Салықтық әкімшіліктендіру жүйесін талдау

Жоспар

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
1 САЛЫҚТЫҚ ӘКІМШІЛІКТЕНДІРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Салықтық әкімшіліктендірудің экономикалық мәні мен функциялары
1.2 Мемлекеттік салық қызметінің ұйымдастыру ерекшеліктері
1.3 Шетелдегі салықтық әкімшіліктендіру жүйесінің ерекшеліктері

2. Салықтық әкімшіліктендіру жүйесін талдау
2.1 Семей қаласының бюджетіне 2004 –2006 жылдары салықтардың
түсуіне экономикалық талдау
Заңды бұзғаны үшін салық органдар қызметкерлерінің қолданылатын
шаралары
2.3 Ақпараттық салық интеграциялық жүйесінің ерекшеліктері

3 САЛЫҚТЫҚ ӘКІМШІЛІКТЕНДІРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Салықтық әкімшіліктендіруді жетілдірудің негізгі бағыттары
3.2 Салықтық әкімшіліктендіру механизмнің жетілдіру жолдары

5 КОЛЛЕДЖДЕР МЕН ОРТА БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ТҰРАҚТЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ КЕЗІНДЕГІ САЛЫҚТЫҚ ӘКІМШІЛІКТЕНДІРУ ЖҮЙЕСІН
ЖЕТІЛДІРУ АТТЫ ТАҚЫРЫПТА САБАҚ ӨТКІЗУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР

КІРІСПЕ

Өзектілігі. Қазіргі кезендегі салықтық реформаның негізгі
бағыттарының бірі – салықтық әкімшіліктендіруді жетілдіру. Салықтық
әкімшіліктендірудің күрделі басқару жүйесі жұмыс істемейді, сондықтан
оның барлық элементтерін түбегейлі қайта құру қажет. Салық
органдарының жұмыстарына қатысты кінәраттарды жою үшін ел
Президентінің талаптарын орындау қажет.
Мемлекеттің және оның іс-әрекеттерін қаржыландырудың негізгі қайнар
көздері салықтар болып табылады. Нарыққа нысаналы өту, Қазақстанның
экономикасын реформалау, салықтардың өспелі рөлі мен олардың қоғамның және
мемлекеттің әртүрлі тіршілік жағдайларына әсер етуімен сипатталады.
Салықтар бюджеттік жүйенің негізгі табыс көздері, яғни қаржылық базаны
құрудағы шешуші фактор болып табылады. Қаржылық база мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық және тағы басқа тапсырмалар үшін, сонымен қатар елдің
қауіпсіздігі мен адам және азаматтың материалдық жағынан кепілдігі үшін
қажет.
Салық – бұл мемлекет пен заңды түрде азаматтар мен шаруашылық жүргізуші
субъектілерден алынатын алымдар мен төлемдер 1.
Салық салу механизмі құқықтық нормалар көмегімен іске асырылады және
олардың жиынтығын салықтық құқық деп атайды. Қазіргі жағдайларда – бұл
құқықтық реттеу әдісінің, мән-мағынасының ерекшеліктері болып табылатын ірі
құқықтық білімді түбегейлі реформалауды қажет етеді.
Салықтар көмегімен жеке меншіктің барлық формалары (кәсіпорындар)
бюджеттің барлық деңгейімен қарым-қатынасын анықтайды. Салықтар арқылы
шетел инвестициясын тартумен қоса сыртқы экономикалық іс-әрекет
тұрақталынады, кәсіпорынның кірісі мен табысы қалыптасады.
Салықтарды қолдану дегеніміз – басқарудың экономикалық әдістерінің
бірі және жалпы мемлекеттік мүддемен кәсіпорынның, кәсіпкердің
коммерциялық мүддесімен қамтамасыз ету 2.
Қазақстан Республикасының салықтар жүйесіне кіретін барлық
салықтар, жинақтар, баждар және басқа міндетті төлемдер бюджеттік
жүйені “қоректендіреді”.
Сондықтан, мемлекеттік реттеудің экономикалық құралдарының ішінде ең
маңыздысы – салықтық әкімшіліктік реттеу болып табылады.
Салық салу механизмі – кез келген экономикалық жүйедегі ең
күрделілердің бірі. Салық салу–мемлекеттік реттеудің ең маңызды әдістерінің
бірі, оның тиімділігіне әлеуметтік және экономикалық саясаттың жетістіктері
тәуелді.
Салықтық саясат – қоғамдық өкімет және басқару органдарының қоғамдық
байлықтың өсуі және ұдайы өндіріс қажеттілігін қамтамасыз етуге қабілетті
ғылыми негізделген және экономикалық мақсатқа сәйкес, тактикалық және
стратегиялық құқықтық іс-әрекеттер жиынтығы. Салықтық саясатты ұлттық
реттеу дәрежесіне көтеру арқылы мемлекет экономикалық дамуда циклдік
ауытқуларды жеңілдетеді, құнсызданумен күрес жүргізеді, әлеуметтік және
өндірістік құрылымды дамытады.
Кез келген елде мемлекеттік реттеу келесі құралдарға - мемлекеттік
тапсырыс, ақша-несиелік реттеу және экономикаға бюджеттік-салықтық ықпал
етуге негізделеді.
Салықтық әкімшілік – салық салу, салықтық қызмет және салық
төлеушілермен өзара әрекет етудің барлық мәселелері бойынша ерекше
құқықтармен, мүмкіндіктермен пайдаланатын мемлекеттік басқарудың
әкімшіліктік- тәртіптік органы 3.
Салықтық әкімшіліктендірудің қағидалары салық төлеушілерге
түсетін әкімшілік ауыртпашылықпен қоса, шығын аз болғанда салық
жиналымдарының көп болуына бағытталуы керек.
Салықтық әкімшіліктендірудің мәні мемлекет және қоғам өміріндегі
салықтардың мәнімен сипатталады. Сондықтан оларды зерттеу әртүрлі қызмет
саласындағы адамдар үшін әсіресе заңгерлер, экономисттер, кәсіпкерлер,
мемлекеттік аппараттың қызметкерлері, сонымен қатар құқық қорғау органдары
үшін қажет.
Елдің экономикасында болып жатқан өзгерістер салықтық қатынастарға
деген қоғамның және жеке азаматтардың қызығушылығының дамуын ынталандырады.
Құқықтанушылар мен экономистер салық жүйесінің оңтайлы моделін белсенді
түрде іздестіргенде оны заңнамалық жағынан қазіргі заман талабына сай жаңа
негізге көтеруге ұмтылады. Бұған мемлекеттік бюджеттің салық түсімдеріне
тәуелділігі тікелей әсерін тигізіп, нарықты басқару жүйесі мен қоғамның
әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқарудағы салықтық-құқықтық
әдіс ең маңызды құрал ретінде көрінеді.
Зерттеудің мақсаттары:
- Қазақстан Республикасының салық кодексі бойынша салық салудың
өзіндік заңмен бекітілген принциптерін оқып-үйрену;
- салықтық әкімшіліктендірудің экономикалық мәні мен атқаратын
қызметтеріне талдау жасау;
- мемлекеттік салық қызметін терең зерттеп, салық төлеушінің заңмен
белгіленген өзіндік құқықтарымен және міндеттерімен танысу;
- салық төлеуші тұлғалар, олардың салық заңдарындағы өзгерістер туралы
салық қызметі органдарынан ақпарат алуға құқықтарының іс жүзінде,
практикада қалай қолданылып жатқандығына толық тоқталу;
- салық төлеушінің заңмен белгіленген өзіндік құқықтарымен және
міндеттерімен таныстыру.
Зерттеудің міндеттері:
- салықтық әкімшіліктендірудің экономикалық мәні мен атқаратын
қызметтерінің ролін ашу;
- мемлекеттік салық қызметінің және шетел салықтық
әкімшіліктендіру жүйесінің ерекшеліктерін зерттеу;
- салық комитетінің жұмысын, оның атқаратын міндеттерін, құқықтарын
дамытуға бағытталған іс-шараларды белгілеу қарастыру;
- Семей қаласының бюджетіне 2004-2006 жылдары салықтардың түсуіне
экономикалық талдау жасау;
- Қазақстан Республикасының салық комитеті жұмыстарының жаңа кезеңінде
салық органдарының қызмет бабы мен жұмыстарының ұйымдастырылу мәнін ашу.
Зерттеудің практикалық маңызы:
- отандық және шетелдік тәжірибелер негізінде салықтық
әкімшіліктендірудің формалары мен әдістерін одан әрі жетілдіруге
бағытталған бірқатар іс-шаралардың белгіленуінде;
- зерттеудің ақпараттық базасы болып, заңдық актілер, ҚР
Президентінің Жарлықтары, Салық Кодексі, әкімшілік құқық бұзушылық
туралы Қазақстан Республикасының Кодексі, Қазақстан Республикасы
статистика жөніндегі Агенттігі, Семей қаласындағы Салық комитетінің 2-Н
жедел есебі табылады;
- дипломдық жұмыста салықтық әкімшіліктердірудің мәні, оның даму
заңдылықтары туралы мәселелер жан-жақты қарастырылып, оны іс жүзінде
пайдаланудың жолдары көрсетілді;
- аталған тақырып бойынша мектепте сабақ өткізудің әдістемесі
берілді;
- жұмыста салық жүйесіне талдау жасалып, заңды бұзғаны үшін салық
органдары қызметкерлері қолданатын шаралары, сондай-ақ ақпараттық салық
интеграциясының жүйесінің ерекшеліктеріне сипаттама беріліп, оның негізгі
бағыттары мен механизмінің жетілдіру жолдарына жан-жақты қарастырылды.
Дерекнеме. Дипломдық жұмысты орындау барысында Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Салық Кодексі,
“Салықтар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы” Заң, ҚР
Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңнамалық актілер
жинағы, Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі және салық жүйесін
қамтитын қазақстандық экономистер Н.Исаеваның, С.М. Мусиновтың,
М.Есенбаевтың, А.Д.Үмбеталиевтың, Ғ.Е.Керімбектің, Г. Шалгынбаеваның., Г.
Карагусованың, Г.С., Сейткасымовтың, А.А. Ильясовтың және басқалардың
еңбектері пайдаланылды.

1 САЛЫҚТЫҚ ӘКІМШІЛІКТЕНДІРУ ЖҮЙЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Салықтық әкімшіліктендірудің экономикалық мәні мен
функциялары

Салықтар – мемлекеттік қаржылардың қалыптасуының негізгі көзі
ретінде қоғамдық өнім бөлігіне міндетті төлем ретінде белгілі 1.
Салық салу - экономикалық мәдиниет элементі ретінде шаруашылық
жүргізудің нарықтық, нарықтық емес типтердің барлық жүйелерге тән 5.
Салықтық жүйе – берілген мерзімде елдің территориясы шегіндегі
әрекеттері барлық салықтар мен бюджетке баратын басқа да міндетті
төлемдердің, олардың мөлшерін, төлеуші мен салу объектілерін, төлеу
талаптары мен мерзімдерін, есептеу әдістемесі мен есеп беруді көрсетудің,
сондай-ақ сәйкес әкімшілік жағдайлардың салықты басқару жүйесінің жиынтығын
құраушылардың заңмен бекітілген тізімдері болып табылады.
Салықтар жүйесі – салықтар түрлерінің және бюджетке түсетін басқа да
міндетті төлемдердің белгілі бір жиынтығынан тұратын, бүтін бір салықтық
саясат мақсатындағы өзара байланысты, динамикалық дамушы, көп құраушылық
және көп функционалды салықтық құрылым.
Салықтық әкімшілік – салық салу, салықтық қызмет және салық
төлеушілермен өзара әрекет етудің барлық сұрақтары бойынша ерекше
құқықтармен, мүмкіндіктермен бөленген мемлекеттік басқарудың әкімшіліктік-
тәртіптік орган.
Салық салудың қисынын түсіндіру үшін салық тарихын 3 кезеңге бөледі.
Бірінші, Ежелгі және орта ғасырдың шаруашылық жүйесінен тұратын салық
салу дамуының алғашқы кезеңі. Бұл кезең нашар дамығандықпен және
кездейсоқтықпен ерекшеленеді. Осы кезеңде салықтар және оларды алу
механизмі пайда болды. Алғашында салықтар жүйесіз төлем түрінде натуралды
формада болды. Олар базалық құндылыққа салынатын салықтар болды: жер, мал,
жұмысшылар. Бұл салықтардың барлығы тікелей болды, яғни кіріс кіретін
операция жасайтын мүлікке ие тұлғалардан тікелей алынды. Бұл салықтарды
сәйкесінше ақсүйектер және діни қызметкерлер жеке алды.
Ежелгі Египте негізгі кірістер мемлекет басшысына, тиісті жерді
пайдаланғанына төленген төлемдер болды. Ежелгі Грецияда ең негізгісі- кіріс
салығы болды, бірақ қаланың бос азаматтары оны төлеген жоқ. Оның орнына
азаматтар өз еркімен садақа берген, тек төтенше жағдайда ғана (соғыс)
олардан кірістің белгіленген пайызы алынды.
Ежелгі Римде салық болған жоқ. Римде қоғамдық шығындар қоғамдық жерді
жалға беру жолымен жабылады. Мемлекет аппараты өзін-өзі қамтамасыз етті.
Сайланған магистраттар өзінің міндеттерін тек ақысыз орындап қана қоймай,
оған қоса құрмет деп өзінің ақшасын қоғам қажеттілігіне өз еркімен
берді. Төтенше жағдайда (соғыс) Рим азаматтарының мүлігіне салық салынды,
бұл үшін олар бес жылда бір рет сайланған төре-цензорға өзінің мүліктік
және жанұялық жағдайы туралы арыз берді, осының негізінде салық сомасы
анықталды.
Рим империясында кірістің негізгі көзі жер салығы. Жанама салықтар да
болды: айналымнан салық – 1 %; құлдарды сатудағы айналымнан ерекше салық -
4%; құлдарды босатуға салық – 5 %. Еңбекті бөлу дамумен және қаланың
өсуімен салықтық жүйе біршама байытылды 6.
XII ғасырдың аяғы XIII ғасырдың басы салық салудың дамуының екінші
кезеңі басталды. Осы кезеңде тура, жанама салықтардан тұратын алғашқы салық
жүйесі қалыптасты. Зерттеушілер бөлген екінші кезеңде өндіріске салық
немесе кәсіпшілік салық. Ауыл шаруашылықтан басқа, шаруашылық қызметке
салынды. Саудада кедендік жинақтар және жанама салық – тауардың нақты түрін
сатуға салық кеңінен тарады. Толығымен бұл салық салудың даму кезеңі
салықтың үлкен мөлшерімен сипатталады. Мемлекет көптеген салықтарды
орнатты, мұнда салықтар жинағы жиі билікке түгел сатып берілді. Фома
Аквинский салықты тонаудың заңды түрі деп атады 7. Жүйе еріксіз көндіру
және үкіметтің негізгі тірегін салықтан босату (ерте кезде ақсүйектер және
абыздар, ал орта ғасырда діни қызметкерлер және ақсүйектер) арқасында жұмыс
істеді. Бұл кезеңде мемлекет қызметінің сипаттайтын моделі ретінде Рим
империясының салық жүйесі және оны салықтың жаңа формасымен “байыту”
алынды. Византиялық империяда VII ғ.д. тікелей салық тізбегіне 21 түрі
кірді: жер салығы, жылқы сатып алуға салық және тағы басқалар. Жанама
салықтар үлкен роль ойнады – нан, ет, тұз, шарап және тағы басқалар,
Европада XIII-XVI ғғ кеңінен тарады. Жанама салық салу ерекшелігі –
регрессивті сипат – кіріс аз болған сайын, оның үлкен бөлігін салық алады.
Үшінші, өтпелі кезеңде салық салынатын базада приоритеттері
үйлестірілген жеке салыққа, жанама салыққа және өндіріс іс-әрекетіне
салыққа көптеген объектілердің салынуынан араласып кетті. Ғалым-кономисттер
мәселені зерттеуге кірісіп, қоғам үшін ең тиімді салық салу мүмкіндігін
іздеді. Салықтың үлкен бөлігін жанама салықтар – акциздер алды. XIII ғ.
соңында Адам Смит салық салудың негізгі қағидаларын анықтады 8.
1) Әділеттілік – мемлекеттің әрбір азаматы өзінің табыстары мен
мүмкіндіктеріне қарай мемлекеттік шығындарды қаржыландыруға
қатысуға міндетті.
2) Сәйкестік – бюджеттің тасыуымен салық алудың салық төлеушілері
үшін жағымсыз салықтардың қатынасына негізделеді. Берілген
қағиданы салық төлеуші, мемлекеттік қазына мүдделерінің
экономикалық баланстану қағидасы ретінде қарастыруға болады.
3) Салық төлеушінің мүмкін максималды есептеу қағидасына сай салық
салу анықтылықпен, ыңғайлықпен сипатталады. Салық төлеуші де
салық заңдарында болған өзгерістер мен ақпараттың болуы және
салықты есептеу, төлеу қарапайымдылығы осы қағидаға сай.
4) Үнемділік – салықты алу бойынша шығындар салықтық түсімдерден
төмен болуы керек.
Салықтық теория – қоғамның әлеуметтік, саяси, экономикалық өміріндегі
салықтың мағынасы, табиғаты, рөлі туралы ғылыми білімнің жүйесі 9.
Салықтық теориялар әртүрлі деңгейлі құрылымдағы мемлекеттің салық
жүйесінің құрылу үлгісін анықтайды. Негізгі салықтық теориялар XII ғ.б.
аяқталған тұжырымдар ретінде анықталады және ол салықтың жалпы теориясы деп
аталады. Оның негізгі бағыттары қоғамның экономикалық дамуының тікелей
әсерінен қалыптасты.
Алғаш салықтың жалпы теориялардың бірі айырбас теориясы деп аталады.
Бұл теорияның мәні азаматтар салық арқылы қорғау, тәртіп сақтау және тағы
басқа қызметтерді сатып алуға негізделген, бірақ бұл теория орта ғасырда
қолданылды.
Қайта өрлеу дәуірінде айырбас теорияның тағы бір түрі атомистикалық
теория пайда болды. Бұл теория салықтарды азаматпен мемлекет арасында
келісім нәтижесі екендігі растайды.
Салықтардың классикалық теориясы А. Смитпен Д. Рикардоның ғылыми
еңбектермен тығыз байланысты 10. Бұл теорияны жақтаушылар салықтарды
үкіметті ұстау бойынша шығындарды жабатын мемлекеттік табыстың бірі ретінде
қарастырылады.
Классиктерге қарсы Кейнсиандық теориясы пайда болды. Бұл теорияның
негізі салықтардың экономиканы реттеудің негізгі рычагы болып және оның
табысты дамуының негізгі құрамдас бөлігі жатады. Бұл жағдайда ақшалай
жинақтар пассивті қайнар көз ретінде экономиканың дамуына кері әсерін
тигізеді. Сондықтан салықтар арқылы оны айналыстан шығару қажет.
50 жылдары пайда болған салықтардың монетаристік теориясы ақшаның
сандық теориясына негізделген. Бұл теория бойынша экономиканы реттеу ақша
мөлшеріне және банк пайыз ставкалардан тәуелді болатын ақша айналымы арқылы
жүзеге асырылады.
Ұсыныс теориясы 80 жылдардың басында пайда болды. Мұнда салықтар
экономикалық даму реттеу факторы ретінде қарастырылады. Сонымен қатар
салықтық жеңілдіктер салық ауыртпашылығын төмендету ұсынылды.
Қазіргі таңда жеке салықтық теориялары қалыптасқан. Негізгілері: тура,
жанама салық салу қатынастың теориясы, біртұтас салық салу теориясы,
салықтарды аудару теориясы, пропорционалды, прогресивті теориясы.
Салықтарды басқару жүйесі (СБЖ) – қазіргі техникалық құралдарды, жалпы
алғанда салықтық жүйенің, сонымен қатар оның жеке құраушыларының
координирленген әрекеттерінің жұмыс істеуі үшін салықтық реформаның
бағдарламалық мақсаттары мен мәселелеріне сәйкес салықтық әкімшіліктің
күштерін қолданумен қатар, осы жоғарыда аталғандарды қамтамасыз ету бойынша
әдістемелік және ұйымдастырушылық, өзара байланысты шаралар кешені 11.
Әсіресе, салықтық жүйенің жеке құраушылары бойынша:
- салықтар құрылымын оңтайландыру;
- салықтарды алу оның ұйымдастырылуын, салықтық есепті және есеп
берушіліктің дұрыстығын тексеру механизмін жетілдіру;
- бір жағынан салықтарды есептеу дұрыстығын, олардың толықтығын және
уақытында төленуін, салықтық қызметкерлердің заңмен бекітілген
құқықтарының және міндеттерінің сақталуын бақылау, ал екінші
жағынан салық төлеушілердің мүдделерін қорғау;
- салық салу процесінің барлық қатысушыларының салықтык қарым-
қатынастарын жақсарту;
- әр деңгейдегі мемлекеттік басқарудың салықтық түсімдерді бюджеттер
арасында бөлу;
- алынған нәтижелерді жинау және талдау.
- оның негізінде жалпы алғанда салықтық жүйені және жеке түрде
салықтарды басқару жүйесін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Салықтарды тікелей басқару негізінен елдің бүкіл территориясында бір
ғана Бас салықтық әкімгер принциптері бойынша жұмыс істейтін, басқарылатын
біркелкі салықтық әкімшілікпен іске асырылады.
Біздің көз–қарасымыз бойынша, салықтарды басқару мәселелерінің
теориялық-әдестемелік сәйкестігі салықтық жүйені – негізгі, ал СБЖ оның
жүйелерінің құраушыларының бірі болатындай бөліп алу жүйелік талдаудың
жалпы принциптеріне сәйкес негізделуі қажет.
1 суретте салықтарды басқару салықтық жүйе шегінде және осыған сәйкес
мемлекеттік бюджет қалыптасатын, салықтық заң шығаруды қабылдаумен
аяқталатын, елдің қаржы–экономикалық саясатын (салықтық саясат оның бір
бөлігі ғана) анықтаудан басталатын, салықтарды мемлекеттік реттеудің
(иерархияның YII – ден IY–ге дейінгі) деңгейлерінде (IY–ден I–ге дейінгі)
жалғасуы болып табылады 12.
Осыдан, салықтарды баскару қосалқы жүйесі салықтық жүйедегі
басқарушылық өзара байланыстарды сипаттайды және оның негізгі элементтері
ретінде басқару қосалқы жүйесін (басқару субъектісі) - өтпелі кезеңдегі
төлеушілер және банктер қосалқы жүйелері түрінде, ал олар арқылы соңғы
басқарылатын қосалқы жүйені - әсіресе салықтар түрінде қосады.
Басқарылатын қосалқы жүйенің дұрыс таңдалуының (олар өтпелі кезеңде
басқарудың соңғы басқарылатын объектісі – салықтар қосалқы жүйесіне үшін
басқарушыларға айналады) арнайы мәні бар олардың арнаулы көп жағдайда
басқарушы жүйесінің ұйымдастырушылық құрылымын және функцияларын алдын ала
анықтайды. Осылай, салықтарды басқару процесінде келесі салықтардың
құрылысын (кері байланысын функциясын) жетілдіру бойынша ұсыныстарды жасау
үшін бюджетке белгілі бір уақыт аралығында салықтық төлемдердің түсу
нәтижелерін жалпылау және қорытындылау қажеттілігі салықтық саясаттың
арнайы қызметінің болуына итермелейді.
Егер басқару нысаны (объектісі) ретінде салықтар қосалқы жүйесінің бір
бөлігі ғана, яғни өзіне салықтарды алыну, төлену, есептелену және есеп
беруінің механизмдерін қосатын, ұйымдастырушылық механизм деп аталатын,
сонымен қатар, жақтардың жауапкершілігі – салық салу процесінің
қатысушылары шығатын болса, онда басқару субъектісінің (салықтық
қызметтің) функциялары қиылған түрде болады.
Жоғарыда келтірілген салықтарды басқарудың сәйкестіктері осы
басқарудың ұйымдастырылуы кезінде пайда болатын басқа да көптеген
сұрақтарға жауап беруге арналған. Осылай, салық салу құрылымының өзара
байланыстары, мемлекетті басқарудың әртүрлі құрылымдары мен деңгейлерін
қосқандағы осы өзара байланыстардың сипаты, биліктің және бюджеттердің
әртүрлі деңгейлері арасында салықтарды тарату сұрақтары әлі де даулы және
мәселелі болып отыр.
Өкінішке орай, салықтық заңдылық та, ғылыми кепілдемелер де салықтық
және кедендік органдардың міндеттері мен құқықтарын нақты шектеуге, олардың
(органдардың) кедендік мемлекетаралық шекарадан өту кезіндегі жанама
салықтарды алу және есептеу кезіндегі (ҚҚС және акциздер) өзара
байланыстарын анықтай алмайды.

VIІ деңгей

VI деңгей

V деңгей

IV деңгей

III деңгей

II деңгей

I деңгей

Сурет 1

Иерархиялық деңгейлері бойынша салықтарды тікелей басқару және
мемлекеттік реттеу жүйесі.

Салықтарды басқару бойынша шешімдері келесі талаптарға байланысты:
1. Нысаналылық, сандық және сапалы анықтаушылық.
Басқарушылық шешімдер сандық және сапалық көрсеткіштер түрінде
келтірілген, күш пен құралдардың шығындарын азайтуға мүмкіндік беретін,
сонымен қатар қазіргі техниканы қолданумен салықтарды басқару процесін
болжамдауға, жоспарлауға және белсендіруге, егер бұл процесске қажет болса,
қажетті түзетулерді, жаңа басқарушылық шешімдерді шығару үшін ұзақ сақтауға
және машиналық өңделуге берілетін сәйкес, ақпаратты уақытында жинауға,
жүйелендіруге және қорытындылауға мүмкіндік берудің енгізу арқылы нақты
нәтижелерді жетілдіру үшін қабылдануы керек.
2. Тиімділік.
Тиімділік талабы әрбір нақты жағдайда салықты жалпы және жекеше әрбір
салықты әлеуметтік–экономикалық мақсаттылық критерийінің жақсы үлгісіне
шешімдерді таңдауды шарттандырады.
3. Өз уақыттылық.
Берілген факторды Қажетті уақыттағы қажетті шешім өрнегімен қысқаша
айтуға болады. Ашық түрде басқару бойынша сәйкес шешім қабылданатын,
процесс жүретін жағдайда толық иелене отырып, процесстің себеп-салдар
байланысын, жалпы заңдылықтарын білу, осы процесс бір жағынан, ары қарай
жалғасу болмайтындай, екінші жағынан – тиімді іске асыру мен дамытудың
барлық жолдары жетілген, ол оған теріс факторлардың әсер ету мүмкіндіктерін
минимумға келтірілу уақытын таңдау болып табылады. Басқарушылық шешімді өз
уақытында қабылдау көптеген басқарушылық объектілердің жағдайына, тиімді
уақыттарда басқарудың белгіленген субъектілерінде сапалы дайындық және іске
асыру үшін орындаушы реттейтін уақыт резерві мен нақты
әлеуметтілік–экономикалық жағдайларға тәуелді. Салықтарды басқару
мәселелеріне сәйкес осыған байланысты шешімдердің қабылдану уақыттылығы
заңшығарушылық және нормативтік актілердің күшіне енгізілу, орындалу және
күшін шектеу болып табылады.
4. Жиынтық.
Салықтық қызметтердің әрекеті басқарушылық шешімге әсер ететін барлық
факторлардың кешенді есеп беруіне, салықтық жүйеге кіретін салықтардың
әрекеті салық төлеушілерге жүктелген ауыртпаушылықпен бірден бір кешен
ретінде қарастыру керек.
5. Шешімдердің уәждеме функциясы.
Сол және басқа шешімдердің уәждемелерін бейнелейді. Уәждің мақсат
бағыттылығы соңғы нәтижелі емес, бұл шешімнің қабылдану негізіне әсер
ететін факторларды, жағдайларды және ойларды көрсетеді. Мысалы, темекі
өнімдеріне акциздердің енгізуінің басты мақсаты – халықтың осы өнімдерді
қолдануын шектеу.
6. Икемділік.
Өндірістің тұрақты әр тараптануымен (диверсификациямен) нарық
экономикасының даму динамикасы және оған байланысты салық қатынастары
салықты басқару субъектілерінен өтіп жатқан процестерге ұзақсыз,
баламалылық әсер ету және күрделі мәселелерді икемділікпен шешу.
Салық заңдарының өзі, белгілі бір уақыт аралығында салыстырмалы
тұрақты бола отырып, салық төлеушілер, салық инспекциясы тарапынан салық
заңдарын қате талқыламауын қадағалау қажет, сондай-ақ оның (заңдардың)
бүтіндігін бұзбай, оған қажетті өзгертулерді, түзетулерді енгізу мүмкіндігі
болу қажет.
7.Құқық өлшемділігі.
Салықтарды басқару бойынша әрбір шешім елде күші бар, сонымен қатар
салықтар, егер бұл басқа елдердің немесе шетел ұйымдарының өкілдерінің
қызметтеріне байланысты болса, онда шетелдік құқықтарды қосатын, заңдардың
барлық талаптарына сай келуі керек.
8. Рәсімдеудің толықтығы.
Салықтар шеңберіндегі басқарушылық шешімдердің сәтті іске асуы осы
шешімдердің мазмұнының біркелкілігінің қамтамасыз етілуіне, шешімдердегі
қажетті берілгендердің толық, нақты және жеткілікті көрсетілуіне, шешімдер
сипатының рәсімделуіне, қойылған мәселелердің орындау мерзімділігіне, оның
материалдық-техникалық қамтамасыз етілуіне, жауапкер орындаушылардың
фамилиялары мен қызметін міндеттеріне толық тәуелді. Осындай шешімдердің
қабылдануы үшін сәйкес орындаушы құжаты бар, шешімдердің орындаушы
қадағалайтын көпжақты бақылаушы ұйым болуы қажет.

1.2 Мемлекеттік салық қызметінің ұйымдастыру ерекшеліктері

Егер Қазақстанды алатын болсақ, нарықтық экономикаға көшуде мемлекетті
ары қарай дамыту және халқының жағдайын жақсарту үшін нарықтық, салықтарды
нақты алғанда, жойғаннан бастап, 75 жыл өткеннен кейін барлығын нөлден
бастау керек еді. Кеңес Одағының құлауының нәтижесінде республика
экономикасын терең дағдарыстан алып шығу үшін тарих бізге аз уақыт берді.
Бұл уақыт қыспағы қателер жолын қайталауға мүмкіндік бермеді. Мұның өзі
жоғарыда көрсетілген елдерді қоғам талаптарына, нарықтық қатынастарга,
жоғары тиімді өркениетті салық жүйелерін жасауға әкелді. Қазақстанда өте
аз уақытта - 5 жылда ғана – негізгі кең көлемді салықтық реформаны
мамандандырылған кадрлар мен құралдардың тапшылығы жағдайында дайындау және
жүргізу оның ұйымдастырушыларының назарын және ресурстарды біздің жаңа заң
шығарушы механизмге ұқсас әкімшілікті құруға бағыттауды қажет етті 14 .
Ең алғашында салықтық әкімшілік бекітілген, автоматты түрде
төленетін басқа да міндетті төлемдермен бюджетке түсетін салықтар
бағалары еркін қойылатын, бұрынғы директива – жоспарлық экономикаға
сәйкес айрықша жоспарлы-реттеушілік функциялары бар Қаржы
Министрлігінің мемлекеттік табыстарын басқару негізінде, Қазақстан
республикасы Президентінің Жарлығымен жасалған Бас Мемлекеттік
Салықтық Инспекциясы (БМСИ) түрінде болды 15.
Әрине нарыққа және жаңа салықтық саясатқа көшуге байланысты
БМСИ өзінің жұмысын толық өзгертумен қатар, жұмысында
субъективизмнің кез келген бейнелерінің барлығын теріске шығаратын
әдістер мен тәсілдерді қолдану қажет болды.
Осы жағдайда егеменді Қазақстанда ең алғаш рет салық қызметін
құру туралы шешімін қорытындылай отырып, ел басшысы Н.Ә.Назарбаев,
осы салық қызметіне тәуелсіз қолдану, оның заңға, Республикада
нарықтық қатынастарын реттейтін актілерге бағынуын білдіреді, деп іс
жүзінде Қазақстанда осы салықтық қызметтің алға басарларының алдында
кадрларды таңдау және қайта даярлау оларды қазіргі заманғы
техникамен қамтамасыз ету, менталитетті өзгертуге, жаңа салық
заңдарының, салық кодексінің өңделуіне салық төлеушілерді үйрету,
бізге көмек көрсете алатын шетелдік ұйымдарды шақыру секілді
күрделі, жауапкершілікті мәселелері тұрды.
Қазақстандағы салықтық реформа енгеннен бастап эволюциялық,
революциялық сипатта болды, өзінің барлық қызметкерлерінің
жүйеленген, нақты әрекеттерін, максималды жинақтылығын реформаның
басты мақсаттарына әсіресе Республиканың бүкіл территориясында бір
түрмен қолданылатын салықтарды басқарудың тәуелсіз, экономикалық
тиімді ұйымдастырылған механизміне жұмсалуын талап етті.
Бірақ тек жарты жылдан кейін ғана БМСИ өзінің алған
тәуелсіздігін жоғалтып, сол кезден бастап Республиканың Қаржы
Министрлігінің Бас Салықтық Инспекциясы (БСИ) деп атала бастады.
Ұқсас жағдай 1996 жылдың ортасынан – 1997 жылдың басына дейінгі
уақытта (БСИ) Республика Үкіметіне тікелей тәуелді жеке Мемлекеттік
Салықтық Комитет ретінде бөлініп, тек бір жылдан аз уақыт ішінде
бүкіл елді шырмап алған жай Салықтық Комитет атымен байланысты
масштабтық құрылымдық қайта құру қайтадан БСИ көп департаменттерінің
бірінші құқығына ие болып, Қаржы Министрлігінің қол астына келді
17.
Осылай Қазақстан салық қызметінің Қаржы Министрліктеріне бағынуы
оның мәртебесін түсіріп, қызметкерлерінің құзыреттілігін түйіндеді,
бұл бағындырушылық тарихи, шетелдік тәжірибемен, өзіміздің ұлттық
ерекшеліктермен көрсетілмеген еді. Енді-енді өзінің саясатын
ақтайтын БМСИ құқықтары шектеліп, салықты салуды жетілдіру, дамыту
мәселелерін де өзі шеше алмайтын болды. Ал басындағы БМСИ
тәуелсіздігі өзінің күшімен сол кездегі бір қатар жоғары дәрежелі
мамандарды даярлау сияқты көптеген қиыншылықтарды жеңген еді. Оның
көз қарасымен сол кездегі салық жүргізу теориясы мен практикасына
үлкен үлес қосқан мәртебелі халықаралық ұйымдары, көптеген
өркениетті, бұрыннан бері салықтык мәдениеті бар елдер санасқан
болатын.
Салықтық саясат қызметінің рөлі, мәртебесі жөніндегі көптеген
жылдар бойы келе жатқан дауларды келесі жолмен шешуге болады:
- Қаржы Министрлігіне және оған ұқсас тағы басқа ведомстваларға
жоғарыдағы даулы мәселенің макроэкономикалық деңгейде қарастыру
қажет. Яғни қандай болатынын анықтап алу қажет;
- аудандық деңгейде мемлекеттік қағидалардың және ЖІӨ (жалпы
ішкі өнімге) пайыз түрінде қаржыландыру үшін шығындарды жалпы
қосынды ретіңде салықтық түсімдердің үлесі;
- қазыналық функцияны орындайтын салықтардың салықтармен
қатынасы, яғни олар: ақша қатынатарын реттеуші;
- сұраным және ұсыным; өндірістің, кәсіпкерліктің, бағалы
қағаз нарығының, инвестицияның, импорт пен экспорттың дауын
бейнелеуші;
- Мемлекетпен жүргізілетін әлеуметтік-экономикалық саясатына,
сәйкес индикативтік жоспар мен бағдарламалардың
тапсырмаларына жауап беретін заң және физикалық тұлғалардың
әртүрлі категориялары үшін сәйкес салықтық ауыртпашылықтың
деңгейлері;
- Салықтық ауыртпашылықтың және жалпы мемлекеттік және
жергілікті салықтар мен алымдардың түсуін тарату қағидалары;
- Мақсатты және басқа да бюджеттен тыс қорларға міндетті
аударымдардың өлшемі мен тәртібі;
- Халықаралық салықтық келісімдер мен келісім шарттарды жасау
қағидалары. Макроэкономикалық сипатта салықтық саясаттың басқа
қалған сұрақтарын салықтық қызметке қарастырады;
- Барлық салық төлеушілер және олардың әрбір категориялары
үшін салықтардың құрылымы және мөлшерлемелері, олардың
(салықтардың) есептелу, төлену тәртібі, салу объектілері,
салықтық есеп беру, жеңілдіктерді реттеу, сәйкес заң
жобаларын дайындау мен қорғау бойынша ұсыныстар жасау;
- Салықтық жүйені, салық басқару, есептелу механизмі және
салық төлеушілердің идентификацияларын, салық қатынастарды
жақсартуды жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау;
- Әр түрлі деңгейдегі салық инспекциялары үшін салықтарды
басқару жүйесінің ұйымдастырылуының типтік жобаларын жасау;
- Салықтардың әрбір түрлерін және салықтық жүйенің түгелдей
тиімділігін жоғарлату және анықтау бойынша ұсыныстар
дайындау;
- Салықтық эскпертизаның қалпы мен әдістерін жасау;
- Салық түсімдерін болжау және жоспарлау.
Бюджет кірістерін шоғырландыруда маңызды қызметті – салық қызмет
органдары алады. Салық қызметінің органдары өкілетті мемлекеттік орган
және территориялық салық органдарынан тұрады.
Территориялық салық органдарына келесі міндеттер жүктеледі:
- мемлекеттік бюджетке төлемнің түсуін және мемлекет алдындағы
басқа да қаржылық міндеттемелерді көздейтін салық заңдары негізінде барлық
деңгейдегі бюджеттерге салықтар мен міндетті төлемнің толық түсуін
қамтамасыз ету;
- салық заңдылығының тиімділігін зерттеу;
- салық салу заңдылығының тиімділігін зерттеу;
- салық салудың заң жобаларын және басқа шарттарды дайындауға
қатысу;
- салық төлеушілерге, олардың құқықтарын, міндеттерін түсіндіру
және салық заңдағы өзгерістер туралы уақытында хабарлап отыру.
Салық қызметінің территориялық органдары жоғарғы тұрған тиісті
органдарға төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы
органдарға жатпайды. Салық органның бірінші басшының қызметке өкілетті
мемелекеттік органның Бірінші Басшысы тағайындайды.
Салық қызметі органдардың құқықтары 18:
- белгіленген тәртіппен салық төлеушінің ақшалай құжаттарына,
бухгалтерлік есебіне, сметаларына, қолда бар ақшасына, есеп
айырсуға, декларацияларына, бюджетке салықтарды есептеу мен
төлеуге байланысты құжаттарға тексеру жүргізуге;
- салық төлеушілерден белгіленген форма бойынша салықтар, бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде құжаттар,
оларды толтыру түсініктемелер және жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті
зейнетақы жарналарының дұрыс есептелгендігін және уақытында төленгендігін
растайтын құжат беруді талап етуге;
- салықтық тексерулерді жүзеге асыруда салықтық құқық бұзушылықты
анықтайтын құжаттарды салық төлеушілерден алып қоюға;
- орналасқан жеріне қарамастан табыс табу үшін пайдаланатын кез
келген салық салу объектілерінен салық төлеушінің мүлкіне
түгендеу жүргізуге;
- белгіленген мерзімде төленбеген салықты, айыппұлды, өсімпұлды
және әкімшілік жолмен салынған айыппұлдарды белгіленген тәртіппен өндіріп
алуға, салық салу кезеңі аяқталғаннан соң 5 жыл ішінде бұрын есептелген
салық сомасының есептеуге, қайта қарауға;
- Қазақстан Республикасының заңдылығына сай соттарға талап қоюға
құқылы.
Салық қызметі органдардың міндеттері:
- салық төлеушілердің құқықтарын сақтау;
- мемлекет мүддесін қорғауға;
- салық төлеушілердің салық міндеттерін орындауына бақылауды жүзеге
асыруға;
- салық төлеушінің салық салу объектілерімен есептеп және бюджетке
төленетін міндетті төлемнің есебін белгіленген тәртіппен жүргізуге;
- салық есептілігінің нормаларын толтыру тәртібін түсіндіруге;
- белгіленген мерзімде салық төлеушілерге салық міндетемелерін
орындау туралы хабарлама тапсыруға;
- салық төлеушінің өтініші бойынша 3 күн мерзімінен
кешіктірмейсалық міндеттемелерін орындау жөніндегі бюджетпен есеп
айырысудың жағдайы туралы жеке шотына көшірме беруге;
- салық төлеушілерден салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алуға
Қазақстан Республикасының Конституциясын, Президентінің, Үкіметінің
заңдылық актілерін және облыстық салық комитетінің ережелерін басшылыққа
алады.
Мысалы, Семей қаласы бойынша салық комитеті он үш бөлімнен құрылған
19:
- ақпарат қабылдау және өңдеу бөлімі;
- салықты әкімшіліктендірудің ақпараттық технологиялық бөлімі;
- заңды тұлғалармен жұмыс жүргізу бөлімі;
- жеке кәсіпкерлермен жұмыс жүргізу бөлімі;
- жанама салықтар бөлімі;
- заңды тұлғаларды тексеру бөлімі;
- жеке тұлғаларды тексеру бөлімі;
- өндіріп алу бөлімі;
Әрбір бөлімді төраға немесе оның орынбасарлары басқарады.
Төраға екі бөлімді басқарады:
- заң бөлімі;
- кадр жұмыстары бөлімі;
Алғашқы орынбасары келесі бөлімдерді басқарады:
- жеке тұлғаларды тексеру бөлімі;
- жеке тұлғалармен жұмыс жүргізу бөлімі;
- салықты әкімшіліктендірудің ақпараттық технологиялық бөлімі;
Екінші орынбасары келесі бөлімдерді басқарады:
- заңды тұлғалармен жұмыс жүргізу бөлімі;
- жеке кәсіпкерлермен жұмыс жүргізу бөлімі;
- өндіріп алу бөлімі;
- бухгалтерлік есеп және мемлекеттік сатып алу бөлімі;
- халықаралық сақтандыру және түсіндіру бөлімі;
Үшінші орынбасары келесі бөлімдерді басқарады:
- заңды тұлғаларды тексеру бөлімі;
- есеп және жиынтық талдау бөлімі;
- жанама салықтар бөлімі;
- өндірістік емес төлемдер бөлімі;
- ақпарат қабылдау және өңдеу бөлімі;
- бақылау-касса машиналарымен жұмыс жүргізу бөлімі.
Әрбір бөлімге ережелер әзірленген, онда бөлімнің негізгі міндеттері
және функциялары, бөлім қызметкерлерінің құқықтары мен міндеттері,
бөлім жұмысының ұйымдастырылуы көрсетіледі. Оларға қысқаша тоқталатын
болсақ:
Ақпаратты қабылдау және өңдеу бөлімі үш сектордан тұрады: ЭФНО
тіркеу және қабылдау секторы; заңды тұлғалар бойынша ақпараттарды
қабылдау және өңдеу секторы; жеке кәсіпкерлер бойынша ақпараттарды
қабылдау және өңдеу;
Салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу – салық төлеуші туралы
мәліметтерді Қазақстан Республикасы Салық төлеушілерінің мемлекеттік
тізіліміне енгізу. Бөлімнің негізгі қызметі болып қала бойынша арнайы
салық режимінде және салық салудың жалпы режимінде кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын шаруашылық жүргізу субъектілерін тексеруді жүзеге асыру
табылады.
Жеке тұлғалармен жұмыс жүргізу бөлімі төрт сектордан тұрады: оң
жағалау салық секторы; сол жағалау салық секторы; қала жанындағы
салық секторы; жеке тұлғаларды тіркеу бойынша сектор.
Жеке тұлғаларды тексеру бөлімі салық төлеушімен салық міндеттерін
атқарылуына салық бақылауын жүргізеді, бюджетке салықтар мен
төлемдердің толық түсуін өз компетенция шегінде қамтамасыз етеді.
Заңды тұлғаларды тексеру бөлімі – Семей қалалық Салық комитетінің
құрылымдық бөлімшесі болып табылады. Бөлім қызметінің негізіне ҚР–ның
Ата заңын, ҚР-ның Президентінің және Үкіметінің нормативтік-құқықтық
актілерін және тағы басқа заңдарды аулады.
Өндіріп алу бөлім компетенциясына кіретін сұрақтар бойынша
заңдылықты қолдану практикасын жинактайды, оны жетілдіру бойынша
ұсыныстарды әзірлейді, өкілетті мемлекеттік органмен, Семей қаласы
бойынша Салық Комитетімен және тағы басқа органдармен әзірленетін
ұсыныстар енгізу жолымен нормативті актілер жобаларын дайындауға
қатысады.
Ұйымдастыру бөлімінің негізгі тапсырмалары болып өзінің құзыретті
шегінде бюджетке түсетін салықтар мен басқа міндетті төлемдердің
түсуінің толықтығын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы
жарналарын толық және уакытында аударылуын қамтамасыз етеді. Кадр
жұмыстары бөлімі Семей қаласы бойынша Салық Комитетінің құрылымдық
бөлімшесі болып табылады. Ол мемлекеттік басқарудың және мемлекеттік
түсімнің түсуін қамтамасыз етуге бақылау функциясын орындайды.
Ақпараттық жүйелерді әкімшіліктендіру, сүйемелдеу және қолдау бөлімі.
Оның негізгі функциялары: компьютерлік, жүйелік және серверлік жабдықтарды
техникалық қолдау; жер бетіндегі байланыс каналдар мен олардың сапалық
жағдайын бақылау; электронды пошта бойынша ақпаратпен алмасу жағдайын
бақылау; салық комитетінің компьютерлік, жүйелік және серверлік жабдықтарды
үзіліссіз энергиямен қамтамасыз етуін бақылау; Шығыс Қазақстан облысы Салық
Комитетімен бекітілген есеп берушілігін құру және тапсыру
Заңды тұлғалармен жұмыс жүргізу бөлімі.Бөлімнің негізгі міндеттері
болып өз мүмкіндіктері шегінде бюджетке төленетін міндетті төлемдер мен
салықтың толығын қамтамасыз ету және салық төлемдердің салық
міндеттемелерін атқаруына бақылауды жүзеге асыру табылады.
Жеке кәсіпкерлермен жұмыс жүргізу бөлімі. Бөлім негізгі
міндеттері:
- салық төлеушімен салық міндеттерін атқарылуына салықтық бақылау
жасау.
- бюджетке түсетін салықтар мен төлемдердің толық түсуін
келесі түрлері бойынша бақылайды:
а) жеке табыс салығы, соның ішінде бір реттік алым;
б) әлеуметтік салық;
в) міндетті зейнетақы жарналары;
г) салық заңдылығы мен басқа заңдылық актілерді талдау және
практикалық атқару негізіндегі салық есебі, салық әкімшіліктендіру
әдістемесін жетілдіру және сәйкес заңдылық актілерді өзгерту бойынша
ұсыныстар енгізу.
Функционалдық қағидасы бойынша салық саясатының әр түрлі
мәселелерін шешумен байланысты Қаржы Министрлігі мен салықтық
қызметтің арасындағы міндеттердің бөлу осы обылыстағы жұмыстардың
қайталануын жоюға, оларға қажетті мамандардың сапалық, сандық
құрамын анықтауға мүмкіндік береді.
Бізге салықтық жүйенің жетілдірілуі мен реформалануы жалғасып
жатқан, сондықтан тұрақты түрі жоқ, Қазақстан үшін республикада
салықтық саясат мәселелерімен айналысатын ведомствалық бағынушы
қызметтердің жоғарыда ұсынылған нұсқаларының ақырғысы сай. Қазіргі
күнде бұрынғы Мемлекеттік Салық Комитет болған Салық Саясат
Басқармасында жоғары дәрежелі қажетті жақсы дайындалған мамандар саны
бар, мамандардың заң шығармашалығының үлкен тәжірибесі, басқа
елдерді, оған қоса біздің елдің салық салу ерекшеліктерін және оған
байланысты мәселелерді біледі. Сондықтан бұл басқаруды Қаржы
Министрлігіне бере отырып, республиканың салық қызметін қалпына
келтіруге көп уақыт және күш жұмсалатын бағалы кадрлік құрамын ми
орталығын тартып алуға әкеледі.
Салық төлеушілермен партнерлік қағидаларға негізделіп, атқаратын
және салықтық түсімдер есебінен бюджеттің табысты бөлігін
қамтамасыз ететін салықтық инспекциясының біркелкі орган ретінде
дербестігінің болуы көптеген мемлекетті органдардың функцияларын
қайталаудан, мысалы табыстарды бюджетке түсуін бақылаумен, қазіргі
күнде, көптеген айналысатындығынан сақтау мүмкіндік береді.
Осындай тереңірек қорытындылау үшін барлық деңгейдегі салық
қызметкерлерінің нақты ішкі ұйымдастырылу мәселелерін қажет етеді.
Қазіргі күнге дейін салық органдарының жұмыстарының
ұйымдастырылуы нақты анықталмаған және салықтардың дұрыс есептелуі
бақылау бойынша жауапкершілікті, төлемдердің өз уақытында
төленуін, инспекция бөлімшелері арасында құқықтық мәселерді шешуді
қамтамасыз ете алмайды.

1.3 Шетелдік салық әкімшіліктендіру жүйесінің ерекшеліктері

Көптеген әлем елдерінде жоғарыда көрсетілген функциялар бір
ұйымның шегінде ғана бөлінген. Осылай, Нидерланд Қаржы
Министрлігінің құрамына кіретін салықтық қызметтің атқарымпаздық –
иерархиялық құрылымы бар және ол екі негізгі Салықтар және
Салықтық Даму Департаменттерімен бейнеленген. Салықтық Даму
Департаменті аналитикалық бөлімше болып табылады. Оның негізгі
мәселелеріне салық салу облысындағы ағымдағы ақпаратты жинау және
қорытындылау; болашақтағы дамуына салықтық түсімдер бойынша
бағалауларды қосатын болжамдау; ең бастысы – салық салу концепциясын
жасау кіреді. Салықтар Департаменті функцияны тікелей іске
асыруы; осы функцияның құзыреттілігіне салықтар алымы, салық заңдарын
қадағалауды бақылау кіреді.
АҚШ–та Ішкі Табыстар Қызметі (ІТҚ) ішкі салықтар алымын және
бағасын, ал дәл сол Қаржы Министрлігінің Салық Саясат Бөлімі салық
заңдарын жобалауды, жоспарлауды жүргізеді 21.
Германияда жоғарыда көрсетілгендей, функциялардың бөлінуі
тігінен: Бас Қаржы Дирекция құрамына кіретін Федерация Қаржы
Министрлігі өзінің басқа да міндеттері болса да салықтық саясатпен
айналысады. Салықтардың жинауын, оның әртүрлі деңгейде бюджетке
түсуін бақылау әрекеттері Қаржы Министрлігінің жетекшілігімен
жүргізіледі.
Ұлыбританияда салықтық саясат бойынша үкімет және парламент
үшін ұсыныстарға жауапты қызметтері екі тең мәнді және тең құқықты
Департаменттер – ішкі табыстар, сонымен қатар Қаржы Министрлігінің
Кедендік Алымдар мен Жанама Салықтар (Кедендік Департаменттер),
ақырғысы салықтарды бір уақытта жинайды және бағалайды, құрамына
кіреді 22.
Канадада салықтық түсімдерді жоспарлау мен салықтық заңдардың
жобалануы Қаржы Министрлігіне жүктелген, бірақ салық салу
мәселелерімен Ұлттық Табыстар Министрлігі айналысады.
Ұқсас жағдай Жапонияда да орын алған, мұнда салықтық заң
жобалары Қаржы Министрлігінің Салықтық Бюросы дайындайды және бұл
заң жобалары Параламентте қаралады, ал Парламент осы заң жобаларын
болашақ өмірін шешеді 23. Ал бұл заңдар іске асыру Ұлттық
Салықтық әкімшіліктің міндеттеріне кіреді.
Керісінше, Австралиялық салық салу қызметі салық заңдарын өзі
жасайды, жоспарлайды, бағалайды және өзі ішкі салықтарды жинайды.
Жоғарыда келтірілген әлемдік тәжерибе негізінде құрылымына,
бағынушылық сипатына байланысты салық саясатты жүргізуші,
ведомствалық бағынушы саясатты жүргізуші, қызметтерді келесі түрлерге
бөлуге болады:
- Өзіндік байланыста болатын, қаржы органдарының құрамына
кіретін оның жеке арнайы бөлімшелері ретінде кіретіндер;
- Өзіндік қызмет мәртебесі жоқ, дәл сол органдардың құрамына
оның құрылымдық, басқарушылық бөлімдер ретінде
кіретіндер.
Салықтарды басқару жүйесін құруды шетелдік салықтық
қызметтерінің тәжерибесіне қарап зерттеу, атқарымпаздық, яғни
салықтық түрмен сәйкестіктің тиімділігін көрсететін. Мысалы,
кейбір елдердің салықтық қызметкерлері келесі үш топқа бөлінетін
ұйымдастырушының құрылымға байланысты жанама және тура салық
бөлімшелері бар:
1) Осы бөлімшелер бір ғана ұйымда болатын елдер (АҚШ,
Жапония, Франция, Австрия);
2) Осы бөлімшелер әртүрлі ұйымдарда болатын елдер
Біріккен Патшалық, мұнда Қаржы Министрлігіндей тура
салықтарға – Ішкі Табыс департаменті, қосымша
салықтарға және төлемдерге: ҚБС, ҚҚС, акциздер,
кедендік баждар тағы басқаларына жауап беретін
кедендік алымдар Департаменті;
3) Басқару иерархиясының әрбір деңгейін сәйкес
мамандандыру жылымен атқарымпаздық қағидасы
(функционалдық) іске асатын елдер (Германия).
Әрбір осы формалардың өзінің артықшылықтары мен кемшіліктері
бар:
- персоналдық тура және жанама салықтардың күрделі облыстарында
жоғары дәрежелі болуының қажеттілігі жоқ.
-әрбір ұйым салық заңдарына сәйкес арнайы білімдерді жинай
және тереңдете алады. Кейбір елдерде жанама салықтарға жауап
беретін Ұлыбританиядағы кедендік және акциздік алымдар Департаменті
сияқты ұйымдардың өзінің ұзақ тарихы және салт–дәстүрлері бар.
Екінші жағынан, бір уақытта табыс салығын және ҚСС–ны жинаумен
айналысатын, сондай–ақ Франция, Германия және Жапонияда кездесетін
ұйымдардың келесі артықшылықтары бар:
- табыс салығын және ҚСС–ны бағалау, бақылау және жинау бір уакытта
жүргізілуі мүмкін, тіпті бұл әрекет тиімді болады, себебі олардың біреуінің
салық салыну мөлшерін өзгерту екіншісінінң салық салыну мөлшерін өзгертуге
әкеледі.
- табыс салығын және ҚСС–ты төлейтін салық төлеушілер бір ғана ұйымға
баруы қажет.
Салық төлеушілермен алғашқы белсенді жұмыстар жүргізілетін деңгей –
аудандық инспекция. Оның ұсынылған атқарымпаздық (функционалдық)
ұйымдастырушылық құрылым (қосымша А) құжаттарды өңдеу және салық
төлеушілерге қызмет көрсету процесстердің бөлінуін, бір жағынан
тексерулерді өткізу және заңдылықты сақтау бойынша җұмыстар қамтамасыз
етіледі. Дәл осында негізінен бюджет табыстарын жұмылдыру (мобилизациялау)
бойынша негізгі әрекеттер және салық төлеушілермен салық қызметкерінің
органдарымен өзара қарым – қатынастылық сипатын қалыптастырады.
Облыстық инспекциялар аудандық инспекциялардың жұмысын бақылау,
үйлестіру және талдау қажет және оларға техникалық, құқықтық, қаржылық және
ұйымдастырушылық мәселелерде шешуде жәрдемдесуі қажет. Ал олар (аудандық
инспекциялар) қажет болған жағдайда, салықтарды алу басқару бойынша
аудандық инспекцияларға көмектесе алады. Бірақ олар (аудандық
инспекциялар) салық төлеушілермен тікелей жұмыс істемейді.
Ұсынылған Мемлекеттік (Бас) Салық Инспекциясының (Салық
комитетінің) құрылымы оның негізгі функцияларын белгілейді:
- заң жобаларын дайындау және салықтық саясатты жүргізу бойынша
тұжырымдар;
- салықтық басқару жүйесін жобалау және оның ұйымдастырылуы;
- салық заңдарын және оның қадағалануы җәне тексеру әдістері
бойынша бағдарламаларды қолданумен аудандық инспекциялар және
нормативтік актілер үшін жетілдіру жұмыстары нұсқауларының жасалуы;
- әкімшілік реформалардың дайындалуы, жүргізілуі және нәтижелердің
бағалануы;
- салықтық қалыптарды (формаларды) жасау және салықтық
қызметтің қызметкерлерінің атқарымпаздық (функционалдық) міндеттерін
сипаттау салықтар алымы (жиналуы) бойынша ақпараттың жалпылануы және
қорытындылануы;
- персоналдың оқытылуын, ақпараттық сервисті көтеру, салық
төлеушілерді агәрту бойынша бағдарламаның жұмыстарын, кадрлік саясатты
іске асыру;
- барлық төменгі буындардың жұмыстарының сапасын жалпы бақылау.
АББ (Арнайы Бақылаушы Бөлімше) тікелей Мемлекеттік (Бас) Салық
Инспекциясының (Салық комитетінің) басшысына тәуелді болуы және
келесілер бойынша жұмыс жасауы қажет:
- СБЖ қабылданған ұйымдастыру жобасына және компьютерлендіру
қадамлдарына сәйкес оның ұйымдастырылған құрылымын келтіруді бақылау
(кейінірек бұл міндеттер сәйкес атқарушы (функционалдық) бөлімшелерге
бөлінуі мүмкін);
- Салықтық тексеру қызметтерінің жетекшіліктері мен ұйымдары;
- Мемлекеттік (Бас) Салық Инспекциясы (Салық комитеті) барлық
салық қызметінінң ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.