құқықтық білімді насихаттау кең көлемде жүрді. Осы кезде
тематикалық кинофильмдер қойылып, тематикалық кештер, диспут, оқу
конференциялары өткізілді. Соның ішінде Шалабай совхозында 1971 жылы
тамызда ұйымдастырылған декаданы атап өтуге болады. Бұл декадада 10 лекция
және Адам және құқық журналы жайлы 18 әңгіме өткізілді. Дегенмен кейбір
кинотеатрларда айлық пен декадалар мүлдем өткізілмеді. Соның ішінде Шар,
Жалғызтөбе, Михайловка, Белтерек мекемелерінде 1971 жылы клубтарда құқықтық
білім жайлы лекция өткізілмеді.
Кітапханаларда кітап қойылымдары, стенд-тематикалық іс - шаралар
өткізілді, дегенмен, әдебиеттер саны жеткіліксіз. Сондықтан Первомай
совхозында, Юбилейный, Солнечный поселкелерінде құқықтық білімді насихаттау
жөнінде оқу конференциялары өткізілді. [49;24]
Дегенмен, бұл саладағы жеткен жетістіктері де аз емес. Атап өтсек,
1968-1971 ж.ж. аралығында районда 3 қалалық кітапхана, яғни Жалғызтөбе,
Юбилейный және Октябрьский поселкелерінде және Бақыршықта мәдениет үйі
ашылды. Мекемелердің материалдық базасы күшейтілді, осылай 1969 жылы
Үшбиік, Қайран, Ақдіңгек, Вознесеновка, Покровка, Ортабұлақ, Қараш, Кезенсу
кітапханалары ескі мекемелерден жаңа ғимараттарға көшті. 1971 жылы
мәдениет бөлімінің орталық ақша қорынан жаңа стеллаждар алуға қаржы
бөлінді. Осылай жаңадан 186 стилаж алынып, Ортабұлақ, үш қалалық Енрекей,
Үшбиік, Покровка, Вознесеновка, және шағын кітапханаларға бөлініп берілді.
[49;26]
1969 – 1970 ж.ж. көптеген кітапханалар Ең үздік кітапхана атағын
алуда күресті. Жүлделі орындарға райондық балалар кітапханасы (зав.
Сополева), Новоречкалық (зав. Бугаева), Солнечный пос. (зав. Самойлова),
Батуриндік (зав. Сагимбаева), Жармалық (зав. Жоддасбаева) кітапханалары ие
болды. Сонымен қатар аудан көлемінде В.И.Лениннің 100 жылдығы атап өтілді.
1973 жылы КОКП – нің 70 жылдығына арнайы өткізілген көркемөнепаздар
сайысында райондық шаруашылықтардан 38 ұжым, 1260 адамдай қатысты. Соның
ішінде 1 – ші орынға – Первомай совхозы, Екінші орынға – Скотовод совхозы,
үшінші орынға – Расцвет колхозы ие болды. 270 – тен астам адам сыйлықтармен
марапатталды. Район облыстық көріністе екінші орынға иеленді,ал қатысқан
80 адамға құрмет грамотасы берілді.
Осы жылдардағы кітапханалар жұмысына тоқталсақ, Жарма районы бойынша
тек 5 кітапхана тексерілді.
1974 жылғы мәліметтер бойынша мәдениет мекемелерінің барлығы село
жұмысшыларының мәдениетін дамытуды қолға алды. Мәдениет бөлімінің кеңесі
осыған қатал бақылау жасады. Мысалы: Кеңесте Мәдениет үйінің район
көлемінде өтетін көркемөнерпаздар көрінісі туралы дайындық жұмыстары
тыңдалды. Әр квартал сайын клуб жұмысшыларымен, айына екі рет автоклуб
жұмысшыларымен семинарлар өтікізіледі. Квартал сайын селолық клубтардың
жұмысының қорытындысы жасалынып отырды. Нәтижесінде селолық клубтарға көп
көңіл бөлінетін Разин Селолық Кеңесі – төрағасы К.С.Борзенко, Скотовод
селолық Кеңесі – төрағасы М.Тулебаев. [51;45]
1980 жылы мәдениет бөліміне қарасты 41 селолық кітапхана, 10 автоклуб,
12 селолық клуб, 1 аудандық мәдениет үйі жұмыс істеді.
Автоклуб меңгерушісі Сағымбаев А. мал бағушылардың арасында Кейінгі
хабарлар, Халықаралық мәлімет рубрикасы бойынша политинформациялар
жүргізді.
80-шы жылдардың ІІ жартысында клубтық мекемелерге қызуғышылық арта
түскенімен халық арасында көркемөнепаздар және көпшілік іс-шараларға
қатысушылар саны азайғаны байқалды. Дегенмен мәдениет мекемелерінің
жұмысшылары түрлі форма және әдістермен көпшілік арасында экономикалық және
мәдени өмірдегі жетістіктерін насихаттауға тырысады.
1989 жылы Жарма ауданында 14 селолық клуб, 7 профсоюздық, 2 колхоздық,
1 аудандық мәдениет үйі, 24 қоғамдық клуб және қызыл бұрыштар бар. [52;12]
Осы жылдан бастап Жарма ауданында жаңа дәстүрлер енгізіле бастады.
Оның ішіне қысты шығарып салу, Наурыз мейрамын, балалар мейрамын атап өту,
т.б.
Наурыз мейрамында Георгиевка селосында орталық алаңда көшелер мейрам
эмблемасы – қағаздан жасалған раушан гүлдері мен транспоранттармен
безендірілген. Жүргізушілері – Орта бұлақ мектебінің мұғалімі Мұхамадиев М.
Және Молшылық үшін газетінің қызметшісі М.Зүкенов. Осы мейрамда Октябрьск
совхозының қатысушылары Алдар көсе және Шығайбай ертегісін көрсетсе,
Жарма совхозының көркемөнепаздар үйірмесінің қатысушылары Наурыз
композициясыун орындады. Сонымен қатар, қазақ халықының ұлттық ойындары,
соның ішінде қыз қуу, теңге алу, көкпар, ақындар айтысы, қазақша күрес,
тоғызқұмалақ және дойбы ойындарынан жарыстар өткізілді.
Вознесеновка селолық клубында (меңгерушісі Мирасимова) жаңа туған
нәрестелерді және жұбайларды тіркейтін бөлме ашылды. [53;42]
Воронцовка клубында Сымбат – 89 сұлулық сайысы өтті. Бұл сайыстың
жеңімпазы – Жамбыл атындағы Воронцовка мектебінің оқытушысы Ж.Зияданова
атанды.
Мәдениеттің басты бір көрсеткіші – халық – ағарту ісі. Соғыстан
кейінгі кезеңде басты назар сол соғыс жылдарының ауыртпашылықтары мен
қиыншылықтары салдарынан мектептерді тастап кеткен оқушыларды оқуға тарту,
мектеп қосымша, класс бөлмелерін салуға аударылды. Оқулықтар мен оқу
құралдары жетіспеді. Мектептер тез арада жоқшылықтан қол үзіп кете алмады.
Мектептерге көмек көрсету күндері, апталықтар мен айлықтар және сенбіліктер
өткізу кең өріс алды. 1947 – 1949 ж.ж. Мырзағұл, Құдас, Бірлікшіл, Разин,
Қапан-Бұлақ, Түрксіб селолық кеңестерінде жаңа мектеп үйлері салынды.
Халық ағарту жүйесінде осы жылдары кешкі мектептер мен сырттай
оқытатын мектептер кең орын алды. Ересек балалар үшін Жарма ауданындағы
алғашқы жастар мектебі 1944 жылы Ақжал мен Балажалда ашылды. Бұл
мектептерде кезінде бір себептермен оқуын аяқтай алмай қалғандар енді бір
жағынан жұмыс істей жүріп оқыды. [3;2]
1951 жылы ұйымдастырылған Шардағы жұмысшы жастар мектебін (директоры,
соғыс ардагері Нәсір Кенбаев) ширек ғасыр ішінде 1810 адам бітіріп шықты.
1940 жылы Бөкеде ашылған жеті жылдық оқу орны , 1953 жылы Орта мектеп болып
қайта құрылды. Мектептің алғашқы директоры ағарту ісінің ардагері, бұған
дейін педагогикалық ұжыммен жұмыс істеу тәжірибесі бар Сіләмхан Әміров
тағайындалды.
Сол жылдарғы заң бойынша 7 жастан 15-16 жасқа дейінгі балалар мен
жасөспірімдер үшін жалпыға бірдей міндетті сегізжылдық оқу енгізілді.
Сонымен қатар еңбекке баулитын политехникалық он бір жылдық мектептер құру
жүзеге аса бастады.
Мектеп туралы заңдарды жүзеге асыруға аудан мұғалімдерін жұмылдыру
ісінде Жарма және Шар аудандарының мұғалімдер конференциялары маңызды роль
атқарды. Бұл жиындарда мектептерді қайта құру ісінің алғашқы қорытындыларын
шығарып, оқуды политехнизациялау, жасөспірімдерге тыңғылықты терең білім
беру, еңбекке дағдыландыру және саналылыққа тәрбиелеу жөнінде таңдаулы
мұғалімдердің шығармашылық ізденулері мен бағалы тәжірибелерін терең және
жан-жақты талқылап, таяу уақыттың ішінде педагогтардың білім дәрежесі мен
шеберлігін арттыруға бағытталған шаралардың кең және нақты бағдарламасы
белгіленді. [4;3]
1959 жылы Белтеректе сегізжылдық мектеп ашылды. 1960 жылы 25 мектепте
оқу шеберханасы болды, 4 мектепте машина жүргізуді үйретті, 3 мектепте
физика, 1 мектепте биология кабинеттері жабдықталды. Мыңға жуық оқушы
өндірістік бригадалар мен мектеп жанындағы тәжірибе участоктерінде еңбек
етті.
Қараш ауылындағы Ы.Алтынсарин атындағы сегізжылдық мектеп жанындағы
тәжірибе участогі республикалық байқауда ең таңдаулылар қатарында аталды.
Мектептің озық тәжірибесі Қазақ КСР Оқу Министрлігінің педагогика
ғылымдарының ғылыми – зерттеу институты шығарған. Ауыл мектебінде оқу-
тәрбие жұмысына басшылық жинағында көрініс тауып, республика көлемінде
озық тәжірибе ретінде таратылды. Тәжірибе участогіне тікелей басшылық
жасаған биология – география пәнінің мұғалімі, мектеп директоры Сіләм
Хасенов 1955 жылы Оқу-тәжірибе участогінде практикалық жұмысты үлгілі
ұйымдастырғаны үшін Қазақ КСР Оқу Министрлігінің грамотасымен, соңынан
Тың жерді игергені үшін медалімен марапатталады. [5;4]
Білім берудің жаңа мазмұынына көшу процесінде белгілі бір ғылым
саласындағы жұмысқа оқушылардың бейімділігін қалыптастыратын факультативтік
сабақтар пайда болды.
1975 – 76 оқу жылында факультативтік сабақтармен 1050 оқушы қамтылды.
Оқу жылының қорытындысында аудан көлемінде балалардың сабақ үлгерімі 99,1
пайызға жетті. 22 мектеп, 62 сынып, 500-ден астам мұғалім оқу жылын толық
үлгеріммен аяқтады. Оқу сапасын арттыруда № 235, 236, Абай (Ш), Горький
атындағы, Бақыршық, Суықбұлақ орта мектебі, Черниговка, Қараш, Некрасов
атындағы сегізжылдық мектептердің мұғалімдер ұжымы жақсы табыстарға ие
болды.
ХХ ғасырдың 60-80 жылдары табиғаты әсем Бөке бөктерінде орналасқан
оқушылардың жазғы Достық лагері үлгілі ұйымдастырлыумен аты алысқа мәлім
болып аудан Артегі атанған болатын.
70 жылдары мектеп практикасына кабинеттік жүйе бойынша оқыту кең өріс
ала бастады. Бұл жүйе бойынша Қызылағаш орта мектебінің ұжымы алдыңғы
орынға шықты. Мұнда кабинеттердің байқауын өткізу дәстүрге айналған.
Нәтижесінде аудан бойынша бұл ұжым кабинеттік жүйені қолдану бағытында
алдыңғы орындардан көріне білід. Мұнда алғаш рет ауданда лингафон кабинеті
жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.О. Әуезов атындағы Семей университеті
Гуманитарлық факультет
Тарих кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Жарма ауданының тарихы
Студент
Ғылыми жетекші,
аға оқытушы
Семей 2008
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ХХ ғасырдың 50-90 жылдарындағы Жарма ауданының дамуы
1.1. Жарма ауданындағы өнеркәсіп және көлік қатынасы
... ... ... ... ... ... 8
1.2. Жарма ауданының мәдени дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2. Тәуелсіздік жылдарындағы Жарма ауданы
2.1. Жарма ауданында жекешелендіру саясатының жүзеге асырылуы ...34
2.2. Тәуелсіздік жылдарындағы ауданның мәдени жетістіктері ... ... ... ..39
3. ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Жарма ауданының
тарихы тақырыбын өлкетанулық материал ретінде қолдану
3.1. Қазақстан тарихы пәні сабағында ХХ ғасырдың
ІІ жартысындағы Жарма ауданының тарихы тақырыбын қолдану ... .44
3.2. ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Жарма ауданының тарихы
тақырыбын мектепте сабақтан тыс уақытта қолдану әдісі
... ... ... ... ... .46
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 54
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.
Тәуелсіздік жолына түсіп, өркениетті елдердің қатарына қосылу
әрекетіне кіріскен Қазақстан Республикасы үшін алдына қойған мақсаттарға
жетудегі кепілдіктердің бірі – халықтың өз тарихын терең зерттеуі, тарих
тағылымын жадында ұстауы. Бүгінгі ұрпақтың тарихи санасын қалыптастыру мен
ұштау ел тарихын, өз өскен ортаның тарихын, тарих қойнауындағы әрбір
құбылыстың, өзгерістердің қыры мен сырын терең білу міндет жүктейді.
Зерттеу объектісі.
Зерттеудің негізгі арқауы – Шығыс Қазақстан облысындағы Жарма
ауданының тарихы. Шығыс Қазақстан өңіріндегі ірі әкімшілік аймақтың бірі –
Жарма ауданы облыстың солтүстік – батысында орналасқан ұсақ шоқылардың қиыр
батысы мен Қалба жотасының кең көлемді шығыс жақ бөлігін алып жатыр. Аудан
жерін қақ жарып өтетін Шар мен Қызылсу өзендері халыққа ерекше күші бар
мекен ретінде ғасырлар бойы қалып отырған. Қазір де солай болып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі
Жарма жері ертеден-ақ оңтүстік пен солтүстік керуен жолдарымен
байланыстырып жатыр. Бұл өлке саяхатшылар мен географтар да қатты
қызықтырған, олардың көпшілігі артына жергілікті жердің табиғат көркі,
тұрғылықты халықтың тұрмысы мен шаруашылық ерекшеліктері туралы мәліметтер
қалдырған. Мәселен, Ш.Уәлиханов [9], П.Семенов-Тянь-Шаньский [41],
Г.Потанин [17], В.Обручев [37], А.Янушкевич [47] сияқты басқа да көптеген
атақты ғалымдар мен зерттеушілер болған.
Қалбаның қазба байлықтарын зерттеуде академик В.А.Обручев құнды
деректер қалдырды. Оның еңбектері өлкенің геологиясы қазіргі
тұжырымдамамыздың негізін құрайды. Сол себептен де ғалымның пікірлері
өзінің практикалық маңызын жоғалтқан жоқ.
Жарма ауданы туралы анықтамалық мәліметтермен энциклопедиялық
басылымдар арқылы танысуға болады. Жарма ауданы әкімшілік бөлік ретінде
1928 жылы құрылған. Бұл туралы мәлімет Қазақ Совет энциклопедиясы
[14] мен тәуелсіз елімізде жарық көрген Ұлттық Энциклопедиясында [15]
келтірілген. Жарма ауданы Семей облысының құрамдас бөлігі. Ауданның
географиялық орналасуы, қазба байлықтары туралы мәліметтерді ХХ ғасырдың 60-
шы жылдары жарық көрген Семипалатинская область атты еңбекте
кездестірдік. Еңбектің авторлары – Кузнецова З.В., Курицын И.И. [21].
Еңбектегі әлеуметтік-экономикалық жайлар туралы мәліметтердің ескіруіне
қарамастан өлкенің табиғи ресурстары жөніндегі материалдар әлі де өзінің
құндылығын жойған жоқ.
Тарихтың өзекті арнасы - өлке тарихы. Зерттей білу, зерттегенді
зерделей білу арқылы тарих тағылымын, тарих сабағын түсінуге, ұғынуға
болады. Бұл үшін бүгінгі таңда зор мүмкіндік туып отыр. Тәуелсіздік жылдары
жарық көрген еңбектерде Жарма ауданының құрылуынан бастап қазіргі кезге
дейінгі тарихы жазылған. Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жүйе де,
шаруашылық қарым-қатынас та, ақпараттық кеңістік те, дүниеге көзқарас та
басқаша. Тіпті, әріге бармай-ақ, бүгінгі күніміз бен тәуелсіздіктің алғашқы
жылдары арасында болған айырмашылықты мейлінше айқын сезініп келеміз.
Тарихыңды танып біл атты еңбекте Ә.Сәдуақасұлы [42] ел мен жердің
тарихын ұштастыра отырып Семей облысы өңіріндегі мәдени ескерткіштердің мән-
мағынасын маңызын ашып көрсетті. Бұл тарихи-танымдық еңбек деп түсінеміз.
Жарма өңірінің қазба байлығының мол екендігі ертеден белгілі. Осы
тұрғыдан өлкеге сипаттама беруге арналған Қ.Керейбаевтың Қазыналы Қалба
[19] және А.Нурсултанов пен А.Кирпотаның Золотое Прииртышье [34]
еңбектерін атаймыз. Қ.Керейбаевтың кітабы - Қалба өңірінің географиялық,
тарихи – экономикалық жағдайын қамтыған еңбек. Мұнда жерін ертеде
мекендеген адамдардың өмірі туралы тарихи ескерткіштерден бастап осы күнге
дейінгі тарихы туралы әңгіме шертіледі. Бұрын осы өлкеде болған ғалымдар,
шеберлер, батырлар мен билер, ақын-жыршылар, күйшілер туралы қызықты
деректер бар. А.Нурсултанов пен А.Кирпота Золотое Прииртышье кітабын
республикадағы байырғы комбинаттардың бірі - Алтайалтын кен-байыту
комбинатына арналған. Еңбекте Шығыс Қазақстан өңірінде алтын өндірісінің
пайда болуы және оның дамуы жайлы айтылған. Сонымен қатар, өлкедегі
әлеуметтік өзгерістерге де назар аударылған. Бұл еңбек арқылы Жарма
ауданындағы өндірістік саладағы жетістіктерге баға бере аламыз.
Экономиканың өрістеуінің бірден-бір көрсеткіші – көлік қатынастарының
дамуы. Жарма ауданының экономикалық дамуына Түркістан-Сібір темір жолының
салынуы өз әсерін тигізді. Қ.Керейбаевтың Из истории Северного Турксиба
[18] еңбегінде Семей темір жол бөлімінің тарихы, теміржолшылар әулеттері
және олардың саланы дамытуға қосқан үлесі туралы баяндалады. Осы еңбекте
Жарма ауданына қарасты Суықбұлақ, Шар, Жалғызтөбе, Жарма, Үшбиік теміржол
станцияларының пайда болуы және дамуы біздің зерттеуге арқау болды. Алайда,
соңғы жылдары жарық көрген аталмыш еңбектердің публицистикалық сарыны басым
екенін байқаймыз.
Сонымен қатар, диплом жұмысында мерзімді басылымдардағы материалдар,
оның ішінде облыстық Дидар, Рудный Алтай, облысқа тарайтын Семей таңы
және аудандық Молшылық үшін, Рауан-Восход газеттеріндегі мақалалар
қолданылды.
Диплом жұмысының деректік негізі ретінде ШҚО Қазіргі заман тарихы
құжаттарының орталығы және Жарма мұрағат орталығының қорларын пайдаландық.
ШҚО ҚЗТҚО-да Қазақ КСР түсті металлургия министрлігінің Алтайалтын кен-
байыту комбинаты атты Р-612 қор құжаттары зерттелді. Аталған қорда 1927-
1995 жылдар аралығындағы комбинаттың қызметін көрсететін көптеген
материалдар бар. Зерттеу барысы Қалбатау селосындағы Жарма мұрағат
орталығында жалғастырылды. Бұл мұрағатта Жарма аудандық мәдениет бөлімі
104 - қор, Семей облыстық жергілікті өнеркәсіп басқармасының Жарма
аудандық өнеркәсіп комбинаты 217 – қор , Жарма аудандық білім бөлімі 102
– қор, Жарма ауданындағы Достық ЖШС-і Жаңаөзен селосы (1997 – 1999
ж.ж.) 260 – қор, Семей облысы Жарма ауданы Георгиевка селосы. Жарма
аудандық агроөндірістік бірлестігі (1931 – 1987ж.ж.) 75 – қорлары
қарастырылды. Осы мұрағат құжаттары жоғарыда аталған басым публицистикалық
еңбектердің мәліметтеріне нақтылық беруге көмек көрсетті.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Диплом жұмысының басты мақсаты – Жарма ауданының ХХ ғасырдың ІІ
жартысындағы тарихын баяндау, Жарма ауданының мұрағатындағы тың деректерді
ғылыми айналымға енгізу. Осы мақсатқа жету үшін диплом жұмысында келесі
міндеттер көзделеді:
- Жарма ауданының ХХ ғасырдың 50-90 жылдарындағы өнеркәсіп пен көлік
қатынасының даму деңгейін көрсету;
- Жарма ауданының мәдени мекемелерінің жұмысын мұрағат деректері арқылы
анықтау;
- тәуелсіздік жылдарындағы Жарма ауданының экономикалық ахуалын сараптау;
- ХХ ғасырдың соңғы онжылдығындағы Жарма өңірінде халық ағарту ісінің
жағдайын көрсету;
- мәдениет саласындағы жармалықтардың республика деңгейіндегі жетістіктерін
айқындау;
- зерттеудің қорытындыларын мектеп жұмысында қолдану түрлерін келтіру.
Зерттеу методологиясы.
Нақты деректерге сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау арқылы
тарихи, объективтілік принциптерін негізге алдық. Зерттеу жұмысында
салыстыру, талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы.
Зерттеудің өзекті мәселесі бойынша жасалынған теориялық
тұжырымдар мен толықтыруларын ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Жарма
ауданының тарихы тақырыбы бойынша жұмыстың нәтижесін мектеп
мұғалімдері мен оқушылары , жоғары оқу орындарының студенттеріне
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1. ХХ ғасырдың 50-90 жылдарындағы Жарма ауданының дамуы
1.1. Жарма ауданындағы өнеркәсіп және көлік қатынасы.
Шығыс Қазақстан өңіріндегі ірі әкімшілік аймақтың бірі – Жарма ауданы
1928 жылы құрылды. Бұл өңірді георафиялық және геологиялық сипаттамасына
қарай қазыналы Қалба деп атайды. Қалба жотасында алтынның бай кен орындары
бар.
Шығыс Қазақстанның Нарым және Қалба жоталарының кен орындарынан ғана
адамдар 1100 тонна түсті металл қазып алған. Ескі қорымдардан табылған
заттар, тіпті кен орындарының өзі мұнда ертеден-ақ алтын өндіргенін
дәлелдейді. Қола дәуірі кезінде бұл аймақ бүкіл Орталық Азия мен Шығыс
Еуропадағы ежелгі металлургия орталығы болды.
Қалбаның қазба байлықтарын зерттеуде академик В.А.Обручев құнды
деректер қалдырды. Қазақтың ұсақ шоқысы оның ішінде Қалба жотасының
геологиялық құрылымын сипаттай келе академик В.А.Обручев былай деп жазады:
Это бывшая геосинклинальная область, сильно пронизанная интрузиями,
обладает богатым оруденением почти всех типов, от магматического до
гидротермального средней глубины: золоторудное и россыпное, вольфрам, медь,
серебро-цинк, свинец в виде жильных месторождений, контактно-
метаморфические железные руды, вкрапленные медные руды различного типа,
залежи корунда, а также пласты угля каменноугольного и юрского возростов,
самосадочная соль, гипс, алюминиевые руды выветривания [19;25]
Осындай қазба байлыққа қызыққан шетел мемлекеттері ХХ ғасырдың бас
кезінде барлау жұмыстарын жүргізе бастады. Аудан өнеркәсібінің негізін 1920
жылдары Ақжал мен Бөке кеніштерін игеру жұмыстарын бастаған ағылшындар
қалаған.
1930 жылдары Жарма өңірінде КСРО түсті металлургия министрлігіне
қарасты алғашқы Ақжал, Бөке кеніштерін құрған алтын өндіретін Алтайалтын
тресті құрылады. 1933 жылы маусым айында бұрынғы КСРО өнеркәсіп наркомы
Серго Орджоникидзенің бұйрығымен кен байыту комбинатын құру туралы қаулы
қабылданды. Содан бері Семей өңірінде алтын кеніштері ашылды. Алғашқы кезде
жер қойнауының 25-30 метрлік тереңдігінен, кейін 100 метрлік тереңдігінен
алтын алынды. [34;45]
Бұл комбинаттың қызмет ету көлемі тек қана Жарма ауданымен шектелмей,
бүкіл Шығыс Қазақстан облысына тарады. 50-ші жылдары Еспе, Бақыршық
кеніштері ашылса, 70-80-ші жылдары Құсмұрын мен Семейтаудан және Абыралы,
Шұбартау, Жаңа Семей аудандарынан алтын өндіріле бастады.
1952 жылға дейін Алтайалтын тресттерінде қазылған бүкіл руданың
90 % жергілікті байыту фабрикаларында өндірілді, тек оның құрамында көп
мөлшерде алтын мен кремнезем болатын бөлігін флюс ретінде экспортқа жіберіп
отырды.
Бақыршықтағы барлау жұмыстарының көбеюі мен жаңа типтегі ашылып
жатқан рудалардың шығуы Казақ КСР түсті металлургия министрлігі және
Алтайалтын трестінің жетекшілігімен жан-жақты ғылыми – зерттеу жұмыстары
жүргізілді. Бұған Иргиредмет, КазМУ, Қазақ политехникалық институты,
Гипроцветмет, ҚазКСР тау – кен институты, Плеханов атындағы Ленинград тау
институты, т.б. ат салысты. Соның ішінде Қазақстанның танымал ғалымдары
Б.Н.Лебедев, С.М.Анисимов, И.С.Скобеев, И.С.Стахеев, Л.И.Чечулина,
Н.А.Коменников, С.Н.Россовский, Б.Н.Ласкорин, И.А.Жучков, Р.А.Исакова, т.б.
өз үлесін қосты. [34;58]
Осы Бақыршықтағы табылған рудаларды байыту технологиясын зерттеу
нәтижесінде салынып жатқан байыту кешені Бақыршық тау-металлургия
комбинатын жобасын жүзеге асыруға мүмкіндік пайда болды.
1960 – 70 жылдары бүкіл КСРО көлемінде рационализациялау, яғни
кеніштердегі техникаларды жетілдіру, уақытты үнемдеу және шығынды аз
келтіретін жаңа приборларды ойлап табу жұмыстары жүргізілді. Осының
арқасында кеніштерде қолданысқа жаңа техникалар енді. Нәтижесінде 8 – ші
бесжылдықта Алтайалтын трестінің кеніштері үлкен жетістіктерге қол
жеткізді. Мысалы, 1970 жылғы мәліметтер бойынша Жарма ауданында Бақыршық,
Октябрьск, Ақжал ірі рудниктерінде жаңа техникаларды пайдалану арқылы 1966-
1971 ж.ж. Алтайалтын комбинаты бесжылдық жоспарын 102 пайыз, өнім өткеру
жоспарын 107 пайызға орындады. Жоспардан тыс 2 млн. 57 мың сомның өнімін
шығарды. Еңбек өнімділігі 9,2 % артып, өнімнің өзіндік құны жоспардан 3,2 %
кеміді. Өнеркәсіп орындары бойынша жарты жылдық жоспар жалпы өнім өндіруден
108%, өнім өткеруден – 114% орындалды, қосымша 321 сомның өнімі өткерілді.
Кеніште 2000 - нан астам жұмысшы қызмет етсе, олардың ішінде 27 адам
Құрметті шахтер және Еңбегі сіңген шахтер деген абыройлы атаққа ие
болды. [26;3]
Сегізінші және тоғызыншы бесжылдықтарда трестте белсенділік танытқан
үшін 27 горняк медаль және орденьдермен марапатталды. Ленин Орденімен –
Бөке руднигінің №4 шахта забойщигі Идай Шишенбаев, Қазан революциясы
орденімен А.Сулейменов; ал Бақыршық руднигінің бастығы К.Кисамбаев,
Октябрьск руднигінің забойщигі Н.Жұмақанов және Архарлы руднигынан
Д.Светочев Еңбек Қызыл Жұлдызымен марапатталды. Қорытындылай келе,
сегізінші және тоғызыншы бесжылдықтардағы алтын өндіру көлемінің өсуі
негізінен ғылыми – техникалық үдірістің жеделдетуі және еңбектегі өнім
өндірудің жоғарылауынан болды деп айтуға болады.
1950 жылмен 1970 жылдарды салыстырғанда комбинаттағы руданы өңдеу 3,5
есеге өссе, ал ашу жұмыстары 5 есе өсті.
Ендігі кезекте Алтайалтын комбинатының құрамында болған Ақжал, Еспе,
Бақыршық, Бөке сияқты кеніштеріне жекеше тоқталып өтсем.
Қазақстандағы байырғы алтын өндіру орындарының бірі – Ақжал.
Георгиевкадан оңтүстік батысқа қарай 20 шақырым жақын темір жол стансасы
Жаңғызтөбеден 18 шақырым жерде үш жағы аласа бұйраттармен қоршалып,
солтүстігі жазыққа ұласатын алқапта орналасқан шағын ауыл. 1928 жылы Семей
округіне қарасты төрт (Ақжал, Сынтас, Құлынжын, Алтай) алтын өндіру тобының
ішіндегі қоры жағынан маңыздысы болып осы Ақжал тобы құрылды. Оған Ақжал,
Даубай, Бөке, Балажал, Алайғыр, Қазаншұңқыр, Жантас, Қанай және Ұлан
кеніштері кірді. [42; 159]
Ақжал кенішінде мемлекеттік тапсырыспен ірі ғылыми орталықтардың
ғалымдары жұмыс істеп, товарлы руда қорының теориялық негіздерін жасайды.
1930 жылы Ақжалда комбинат құрылып, 1933 жылы ол треске айналады. Кеніш
бойынша 303 адам жылдық жоспарды сегіз-он ай аралығында орындап шықты. 1948
жылы Ақжал кеніші Бүкілодақтық жарыста үшінші, 1949 жылы трест бойынша
бірінші, 1954 жылы республикалық жарыста екінші орынға шықты. [59;25]
Келесі кеніштердің бірі – Ақжал селолық округіне қарасты Бөке кеніші.
Кенішке алтынды кварц өзегі мен алтынды кен аймағынан тұратын Бөке және
Васильевск кен орындары кірді. Алтын өндіруді 1903 жылы Ақдіңгек кварц
желісі ашылғанда кәсіпкер Хатынский бастады. Кеніштің ашылу тарихы ресми
түрде осы жылдан басталады. Одан кейінгі жылдары (1909-1935ж.ж.)
Магистральная, Ауыл, Колорадо, Александровская, Гористая т.б.
желілері ашылды. Қазан төңкерісіне дейін кен барлау және алтын қазу
жұмыстарын бұл жерде Аурум акционерлік қоғамы жүргізеді.
Кеніш 40 жылдың аяғына дейін старательдік жолмен игерілді. [64;6]
1960-1965 жылдар Бөке кенішінің дәуірлеу кезеңі болды. Мемлекеттік
жоспарды орындау жолында жарыс қыза түсті. Бесжылдықтарды мерзімінен бұрын
орындағаны және жоғары техникалық-экономикалық көрсеткіштерге жеткені үшін
1965, 1967, 1970, 1982 ж.ж. кеніш КСРО және Қазақ ССР-і Түсті металлургия
министрлігінің ауыспалы туын жеңіп алды. Кеншілер Идай Шишембаев – Ленин,
Әрін Сүлейменов – Октябрь революциясы, П.В.Велин, Қ.Ибраев, Ф.Тергемесов –
Еңбек Қызыл Ту, Ж.Сарғызов, К.Аканов, Т.Даянов, А.Игнашин – Құрмет белгісі,
Т.Сейтгариев, С.Атантаев, З.Сүйекбаев, Л.Фомичев, Е.Байдакпаев – 3 дәрежелі
Шахтер даңқы ордендерімен марапатталып, алтын өндірісінде қаһармандары
атанды.
Сондай-ақ Кеңес өкіметі тұсында Октябрьск, кейіннен Еспе деп аталған
кен орнын 1944 жылы геолог Г.С.Катковский басқарған геологиялық – барлау
партиясы іздеп тапқан. Ол Шар стансасынан солтүстік-шығысқа қарай 45 км
жерде, Қызылсу өзеніне құятын Еспе бұлағының он жақ жағалауында, Солтүстік
Қалба таулы қыратындағы аңғарда орналасқан.
Еспе кен орны 1947 жылы Алтай алтын тресінің қарамағына беріліп,
олар оны өндірістік жолға қоюға даярлық жұмыстарын жүргізді. [56;12]
1947 жылы Қазан төңкерісінің 30жылдық мерекесі құрметіне кеншілер
мекені – Октябрьск деген атқа ие болды.
Кеніштің ең алғаш тұрғындары 1947 жылдан бастап 30-35 жыл шахтада
проходшы болып еңбек еткен Нұртаза Жұмақанов, Слан Дүйсенбаев, Мәткәрім
Түсіпбеков, Талғатбек Айтбаев, т.б. алтын қазаған ардагерлер еді.
Кеніште бір кезде таза алтын беретін Қазақстандағы бірден – бірі кен
байыту фабрикасы жұмыс істеді. [60;45]
60 – жылдардың басында кен орнына қуатты дизель қондырғылар мен
бірінші класты тау-кен техникалары келе бастады. Мәскеу, Ленинград сияқты
ірі қалалардан арнулы мамандар келді. Шахта тереңдетіліп, ондағы су
тартатын жүйе мен желдеткіш толық автоматтандырылды. Шахтаға өте ұзын,
көлемді заттармен құрал-жабдықтарды түсіруді тездету үшін арнулы контейнер
орнатылды.
Октябрьск кен орны трест, комбинат көлемінде алдыңғы қатарлы
кәсіпорындардың қатарында саналды. Кейіннен осы жерде Миялы (1956ж.),
Большевик (1930ж.), Арқарлы (1964ж.), Құсмұрын (1964 ж.), Жұмбақ
(1968ж.), Қостөбе (1969ж.), Қызылсу (1970ж.), Шығыс Большевик
(1972ж.) орындары ашылды.
60-жылдардың аяғында 70-жылдардың басында комбинатта жаңа техникалық
және ұжымдық негізде старательдік әдіспен байыту жолдары қайта жаңғырды.
Бұл әдістің өзінің ерекшеліктері бар: біріншіден, көп жұмысшыларды қажет
етпейді, екіншіден, өндірілетін металлдардың өзіндік құны төмен.
[62;45]Старательдік артельдер – ерекше құқықтық статусы бар алтын өндіру
өнеркәсіптеріне қарасты дербес кооперативтік ұжым. Мысалы, Алтайалтын
комбинатына қарасты бірнеше ірі старательдік артельдері ұйымдастырылған.
Келісім бойынша бастапқыда комбинат қажетті таулы техникалармен, көлікпен,
әр түрлі материалдармен жабдықтайды.
Осындай ұйымдастырылған артельдердің бірі - Горняк артелі. Ол 1966
жылы Алтайалтын комбинатына қарасты Бөке кентінде құрылды.
1968 жылы Жарма аудандық атқару комитетінде ресми тіркелді. Артельдің
төрағасы болып Тупик Анатолий Леонтьевич тағайындалды.
Ең алғаш кішігірім алтын шығаратын мекемелер жұмыс істеді. Артельдің
базасы Ақжал ауылында орналасты. Бірнеше жерден учаскілер ашылады:
Беріктас, Тасқора, Балажал, Ақжал, Мальва т.б. Өндірілген алтын бір тоннаға
жеткен жоқ болатын. 1976 жылы Мальва участігінде 9 млн. 500 мыңға
бағаланатын алтын өндірілді, ҚазКСР-і түсті металлургия министрлігінің
тапсырысы бойынша, 10 мың сом сыйақы және 2 жеңіл автокөлік алды. 1990 жылы
қыркүйек айында сайлау арқылы артельдің төрағасы Сүлейменов Болатхан
Еркешұлы тағайындалды Сол кезде артельде 30 шақты жұмысшы болатын. Артель
руданы өндірумен айналысты. Артельде жалғыз ғана участок – Мезек болатын.
Ақжал учаскесі құрамында алтыны бар руда алатын үш аймағы болған: фунт ІІ,
фунт ІІІ және байланыс аймағы. Ағыны қатты Былқылдақ, Дайбай, Ақтасты
үлескілері ашылды. Жуылып, кәсіптік құралдармен таза алтын өндірілді. Мезек
үлескісі кеңейтілді. Таза алтыннан – 300 кг алтын шығарылды. Мезек пен
Ақжал үлескілерінен – 6 тонна, Мезектің құрамында алтыны бар руда –
5теміржол станциясына автокөліктасылады. Ақжал фабрикасынан Жаңа Семей,
Қарағайлы (Қарағанды облысы), Аягөз, Жалғызтөбе теміржол станциясына
тасылады. Олар станциядан руда Балқаш мыс комбинатына жіберіліп отырады.
Майқайың комбинатының Төртқұдық фабрикасына, Зырян қорғасын зауытына
жіберіледі. Алтынды өндіріп артельге қайтарылып отырылды. Ақжал учаскесінің
рудасы, Ақжал учаскесі жабылмасын деп, Мезек учаскесінің рудасымен
араластырылып Ақжал кен – байыту фабрикасына жіберіліп, байытып,
концентратын Балхаш мыс комбинатына жіберіліп отырады. Артельдің
жұмыскерлері 350-ге жуық адамға көбейді. [19,256]
Алтайалтыннан 1985 жылы Бақыршық кен металлургия комбинаты бөлініп
шықты.
Бақыршық алтыны туралы алғаш мәлімет геолог Г.С.Катковскийдің 1944
жылғы есебінде келтіріледі. 1953 жылы Қазаншұңқыр барлау партиясы Бақыршық
кен орнында геологиялық іздестіру жұмысын одан әрі жүргізді. Ал 1955 жылы
Алтайалтын тресі Ақжал кен басқармасының барлау-пайдалану учаскесі бұл
арадан кен ала бастады. [65;4]
Басқарма алдында кеннің физика-механикалық қасиеттерін тану және алтын
алудың тиімді технологиясын пайдалану міндеттері тұрды. Алдын-ала жүргізген
жұмыстары негізінен шұңқыр қазу, тік қазу (10 және 20 метрден) және 50×50
метр жүйе бойынша бұрғылау жұмыстары өрістетілді. Осындай мұқият
тексерістен кейін Қызылсу аймағында қуатты өте жоғары ірі техникалық кең
жыныстарының бар екендігі анықталды. Аталған аймақтың ұзындығы 20-25
шақырымға созылып жатты. Зерттеулер осының алдындағы болжамды, яғни
алтынның ұсақ шашыранды күйде екендігі толық дәлелеп берді. [65;23]
1950 жылдардың басында Алтайалтын тресінен шикізат базасы болып
табылатын Балажал, Алқабек, Жұмба, Қазаншұңқыр Алаайғыр кен орындары
біртіндеп жабылуға айнала бастады.
Осыдан бастап Бақыршықтағы өндірістік жағынан игерудің екінші кезеңі
басталды.
1955 жылы мамырда құрамында 20 адамнана тұратын бригада үлкен үміт
үстінде Бақыршық қажы иелік еткен жерге келіп жұмысқа кірісті. Бұлар
тәжірибелі таукен мастерлері, геологтар және кен жұмысшылары еді. Олардың
қатарында И.С.Большинский, В.Г.Диденко, Н.П.Бичевин, Н.Я.Михайлов,
Қ.Жашатаев, Н.Норницкий, Н.Норницкая, И.Мейрамбаев, К.Сүлейменов,
Б.Қызыкенов, т.б. болды.
Бақыршық кені гидротермалдық алтын-пирит-арсенопирит формациясына
жатады. Оның кен қабаттарының ені 150-200 метр. Бұлар Қызыл деп аталатын
жаншылу зонасы мен Батыс Қалбаның терең жарылысынан түйісер жеріне таяу
орналасқан. Мұндағы алтынның шоғырлану мөлшері пирит және көміртекті
заттарға байланысты. Кен құрамында алтын мен күмістен басқа мышьяк, галий,
сурьма, сынап бар. [65;25]
1965 жылы Бақыршық сынақ кендерін жер асты әдісі бойынша өндіру
басталды. Мұның негізгі мақсаты – кенді жер астында барлаудың неғұрлым
тиімді жүйесін іздестіру және комбинат үшін жобада белгіленген кен алу
тәсілдерін тексеру болатын.
Кен қазу жұмыстары көлемінің артуы 1968 жылы Бақыршықтың екінші
дәрежелі кен кәсіпорындары қатарына жатқызуға мүмкіндік берді. Сөйтіп, ол
еліміздің алтын өндіретін аса ірі кәсіпорындардың біріне айналды.
1968 жылы кен орнында Бақыршықалтын комбинаты құрылды.
Бақыршықалтын Шығыс Қазақстан шахта құрылысы басқармасынан бөлініп, өз
бетіне шахта-проходка бөлімі болып қайта құрылды. [65;35]
Комбинаттың кен өндірісінің ең озық технологиясы және осы заманға
жаңа, жетілдірілген техника қолданылу көзделді. Жер асты кенінде жоғарғы
өнімді машиналар: бұрғылау кореткалар, тиеу-жеткізу машиналары,
виброконвейерлер, кен таситын дизеловоздар және сыйымдылығы 4 текше метр
вагонеткалар жұмыс істейді. Сонымен бірге кен тереңдігі 570 метр шахта
стволынан сыйымдылығы 9,5 текше метр астауымен көтеріліп, байыту
фабриксының кен тұратын орнына конвейерлері лентамен тасымалданады. Алынған
кен қоспалары одан әрі өңдеуден өту үшін конвейнерлерге механикалық жолмен
орналастырылып, жіберіліп тұрады.
Бақыршық – бүкілі КСРО көлеміндегі ең ірі, ал республикадағы үлкен
алтын орны деп танылды.
1974 жылы ақпанында КПСС Орталық комитеті мен КСРО Министрлер
Кеңесінің кен байыту комбинатының құрылысын одан әрі жалғастыру, оның
қуаттылығын алғашқы белгілеген, 8 есе арттыру жөнінде арнаулы қаулы
қабылданды. Салынып жатқан кен байыту комбинатының директоры ретінде
Р.Ф.Смағұлов бекітілді. [34;64]
Бұл Бақыршықта алтынның өмірге келуінің үшінші кезеңі еді.
Сондай-ақ, 1983 жылы кен инженері, Алтайалтын комбинатында
мархшейдер көмекшісі болып істейтін Тұрсынтай Нүркенұлы Нұғыманов Труд
артелін ұйымдастырды. Ол жер қойнауынан алтынды ашық әдіспен өндіруге
кірісті. Еңбек етушілер саны 70-ке жуық адам.
Аудан бойынша 45 кәсіпорындар мен ұйымдар жұмыс Өнеркәсіп орындары
жылына 8,5 сомның жалпы өнімін өндіреді. 2000-нан астам еңбекшілердің
екпінділері жұмыс істейді.
Экономиканың өрістеуінің бірден-бір көрсеткіші – көлік қатынастарының
дамуы. Жарма ауданының экономикалық дамуына Түркістан-Сібір темір жолының
салынуы өз әсерін тигізді.
Қазақстанда индустрияландырудың тұңғыш – Түркістан – Сібір магистралін
салу жөніндегі үкімет шешімі 1926 жылы желтоқсанның 3-і күні қабылданды.
Алғашқыда жолдың Семей – Сергиополь почта жолымен өтуі белгіленді. Бірақ,
бұл вариант бойынша бірінішіден елді мекендер, екіншіден, болашақта
салынбақшы Карповка-Өскемен, Жалғызтөбе-Көкпекті-Зайсан теміржол тармақтары
тым қашықтықта қалып қоятын болды. Сол себептен 1928 жылы 2 наурызда
коллегия жолдың Семей-Аягөз аралығы Шар-Гурбан, Жарма өзендері бойымен
өтетін шығыс жақ бағытын, яғни қазіргі жобаны бекітті. [18;15]
1927 жылы Солтүстік және Оңтүстік деп аталатын екі құрылыс басқармасы
құрылды. Солтүстік басқарма Семейде, Оңтүстік басқарма Алматыда орналасты.
Бұл екі басқармаға жалпы басшылықты КСРО қатынас жолдары халық комиссариаты
жанындағы басқарма бастығы, білгір инженер В.С.Шатов жасады, РКФСР үкімет
жанынан Түрксіб құрылысына жәрдемдесу комитеті құрылып, оны Халық
Комиссарлары Кеңесі төрағасының орынбасары Т.Рысқұлов, кейіннен М.Тынышбаев
басқарды.
Әр құрылыс басқармасы өз кезегінде участоктерге, прорабтық
пунктегілерге, рельс төсейтін поездарға т.б. өндірістік буындарға бөлінді.
Жол төсеу солтүстік бағытта 1927 жылы 15 шілдеде Семейден, оңтүстік
бағытта – Луговой стансасынан 2 қарашада басталып, 1931 жылы 1 қаңтарда
тұрақты пайдалануға берілді.
1931 жылы 1 мамырда ең соңғы күміс шеге қағылып, мемлекеттік комиссия
құрылысшылардан теміржолды қабылдап алды. Құрылысы аяқталғаннан кейін жол
бойында үш пайдалану ауданы құрылды, соның бірі орталығы Аякөзде болған
Семей – Үштөбе аралығы болды. [18;54]
Ал, Семейден солтүстікке Ресей шекарасына дейінгі жол тармағы Алтай
теміржол басқармасына қарады. Ол 1934 жылы Томск теміржолының бесінші
бөлімшесіне берілді.
1934 жылы Түркістан – Сібір теміржолының құрамында Рубцовка қозғалыс
бөлімшесі ұйымдастырылып, оның Аякөз бөлімшесімен аралығы Жарма стансасы
болды. 1948 жылы солтүстік Түрксібте Аякөз жэәне Рубцовка жол бөлімшелері
құрылды. 1958 жылы Қазақ теміржолы ұйымдастырылғанда Аякөз бөлімшесі
құрылып, оның құрамына Рубцовка бөлімшесінің Жарма – Семей – Локоть
учаскесі берілді. 1961 жылы бөлімше орталығы Семейге көшіріліп Семей жол
бөлімшесі болып аталды.
Осы Түрксіб темір жолы бойында бой көтерген қала үлгісіндегі
теміржолшылар поселкелері – Суықбұлақ, Шар, Жалғызтөбе, Жарма, Үшбиік.
1958 жылы депода 6283 ауыр салмақты поезд жүргізіліп, жоспардан тыс
2265603 жүк тасылды, 4460 кг отын үнемделді.
1961 жылы депоға алғаш тепловоздар келді. Жаңа техника іске жаңаша
қарауды қажет етті, талап күшейді. Паровоздағылар терловоздың оқуын оқуға
отырды.
Қазақ жастарынан тепловозды бірінші болып жүргізгендер арасында
Х.Кәкімжанов, Х.Рақымбаев, Е.Оспанов, М.Ошақбаев, К.Мұрынбаев, Ж.Камалов,
т.б. бар еді.
1965-1985 ж.ж. кезең ұжым үшін айрықша жылдар болды. Депо бірнеше
дүркін республикалық және облыстық жарыста жеңімпазы атанды. Бүкілодақтық
жарыста жеңіп шығып, КСРО қатынас жолдары министрлігі мен теміржол
транспорты қызметкерлері кәсіподағы Орталық Комитетінің сыйлығына ие болды.
1970 – 80 – ші жылдары еліміздің үздік машинистерінің сұйық отын
үнемдеу жолындағы үндеуі шарлықтар арасында да қызу қолдау тапты. Өндіріс
озаттары А.Смайылов, А.Қонқасов, Ж.Әкімжанов, А.Майшекенов, М.Қасымов,
Қ.Түкеев, М.Аяшев т.б. әр он бес поездың бірін үнемделген дизель отыны
есебінен жүргізіп отырды. Бұл тамаша қозғалыстың көш басында болған жоғарғы
класты машинистер Г.Егоренко, И.Майстренко, Х.Бөкенов жылына төрт тоннадан
астам сұйық отын үнемдеді. Олардың межеден арттыра тасыған жүктері кемінде
екі-екіден жаңа маршрут құрастыруға болатын еді. [18;158]
1965 – 1985 ж.ж. кезең ұжым үшін айрықша жылдар болды. Депо бірнеше
дүркін республикалық және облыстық жарыста жеңімпаз атанды. Бүкілодақтық
жарыста жеңіп шығып, КСРО Қатынас жолдары министрлігі мен теміржол
транспорты қызметкерлері кәсіподағы Орталық Комитетінің сыйлығына ие болды.
1975 жылдан бері ұжымда үш жылда бір Өз мамандығының таңдаулысы атты
құрметті атақ беріліп келеді. Мұндай атақты алғаш рет А.Мұсаханов,
А.Гридасов, М.Керейбаев, Е.Есенгелдинов, Г.Садыков, Б.Хасенов, Х.Сембаев,
Ж.Сұлтанбеков, А.Мұздыбаев, А.Өгізбаев, К.Тұрсынғожинов, т.б. берілді.
[19;115]
1983 жылдан кәсіпорын айналмалы деподан негізгі депо санатына
жатқызылды. Депоға 45 тепловоз бекітіліп берілді. Ұжымның бұл жетістігінде
машинистер М.Қорғанбаев, З.Бейсенбаев, А.Акушев, Е.Қазыбеков, С.Аблаев,
Р.Бижиков сияқты өндіріс озаттарының үлкен еңбек үлесі болды.
Сонымен, ХХ ғасырдың басында шетел мемлекеттерінің Жарма өлкесіндегі
кен қазба байлықтарын зерттеу жұмыстары нәтижесінде елдің әлеуметтік-
экономикалық жағдайы түбегейлі өзгерді. 1933 жылы КСРО көлемінде алтын
өндіретін ірі комбинаттардың бірі - Алтайалтын трестінің құрылуымен жер
асты байлықтары игеріле басталып, жаңа кеніштер ашылды, ал Жарма ауданын
солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км бойы қиып өтетін Түрксіб теміржол
магистралінің салынуы жол бойында Суықбұлақ, Шар, Жалғызтөбе, Жарма, Үштөбе
сияқты станциялардың бой көтеруіне әсер етті .
Осының барлығы Жарма ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуына үлкен
үлес қосты.
1.2. Жарма ауданының мәдени дамуы.
Қоғам дамуының тарихында, адамдардың өмірінде мәдениет әрқашан
екпінді роль атқарады. Кеңес кезінде Жарма елінің мәдени және рухани
дамуына, коммунисттік идеология жалауында болып келсе де, жан – жақты
жағдай жасалынды.
1950 – 60 жылдарда көркемөнерпаздар үйірмесі кең қанат жая бастады.
1957 ж. Жарма аудандық мәдениет үйінің хоры, эстрада оркестрі облыстық
бірінші фестивальде зор табысқа ие болды. Әртістер өз өнерін ауданнан тыс
жерлерге де көрсетіп жүрді.
Қазақстанның 40 – жылдығына арналған облыстық байқауда жүлделі үшінші
орын алды. Георгиевкадан Карпушаның, Шардан Байдосова мен Насонованың
туындылары облысқа кеңінен тарады, халық олардың өнерлеріне сүйсіне қол
соқты. Осы жылдары республикалық байқаудың лауреаты Бірліктегі Арай,
Шардағы Жас терек, Әсем, Қаратөбедегі Алаш, Қаражалдағы
Армандастар, Үшбиіктегі Еңрекей сазы, Әуен, Мектептегі жылдар,
Қызылағаштағы Аққу қыздар ансамблі, Скотоимпорттағы Желтоқсан, Сұлу
сары, Ақжал, Новореченск, Георгиевкадағы республикалық Арай фестивалінің
лауреаттары Қ.Ауғанбаев, Ғ.Рымбаев басқарған вокалды – аспаптар
ансамбльдері, Маяковский, Жамбыл атындағы, Георгиевка, Белтерек
мектептеріндегі халық ұлт-аспаптар оркестрі зор беделге ие болды, олардың
концерттік бағдарламалары үлкен табыспен өтіп жатты.[1;2]
Жарық ауылындағы ұлттық аспаптар оркестрі республикада өнері асқан
ұжымдардың қатарында болды. 1967 ж. құрылған шағын домбыра үйірмесі 1968 ж.
оркестр болып ұйымдастырылды.
1978 ж. наурызда халық ансамблі атағына ие болды. Көркемдік
жетекшілері А.Ізғұтов, М.Әйтікенов болды.
Оркестр 1978 ж. Мәскеуде болып КСРО ХШЖК – де 8 қазан күні РСФСР мен
Украина өнепаздарынан соң үшінші болып өнер көрсетті. 1978 ж. КСРО, 1979 ж.
Қазақ ССР ХШЖК – нің, 1978 ж. Қазақстан кәсіподақтары кеңесінің
дипломдарымен марапатталды. 1977 ж. көркемөнерпаздарының бірінші
бүкілодақтық фестивалінің лауреаты атанды. [12;4]
1985 ж. Мәскеуде аса ірі мәдениет ошағы КСРО мемлекеттік академиялық
Үлкен театры совхоз оркестрін Бүкілодақтық көркемөнерпаздар шығармашылығы
байқауының лауреаты дипломымен марапаттады. Оркестрдің 33 мүшесіне, атап
айтқанда, А.Зготов, Б.Әмірханов, Т.Файзуллин, Л.Жолдасбаева, Н.Әубәкірова,
Ү.Ғалиева, т.б. лауреат медалі тапсырылды.
Оркестрдің алғашқы ұйымдастырушысы М.Әйтікенов, У.Айдаболов.
М.Әйтікенов те әуесқой сазгер. Оның Есімде, Село жастарының
вальсі, Сағыныш, Бұлбұлым менің әндерімен қатар Арман асуы, Жас
қанат атты күйлері бар. Өнер жолында сіңірген еңбегі үшін ол 1972 ж.
Құрмет белгісі орденімен марапатталды. [18;2]
Сонымен қатар, Жарма ауданында бірнеше театрлар халыққа қызмет
көрсетті, дегенмен ішінде шынымен де халық ықыласына бөленіп, Халық
театры атанған екі татер болды. Атап өтсек, Белтеректегі халық драма театры
және Михайловка халық драма театры.
Белтеректегі театр 1964 ж. драмалық үйірмеден бастаған
көркемөнерпаздар ұжымы 1985 ж. халық деген мәртебелі атаққа ие болды.
Белтеректіктер бір актілі шағын пьесалардан бастап, О.Бодықовтың Қанжар
мен домбыра сияқты күрделі туындыларын сахнаға шығару дәрежесіне
көтерілді. Республикалық халық театрларының байқауында үш рет (1985, 1987,
1988) құрметті атақтарын қорғап, лауреат атанды.
Михайловкада 1973 жылы селолық клубқа қарасты халық театры құрылып,
1978 жылы оған Халық драма театры атағы берілді. 1975 жылдың 15 қазанынан
бастап режиссері Муканова Б. Құрамында небәрі 26 адамнан құрылған шағын
коллектив Муканованың бастауымен екіактілік А.Шамкенованың Уәде
спектаклі, Кумарованың Кешір мені, Кумарованың Бір бойдақтың хикаясы
атты бір актілі пьесаларын қойды. 1975 жылғы мәлімет бойынша барлығы 8
спектакль қойылды. Оның ішінде М.О.Әуезовтың Еңлік-Кебек, Ғ.Мүсіреповтың
Қозы Көрпеш-Баян Сулу, А.Әбішевтің Белгісіз батыр пьесалары болды. Осы
спектакльдерімен олар тек қана Михайловкада емес, сонымен қатар Георгиевка
селосы, Жарма, Үш биік, Скотовод, т.б. совхоздарға гастрольдік іс-сапармен
шыққан болатын.
1985 ж. ұйымдастырылған Қапанбұлақ ауылындағы үлкендер және балалар
хорынан, үгіт бригадасынан, драма үйірмесінен, домбыра оркестрі, 2
отбасынан тұратын көркемөнерпаздар ұжымы жемісті жұмыс атқарды. Үш рет
аудандық байқауларда бірінші орын алған бұл мәдениет ошағы таңдаулылар
қатарында облыс, республика астанасында өнер көрсетті. [2;3]
Өнер байқаулары жеңімпаздары ішінде Октябрь совхозы халық театры
жетекшісі – М.Иманжанов, Шалабай совхозындағы халықтық атаққа ие болған
ұлт аспаптары оркестрі жетекшісі – Б.Рахпанова т.б. мәдениет ұжымдары
бар.
Жарма ауданында 50 – ші жылдардың аяғында автоклубтар, яғни шалғайда
жатқан сельхоз, совхоздарға жіберілетін арнайы агитбригадалар құрыла
бастады. Әрбір автоклуб өзіне берілген аймақта қызмет етеді. Мысалы, 1972
жылғы мәліметтер бойынша район көлемінде 12 автоклуб жұмыс істеді. Ауданның
мәдениет бөлімшесі жазда 350 мал өсірілетін нүктелердегі 2800 адамды, қысқы
кезде 220 мал өсірілетін нүктелердегі 1969 адамдарға қызмет көрсетеді.
Автоклуб №1 Михайловка совхозында орналасқан. Автоклуб №2 киномеханигі
шофер Питковский армияға шақыртылды. Машина агитпоездбен бірге тұр.
Автоклуб №3 Кезенсу совхозын жұмыс істейді. Автоклуб №4 Қызмет ететін
ауданы – Скотовод совхозы. 10 ақпаннан бастап рейске шығады. Автоклуб №5
қызмет ететін ауданы – Жарма сельхозы. Автоклуб №6 кадрлармен
мамандандырылған. Қызмет ету ауданы – Октябрь совхозы. Автоклуб №7 –
киномеханик жоқ, саймандары жөндеуде. Қызмет ету ауданы – Шар совхозы.
Автоклуб №8 – Қызмет ету ауданы – Шалабай сельхозы. Автоклуб агитпоезд
құрамында. [48;12]
1970 жылы ауданның қазіргі шекарасында 1 мәдениет үйі, 70 клуб, 71
кітапхана, оның ішінде 40 мемлекеттік көпшілікке арналған, оның 33 селолық,
3 қалалық, 2 балалар, 1 райондық кітапхана жұмыс істеді. 3 кітапхана Ең
жақсы жұмыс істеген кітапхана деген жүлдеге ие болған – Батурин селолық,
Новоречка және райондық балалар кітапханасы. [50;24] 1975 ж. тағы да
жаңадан 9 кітапхана ашылды. Ал аудан құрылған жылдары небәрі 2 клуб, 3
кітапхана бар болатын.
Аудан бойынша 6 вокалды инструменталдық ансамбль жұмыс істейді, соның
ішінде 1971 жылы құрылған Арай ансамблін атап өтуге болады. Жетекшісі –
С.Ахметкалиев.
1972 жылы жаңа ашылған Шар районына 14 кітапхана, 2 клуб, 2 мәдениет
үйі, 4 автоклуб, 1 балалар кітапханасы, 2 қалалық типтегі кітапхана
беріледі. [50;2]
1966-72 жылдардағы мәдениет мекемелерінің атқарған іс-шаралары
мынадай мәселелерді қамтыды: 1) Құқықтық білімді насихаттау; 2) КОКП-ның 24
съезіндегі материалдарды насихаттау; 3) Село мәдениетінің деңгейін көтеру.
Район бойынша құқықтық білімді насихаттау кең көлемде жүрді. Осы кезде
тематикалық кинофильмдер қойылып, тематикалық кештер, диспут, оқу
конференциялары өткізілді. Соның ішінде Шалабай совхозында 1971 жылы
тамызда ұйымдастырылған декаданы атап өтуге болады. Бұл декадада 10 лекция
және Адам және құқық журналы жайлы 18 әңгіме өткізілді. Дегенмен кейбір
кинотеатрларда айлық пен декадалар мүлдем өткізілмеді. Соның ішінде Шар,
Жалғызтөбе, Михайловка, Белтерек мекемелерінде 1971 жылы клубтарда құқықтық
білім жайлы лекция өткізілмеді.
Кітапханаларда кітап қойылымдары, стенд-тематикалық іс - шаралар
өткізілді, дегенмен, әдебиеттер саны жеткіліксіз. Сондықтан Первомай
совхозында, Юбилейный, Солнечный поселкелерінде құқықтық білімді насихаттау
жөнінде оқу конференциялары өткізілді. [49;24]
Дегенмен, бұл саладағы жеткен жетістіктері де аз емес. Атап өтсек,
1968-1971 ж.ж. аралығында районда 3 қалалық кітапхана, яғни Жалғызтөбе,
Юбилейный және Октябрьский поселкелерінде және Бақыршықта мәдениет үйі
ашылды. Мекемелердің материалдық базасы күшейтілді, осылай 1969 жылы
Үшбиік, Қайран, Ақдіңгек, Вознесеновка, Покровка, Ортабұлақ, Қараш, Кезенсу
кітапханалары ескі мекемелерден жаңа ғимараттарға көшті. 1971 жылы
мәдениет бөлімінің орталық ақша қорынан жаңа стеллаждар алуға қаржы
бөлінді. Осылай жаңадан 186 стилаж алынып, Ортабұлақ, үш қалалық Енрекей,
Үшбиік, Покровка, Вознесеновка, және шағын кітапханаларға бөлініп берілді.
[49;26]
1969 – 1970 ж.ж. көптеген кітапханалар Ең үздік кітапхана атағын
алуда күресті. Жүлделі орындарға райондық балалар кітапханасы (зав.
Сополева), Новоречкалық (зав. Бугаева), Солнечный пос. (зав. Самойлова),
Батуриндік (зав. Сагимбаева), Жармалық (зав. Жоддасбаева) кітапханалары ие
болды. Сонымен қатар аудан көлемінде В.И.Лениннің 100 жылдығы атап өтілді.
1973 жылы КОКП – нің 70 жылдығына арнайы өткізілген көркемөнепаздар
сайысында райондық шаруашылықтардан 38 ұжым, 1260 адамдай қатысты. Соның
ішінде 1 – ші орынға – Первомай совхозы, Екінші орынға – Скотовод совхозы,
үшінші орынға – Расцвет колхозы ие болды. 270 – тен астам адам сыйлықтармен
марапатталды. Район облыстық көріністе екінші орынға иеленді,ал қатысқан
80 адамға құрмет грамотасы берілді.
Осы жылдардағы кітапханалар жұмысына тоқталсақ, Жарма районы бойынша
тек 5 кітапхана тексерілді.
1974 жылғы мәліметтер бойынша мәдениет мекемелерінің барлығы село
жұмысшыларының мәдениетін дамытуды қолға алды. Мәдениет бөлімінің кеңесі
осыған қатал бақылау жасады. Мысалы: Кеңесте Мәдениет үйінің район
көлемінде өтетін көркемөнерпаздар көрінісі туралы дайындық жұмыстары
тыңдалды. Әр квартал сайын клуб жұмысшыларымен, айына екі рет автоклуб
жұмысшыларымен семинарлар өтікізіледі. Квартал сайын селолық клубтардың
жұмысының қорытындысы жасалынып отырды. Нәтижесінде селолық клубтарға көп
көңіл бөлінетін Разин Селолық Кеңесі – төрағасы К.С.Борзенко, Скотовод
селолық Кеңесі – төрағасы М.Тулебаев. [51;45]
1980 жылы мәдениет бөліміне қарасты 41 селолық кітапхана, 10 автоклуб,
12 селолық клуб, 1 аудандық мәдениет үйі жұмыс істеді.
Автоклуб меңгерушісі Сағымбаев А. мал бағушылардың арасында Кейінгі
хабарлар, Халықаралық мәлімет рубрикасы бойынша политинформациялар
жүргізді.
80-шы жылдардың ІІ жартысында клубтық мекемелерге қызуғышылық арта
түскенімен халық арасында көркемөнепаздар және көпшілік іс-шараларға
қатысушылар саны азайғаны байқалды. Дегенмен мәдениет мекемелерінің
жұмысшылары түрлі форма және әдістермен көпшілік арасында экономикалық және
мәдени өмірдегі жетістіктерін насихаттауға тырысады.
1989 жылы Жарма ауданында 14 селолық клуб, 7 профсоюздық, 2 колхоздық,
1 аудандық мәдениет үйі, 24 қоғамдық клуб және қызыл бұрыштар бар. [52;12]
Осы жылдан бастап Жарма ауданында жаңа дәстүрлер енгізіле бастады.
Оның ішіне қысты шығарып салу, Наурыз мейрамын, балалар мейрамын атап өту,
т.б.
Наурыз мейрамында Георгиевка селосында орталық алаңда көшелер мейрам
эмблемасы – қағаздан жасалған раушан гүлдері мен транспоранттармен
безендірілген. Жүргізушілері – Орта бұлақ мектебінің мұғалімі Мұхамадиев М.
Және Молшылық үшін газетінің қызметшісі М.Зүкенов. Осы мейрамда Октябрьск
совхозының қатысушылары Алдар көсе және Шығайбай ертегісін көрсетсе,
Жарма совхозының көркемөнепаздар үйірмесінің қатысушылары Наурыз
композициясыун орындады. Сонымен қатар, қазақ халықының ұлттық ойындары,
соның ішінде қыз қуу, теңге алу, көкпар, ақындар айтысы, қазақша күрес,
тоғызқұмалақ және дойбы ойындарынан жарыстар өткізілді.
Вознесеновка селолық клубында (меңгерушісі Мирасимова) жаңа туған
нәрестелерді және жұбайларды тіркейтін бөлме ашылды. [53;42]
Воронцовка клубында Сымбат – 89 сұлулық сайысы өтті. Бұл сайыстың
жеңімпазы – Жамбыл атындағы Воронцовка мектебінің оқытушысы Ж.Зияданова
атанды.
Мәдениеттің басты бір көрсеткіші – халық – ағарту ісі. Соғыстан
кейінгі кезеңде басты назар сол соғыс жылдарының ауыртпашылықтары мен
қиыншылықтары салдарынан мектептерді тастап кеткен оқушыларды оқуға тарту,
мектеп қосымша, класс бөлмелерін салуға аударылды. Оқулықтар мен оқу
құралдары жетіспеді. Мектептер тез арада жоқшылықтан қол үзіп кете алмады.
Мектептерге көмек көрсету күндері, апталықтар мен айлықтар және сенбіліктер
өткізу кең өріс алды. 1947 – 1949 ж.ж. Мырзағұл, Құдас, Бірлікшіл, Разин,
Қапан-Бұлақ, Түрксіб селолық кеңестерінде жаңа мектеп үйлері салынды.
Халық ағарту жүйесінде осы жылдары кешкі мектептер мен сырттай
оқытатын мектептер кең орын алды. Ересек балалар үшін Жарма ауданындағы
алғашқы жастар мектебі 1944 жылы Ақжал мен Балажалда ашылды. Бұл
мектептерде кезінде бір себептермен оқуын аяқтай алмай қалғандар енді бір
жағынан жұмыс істей жүріп оқыды. [3;2]
1951 жылы ұйымдастырылған Шардағы жұмысшы жастар мектебін (директоры,
соғыс ардагері Нәсір Кенбаев) ширек ғасыр ішінде 1810 адам бітіріп шықты.
1940 жылы Бөкеде ашылған жеті жылдық оқу орны , 1953 жылы Орта мектеп болып
қайта құрылды. Мектептің алғашқы директоры ағарту ісінің ардагері, бұған
дейін педагогикалық ұжыммен жұмыс істеу тәжірибесі бар Сіләмхан Әміров
тағайындалды.
Сол жылдарғы заң бойынша 7 жастан 15-16 жасқа дейінгі балалар мен
жасөспірімдер үшін жалпыға бірдей міндетті сегізжылдық оқу енгізілді.
Сонымен қатар еңбекке баулитын политехникалық он бір жылдық мектептер құру
жүзеге аса бастады.
Мектеп туралы заңдарды жүзеге асыруға аудан мұғалімдерін жұмылдыру
ісінде Жарма және Шар аудандарының мұғалімдер конференциялары маңызды роль
атқарды. Бұл жиындарда мектептерді қайта құру ісінің алғашқы қорытындыларын
шығарып, оқуды политехнизациялау, жасөспірімдерге тыңғылықты терең білім
беру, еңбекке дағдыландыру және саналылыққа тәрбиелеу жөнінде таңдаулы
мұғалімдердің шығармашылық ізденулері мен бағалы тәжірибелерін терең және
жан-жақты талқылап, таяу уақыттың ішінде педагогтардың білім дәрежесі мен
шеберлігін арттыруға бағытталған шаралардың кең және нақты бағдарламасы
белгіленді. [4;3]
1959 жылы Белтеректе сегізжылдық мектеп ашылды. 1960 жылы 25 мектепте
оқу шеберханасы болды, 4 мектепте машина жүргізуді үйретті, 3 мектепте
физика, 1 мектепте биология кабинеттері жабдықталды. Мыңға жуық оқушы
өндірістік бригадалар мен мектеп жанындағы тәжірибе участоктерінде еңбек
етті.
Қараш ауылындағы Ы.Алтынсарин атындағы сегізжылдық мектеп жанындағы
тәжірибе участогі республикалық байқауда ең таңдаулылар қатарында аталды.
Мектептің озық тәжірибесі Қазақ КСР Оқу Министрлігінің педагогика
ғылымдарының ғылыми – зерттеу институты шығарған. Ауыл мектебінде оқу-
тәрбие жұмысына басшылық жинағында көрініс тауып, республика көлемінде
озық тәжірибе ретінде таратылды. Тәжірибе участогіне тікелей басшылық
жасаған биология – география пәнінің мұғалімі, мектеп директоры Сіләм
Хасенов 1955 жылы Оқу-тәжірибе участогінде практикалық жұмысты үлгілі
ұйымдастырғаны үшін Қазақ КСР Оқу Министрлігінің грамотасымен, соңынан
Тың жерді игергені үшін медалімен марапатталады. [5;4]
Білім берудің жаңа мазмұынына көшу процесінде белгілі бір ғылым
саласындағы жұмысқа оқушылардың бейімділігін қалыптастыратын факультативтік
сабақтар пайда болды.
1975 – 76 оқу жылында факультативтік сабақтармен 1050 оқушы қамтылды.
Оқу жылының қорытындысында аудан көлемінде балалардың сабақ үлгерімі 99,1
пайызға жетті. 22 мектеп, 62 сынып, 500-ден астам мұғалім оқу жылын толық
үлгеріммен аяқтады. Оқу сапасын арттыруда № 235, 236, Абай (Ш), Горький
атындағы, Бақыршық, Суықбұлақ орта мектебі, Черниговка, Қараш, Некрасов
атындағы сегізжылдық мектептердің мұғалімдер ұжымы жақсы табыстарға ие
болды.
ХХ ғасырдың 60-80 жылдары табиғаты әсем Бөке бөктерінде орналасқан
оқушылардың жазғы Достық лагері үлгілі ұйымдастырлыумен аты алысқа мәлім
болып аудан Артегі атанған болатын.
70 жылдары мектеп практикасына кабинеттік жүйе бойынша оқыту кең өріс
ала бастады. Бұл жүйе бойынша Қызылағаш орта мектебінің ұжымы алдыңғы
орынға шықты. Мұнда кабинеттердің байқауын өткізу дәстүрге айналған.
Нәтижесінде аудан бойынша бұл ұжым кабинеттік жүйені қолдану бағытында
алдыңғы орындардан көріне білід. Мұнда алғаш рет ауданда лингафон кабинеті
жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz