Қазақстан Республикасының инвестициялық қызметінің қаржыландыру деңгейіне талдау және жетілдіру жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Инвестиция түсінігі: мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Шетел инвестицияларын тарту мәселелері және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... 19
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ДЕҢГЕЙІНЕ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасында инвестициялық қызметіне талдау ... 24
2.2 Қызылорда қаласының инвестициялары және құрылысы ... ... ... .26
2.3 Инвестициялық қызметті қаржыландыру ресурстарына талдау...29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Инвестиция түсінігі: мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Шетел инвестицияларын тарту мәселелері және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... 19
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ДЕҢГЕЙІНЕ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасында инвестициялық қызметіне талдау ... 24
2.2 Қызылорда қаласының инвестициялары және құрылысы ... ... ... .26
2.3 Инвестициялық қызметті қаржыландыру ресурстарына талдау...29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Инвестиция түсінігі: мәні және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Инвестициялық қызметті мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .12
1.3 Шетел инвестицияларын тарту мәселелері және оларды шешу жолдары
... ... ... ... ... ... 19
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ
ДЕҢГЕЙІНЕ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасында инвестициялық қызметіне талдау ... 24
2.2 Қызылорда қаласының инвестициялары және құрылысы ... ... ... .26
2.3 Инвестициялық қызметті қаржыландыру ресурстарына талдау...29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі заманғы жағдайларда нарықтық
қайта құруларға және экономиканың жаңа сапалы ахуалға көшу тиімділігінің
басты және анықтаушы белгісі экономикалық өсудің тұрақты, орнықты
қарқындарына қол жеткізу болып табылады. Қазақстанның 2030 жылға дейін Даму
стратегиясымен анықталған негізгі жеті бағыттарының бірі - инвестиция тарту
осы экономикалық басымдықтың шарты болып табылады. Осы басымдықты іске
асыру шетелдік капиталдар мен ішкі жинақ қаражаттарды тарту, осындай даму
траекториясына шығу арқылы экономикалық өсуін жаңартуды білдіреді.
Қазақстан макроэкономикалық тұрақтандыруға және кейбір салаларды көтеруге,
сондай-ақ барлық экономиканың егжей-тегжейлі тұрақты, қарқынды өсуіне қол
жеткізе алды.
Осы мәселені шешу, бәрінен бұрын, экономикалық өсу сияқты, сондай-ақ
инвестиция ретінде теориялық пайымдауды талап етеді. Теориялық модельдер
мен экономикалық өсу және инвестицияларды зерттеудің практикалық маңызы
зор, өйткені олар теориялық-әдіснамалық негізін қалыптастырады, онда
белгіленген уақыт ішінде елді мемлекеттік реттеу бағдарламасы негізделеді.
Инвестицияларды мемлекеттік реттеудің теориясы мен практикасы өзара тығыз
байланысты, соңғысы экономикалық теорияның дамуы арқылы нығайтуды талап
етеді.
Қазақстанда экономиканың нақты секторын инвестициялау қаржы ресурстарын
жоспарлы кезеңде орталықтан шоғырландыру және бөлудің көмегімен жүзеге
асырылды. Әміршіл-әкімшіл жүйенің және оған тән реттеудің дерективті
әдісінің жойылуымен оның тетіктерін жеке инвестициялық-қаржылық мекемелер
түріндегі орталықтандырылмаған қаржыландыру институттары ауыстыруы тиіс
еді. Іс жүзінде осындай ауысу болмады.
Қазақстан Республикасы кейінгі жылдарда көптеген қиындықтарды жеңе
отырып, елеулі экономикалық табыстарға жетті. Қазақстанның жалпы ішкі өнімі
(ЖІӨ) 2003 жылдың соңында 30 млрд. АҚШ долларына жуықтап, оның жыл сайынғы
өсімі кейінгі үш жыл қатарынан 10-13 % құрап отырды. Елдің экономикалық
жүйесі тәуелсіздікті алумен және экономиканың нақты секторына капиталдарды
салумен және инвестицияларды тартумен тұрақты әрі жүйелі түрде дами
бастады. Инвестициялар дағдарыстан шығудың нақты тұтқасы, тоқтап
қалғаннан экономиканың өсуіне өту, экономиканы қайта құру мен қайта
құрылымдаудың негізгі шарты болды.
Сыртқы байланыстарды орнатуға және инвестицияларды кең ауқымда тартуға
бағыт ұстану экспортқа бағдарланған салаларды көтеріп, шикізат өндіруді
ұлғайтуға ғана емес, сонымен бірге валюталық қорды толықтыруға, теңгені
нығайтуға, оның өтімділігін күшейтуге де мүмкіндік берді. Қазақстан -
2030 Қазақстан дамуының ұзақ мерзімді стратегиясында қойылған міндеттерді
шешу және әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру үшін сонымен
қатар, Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму
стратегиясына сәйкес, 2015 жылға болжам – жалпы ішкі өнімді 2007 жылмен
салыстырғанда 3,6-3,9 есеге арттыру мәселесі көзделген.
Қазақстанның инновациялық, индустриялық және технологиялық дамуының,
ұлттық өндірістің тиімділігін және бәсекеге қабілеттілігін, сондай-ақ елдің
экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ең басты шарты инвестициялық
қызметті белсендіру болып табылады, шетелдік сияқты ішкі инвестициялық
ресурстарды қолдана отырып, экономиканың нақты секторындағы салымдар
ауқымын әжептәуір кеңейту қажет.
Инвестициялық саладағы ел аймақтарының басты бағыттарының бірі экономикалық
ахуалды жақсарту үшін жағдайлар жасау, қаржылық және нақты секторлардың
өзара байланысын нығайту негізінде инновациялық өндірісті дамытудағы
инвестицияның сапалық өсуіне бағытталған тиімді ұлттық инвестициялық
үдерісті жетілдіру қажет.
Қазіргі уақытқа дейін депрессиялық тұрақтылықтан жаңа технологиялар
базасында ЖҰӨ өсу қарқынын жылдамдатуға табысты көшу үшін талап етілетін
қаржылық және нақты секторлар институттарының өзара іс-қимылы қалыптастыру,
аймақтарда инвестициялық саясаттың мақсаттары мен міндеттеріне қол
жеткізуге бағытталған тиісті механизмдер құру көзделуде. Мұның барлығы
зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Зерттеу нысаны - Қазақстан Республикасының инвестициялық нарығы және
инвестициялық үдеріске қатысатын институттар мен нысандар нақты объектілер
ретінде алынған.
Курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттің инвестициялық үдерісін жетілдіру
шеңберінде экономиканың қаржылық және нақты секторларының өзара әрекетінің
теориялық және тәжірибелік аспектілерін зерттеу және қаржы капиталының
экономиканың нақты секторына құю тетігін жетілдіру ғылыми негіздеу.
Көзделген мақсаттарға жету келесі міндеттерді шешуді қажет етеді:
- инвестициялар теориясының генезисін зерттеу;
- инвестициялық үдерісті жетілдіру тұрғысынан экономиканың нақты және
қаржылық секторларының өзара іс-әрекетінің кейбір теориялық қырларын
зерттеу;
- нақты және қаржылық секторларының түбегейлі экономикалық өзгерістер
жағдайындағы өзара әсерінің институттары мен тетіктерінің даму
тұжырымдамасын зерттеу;
- әлемдік тәжірибені зерттеуді негізге ала отырып Қазақстан үшін
қолдануға болатын қаржылық институттардың жинақтарын экономиканың нақты
секторының инвестицияларына аудару жолдарын іздеу;
- Қазақстандағы және Қызылорда өңіріндегі инвестициялық үдеріске талдау
жүргізу.
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Инвестиция түсінігі: мәні және мазмұны
Нарықтық экономикаға өту кезеңіне байланысты Қазақстан экономикасына
Инвестиция деп аталатын жаңа термин енгізілді.
Инвестиция- ақшалай құралдар, елдер және шет елдер арасындағы жаңа
құралдарды енгізуге, кәсіпорын қызметін модернизациялауға арналған банктік
салымдар, пай, акция, бағалы қағаздар, сонымен қатар технология, машиналар,
қондырғылар.
Күрделі қаржы- қаржылық құралдар, яғни жаңа құрылысты кеңейтуге
реконструкциялауға арналған шығындар.Бұл материал, еңбек ақшалай ресурстар
шығыны негізгі қорлардың өсіміне және қалпына келтіруге арналған күрделі
қаржы.Күрделі қаржы-экономикалық категория.Қоғамдық еңбек жиынтығында
ресурстар құның бейнелеуші ұдайы өндірісте өндірістік құрылыстың мәні мен
қуаттылығы, сол сияқты өндірістік емес сала сферасының обьектілері жатады.
Инвестициялау дегеніміз не? –ол ағылшын тілінен қаржы жұмсау, (қаржы
салу) деген атаудан шыққан.Инвестиция-өндіріс, ауыл шаруашылығы т.б.
салаларды дамытуға, өркендетуге, ұзақ уақыт жұмсауға арналған капитал түрі
[1].
Инвестицияның қайнар көзі -жинақ қоры деп атайтын болсақ, онда бірнеше
ғалымдардың тұжырымдары бойынша инв-ң мазмұнына емес оның жұмсалу
бағыттарына көңіл бөлу қажет деп атаған.
Кейнсомның көзқарасымен инвестиция белгілі бір мерзім ішіндегі
өндіріс қызметінің қорытындысы, капиталды мүліктер құнының ағымдық өсімі
немесе қажеттілікке жұмсалмаған берілген мерзімдегі кірістің бөлігі деп
атап көрсетті.
Фельзенбаум- инвестиция түсінігін 2 түрге бөліп қарастырған
біріншіден: нақты инвестиция – күрделі қаржы түсінімен сипатталса,
екіншіден: қаржылық(портфельді) инвестиция – акция, облигация, т.б.бағлы
қағаздар салымы арқылы бейнелейді[2 ].
Инвестицияларды қаржыландыру көздері- қазіргі кездегі инвестициялық
қызметтің басты мәселесінің бірі б.с.Кәсіпорынның нарықтық қатынастарға
көшуімен байланысты қаржыландыу көздерінің тапшылығы пайда болады, бұл ең
алдымен жалпы экономикалық кризиспен байланысты.
Инвестициялық процесті қамтамасыз етуді қаржыландыру жүйесі-
инветициялық қызметті қаржыландыру көздері инвестициялау әдісінің
қосылуынан құралады. Қаржыландыру көздеріне бюджеттік, несиелік, өзіндік
қаржыландыру, құрылған бөліп бөлінеді.
Инвестицияның жіктелуін төмендегі үлгіде көрсетеміз. (Үлгі 1)
Үлгі 1 – Инвестицияның құрылымдық жіктелуі
Инвестицияның негізгі қайнар көздерін бірнеше топтарға бөлеміз:
1.Меншікті қаржылық құралдар, сонымен қатар әртүрлі активтер мен құрал
жабдықтар.
2.Аймақтық және жергілікті бюджеттер кәсіпкерлікті қолдау.
3.Шетелдік инвестиция біріккен кәсіпорын-ң уставтық капиталы немесе
қаржыландыру формаларын ұсынушы, сонымен қатар күрделі қаржы енгізушілер
қаржылық институттар және мемлекеттік кәсіпорындар және ұйым-ң әртүрлі
формалары (меншік және жеке меншік)
4.Заемдық құралдардың әртүрлі формалары, оның ішінде кредиттер, шет елдік
инв-ң несиелері, облигациялық заемдар, банктік кредиттер және басқа да
институционалдық инвесторлардың инв-қ компаниялары мен қорлары,
қамсыздандыру қорлары,зейнет ақы қоры,вексельдер т.б.
Күрделі қаржы келесі қаржыландыру есебінен жүзеге асырылады:
1. меншіктік қаржылық ресурстар мен инвесторлардың ішкі шарттық
резевртері (табыс, амортизациялық бөлулер, азаматтармен заңды тұлға
салымдары т.б.)
2. заемдық ресурстары(банкілік несиелер, облигациялар, заемдар)
3. инвесторлардың кірістелген қаржылары( акцияларды сату, пайдаларды
және т.б. төлемдерден өткізу есебінен алған қаржы)
4. бекітілген тәртіпке кәсіпорынның бірлестіктері мен орталықтандырылған
қаржылар
5. бюджеттен тыс қорлардың қаржылары
6. Кәсіпорынның субьектілерінің бюджетік қаржылары, республикалық
бюджеттік қаржылар
7. шет ел инвестицияның қаржылары
8. Заңды және физикалық тұлғалардың қайырымдылық бөлулері.
Жалпы қаржыландыру көздері- бюджеттік және бюджеттен тыс болып бөлінеді.
Мемлекеттік қаржы бөлу мемлекет өз функциясын орындау процесінде жүзеге
асырады. Экономикалық қорғаныс, құқықтық қорғау, экологиялық және т.б.
Мемлекет күрделі қаржы коммерциямен экономикалық құрылтайшылық қайта
құрылуына ықпал етеді, мұнда халық-шаруашылық комплексінің тиімділігін
арттыруды қамтамасыз етеді, жекелеген салалармен аудандардағы
диспропорциялар жойылады.
Мемлекеттік инвестицияларды алушылар ретінде мемлекеттік меншіктегі
кәсіпорындар, сонымен қатар мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыруға
қатысушы заңды тұлғалар есептелінеді.
Бюджеттік ресурстарды пайдаланудың мақсаттық сипаты- алдын-ала белгіленген
бағыттар бойынша ресурстардың жұмсалу барысын бақылауда қамтамасыз
етілетін, сәйкес жылға бюджетті бекітілген соң жүзеге асырылатын нақты
құрылыстар мен обьектілердің қаржыландыруда б.т.
Бюджеттік ресурстар жоспар орындалу шамасында құрылыстар мен
мердігерлік мекемелерге беріледі. Бұл қаржыларды бөлушілер заказ берушілер
деп аталады. Құрылыс монтаж жұмыстарын орындалған жұмыстардың барлық
түрлерін заказ берушімен келіскен соң, жабдық пен материалдарды сатып алу
шығындарын номенклатурасы бойынша төленеді.
Мемлекет қажеті үшін құрылыстар мен обьектілердің қаржылануы
қайтарымсыз және қайтарымды болуы мүмкін.
Қайтарымсыз қаржыландыру- өндірістік қызметтің жаңа бағыттарын
принципиальды дамуы мақсатымен жүзеге асырылады.Республикалық бюджеттің
қайтарымсыз негізде бөлінген қаржылары конверсиялық, қорғаныс, экологиялық
және басқа осы сияқты обьектілердің жүзегег асырылуына бағытталады.
Қайтарымды қаржыландыру- көбіне инвестициялық жобаны жүзеге асырудан
коммерциялық тиімділікке бағытталады. Практика көрсетіп тұрғандай,
мемлекеттің кез-келген көмей жобаны жүзеге асырудың ерте кезеңде анағұрлым
маңызды.
Коммерциялық практикада инвестицияны 3 типке бөлеміз:
1. Инвестицияның физикалық активтері;
2. Ақшалай активтері;
3. Материалды емес активтері.
Физикалық активтерге - өндірістік ғимараттар, үйлер, қондырғылар және
машиналардың кез келген түрлері, өндірісте қолданылатын тозу құнын
иеленетін тағы басқа мүліктер жатады.
Ақшалай активтерге – банктік депозиттер, облигациялар, акция, несиелер,
заимдар, кепілдіктер, т.б. жатады.
Материалды емес активтер – кәсіпорынның жұмысшыларының квалификациясын
жоғарлатуға және бағдарламалар бойынша қайта оқытуға, сауда белгілерін
дайындауға, лицензиялар дайындауға, өндіріс технологиясына және өнімге
сертификаттар дайындауға жұмсалған құндылықтар жатады.
Қызмет ету жағдайына байланысты инвестицияны келесі топтарға
бөлеміз:
1. Тиімділікті жоғарлатудағы инвестиция. Басты мақсаты – қондырғылардың
орнын ауыстыру арқылы шығындарды азайтуға жағдай жасау, жұмысшыларды
даярлау, өндірістік қуатты арттыру.
2. Өндірісті кеңейтудегі инвестиция мақсаты – нарыққа тауарларды шығару
көлемін кеңейту, мүмкіндіктерін қарастыру.
3. Жаңа өндірістік орнын құрудағы инвестиция мақсаты - жаңа кәсіпорын
құруда, яғни жаңа өнім дайындайтын немесе қызмет көрсететін, нарыққа
жаңа өнім түрін ұсынуды қамтамасыз етеді.
4. Мемлекеттік басқару органдарының талаптарын қамтамасыз ету
мақсатындағы инвестиция – бұл инвестицияның түрлері – кәсіпорынның
қажеттілігіне жұмсалады, яғни өнімнің сапалылығына, экологиялық
стандарт талаптарына сәйкес қызмет жағдайына байланысты[3 ].
Инвестицияның қайнар көздеріне не жататына көз жеткізген болсақ енді
осы инвестиция түсінігінің қалай дамығанына қысқа тұжырымдама береміз:
біріншіден, Инвестиция түсінігінің кеңінен қолданылуын нарықтық қарым-
қатынастардың кеңеюімен байланысты қарастыруға болмайды.Соңғы кезеңде
ғылыми-техникалық жетістіктерді кеңінен қолданудың барысында тек қана
өндіріс және өндірістік инфрақұрылым салаларының материалдық техникалық
базасы ғана сапалы өзгерістерге ұшырап қойған жоқ.Ондай өзгерістер
әлеуметтік инфрақұрылым салаларына да тән болып отыр.Сондықтан, осы соңғы
аталған салаларға, солардың дүние жүзілік стандарт деңгейінде дамуына
жұмсалатын қаражаттарда инвестиция құрамына кіруі тиіс.Өйткені бұл
салаларда бұрынғыдай әлеуметтік-интеллектуалдық байлықтың өсуі ғана емес
оған қоса материалдық байлықтың өсуі де орын алып отыр.
Екіншіден- инвестиция түсінігін тек қоғамға пайда әкелетін іс-әрекет
басталған жағдайда ғана қолдану қажет.Егер бұндай іс-әрекет басталмаған
болса, онда қолда бар қаражат инвестиция емес, тек ресурс (қор) болып қана
қала береді.
Осы жағдайда инвестиция мен инвестициялық ресурс түсініктерін бөліп
қарастырған жөн.Жоғарыда айтылғандай, егер де инвестиция-салынған қаражат
болса, онда инвестициялық ресурс- дегеніміз мемлекеттің материалдық
байлығы мен қоғамдық әлеуметтік, интеллектуалдық игілігін арттыра түсу
мақсатында жұмсалатын ақшалай қаражаттың қолда бар жиынтығы болып
табылады.Демек, осы жиынтық белгілі бір мақсатқа жұмсала бастағанда ғана
инв-ға айнала бастайды.
Инвестиция түсінігі екі принциптік түсінікпен тығыз байланысты.
1.инвестициялық обьект 2. инвестициялық қимыл.
Инвестициялық обьект ретінде инвестиция бағытталған кез-келген кәсіпкерлік
жұмыс обьектілерін қарастыра аламыз.
Инвестициялық обьект- инвес-қ жұмысты жүзеге асыру барысында бар бола алады
және инвестордың алға қойған мақсаттарына жетуінің материалдық негізі б.т.
Инвестициялық қимыл- инвестордың инвестициялық обьекті таңдау және құру
оны пайдалану және жабу жөніндегі, сондай-ақ қажет деп табылған қосымша
салым салуды жүзеге асыру және сырттан қаржы тарту жөніндегі іс-әрекет.
Инвестициялық шешімдер инвестициялық мақсаттарына жету құралы болып
табылады.
Бұл көзқараспен қарағанда оптималды (тиімді) инвестициялық шешім
инвестицияның алға қойған мақсаттарына жетуді қамтамасыз ететін ең маңызды
деп аламыз.
Инвестициялық климатты құрудағы негативті тенденцияларының байланысы,
табиғи, ұйымдастыру, праволық, қаржылық, әлеуметтік, экономикалық, саяси
факторларының мемлекеттік қызметіне бағынышты болады. Инвестициялық климат
келесі түсінікті береді:
1.Инвестициялық потенциал- ел немесе аймақ үшін берілген обьективті
инвестициялық ұсыныс немесе мүмкіндік, яғни жұмыс күші, негізгі қор,
табиғи ресурстардың инфрақұрылымы, өндіріс факторларының жиынтығы.
2.Инвестициялық тәуекел - Инвестицияны жоғалту ықтималдығына
байланысты инвестордың көзқарасымен олардың қызмет жағдайының
ерекшелігі.(ережелер, ерекшеліктер, заңдылықтар)
Инвестициялық климат түсінігі -осы елдің немесе аймақтың
экономикалық, әлеуметтік,саяси, мемлекеттік және мәдени жағд-н жан-жақты
зерттеу т.б. Инвестициялық қызметтің праволық стратегиялық мақсаты -
кәсіпорынның инвес-қ шаруашылық қызметінде толық масштабтағы праволық
кеңістікті құру.Сол арқылы инв-қ қызмет ерекше формаларынан жай формаларына
көщу, яғни кәсіпорынның бірден-бір ағымдық қызметінің түрі, кәсіпорын
жетекшілерінің басқаруымен, мамандардың атқаратын жұмыс түрін және немен
айналысатындығын көрсетеді.
Шаруашылық қызметінің жалпы праволық база және проблемалары қазіргі
уақытта көптеген жобалардың жаңа жағдайға байланысты функционалдануымен,
реттелуінде.Сонымен қатар инвестициялық сипаттағы сұрақтарды шешу мен оның
мақсаты инвестициялық қызметі қолдаумен информациялармен қамтамасыз ету
және кез-келген кәсіпорында өндірістік қаржылық инвестициялық қызметтің
құрылымдық бөлімін құру керек.
Инвестициялық қызмет -бұл инвестицияны салу немесе инвестициялау
инвестицияны ұсынудағы практикалық қызметтің жиынтығы немесе
инвестицияларды іске асырудан (жұмсаудан) туындайтын кәсіпкерлік қызмет.
Инвестициялық сферадағы мемлекеттік реттеу соңғы жылдары түпкілікті
өзгеруде қаржылық бағдарлама мен жобаларды қайта қарау арқылы жеке
инвестициялардың қызығушылығы жоғарылап отыр. Өндіріс обьектілерін
қаржыландырудағы жаңа жағдай бағдарламаларды конкурс негізінде қайта қарау,
сол себепті инвес-қ қызмет туралы жаңа заң жобасы талқыланды.
Онда келесі заңдарға басты назар аудару қажет:
1.Мемлекеттік емес құрылымда бюджеттік құралдарды пайдалануға тиым салу.
2.Федеральды бюджеттен федеральды жеке меншікті дамытуға күрделі қаржы
бөлу.
3.Инвестицияның құқықтық теңдігі.
Қ.Р.инвестициялық қор туралы заңындағы инвестициялық қор ұғымы.
1.Ашық акционерлік қоғам нысанында құрылатын және тартылған қаражатты
кеңінен қағаздарға диверсификациялық инвестициялау мақсатында өз акцияларын
шығару мен орналастыру арқылы ақша қаражаттарын тарту жөнінде қызметті
жүзеге асыратын заңды тұлға-инвестициялық қор деп аталады.
Инвестициялық қорды құру және оның қызметін ұйымдастыру .
1.Инвестициялық қордың құрылуы мен қызметі осы заңда көзделген ерекшеліктер
ескеріле отырып, Қ.Р-ң заңдарында ашық үлгідегі акционерлік қоғамдар үшін
көзделген тәртіп бойынша жүзеге асырылады.
2.Инвестициялық қор акциялары белгілі бір инвестициялық қордың бағалы
қағаздар портфеліне кіретін акционерлік қоғамдарды басқаруға, қатысуға
құқылы. Мемлекеттік органдар міндетті заңды тұлғалар инвестициялық қордың
сол инвестициялық қор портфеліндегі бағалы қағаздар эмитеттерін басқаруға
қатысу жөніндегі заңдарда белгіленген құқықтарын шектей алмайды және осы
құқықтар бұзылған жағдайда олар кәсіпкерлік қызметке заңсыз араласқаны үшін
Қ.Р-ның заңдарына сәйкес жауапты болады.
3.Инвестициялық қордың басқару органдарының құрылымы мен құзыреті Қ.Р.
шаруашылық серіктестіктер туралы заңдарымен белгіленеді. Инвестициялық
қордың басқару органдарының қосымша құзыреті осы заңмен белгіленеді [4].
4.Кез-келген заңды тұлғалар инвестициялық қордың акциялары болады.
Инвестиция- деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне ықпал етеді,
ұлттық экономиканың көптеген макро-пропорциялары инвестиция қозғалысына
тәуелді. Кейнсиандық теория бойынша инвестиция мен жинақ ахуалыы әр түрлі
процестер мен жағдайлар арқылы анықталады. Ел аумағындағы инвестициялар
ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесін анықтайды. Жаңа кәсіпорындар құрылысы, үй
тұрғызу, жол салу соларға байланысты жаңа жұмыс орындарын жасау
инвестициялық процестерге немесе капиталдың құрылуына тәуелді.
Инвестиция көзі – жинақ. Мәселе мынада, жинақты бір шаруашылық жүргізіп, ал
инвестицияны басқа адамдар немесе шаруашылық етуші субьектілер жүргізуі
мүмкін.
Инвестиция қандай факторлерге тәуелді? Олардың ең маңыздыларын атап өтетін
болсақ:
1. инвестиция процесі күтіліп отырған пайда нормасына немесе күрделі
қаржылық рентабельділігіне тәуелді. Егер инвестордың пікірінше
рентабельділік төмен болса, онда қаржыландыру жүзеге аспайды.
2. инвестор шешім қабылдау кезінде күрделі қаржының альтернативті
мүмкіндіктерін есепке алады. Және мұндағы шешуші фактор проценттік
ставканың мөлшері болады. Сонымен, инвестиция процент ставкасының қызметі
де, ал жинақ- табыстың қызметі. Демек, қазіргі кейнсиандық концепцияның
мәні мынада болады: инвестиция мен жинақ қозғалысы, әр түрлі факторлармен
анықталады.
3. инвестиция сол елдегі немесе аймақтағы салық салудың деңгейі мен
ахуалына тәуелді. Салық деңгейінің жоғары болуы инвестицияны
ынталандырмайды, сонымен қатар салықтың қандай ставкасы жоғары немесе төмен
деп үзілді кесілді айтуға болмайды.
Инвестициялық қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлғалардың
қабылдайтын шешімдері – инвестициялық шешімдер деп аталады.
Инвестициялық шешімдерге баға беретін және негіздеме жасайтын кезде
инвестордың сол уақыт ішінде жұмсайтын инвестициялық қаржыларын анықтау,
инвестициялық жобаларды жүзеге асыру және инвестициялық обьектілерді
қолдану барысындағы болашақ кірістері мен шығыстарын салыстыру. Инвестор
бір жобаны жүзеге асыру туралы шешім қабылдағанда басқа жобалардан бас
тартады.
Инвесторлардың инвестициялық қызметті жүзеге асыру барысында алға
тартатын алуан түрлі мақсаттарын негізгі екі топқа бөлуге болады.
1. ақша түрінде болатын мақсаттар:
- пайда көлемін ұлғайту;
- сату көлемін арттыру;
- тауар айналымын көбейту;
- зиянды азайту;
- инвестициялық шығындарды қысқарту.
2. ақша түрінде болмайтын мақсаттар:
- танымалдылыққа және престижге ұмтылу;
- тәуелсіздікке талпыну;
- әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру;
- экологиялық жағдайды жақсартуға атсалысу.
Инвестициялық шешімдер инвестордың өз мақсаттарына жтеу құралы. Бұл
тұрғыдан алып қарағанда оптималды инвестициялық шешім инвесторлардың алға
қойған мақсаттарына жетуін қамтамасыз ететін ең тиімді шешім дей аламыз [5
].
Ақша түрінде болатын, яғни санмен өлшенетін мақсаттарға жетуге
бағытталған инвестициялық шешімдерге негіздеме жасау үшін сандық тәсілдер
пайдаланылады. Ал ақша түрінде болмайтын, яғни сапаға қарап анықталатын
мақсаттарды тек сапалық талдау және болжам жасау тәсілдерін пайдалана
отырып есепке алуға болады.
Көптеген инвестициялық шешімдердің арасынан оптималды критерийлер
бойынша сан түрінде берілген мақсаттарды таңдау инвестициялық шешімдерге
негіздеме жасаудың сандық тәсілі болып есептеледі немесе инвестициялық
есептеулер деп те аталады.
Инвестициялық жобаларды дайындау және негіздеме жасау барысында
инвестициялық есептеулер сапалық мақсаттарды да есепке алуға мүмкіндік
беретін сапалық талдаулармен толықтырылуы қажет.
Инвестициялық қызмет толық көлемде тек шаруашылықтың нарықтық
шарттарында жүзеге асырылуы мүмкін. Оның негізгі бағыттары төмендегідей:
1. Инвестициялық жобалардың қаржыландырылуын, яғни өз ресурстары, ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді несие түрінде сырттан тартылған құралдар,
акциялар және басқа да шығарылған құнды қағаздар арқылы инвестициялық
обьектінің құрылуын және жұмыс істеуін қамтамасыз ету.
2. Сырттан тартылған құралдарды пайдаланғанда жүзеге асырылып жатқан
инвестициялық жобаның тиімділігі біршама шектеледі.Себебі, қарызды қайтару
және пайызын төлеу қажет.
Инвестициялық обьектінің жұмыс істеуі барысында құрылатын уақытша бос
ақшалай құралдарды инвестордың алға қойған мақсаттарына толық жету үшін
пайдаланылады.
Дамыған нарықтық экономика шарттаында әркезде инвестордың мақсатын
қанағаттандыратын бос капиталды салудың қосымша мүмкіндіктері болады.
Уақытша бос ақша қорларын инвестициялаудың негізгі инвестицияға қосымша
инвестициялау деп атайды.
Инвестициялау және қаржыландыру түсініктері инвестициялық
қызметті талдау және бағалау барысында өзара тығыз байланыста болады. Бұл
түсініктердің ұқсастығына терең теориялық талдау жасамай-ақ практикалық
жағынан маңызды деген айырмашылықтарын бар. Инвестициялау процесі өз
қаражаттарын немесе қарызға алған құралдарын жұмсаудан басталады және
болашақта табыстың шығыстан артуына әкеліп соғады. Қаржыландыру инвестордың
осы уақыт ішінде пайдаланатын өз құралдарының болуын немесе сырттан ақшалай
қаржы түсуін көздейді, бірақ болашақта, несие алған болса, пайызбен қосып
қайтаруы керек. Демек, жалпы инвестиция түсінігін қорыта келе инвестиция
салынған қаржы, белгілі бір табыс табуға арналған деп айтуға болады.
1.2 Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу
Жақын және алыс шет мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей
инвестициялар өтпелі кезеңде нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуының
маңызды факторы болып табылады, сонымен қатар өндірістік аппаратты жаңартып
қайта құрып, жаңа өндіріс пен кәсіпорындардың құрылуын қамтамасыз етеді.
Сол себепті мемлекеттік экономикалық аймақтарына шетел капиталын
ынталандыру және қолдану қазіргі кезеңнің инвестициялық процестің заңды
басымдылығы болып табылады. Қазақстанға шетел капиталын келтіру
инвестициялық саясаттың қажеттілігін тудырады.
Инвестициялық саясат- шаруашылық субьектісінің аймақ, ел ішінде, олар
сырт жерлерде өндірісті, кәсіпкерлікті дамыту, пайда алу, басқа да
түпкілікті нәтижелерге қол жеткізу мақсатымен ұзақ мерзімді жұмсалуының
көлемін, құрылымы мен бағыттарын айқындайтын шаруашылық шешімдерінің
жүйесі.
Қазақстандағы инвестициялық саясатты жүргізу реформасы 3 этаптан
тұрады.
Біріншіден, (1991-1993ж) мемлекет ролі жоғарылығымен сипатталады, бұл
кезеңде инвестиция үкімет кепілдігімен тартылды. Бұл этаптан шетел
ресурстарының еркін енуіне барлық көздердің бірдей ашылуына мүмкіндіктер
жасалмады, отандық рыноктің сыртқы сауда және валюта қаржылық жағдайлармен
өзіне тән қорғау мүмкіндіктері болмады.
Екіншіден, (1994-1995ж) қаржы рыногінің құрылуына, жекешелендіруді
тереңдету мүмкіндіктеріне сәкес келеді.
Отандық тауар өндірушілердің жаппай банкротқа ұшырауы, экономикадағы
төлем қабілеттінің төмендеу дағдарыстары жаңа стратегиялық мәселелерге
әкелді.
Үшіншіден, (1996-1998ж) Бұл жылдары жекешелендіру маңызды стратегиялық
обьектілерде жүрді, бағалы қағаздар рыногін тиімді қалыптастыру механизмі
дамыды. Инвестициялық саясаттағы бұл этапты ұштасқан инфляция, баға,
жұмыссыздық сияқты құбылыстарды шешу алдын-ала анықталды, сол сияқты
инвестициялау компаниясының пайда болуына және әлемдік стандарқа бара-бар
келуі сияқты мәселелерді шешу анықталды [6 ].
Шетел капиталын келтіру саясатын жасауда мына принциптерді басшылыққа
алу керек:
- экономиканың бағыттылық, мақсаттылық принципі;
- әлеуметтік-экономикалық тиімділік- кез-келген формадағы шетел
инвесторларын келтірудің міндетті шарты;
- экономикалық және экологиялық қауіпсіздік принципі;
- келісімдер жобалардың өзара принципі;
- коммерциялық тәуекел принципі.
Мемлекеттік инвестиция жекелердің инвестицияларымен біріктіре отырып,
әр аймақ өндірісті кеңейтуге қаржы жұмсауын көбейте алады. Ол сапалы тауар
шығаратын өнеркәсіпорындарын басым қолдаса, сонда тезірек жанданып, өсе
бастайды, құрылымдық өзгерістер жетілдіріледі, нарықтық инфрақұрылымы
қалыптасады, әлеуметтік бағыттағы жобалар іске асып, тұрғын үй құрылысы
дамиды. Мұның бәрі мемлекеттің ғылыми негізделген өнеркәсіптік саясатына
сай келеді. Егер мемелекет әрқашан өнім нарықта ойдағыдай түсім беретін
өндірісті жанжандыру, дамыту және құрылымдық өзгерістердің жетілдіретін
жобаларды қолдаса,ол отандық және шетелдік инвестициялар ағымына кең жол
ашады. Сонымен бірге ол өнімдердің бағасы мен тауарлар және қызмет көрсету
тарифтерімен реттеуге көшіп, тарихи монополистерді тежеп, бәсекелестікті
өрістетіп, кәсіпорындар жоғары тиімділікке жетуіне қолайлы жағдайлар жасауы
қажет. Кең көлемді инвестицияларды өндірісті дамытуға жұмылдыру үшін
шығаратын тауарлар ең жақсы стандартарға сәйкес келіп ең арзан бағамен
көзге түсетін өндірушілерді қолданған үлкен тиім береді. Салық салу заңы
арқылы перспективті инвесторлар мен тауар өндірушілерге 3-5 жыл сайын қайта
өзгертілетін жеңілдеу салық мөлшерлемелер қолданудың тиімділігі орасан зор.
Табысқа жеңілдетілген салық деңгейінің 30%-дан әр түрлі салалардың
кәсіпорындарына инвестицияландырылған 5-7; 10-12; 14-18; 20-25%-ға дейін
төмендетілгені олардың өндіріс тиімділігін барынша өсіріп, түбінде бюджетке
төлейтін салықтар көлемін еселеп көбейтуге әкелер еді.
Соңғы жылдардығы Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтің
нәтижесі – қаржы емес активтерге жұмсалған 1307,2 млрд. Теңге инвестицияны
игерді, мұның 1100млрд. Теңгеинвестициясы негізгі капиталға жұмсалаған.
Қаржы емес активтерге жұмсалаған инвестициялардың жалпы көлеміндегі негізгі
капиталға жұмсалған инвестициялардың үлесі 84,2% құрайды. Негізгі капиталға
жұмсалған инвестициялардың өсуі республикадағы жеке облыстар бойынша
төмендегідей. Атап айтатын болсақ: Қызылордада 2,3%, Жамбылда 1,7%,,
Алматыда 3,6%, Слотүстік Қазақстанда және Ақтөбеде 1,7%, Атырау, Астана,
Қарағанды, Қостанай, Батыс Қазақстан облыстарында инвестиция көлемі 5-17%
-ке дейін жоғарылап отыр.
Қазақстанда ішкі инвесторларды көбейту үшін акционерлік халық банкіге
салатын әркімнің қаражаттарына банктің пайыздық мөлшерлемесін 2-3 есе
өсірсе, инвестиция материалдық және рухани өндіріске судай ағар еді[7].
Шетелдер инвестицияларын өндірісімізді дамытуға жұмылдыруда
мемлекетіміз 5 жылдық айналымды еурооблигациялар шығаруды 100млн. $ -дан 2-
3 еседен кем емес етіп көбейткені үлкен тиімділік береді. Олардың жылдық
табыстылығы доллармен алғанда 10-12%-ға жетеді. Макроэкономикалық тұрғыдан
олар өндірісті дамытуда инвестициялық жағынан қамтамасыздандыру жұмысында
оңтайландыру жасап, қоғамымыз зор тиімді алуына кең жол ашады.
Осы тұрғыдан қарасақ Қазақстанға жұмылдыратын шетел инвестициялары
өткен жылмен салыстырғанда алдымыздағы 2007-2010 жылдары 8-10есеге дейін
көбейетін болады. Республикамыздың байлықтарын отандық және шетелдік
инвесторлардың көмегімен дұрыс пайдалансақ, қазақстан тез арада
индустриялдық дамуы жөнінде жоғары қатардағы мемлекеттер қатарына ойдағыдай
әлеуметтік-экономикалық тиімділікпен жететініне сенеміз. Ал еліміздің
ғаламдық даму бағыты, стратегиясы, жүргізіліп жатқан радикальды реформалары
дұрыс және халықтың қолдауын көздейді.
Қазақстан соңғы жылдары мемлекеттік кепілдікпен несие, қарыз және
тікелей инвестициялар ретінде шетелден келген капитал көлемі шамамен 6
млрд. Оның ішінде 13 –не жуығы несие, 15 –нен астамы қарыз, ал
тікелей инвестициялары шамамен 12 , олардың ішінде АҚШ үлесі – 54%, Англия
-7%, Түркия-6,6%, Оңтүстік Корея -5,7%, Франция -3,1%, Жапония -2,7% -ын
құрайды.
Мемлекеттік инвестицияларды тиімді пайдалануға, ішкі жинақ ақшаларды
жұмылдыруға, тікелей отандық және шетелдік инвестициялар түсімін
ынталандыруға бағытталған Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылдарға
арналған өндірістік инновациялық дамыту стратегияларын іске асыру –
болашақта инвестициялық қызметте оң үрдістерді сақтауға мүмкіндік береді.
Қазақстандағы инвестиция тартудың ерекшеліктері жаңа экономикалық
қатынастар негізінде нарықтық экономикаға көшу жаңа инвестициялық саясатпен
қамтамасыз етілуі қажет. Себебі, қатынастардың жаңа жүйесі барысында
инвестиция көздері түпкілікті өзгереді.
Инвестициялық процесті басқару Қазақстанның экономикалық дамуының
тарихи тәжірибесін сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық сипаттағы жаңа
мүмкіндіктерін ескеруді ұсынады.
Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу саясаты Саясат термині
ғылыми категория ретінде стратегиялық және тактикалық мақсаттар және
міндеттер дегенді білдіреді. Сондай-ақ қоғамдық дамудың белгілі бір
саласында оларды жүзеге асыру тетігінің анықтамасы ретінде қолданылады.
Сондықтан инвестициялық саясаттың мәнін аймақтың әлеуметтік-экономикалық
мәселелерін шешу және тұрғындардың өмір сүру сапасын жақсарту үшін аймақтық
инвестициялық ресурстарды тарту және тиімді пайдалану бағытында мақсатты,
ғылыми негізделген жұмыс жүргізуі деп айта аламыз.
Аймақтың инвестициялық саясаты – аймақтың дамуының келешектегі және
ағымдағы мәселелерін шешу үшін экономиканың басты салалары на инвестициялық
қорларды тарту және құру бойынша жүргізілетін іс-қимыл.
Аймақтағы инвестициялық саясатты қалыптастырудың негізгі принциптеріне
мынадай анықтама беруге болады: мақсатты түрде бағытталған бұл принципті
ұстану инвестициялаудың белгілі бір уақыт мерзімінде нақты жобаларды
таңдау, негіздеу және байыппен жүзеге асыру.
Экономиканы тиімді басқару жүйесіне шет елдердің капиталын саналы
тарту жатады. Өтпелі кезеңнің тарихи ерекшеліктерінің бірі –шетел
инвестицияларын тарту мен пайдаланудың оңтайлы жолын табу болып табылады.
Әрине кез келген стратегияның құндылығы түпкі ойда емес, сәтті жүзеге
асыруда. Өкінішке орай, жақын болашақта ішкі ресурстарға сенуге болмайды.
Шетел капиталы ақша қаражаттарының жай-массасы ретінде ғана қажет
емес, жаңа әлемдік ғылыми-техникалық жетістіктер, технологиялар енітін
маңызды арна ретінде қажет. Олар ірі коммерциялық өміршең инвестициялау
негізінде ұлттық шаруашылық субьектілерінің дамыған тауарлық қатынастары
бейімделу дәрежесін арттыруға, олардың өндірістік қызметін ұтымды етуге
мүмкіндік туғызады.
Жаңа қазіргі заманғы құныдылықтарды құру үшін Қазақстанға ең алдымен,
тікелей өндіруші капитал импорты қажет.Бұл процесс барысында инвестициялық
жобалардың мақсатқа лайықтылығын көрсететін белгілі бір қағидаларды
жетекшілікке алу керек.
Бұл қағидалар:
- экономикалық мақсатқа сәйкестілік- ол әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді, инвестиция тапшылығын, ішкі резервтер мен мүмкіндіктердің
шектелуін, шеел инвесторлары қатысуымен болатын инвестициялық жобалар
шарттарының тартымдылығын шешудің тығыз қажеттілігінен туындай отырып
анықталады;
- әлеуметтік-экономикалық тиімділік- кез келген нысанда шетел
инвестицияларын тарту бірден бір шарты. Бұл қағида шетел компанияларының
қатысуымен болатын жобалардың жоғары табыстылығы мен пайдалылығы, қарыз бен
несие беру шарттарының тиімділігі, жаңа жұмыс орындарын құру мен тұрғын
халықтың жұмысбастылығын арттыруды қарастырады;
- экономикалық-экологиялық қауіпсіздік- егемендік қауіпсіздігінің
қағидасы республиканың табиғи байлықтарын айқындықпен пайдалануға, қоршаған
ортаны ластауға, елден тысқары капиталды заңсыз шығаруға, артта қалған
технологиялар мен техниканы қолдануға, отандық тауар өндірушілерді
бәсекелестікке қарсы тәсілдермен нарықтан ығыстыруға жол беретін жобаларды
жүзеге асыруға мүмкіндік бермеуі тиіс.
- шетел инвестицияларын тарту барысында өзрар тиімділік қағидасы.
Бірде бір мемлекет, бірде бір кәсіпкер өзіне пайдасыз болатын серіктестікке
кірмейді, республика экономикасын инвестицияламайды;
- экономикаға шетел инвестицияларын салу жөнінде басымдылық таныту
қағидасы. Бұл Қазақстанда жүргізіліп жатқан құрылымдық инвестициялық
саясатқа сәйкес оларды ең мәртебелі обьектілерге бағыттауды білдіреді;
- шетел инвестицияларын тартудың әлемдік тәжірибесін барынша ескеру
қағидасы маңызды роль атқарады. Әрбір елдің өзіне ғана тән көптеген
ерекшеліктері бар: экономикалық, технологиялық, қаржылық және басқа да
потенциалдарының жекелеген аспектілерінің жетілгендігіне немесе артта
қалғандығына байланысты[8].
Инвестициялық саясаттағы мемлекеттің маңыздылығын нарық экономикасының
ішкі тұрақсыздығына қарап Кейнсиандық экономикалық саясат теориясын
анықтайды. Мұндай тұрақсыздық тұрғындардың еңбекпен толық қамтылмауынан
және өндірістің факторларының толық қолданылмауынан пайда болатын
ресурстарға толық сұраныс жоқтығынан туындайды.
Сондықтан Кейнстің макроэкономикалық саясатының негізгі мақсаты
тұрғындардың еңбекпен толық қамтылуын бяндау. Ол мемлкеттің мақсаты түрде
төлем қабілеттілігі мол инвестициялық сұранысты ынталандыру арқылы тікелей
қатысуымен жүзеге асырылады. Бұлардың ішінде инвестициялық сұраныс жетекші
роль атқарады. Ол капитал құнының өсуін қамтамасыз ете отырып, жалпы ішкі
өнімнің қозғалысына әсерін тигізеді.
Басқаша айтқанда, Кейнс теориясы бойынша инвестициялық сұраныстың
қозғалысы экономиканың дамуының қайталануының басты себебі болып табылады.
Жалпы алғанда мемлекеттік реттеу мәселесін реттеудің бір факторлық
моделін қолдана отырып шешуге болады. Оның себебі,
1. проценттік көрсеткіштің өзі көп факторлы, күрделі нарықтық
категория болғандықтан, мемлекеттің оны өзгертіп отыруға күші жетпейді.
2. проценттік көрсеткіш (реттеу құралы ретінде, бірақ инфляция
шарттарында емес) көбіне кредиттік ағымға үлкен әсер етеді, ал тікелей
тартылған инвестицияға онша ықпалын тигізбейді.
Әртүрлі инвестициялардың мемлекет тарапынан реттеу функцияларын,
формаларын және әдістерін қарастыратын болсақ. Шетелдік капиталмен жұмыс
істегенде екі кезеңді алып қараған жөн:
1.шетелдік капиталды тарту;
2. оны пайдалану.
Мемлекет қарыз беруші ретінде роль атқарған кезде мемлекеттік
қазыналық міндеттемелер шығару және реттеу рыногында оның реттеу функциясы
артады. Осы ерекшеліктеріне байланысты шетелдік капитал саласындағызаңдылық
сырттан несие алу және шетелдік капитал түрі бойынша бөлінеді. Олар
шетелдік капитал және инвестицияның формаларына байланысты бөлінеді.
Қызылорда облысының 2007-2010 жылдарға арналған индустриялық-
инновациялық аймақтық даму өңірлік бағдарламасы дайындалды. Бұл бағдарлама
негізгі мақсаты- экономика салаларын әртараптандыру жолымен облыстың жалпы
аймақтық өнімдегі шикізаттық құраушыны біртіндеп импорталмастыру арқылы
аймақтың экономикалық өсуіне қол жеткізу, шағын және орта бизнестің тұғырын
кеңейту мен нығайту, кәсіпкерлік ортаның бастамаларын жүзеге асыру, шағын
бизнестің бәсекелестік қабілетін арттыру, бәсекелестікке қабілетті туристік
индустрияны дамыту үшін жағдайын қамтамасыз ету және оның экономиканың
жанама секторларына айналуын қамтамасыз ету.
Осы қойылған мақсатқа сай Бағдарлама мынадай міндеттерді шешуге
бағытталған:
1. облыстың өңдеу және тау-кен өндіру өнеркәсіп салаларына инвестиция
тарту;
2. шикізат бағытындағы көзқарасты өзгерту арқылы өңдеуші секторды
оздыра дамытуға бағытталған облыс өнеркәсібін қайта құрылымдау;
3. индустриялық-инновациялық қызметке және өндірістік кәсіпкерлік
қызметті басымырақ дамытуға институтционалдық қолдау жүйесін қалыптастыру;
4. өнеркәсіпте технологиялық жетілдіру жүргізуге ықпал жасау, қуат-
ресурстарын үнемдеу технологияларын енгізу, импорталмастыру және экспортқа
бағытталған өнімдерді игеру;
5. үстеме құны жоғары тауар өндіретін жоғары технологиялық өндірісті
ынталандыру;
6. өңдеу кәсіпорындарының шикізат қоры болып табылатын ауыл
шаруашылығы өнімдері өндірісінің сапасы мен көлемін арттыруға қазіргі заман
технологиялары мен техникасын пайдалану арқылы аграрлық секторды дамыту;
7. халықаралық ғылыми- техникалық ынтымақтастықты дамыту;
8. халықаралық сапа стандартына көшу;
9. басқарушы, жоғары білікті менеджерлер, жұмысшы және инженерлік
мамандарды дайындау;
10. құрылыс саласын дамытуды ынталандыратын негізгі шараларды
айқындау;
11. құрылыс саласын дамытуды мемлекеттік қолдаудың нысандары мен
әдістерін айқындау;
12. қазіргі жоғары технологиялық , бәсекеге қабілетті және экспортқа
бағдарланған құрылыс материалдарын, бұйымдары мен құрастырмаларын алу
бойынша жаңа өндірістер құру;
13. шағын кәсіпкерлікті дамыту және шағын кәсіпкерлікті қолдау
инфрақұрылымының тиімділігін арттыру;
14. ауылдық жерлердегі кәсіпкерлердің кредиттерге қолжетімділігін
кеңейту, микрокредиттік ұйымдар құру;
15. кәсіпкерлікті ақпараттық-әдістемелік қолдау[9].
Қызылорда облысындағы ең үлкен инвестиция мұнай-газ секторына келіп
жатқаны белгілі. Қазір облыс аумағында мұнай өндірумен айналысатын 6
компаниядан басқа 12 қазақстандық және шетелдік компаниялар геологиялық
барлау, іздестіру жұмыстарын жүргізуде. Облыс аумағына қарасты Оңтүстік
Торғай иінінде мұнайдың 350 млн.тонна ,ал газдың 100млрд. Текше метр қоры
барланған. Соңғы геологиялық іздестіру жұмыстары бойынша Арал бассейінінде
мұнайдың 75 млн.тонна, ал газдың 2,3 трлн. текше метр орасан зор қоры бар
екендігі болжамданып отыр. Демек, облыс экономикасында мұнай-газ саласының
үлес салмағы алдағы уақытта да арта түсетін болады.Сыр өңірі жер асты қазба
байлықтарына бай өлке,ал сол байлықты ел игілігіне айналдыру үшін мол
инвестиция, осы заманғы технология қажет.Тек кәсіпкерлікті дамыту,
экономиканы диверсификациялау (әртараптандыру) арқылы ғана біз жоғары
нәтижелерге қол жеткізе алмақпыз.
Елбасының 2005жылы Қызылордада болған сапарында мемлекет басшысының
көзінше ағылшындық Пилкингтон компаниясы мен Қазақстанның инвестициялық
қоры Қызылордада шыны зауытын салу жөнінде келісімге қол қойып, сол жылы-ақ
құрылыс жұмысының басталатыны жария етілген. Арада екі жыл уақыт өтседе
зауыт құрылысы әлі басталған жоқ.
Бүгінгі таңда жалпы құны 238 млн. АҚШ доллларын құрайтын бұл зауыт
2008жылы пайдалануға берілген кезде онда 1200 –ден астам қызылордалықтар
жұмыс істеп, жаңа мамандық, әрі европалық деңгейдегі жоғары жалақы алатын
болады. Жылына 180мың тонна шыны шығаратын осы зауытпен бір мезгілде оның
жанынан жалпы құны 17,2 млн.АҚШ доллары тұратын шыны өндірісіндегі шикізат
болып табылатын кварц құмын байытатын фабриканың да құрылысы басталады.
Мұнда жылына 300 –ден астам адам жұмыс істейді деп күтілуде. Осы екі жобаны
жүзеге асырумен бірге Қызылорда қаласының өз басында 1500 адам еңбек ақысы
жоғары жұмыс тауып, тұрмыс жағдайын түзетуге мүмкіндік алады.
Қызылорда қаласы тұрғындарының үштен бірі жеке үйлерде тұратыны
ескеріліп, неміс технологиясы бойынша сұйытылған газ баллондарын толтыратын
жалпы құны 12 млн.АҚШ долларын құрайтын терминалдың құрылысы басталып,
келесі жылдың басында пайдалануға беріледі.
Сонымен қатар, Шалқия-Цинк компаниясы кен өндіруді ұлғайту үшін 50
млн.АҚШ доллары көлемінде инвестиция салуды бастап, ол қаржыны 2009жылға
дейін толық игеретін болады. Дәл осы компания өткен жылдың соңында өзінің
24,8 пайыз акциясын Лондон қор биржасына шығарып, одан түскен 102млн. АҚШ
долларына жаңа кен байыту комбинатын салуға биыл кіріскелі отыр.
1.3 Шетел инвестицияларын тарту мәселелері және оларды шешу жолдары
Шетел капиталын тарту және оны пайдаланудың тиімділігін көтеру,
мемлекеттің ұлттық мүдделері мен шетел инвесторлары мүдделерінің келісімді
болуын қамтамасыз ету мақсатында, ұйымдастырушылық, экономикалық және
құқықтық механизмді жетілдіру, инвестициялық қызмет үшін жалпы қолайлы
жағдай мен экономиканың басым салаларын дамыту преференциялық режим құруды
талап етеді. Іс жүзіндегі механизмге толықтырулар мен өзгерістер шаруашылық
жағдайы мен оның икемділігін көтеруге байланысты енгізілуі тиіс. Шетел
инвестицияларын тарту мен қолдану процесін тежеуші бюрократиялық
процедураларды жеңілдету және шетел инвесторларының құқықтарын қорғау
бойынша кепілдемені көтеру аса маңызды рөлге ие.
Қазақстан экономикасына шетел капиталын тартудың негізгі формаларының
бірі – сыртқы несиелер.
Несиелік келісім шарттарға қол қоюда, сонымен бірге, көзделген
инвестициялық жобаларды жүзеге асыруда, дефольттардың, яғни сыртқы қарызды
жабумен байланысты бірқатар қиындықтар туу мүмкін.
Дефольт себептеріне барлық кезеңдерде шетелдік несиелік тізбектер
есебінен қаржыландырылатын инвестициялық жобалар қозғалысы механизмінің
жоқтығы немесе сәйкес болмауы жатады: келісім шартқа қол қою, аймақ, ұйым
немесе үкімет деңгейінде жоба бойынша шешім қабылдау, несиені игеру және ол
бойынша қарызды өтеу. Әлемдік бизнесте кәсіпорындар мен ұйымдардың
тәжірибесінің болмауы қарыз алушы үшін пайдасыз және кемсітушілік келісім
шарттар жасауға әкеледі. Олардың жүзеге асырылуы нақты кәсіпорындар мен
ұйымдардың, жалпы республика аймақтары мүдделеріне зиян келтіруі мүмкін.
Басым инвестициялық жобаларды таңдап алу механизмінің басты кемшілігі
– таңдаудың нақты белгілері мен қарапайым бағыт - бағдардың жоқтығы.
Жобалардың көпшілігі экономикалық тиімділік, валюталық қайтарымдылық, ішкі
қарыз қабілеттілігі жағынан толық дәлелденбеген. Әлеуметтік сипаттағы
көптеген жобалар экономикалық пайдалылыққа зиян келтіруде. Қазіргі таңда
тартылған несиелер бойынша төлемдер өтелуде. Шетел несиелері бойынша
өтелмеген төлемнен қалыптасқан соммалардың үшінші бөлігі төлем
қабілеттілігі жоқ шаруашылық субъектілерге келеді.
Мүмкін боларлық дефольттарға жол бермеу үшін қаржылық, әкімшілік, құқықтық
сипаттағы шаралар жиынтығын қолдану қажет. Ең алдымен, бақылау және
жоспарлау сенімді негізге ие болуы үшін ұлттық экономиканың барлық
секторлары мен барлық формасында сыртқы ресурстар түсімі көлемін сипаттаушы
негізгі статистикалық көрсеткіштер жүйесі әзірленіп енгізілуі тиіс.
Пайдасыз келісім шарттар жасау, қорлардың шамадан тыс жұмсалуы,
ескірген техника және технологияны сатып алуды тудырған несиелерді жабық
түрде бөлу сияқты қалыптасқан тәжірибеде өзгерістер мен толықтырулар
енгізуді қажет етеді.
Сыртқы қарызды бақылау және басқару бойынша жұмыстардың маңызды бөлігі
жан - жақты бағалаудан өткен тиянақты таңдалып алынған және дайындалған
нақты жобаларды жүзеге асыру үшін қарызды алу маңыздылығын ескере отырып,
шетелдік несиелерді конкурстық негізде таңдау болып табылады. Қарыздар мен
несиелердің басым көпшілігі (90 пайызы) нақты жобаларды қаржыландыру үшін
тартылуы тиіс: кен орындарын игеру, шағын кәсіпорындарды , білім және
денсаулық сақтау жүйесін дамыту, демографиялық жағдайды жақсарту, т.с.с.
Мұндай бағыт республика экономикасын дамытуға жол ашатын тиімді жобаларға
қорлар салымын қамтамасыз етіп, қарыз қорларын өтеу үшін оның нақты
мүмкіндіктерін жоғарлатады.
Осымен байланысты банктік және тәуелсіз сарапшыларды тарту арқылы
ұсынылатын инвестициялық жобаларға алдын - ала сараптама жасау қажет.
Мұндай сараптама негізінде жобалардың техника - технологиялық, бағалық және
құқықтық жағына толықтырулар енгізілуі тиіс. Маркетингтік зерттеулер
жүргізілуі тиіс: шикізат көлемі және жеткізетін көздері, қажетті мамандар
және жұмысшылар саны, өткізу нарығының мүмкіншілігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Инвестиция түсінігі: мәні және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Инвестициялық қызметті мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .12
1.3 Шетел инвестицияларын тарту мәселелері және оларды шешу жолдары
... ... ... ... ... ... 19
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ
ДЕҢГЕЙІНЕ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасында инвестициялық қызметіне талдау ... 24
2.2 Қызылорда қаласының инвестициялары және құрылысы ... ... ... .26
2.3 Инвестициялық қызметті қаржыландыру ресурстарына талдау...29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі заманғы жағдайларда нарықтық
қайта құруларға және экономиканың жаңа сапалы ахуалға көшу тиімділігінің
басты және анықтаушы белгісі экономикалық өсудің тұрақты, орнықты
қарқындарына қол жеткізу болып табылады. Қазақстанның 2030 жылға дейін Даму
стратегиясымен анықталған негізгі жеті бағыттарының бірі - инвестиция тарту
осы экономикалық басымдықтың шарты болып табылады. Осы басымдықты іске
асыру шетелдік капиталдар мен ішкі жинақ қаражаттарды тарту, осындай даму
траекториясына шығу арқылы экономикалық өсуін жаңартуды білдіреді.
Қазақстан макроэкономикалық тұрақтандыруға және кейбір салаларды көтеруге,
сондай-ақ барлық экономиканың егжей-тегжейлі тұрақты, қарқынды өсуіне қол
жеткізе алды.
Осы мәселені шешу, бәрінен бұрын, экономикалық өсу сияқты, сондай-ақ
инвестиция ретінде теориялық пайымдауды талап етеді. Теориялық модельдер
мен экономикалық өсу және инвестицияларды зерттеудің практикалық маңызы
зор, өйткені олар теориялық-әдіснамалық негізін қалыптастырады, онда
белгіленген уақыт ішінде елді мемлекеттік реттеу бағдарламасы негізделеді.
Инвестицияларды мемлекеттік реттеудің теориясы мен практикасы өзара тығыз
байланысты, соңғысы экономикалық теорияның дамуы арқылы нығайтуды талап
етеді.
Қазақстанда экономиканың нақты секторын инвестициялау қаржы ресурстарын
жоспарлы кезеңде орталықтан шоғырландыру және бөлудің көмегімен жүзеге
асырылды. Әміршіл-әкімшіл жүйенің және оған тән реттеудің дерективті
әдісінің жойылуымен оның тетіктерін жеке инвестициялық-қаржылық мекемелер
түріндегі орталықтандырылмаған қаржыландыру институттары ауыстыруы тиіс
еді. Іс жүзінде осындай ауысу болмады.
Қазақстан Республикасы кейінгі жылдарда көптеген қиындықтарды жеңе
отырып, елеулі экономикалық табыстарға жетті. Қазақстанның жалпы ішкі өнімі
(ЖІӨ) 2003 жылдың соңында 30 млрд. АҚШ долларына жуықтап, оның жыл сайынғы
өсімі кейінгі үш жыл қатарынан 10-13 % құрап отырды. Елдің экономикалық
жүйесі тәуелсіздікті алумен және экономиканың нақты секторына капиталдарды
салумен және инвестицияларды тартумен тұрақты әрі жүйелі түрде дами
бастады. Инвестициялар дағдарыстан шығудың нақты тұтқасы, тоқтап
қалғаннан экономиканың өсуіне өту, экономиканы қайта құру мен қайта
құрылымдаудың негізгі шарты болды.
Сыртқы байланыстарды орнатуға және инвестицияларды кең ауқымда тартуға
бағыт ұстану экспортқа бағдарланған салаларды көтеріп, шикізат өндіруді
ұлғайтуға ғана емес, сонымен бірге валюталық қорды толықтыруға, теңгені
нығайтуға, оның өтімділігін күшейтуге де мүмкіндік берді. Қазақстан -
2030 Қазақстан дамуының ұзақ мерзімді стратегиясында қойылған міндеттерді
шешу және әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру үшін сонымен
қатар, Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму
стратегиясына сәйкес, 2015 жылға болжам – жалпы ішкі өнімді 2007 жылмен
салыстырғанда 3,6-3,9 есеге арттыру мәселесі көзделген.
Қазақстанның инновациялық, индустриялық және технологиялық дамуының,
ұлттық өндірістің тиімділігін және бәсекеге қабілеттілігін, сондай-ақ елдің
экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ең басты шарты инвестициялық
қызметті белсендіру болып табылады, шетелдік сияқты ішкі инвестициялық
ресурстарды қолдана отырып, экономиканың нақты секторындағы салымдар
ауқымын әжептәуір кеңейту қажет.
Инвестициялық саладағы ел аймақтарының басты бағыттарының бірі экономикалық
ахуалды жақсарту үшін жағдайлар жасау, қаржылық және нақты секторлардың
өзара байланысын нығайту негізінде инновациялық өндірісті дамытудағы
инвестицияның сапалық өсуіне бағытталған тиімді ұлттық инвестициялық
үдерісті жетілдіру қажет.
Қазіргі уақытқа дейін депрессиялық тұрақтылықтан жаңа технологиялар
базасында ЖҰӨ өсу қарқынын жылдамдатуға табысты көшу үшін талап етілетін
қаржылық және нақты секторлар институттарының өзара іс-қимылы қалыптастыру,
аймақтарда инвестициялық саясаттың мақсаттары мен міндеттеріне қол
жеткізуге бағытталған тиісті механизмдер құру көзделуде. Мұның барлығы
зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Зерттеу нысаны - Қазақстан Республикасының инвестициялық нарығы және
инвестициялық үдеріске қатысатын институттар мен нысандар нақты объектілер
ретінде алынған.
Курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттің инвестициялық үдерісін жетілдіру
шеңберінде экономиканың қаржылық және нақты секторларының өзара әрекетінің
теориялық және тәжірибелік аспектілерін зерттеу және қаржы капиталының
экономиканың нақты секторына құю тетігін жетілдіру ғылыми негіздеу.
Көзделген мақсаттарға жету келесі міндеттерді шешуді қажет етеді:
- инвестициялар теориясының генезисін зерттеу;
- инвестициялық үдерісті жетілдіру тұрғысынан экономиканың нақты және
қаржылық секторларының өзара іс-әрекетінің кейбір теориялық қырларын
зерттеу;
- нақты және қаржылық секторларының түбегейлі экономикалық өзгерістер
жағдайындағы өзара әсерінің институттары мен тетіктерінің даму
тұжырымдамасын зерттеу;
- әлемдік тәжірибені зерттеуді негізге ала отырып Қазақстан үшін
қолдануға болатын қаржылық институттардың жинақтарын экономиканың нақты
секторының инвестицияларына аудару жолдарын іздеу;
- Қазақстандағы және Қызылорда өңіріндегі инвестициялық үдеріске талдау
жүргізу.
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Инвестиция түсінігі: мәні және мазмұны
Нарықтық экономикаға өту кезеңіне байланысты Қазақстан экономикасына
Инвестиция деп аталатын жаңа термин енгізілді.
Инвестиция- ақшалай құралдар, елдер және шет елдер арасындағы жаңа
құралдарды енгізуге, кәсіпорын қызметін модернизациялауға арналған банктік
салымдар, пай, акция, бағалы қағаздар, сонымен қатар технология, машиналар,
қондырғылар.
Күрделі қаржы- қаржылық құралдар, яғни жаңа құрылысты кеңейтуге
реконструкциялауға арналған шығындар.Бұл материал, еңбек ақшалай ресурстар
шығыны негізгі қорлардың өсіміне және қалпына келтіруге арналған күрделі
қаржы.Күрделі қаржы-экономикалық категория.Қоғамдық еңбек жиынтығында
ресурстар құның бейнелеуші ұдайы өндірісте өндірістік құрылыстың мәні мен
қуаттылығы, сол сияқты өндірістік емес сала сферасының обьектілері жатады.
Инвестициялау дегеніміз не? –ол ағылшын тілінен қаржы жұмсау, (қаржы
салу) деген атаудан шыққан.Инвестиция-өндіріс, ауыл шаруашылығы т.б.
салаларды дамытуға, өркендетуге, ұзақ уақыт жұмсауға арналған капитал түрі
[1].
Инвестицияның қайнар көзі -жинақ қоры деп атайтын болсақ, онда бірнеше
ғалымдардың тұжырымдары бойынша инв-ң мазмұнына емес оның жұмсалу
бағыттарына көңіл бөлу қажет деп атаған.
Кейнсомның көзқарасымен инвестиция белгілі бір мерзім ішіндегі
өндіріс қызметінің қорытындысы, капиталды мүліктер құнының ағымдық өсімі
немесе қажеттілікке жұмсалмаған берілген мерзімдегі кірістің бөлігі деп
атап көрсетті.
Фельзенбаум- инвестиция түсінігін 2 түрге бөліп қарастырған
біріншіден: нақты инвестиция – күрделі қаржы түсінімен сипатталса,
екіншіден: қаржылық(портфельді) инвестиция – акция, облигация, т.б.бағлы
қағаздар салымы арқылы бейнелейді[2 ].
Инвестицияларды қаржыландыру көздері- қазіргі кездегі инвестициялық
қызметтің басты мәселесінің бірі б.с.Кәсіпорынның нарықтық қатынастарға
көшуімен байланысты қаржыландыу көздерінің тапшылығы пайда болады, бұл ең
алдымен жалпы экономикалық кризиспен байланысты.
Инвестициялық процесті қамтамасыз етуді қаржыландыру жүйесі-
инветициялық қызметті қаржыландыру көздері инвестициялау әдісінің
қосылуынан құралады. Қаржыландыру көздеріне бюджеттік, несиелік, өзіндік
қаржыландыру, құрылған бөліп бөлінеді.
Инвестицияның жіктелуін төмендегі үлгіде көрсетеміз. (Үлгі 1)
Үлгі 1 – Инвестицияның құрылымдық жіктелуі
Инвестицияның негізгі қайнар көздерін бірнеше топтарға бөлеміз:
1.Меншікті қаржылық құралдар, сонымен қатар әртүрлі активтер мен құрал
жабдықтар.
2.Аймақтық және жергілікті бюджеттер кәсіпкерлікті қолдау.
3.Шетелдік инвестиция біріккен кәсіпорын-ң уставтық капиталы немесе
қаржыландыру формаларын ұсынушы, сонымен қатар күрделі қаржы енгізушілер
қаржылық институттар және мемлекеттік кәсіпорындар және ұйым-ң әртүрлі
формалары (меншік және жеке меншік)
4.Заемдық құралдардың әртүрлі формалары, оның ішінде кредиттер, шет елдік
инв-ң несиелері, облигациялық заемдар, банктік кредиттер және басқа да
институционалдық инвесторлардың инв-қ компаниялары мен қорлары,
қамсыздандыру қорлары,зейнет ақы қоры,вексельдер т.б.
Күрделі қаржы келесі қаржыландыру есебінен жүзеге асырылады:
1. меншіктік қаржылық ресурстар мен инвесторлардың ішкі шарттық
резевртері (табыс, амортизациялық бөлулер, азаматтармен заңды тұлға
салымдары т.б.)
2. заемдық ресурстары(банкілік несиелер, облигациялар, заемдар)
3. инвесторлардың кірістелген қаржылары( акцияларды сату, пайдаларды
және т.б. төлемдерден өткізу есебінен алған қаржы)
4. бекітілген тәртіпке кәсіпорынның бірлестіктері мен орталықтандырылған
қаржылар
5. бюджеттен тыс қорлардың қаржылары
6. Кәсіпорынның субьектілерінің бюджетік қаржылары, республикалық
бюджеттік қаржылар
7. шет ел инвестицияның қаржылары
8. Заңды және физикалық тұлғалардың қайырымдылық бөлулері.
Жалпы қаржыландыру көздері- бюджеттік және бюджеттен тыс болып бөлінеді.
Мемлекеттік қаржы бөлу мемлекет өз функциясын орындау процесінде жүзеге
асырады. Экономикалық қорғаныс, құқықтық қорғау, экологиялық және т.б.
Мемлекет күрделі қаржы коммерциямен экономикалық құрылтайшылық қайта
құрылуына ықпал етеді, мұнда халық-шаруашылық комплексінің тиімділігін
арттыруды қамтамасыз етеді, жекелеген салалармен аудандардағы
диспропорциялар жойылады.
Мемлекеттік инвестицияларды алушылар ретінде мемлекеттік меншіктегі
кәсіпорындар, сонымен қатар мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыруға
қатысушы заңды тұлғалар есептелінеді.
Бюджеттік ресурстарды пайдаланудың мақсаттық сипаты- алдын-ала белгіленген
бағыттар бойынша ресурстардың жұмсалу барысын бақылауда қамтамасыз
етілетін, сәйкес жылға бюджетті бекітілген соң жүзеге асырылатын нақты
құрылыстар мен обьектілердің қаржыландыруда б.т.
Бюджеттік ресурстар жоспар орындалу шамасында құрылыстар мен
мердігерлік мекемелерге беріледі. Бұл қаржыларды бөлушілер заказ берушілер
деп аталады. Құрылыс монтаж жұмыстарын орындалған жұмыстардың барлық
түрлерін заказ берушімен келіскен соң, жабдық пен материалдарды сатып алу
шығындарын номенклатурасы бойынша төленеді.
Мемлекет қажеті үшін құрылыстар мен обьектілердің қаржылануы
қайтарымсыз және қайтарымды болуы мүмкін.
Қайтарымсыз қаржыландыру- өндірістік қызметтің жаңа бағыттарын
принципиальды дамуы мақсатымен жүзеге асырылады.Республикалық бюджеттің
қайтарымсыз негізде бөлінген қаржылары конверсиялық, қорғаныс, экологиялық
және басқа осы сияқты обьектілердің жүзегег асырылуына бағытталады.
Қайтарымды қаржыландыру- көбіне инвестициялық жобаны жүзеге асырудан
коммерциялық тиімділікке бағытталады. Практика көрсетіп тұрғандай,
мемлекеттің кез-келген көмей жобаны жүзеге асырудың ерте кезеңде анағұрлым
маңызды.
Коммерциялық практикада инвестицияны 3 типке бөлеміз:
1. Инвестицияның физикалық активтері;
2. Ақшалай активтері;
3. Материалды емес активтері.
Физикалық активтерге - өндірістік ғимараттар, үйлер, қондырғылар және
машиналардың кез келген түрлері, өндірісте қолданылатын тозу құнын
иеленетін тағы басқа мүліктер жатады.
Ақшалай активтерге – банктік депозиттер, облигациялар, акция, несиелер,
заимдар, кепілдіктер, т.б. жатады.
Материалды емес активтер – кәсіпорынның жұмысшыларының квалификациясын
жоғарлатуға және бағдарламалар бойынша қайта оқытуға, сауда белгілерін
дайындауға, лицензиялар дайындауға, өндіріс технологиясына және өнімге
сертификаттар дайындауға жұмсалған құндылықтар жатады.
Қызмет ету жағдайына байланысты инвестицияны келесі топтарға
бөлеміз:
1. Тиімділікті жоғарлатудағы инвестиция. Басты мақсаты – қондырғылардың
орнын ауыстыру арқылы шығындарды азайтуға жағдай жасау, жұмысшыларды
даярлау, өндірістік қуатты арттыру.
2. Өндірісті кеңейтудегі инвестиция мақсаты – нарыққа тауарларды шығару
көлемін кеңейту, мүмкіндіктерін қарастыру.
3. Жаңа өндірістік орнын құрудағы инвестиция мақсаты - жаңа кәсіпорын
құруда, яғни жаңа өнім дайындайтын немесе қызмет көрсететін, нарыққа
жаңа өнім түрін ұсынуды қамтамасыз етеді.
4. Мемлекеттік басқару органдарының талаптарын қамтамасыз ету
мақсатындағы инвестиция – бұл инвестицияның түрлері – кәсіпорынның
қажеттілігіне жұмсалады, яғни өнімнің сапалылығына, экологиялық
стандарт талаптарына сәйкес қызмет жағдайына байланысты[3 ].
Инвестицияның қайнар көздеріне не жататына көз жеткізген болсақ енді
осы инвестиция түсінігінің қалай дамығанына қысқа тұжырымдама береміз:
біріншіден, Инвестиция түсінігінің кеңінен қолданылуын нарықтық қарым-
қатынастардың кеңеюімен байланысты қарастыруға болмайды.Соңғы кезеңде
ғылыми-техникалық жетістіктерді кеңінен қолданудың барысында тек қана
өндіріс және өндірістік инфрақұрылым салаларының материалдық техникалық
базасы ғана сапалы өзгерістерге ұшырап қойған жоқ.Ондай өзгерістер
әлеуметтік инфрақұрылым салаларына да тән болып отыр.Сондықтан, осы соңғы
аталған салаларға, солардың дүние жүзілік стандарт деңгейінде дамуына
жұмсалатын қаражаттарда инвестиция құрамына кіруі тиіс.Өйткені бұл
салаларда бұрынғыдай әлеуметтік-интеллектуалдық байлықтың өсуі ғана емес
оған қоса материалдық байлықтың өсуі де орын алып отыр.
Екіншіден- инвестиция түсінігін тек қоғамға пайда әкелетін іс-әрекет
басталған жағдайда ғана қолдану қажет.Егер бұндай іс-әрекет басталмаған
болса, онда қолда бар қаражат инвестиция емес, тек ресурс (қор) болып қана
қала береді.
Осы жағдайда инвестиция мен инвестициялық ресурс түсініктерін бөліп
қарастырған жөн.Жоғарыда айтылғандай, егер де инвестиция-салынған қаражат
болса, онда инвестициялық ресурс- дегеніміз мемлекеттің материалдық
байлығы мен қоғамдық әлеуметтік, интеллектуалдық игілігін арттыра түсу
мақсатында жұмсалатын ақшалай қаражаттың қолда бар жиынтығы болып
табылады.Демек, осы жиынтық белгілі бір мақсатқа жұмсала бастағанда ғана
инв-ға айнала бастайды.
Инвестиция түсінігі екі принциптік түсінікпен тығыз байланысты.
1.инвестициялық обьект 2. инвестициялық қимыл.
Инвестициялық обьект ретінде инвестиция бағытталған кез-келген кәсіпкерлік
жұмыс обьектілерін қарастыра аламыз.
Инвестициялық обьект- инвес-қ жұмысты жүзеге асыру барысында бар бола алады
және инвестордың алға қойған мақсаттарына жетуінің материалдық негізі б.т.
Инвестициялық қимыл- инвестордың инвестициялық обьекті таңдау және құру
оны пайдалану және жабу жөніндегі, сондай-ақ қажет деп табылған қосымша
салым салуды жүзеге асыру және сырттан қаржы тарту жөніндегі іс-әрекет.
Инвестициялық шешімдер инвестициялық мақсаттарына жету құралы болып
табылады.
Бұл көзқараспен қарағанда оптималды (тиімді) инвестициялық шешім
инвестицияның алға қойған мақсаттарына жетуді қамтамасыз ететін ең маңызды
деп аламыз.
Инвестициялық климатты құрудағы негативті тенденцияларының байланысы,
табиғи, ұйымдастыру, праволық, қаржылық, әлеуметтік, экономикалық, саяси
факторларының мемлекеттік қызметіне бағынышты болады. Инвестициялық климат
келесі түсінікті береді:
1.Инвестициялық потенциал- ел немесе аймақ үшін берілген обьективті
инвестициялық ұсыныс немесе мүмкіндік, яғни жұмыс күші, негізгі қор,
табиғи ресурстардың инфрақұрылымы, өндіріс факторларының жиынтығы.
2.Инвестициялық тәуекел - Инвестицияны жоғалту ықтималдығына
байланысты инвестордың көзқарасымен олардың қызмет жағдайының
ерекшелігі.(ережелер, ерекшеліктер, заңдылықтар)
Инвестициялық климат түсінігі -осы елдің немесе аймақтың
экономикалық, әлеуметтік,саяси, мемлекеттік және мәдени жағд-н жан-жақты
зерттеу т.б. Инвестициялық қызметтің праволық стратегиялық мақсаты -
кәсіпорынның инвес-қ шаруашылық қызметінде толық масштабтағы праволық
кеңістікті құру.Сол арқылы инв-қ қызмет ерекше формаларынан жай формаларына
көщу, яғни кәсіпорынның бірден-бір ағымдық қызметінің түрі, кәсіпорын
жетекшілерінің басқаруымен, мамандардың атқаратын жұмыс түрін және немен
айналысатындығын көрсетеді.
Шаруашылық қызметінің жалпы праволық база және проблемалары қазіргі
уақытта көптеген жобалардың жаңа жағдайға байланысты функционалдануымен,
реттелуінде.Сонымен қатар инвестициялық сипаттағы сұрақтарды шешу мен оның
мақсаты инвестициялық қызметі қолдаумен информациялармен қамтамасыз ету
және кез-келген кәсіпорында өндірістік қаржылық инвестициялық қызметтің
құрылымдық бөлімін құру керек.
Инвестициялық қызмет -бұл инвестицияны салу немесе инвестициялау
инвестицияны ұсынудағы практикалық қызметтің жиынтығы немесе
инвестицияларды іске асырудан (жұмсаудан) туындайтын кәсіпкерлік қызмет.
Инвестициялық сферадағы мемлекеттік реттеу соңғы жылдары түпкілікті
өзгеруде қаржылық бағдарлама мен жобаларды қайта қарау арқылы жеке
инвестициялардың қызығушылығы жоғарылап отыр. Өндіріс обьектілерін
қаржыландырудағы жаңа жағдай бағдарламаларды конкурс негізінде қайта қарау,
сол себепті инвес-қ қызмет туралы жаңа заң жобасы талқыланды.
Онда келесі заңдарға басты назар аудару қажет:
1.Мемлекеттік емес құрылымда бюджеттік құралдарды пайдалануға тиым салу.
2.Федеральды бюджеттен федеральды жеке меншікті дамытуға күрделі қаржы
бөлу.
3.Инвестицияның құқықтық теңдігі.
Қ.Р.инвестициялық қор туралы заңындағы инвестициялық қор ұғымы.
1.Ашық акционерлік қоғам нысанында құрылатын және тартылған қаражатты
кеңінен қағаздарға диверсификациялық инвестициялау мақсатында өз акцияларын
шығару мен орналастыру арқылы ақша қаражаттарын тарту жөнінде қызметті
жүзеге асыратын заңды тұлға-инвестициялық қор деп аталады.
Инвестициялық қорды құру және оның қызметін ұйымдастыру .
1.Инвестициялық қордың құрылуы мен қызметі осы заңда көзделген ерекшеліктер
ескеріле отырып, Қ.Р-ң заңдарында ашық үлгідегі акционерлік қоғамдар үшін
көзделген тәртіп бойынша жүзеге асырылады.
2.Инвестициялық қор акциялары белгілі бір инвестициялық қордың бағалы
қағаздар портфеліне кіретін акционерлік қоғамдарды басқаруға, қатысуға
құқылы. Мемлекеттік органдар міндетті заңды тұлғалар инвестициялық қордың
сол инвестициялық қор портфеліндегі бағалы қағаздар эмитеттерін басқаруға
қатысу жөніндегі заңдарда белгіленген құқықтарын шектей алмайды және осы
құқықтар бұзылған жағдайда олар кәсіпкерлік қызметке заңсыз араласқаны үшін
Қ.Р-ның заңдарына сәйкес жауапты болады.
3.Инвестициялық қордың басқару органдарының құрылымы мен құзыреті Қ.Р.
шаруашылық серіктестіктер туралы заңдарымен белгіленеді. Инвестициялық
қордың басқару органдарының қосымша құзыреті осы заңмен белгіленеді [4].
4.Кез-келген заңды тұлғалар инвестициялық қордың акциялары болады.
Инвестиция- деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне ықпал етеді,
ұлттық экономиканың көптеген макро-пропорциялары инвестиция қозғалысына
тәуелді. Кейнсиандық теория бойынша инвестиция мен жинақ ахуалыы әр түрлі
процестер мен жағдайлар арқылы анықталады. Ел аумағындағы инвестициялар
ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесін анықтайды. Жаңа кәсіпорындар құрылысы, үй
тұрғызу, жол салу соларға байланысты жаңа жұмыс орындарын жасау
инвестициялық процестерге немесе капиталдың құрылуына тәуелді.
Инвестиция көзі – жинақ. Мәселе мынада, жинақты бір шаруашылық жүргізіп, ал
инвестицияны басқа адамдар немесе шаруашылық етуші субьектілер жүргізуі
мүмкін.
Инвестиция қандай факторлерге тәуелді? Олардың ең маңыздыларын атап өтетін
болсақ:
1. инвестиция процесі күтіліп отырған пайда нормасына немесе күрделі
қаржылық рентабельділігіне тәуелді. Егер инвестордың пікірінше
рентабельділік төмен болса, онда қаржыландыру жүзеге аспайды.
2. инвестор шешім қабылдау кезінде күрделі қаржының альтернативті
мүмкіндіктерін есепке алады. Және мұндағы шешуші фактор проценттік
ставканың мөлшері болады. Сонымен, инвестиция процент ставкасының қызметі
де, ал жинақ- табыстың қызметі. Демек, қазіргі кейнсиандық концепцияның
мәні мынада болады: инвестиция мен жинақ қозғалысы, әр түрлі факторлармен
анықталады.
3. инвестиция сол елдегі немесе аймақтағы салық салудың деңгейі мен
ахуалына тәуелді. Салық деңгейінің жоғары болуы инвестицияны
ынталандырмайды, сонымен қатар салықтың қандай ставкасы жоғары немесе төмен
деп үзілді кесілді айтуға болмайды.
Инвестициялық қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлғалардың
қабылдайтын шешімдері – инвестициялық шешімдер деп аталады.
Инвестициялық шешімдерге баға беретін және негіздеме жасайтын кезде
инвестордың сол уақыт ішінде жұмсайтын инвестициялық қаржыларын анықтау,
инвестициялық жобаларды жүзеге асыру және инвестициялық обьектілерді
қолдану барысындағы болашақ кірістері мен шығыстарын салыстыру. Инвестор
бір жобаны жүзеге асыру туралы шешім қабылдағанда басқа жобалардан бас
тартады.
Инвесторлардың инвестициялық қызметті жүзеге асыру барысында алға
тартатын алуан түрлі мақсаттарын негізгі екі топқа бөлуге болады.
1. ақша түрінде болатын мақсаттар:
- пайда көлемін ұлғайту;
- сату көлемін арттыру;
- тауар айналымын көбейту;
- зиянды азайту;
- инвестициялық шығындарды қысқарту.
2. ақша түрінде болмайтын мақсаттар:
- танымалдылыққа және престижге ұмтылу;
- тәуелсіздікке талпыну;
- әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру;
- экологиялық жағдайды жақсартуға атсалысу.
Инвестициялық шешімдер инвестордың өз мақсаттарына жтеу құралы. Бұл
тұрғыдан алып қарағанда оптималды инвестициялық шешім инвесторлардың алға
қойған мақсаттарына жетуін қамтамасыз ететін ең тиімді шешім дей аламыз [5
].
Ақша түрінде болатын, яғни санмен өлшенетін мақсаттарға жетуге
бағытталған инвестициялық шешімдерге негіздеме жасау үшін сандық тәсілдер
пайдаланылады. Ал ақша түрінде болмайтын, яғни сапаға қарап анықталатын
мақсаттарды тек сапалық талдау және болжам жасау тәсілдерін пайдалана
отырып есепке алуға болады.
Көптеген инвестициялық шешімдердің арасынан оптималды критерийлер
бойынша сан түрінде берілген мақсаттарды таңдау инвестициялық шешімдерге
негіздеме жасаудың сандық тәсілі болып есептеледі немесе инвестициялық
есептеулер деп те аталады.
Инвестициялық жобаларды дайындау және негіздеме жасау барысында
инвестициялық есептеулер сапалық мақсаттарды да есепке алуға мүмкіндік
беретін сапалық талдаулармен толықтырылуы қажет.
Инвестициялық қызмет толық көлемде тек шаруашылықтың нарықтық
шарттарында жүзеге асырылуы мүмкін. Оның негізгі бағыттары төмендегідей:
1. Инвестициялық жобалардың қаржыландырылуын, яғни өз ресурстары, ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді несие түрінде сырттан тартылған құралдар,
акциялар және басқа да шығарылған құнды қағаздар арқылы инвестициялық
обьектінің құрылуын және жұмыс істеуін қамтамасыз ету.
2. Сырттан тартылған құралдарды пайдаланғанда жүзеге асырылып жатқан
инвестициялық жобаның тиімділігі біршама шектеледі.Себебі, қарызды қайтару
және пайызын төлеу қажет.
Инвестициялық обьектінің жұмыс істеуі барысында құрылатын уақытша бос
ақшалай құралдарды инвестордың алға қойған мақсаттарына толық жету үшін
пайдаланылады.
Дамыған нарықтық экономика шарттаында әркезде инвестордың мақсатын
қанағаттандыратын бос капиталды салудың қосымша мүмкіндіктері болады.
Уақытша бос ақша қорларын инвестициялаудың негізгі инвестицияға қосымша
инвестициялау деп атайды.
Инвестициялау және қаржыландыру түсініктері инвестициялық
қызметті талдау және бағалау барысында өзара тығыз байланыста болады. Бұл
түсініктердің ұқсастығына терең теориялық талдау жасамай-ақ практикалық
жағынан маңызды деген айырмашылықтарын бар. Инвестициялау процесі өз
қаражаттарын немесе қарызға алған құралдарын жұмсаудан басталады және
болашақта табыстың шығыстан артуына әкеліп соғады. Қаржыландыру инвестордың
осы уақыт ішінде пайдаланатын өз құралдарының болуын немесе сырттан ақшалай
қаржы түсуін көздейді, бірақ болашақта, несие алған болса, пайызбен қосып
қайтаруы керек. Демек, жалпы инвестиция түсінігін қорыта келе инвестиция
салынған қаржы, белгілі бір табыс табуға арналған деп айтуға болады.
1.2 Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу
Жақын және алыс шет мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей
инвестициялар өтпелі кезеңде нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуының
маңызды факторы болып табылады, сонымен қатар өндірістік аппаратты жаңартып
қайта құрып, жаңа өндіріс пен кәсіпорындардың құрылуын қамтамасыз етеді.
Сол себепті мемлекеттік экономикалық аймақтарына шетел капиталын
ынталандыру және қолдану қазіргі кезеңнің инвестициялық процестің заңды
басымдылығы болып табылады. Қазақстанға шетел капиталын келтіру
инвестициялық саясаттың қажеттілігін тудырады.
Инвестициялық саясат- шаруашылық субьектісінің аймақ, ел ішінде, олар
сырт жерлерде өндірісті, кәсіпкерлікті дамыту, пайда алу, басқа да
түпкілікті нәтижелерге қол жеткізу мақсатымен ұзақ мерзімді жұмсалуының
көлемін, құрылымы мен бағыттарын айқындайтын шаруашылық шешімдерінің
жүйесі.
Қазақстандағы инвестициялық саясатты жүргізу реформасы 3 этаптан
тұрады.
Біріншіден, (1991-1993ж) мемлекет ролі жоғарылығымен сипатталады, бұл
кезеңде инвестиция үкімет кепілдігімен тартылды. Бұл этаптан шетел
ресурстарының еркін енуіне барлық көздердің бірдей ашылуына мүмкіндіктер
жасалмады, отандық рыноктің сыртқы сауда және валюта қаржылық жағдайлармен
өзіне тән қорғау мүмкіндіктері болмады.
Екіншіден, (1994-1995ж) қаржы рыногінің құрылуына, жекешелендіруді
тереңдету мүмкіндіктеріне сәкес келеді.
Отандық тауар өндірушілердің жаппай банкротқа ұшырауы, экономикадағы
төлем қабілеттінің төмендеу дағдарыстары жаңа стратегиялық мәселелерге
әкелді.
Үшіншіден, (1996-1998ж) Бұл жылдары жекешелендіру маңызды стратегиялық
обьектілерде жүрді, бағалы қағаздар рыногін тиімді қалыптастыру механизмі
дамыды. Инвестициялық саясаттағы бұл этапты ұштасқан инфляция, баға,
жұмыссыздық сияқты құбылыстарды шешу алдын-ала анықталды, сол сияқты
инвестициялау компаниясының пайда болуына және әлемдік стандарқа бара-бар
келуі сияқты мәселелерді шешу анықталды [6 ].
Шетел капиталын келтіру саясатын жасауда мына принциптерді басшылыққа
алу керек:
- экономиканың бағыттылық, мақсаттылық принципі;
- әлеуметтік-экономикалық тиімділік- кез-келген формадағы шетел
инвесторларын келтірудің міндетті шарты;
- экономикалық және экологиялық қауіпсіздік принципі;
- келісімдер жобалардың өзара принципі;
- коммерциялық тәуекел принципі.
Мемлекеттік инвестиция жекелердің инвестицияларымен біріктіре отырып,
әр аймақ өндірісті кеңейтуге қаржы жұмсауын көбейте алады. Ол сапалы тауар
шығаратын өнеркәсіпорындарын басым қолдаса, сонда тезірек жанданып, өсе
бастайды, құрылымдық өзгерістер жетілдіріледі, нарықтық инфрақұрылымы
қалыптасады, әлеуметтік бағыттағы жобалар іске асып, тұрғын үй құрылысы
дамиды. Мұның бәрі мемлекеттің ғылыми негізделген өнеркәсіптік саясатына
сай келеді. Егер мемелекет әрқашан өнім нарықта ойдағыдай түсім беретін
өндірісті жанжандыру, дамыту және құрылымдық өзгерістердің жетілдіретін
жобаларды қолдаса,ол отандық және шетелдік инвестициялар ағымына кең жол
ашады. Сонымен бірге ол өнімдердің бағасы мен тауарлар және қызмет көрсету
тарифтерімен реттеуге көшіп, тарихи монополистерді тежеп, бәсекелестікті
өрістетіп, кәсіпорындар жоғары тиімділікке жетуіне қолайлы жағдайлар жасауы
қажет. Кең көлемді инвестицияларды өндірісті дамытуға жұмылдыру үшін
шығаратын тауарлар ең жақсы стандартарға сәйкес келіп ең арзан бағамен
көзге түсетін өндірушілерді қолданған үлкен тиім береді. Салық салу заңы
арқылы перспективті инвесторлар мен тауар өндірушілерге 3-5 жыл сайын қайта
өзгертілетін жеңілдеу салық мөлшерлемелер қолданудың тиімділігі орасан зор.
Табысқа жеңілдетілген салық деңгейінің 30%-дан әр түрлі салалардың
кәсіпорындарына инвестицияландырылған 5-7; 10-12; 14-18; 20-25%-ға дейін
төмендетілгені олардың өндіріс тиімділігін барынша өсіріп, түбінде бюджетке
төлейтін салықтар көлемін еселеп көбейтуге әкелер еді.
Соңғы жылдардығы Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтің
нәтижесі – қаржы емес активтерге жұмсалған 1307,2 млрд. Теңге инвестицияны
игерді, мұның 1100млрд. Теңгеинвестициясы негізгі капиталға жұмсалаған.
Қаржы емес активтерге жұмсалаған инвестициялардың жалпы көлеміндегі негізгі
капиталға жұмсалған инвестициялардың үлесі 84,2% құрайды. Негізгі капиталға
жұмсалған инвестициялардың өсуі республикадағы жеке облыстар бойынша
төмендегідей. Атап айтатын болсақ: Қызылордада 2,3%, Жамбылда 1,7%,,
Алматыда 3,6%, Слотүстік Қазақстанда және Ақтөбеде 1,7%, Атырау, Астана,
Қарағанды, Қостанай, Батыс Қазақстан облыстарында инвестиция көлемі 5-17%
-ке дейін жоғарылап отыр.
Қазақстанда ішкі инвесторларды көбейту үшін акционерлік халық банкіге
салатын әркімнің қаражаттарына банктің пайыздық мөлшерлемесін 2-3 есе
өсірсе, инвестиция материалдық және рухани өндіріске судай ағар еді[7].
Шетелдер инвестицияларын өндірісімізді дамытуға жұмылдыруда
мемлекетіміз 5 жылдық айналымды еурооблигациялар шығаруды 100млн. $ -дан 2-
3 еседен кем емес етіп көбейткені үлкен тиімділік береді. Олардың жылдық
табыстылығы доллармен алғанда 10-12%-ға жетеді. Макроэкономикалық тұрғыдан
олар өндірісті дамытуда инвестициялық жағынан қамтамасыздандыру жұмысында
оңтайландыру жасап, қоғамымыз зор тиімді алуына кең жол ашады.
Осы тұрғыдан қарасақ Қазақстанға жұмылдыратын шетел инвестициялары
өткен жылмен салыстырғанда алдымыздағы 2007-2010 жылдары 8-10есеге дейін
көбейетін болады. Республикамыздың байлықтарын отандық және шетелдік
инвесторлардың көмегімен дұрыс пайдалансақ, қазақстан тез арада
индустриялдық дамуы жөнінде жоғары қатардағы мемлекеттер қатарына ойдағыдай
әлеуметтік-экономикалық тиімділікпен жететініне сенеміз. Ал еліміздің
ғаламдық даму бағыты, стратегиясы, жүргізіліп жатқан радикальды реформалары
дұрыс және халықтың қолдауын көздейді.
Қазақстан соңғы жылдары мемлекеттік кепілдікпен несие, қарыз және
тікелей инвестициялар ретінде шетелден келген капитал көлемі шамамен 6
млрд. Оның ішінде 13 –не жуығы несие, 15 –нен астамы қарыз, ал
тікелей инвестициялары шамамен 12 , олардың ішінде АҚШ үлесі – 54%, Англия
-7%, Түркия-6,6%, Оңтүстік Корея -5,7%, Франция -3,1%, Жапония -2,7% -ын
құрайды.
Мемлекеттік инвестицияларды тиімді пайдалануға, ішкі жинақ ақшаларды
жұмылдыруға, тікелей отандық және шетелдік инвестициялар түсімін
ынталандыруға бағытталған Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылдарға
арналған өндірістік инновациялық дамыту стратегияларын іске асыру –
болашақта инвестициялық қызметте оң үрдістерді сақтауға мүмкіндік береді.
Қазақстандағы инвестиция тартудың ерекшеліктері жаңа экономикалық
қатынастар негізінде нарықтық экономикаға көшу жаңа инвестициялық саясатпен
қамтамасыз етілуі қажет. Себебі, қатынастардың жаңа жүйесі барысында
инвестиция көздері түпкілікті өзгереді.
Инвестициялық процесті басқару Қазақстанның экономикалық дамуының
тарихи тәжірибесін сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық сипаттағы жаңа
мүмкіндіктерін ескеруді ұсынады.
Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу саясаты Саясат термині
ғылыми категория ретінде стратегиялық және тактикалық мақсаттар және
міндеттер дегенді білдіреді. Сондай-ақ қоғамдық дамудың белгілі бір
саласында оларды жүзеге асыру тетігінің анықтамасы ретінде қолданылады.
Сондықтан инвестициялық саясаттың мәнін аймақтың әлеуметтік-экономикалық
мәселелерін шешу және тұрғындардың өмір сүру сапасын жақсарту үшін аймақтық
инвестициялық ресурстарды тарту және тиімді пайдалану бағытында мақсатты,
ғылыми негізделген жұмыс жүргізуі деп айта аламыз.
Аймақтың инвестициялық саясаты – аймақтың дамуының келешектегі және
ағымдағы мәселелерін шешу үшін экономиканың басты салалары на инвестициялық
қорларды тарту және құру бойынша жүргізілетін іс-қимыл.
Аймақтағы инвестициялық саясатты қалыптастырудың негізгі принциптеріне
мынадай анықтама беруге болады: мақсатты түрде бағытталған бұл принципті
ұстану инвестициялаудың белгілі бір уақыт мерзімінде нақты жобаларды
таңдау, негіздеу және байыппен жүзеге асыру.
Экономиканы тиімді басқару жүйесіне шет елдердің капиталын саналы
тарту жатады. Өтпелі кезеңнің тарихи ерекшеліктерінің бірі –шетел
инвестицияларын тарту мен пайдаланудың оңтайлы жолын табу болып табылады.
Әрине кез келген стратегияның құндылығы түпкі ойда емес, сәтті жүзеге
асыруда. Өкінішке орай, жақын болашақта ішкі ресурстарға сенуге болмайды.
Шетел капиталы ақша қаражаттарының жай-массасы ретінде ғана қажет
емес, жаңа әлемдік ғылыми-техникалық жетістіктер, технологиялар енітін
маңызды арна ретінде қажет. Олар ірі коммерциялық өміршең инвестициялау
негізінде ұлттық шаруашылық субьектілерінің дамыған тауарлық қатынастары
бейімделу дәрежесін арттыруға, олардың өндірістік қызметін ұтымды етуге
мүмкіндік туғызады.
Жаңа қазіргі заманғы құныдылықтарды құру үшін Қазақстанға ең алдымен,
тікелей өндіруші капитал импорты қажет.Бұл процесс барысында инвестициялық
жобалардың мақсатқа лайықтылығын көрсететін белгілі бір қағидаларды
жетекшілікке алу керек.
Бұл қағидалар:
- экономикалық мақсатқа сәйкестілік- ол әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді, инвестиция тапшылығын, ішкі резервтер мен мүмкіндіктердің
шектелуін, шеел инвесторлары қатысуымен болатын инвестициялық жобалар
шарттарының тартымдылығын шешудің тығыз қажеттілігінен туындай отырып
анықталады;
- әлеуметтік-экономикалық тиімділік- кез келген нысанда шетел
инвестицияларын тарту бірден бір шарты. Бұл қағида шетел компанияларының
қатысуымен болатын жобалардың жоғары табыстылығы мен пайдалылығы, қарыз бен
несие беру шарттарының тиімділігі, жаңа жұмыс орындарын құру мен тұрғын
халықтың жұмысбастылығын арттыруды қарастырады;
- экономикалық-экологиялық қауіпсіздік- егемендік қауіпсіздігінің
қағидасы республиканың табиғи байлықтарын айқындықпен пайдалануға, қоршаған
ортаны ластауға, елден тысқары капиталды заңсыз шығаруға, артта қалған
технологиялар мен техниканы қолдануға, отандық тауар өндірушілерді
бәсекелестікке қарсы тәсілдермен нарықтан ығыстыруға жол беретін жобаларды
жүзеге асыруға мүмкіндік бермеуі тиіс.
- шетел инвестицияларын тарту барысында өзрар тиімділік қағидасы.
Бірде бір мемлекет, бірде бір кәсіпкер өзіне пайдасыз болатын серіктестікке
кірмейді, республика экономикасын инвестицияламайды;
- экономикаға шетел инвестицияларын салу жөнінде басымдылық таныту
қағидасы. Бұл Қазақстанда жүргізіліп жатқан құрылымдық инвестициялық
саясатқа сәйкес оларды ең мәртебелі обьектілерге бағыттауды білдіреді;
- шетел инвестицияларын тартудың әлемдік тәжірибесін барынша ескеру
қағидасы маңызды роль атқарады. Әрбір елдің өзіне ғана тән көптеген
ерекшеліктері бар: экономикалық, технологиялық, қаржылық және басқа да
потенциалдарының жекелеген аспектілерінің жетілгендігіне немесе артта
қалғандығына байланысты[8].
Инвестициялық саясаттағы мемлекеттің маңыздылығын нарық экономикасының
ішкі тұрақсыздығына қарап Кейнсиандық экономикалық саясат теориясын
анықтайды. Мұндай тұрақсыздық тұрғындардың еңбекпен толық қамтылмауынан
және өндірістің факторларының толық қолданылмауынан пайда болатын
ресурстарға толық сұраныс жоқтығынан туындайды.
Сондықтан Кейнстің макроэкономикалық саясатының негізгі мақсаты
тұрғындардың еңбекпен толық қамтылуын бяндау. Ол мемлкеттің мақсаты түрде
төлем қабілеттілігі мол инвестициялық сұранысты ынталандыру арқылы тікелей
қатысуымен жүзеге асырылады. Бұлардың ішінде инвестициялық сұраныс жетекші
роль атқарады. Ол капитал құнының өсуін қамтамасыз ете отырып, жалпы ішкі
өнімнің қозғалысына әсерін тигізеді.
Басқаша айтқанда, Кейнс теориясы бойынша инвестициялық сұраныстың
қозғалысы экономиканың дамуының қайталануының басты себебі болып табылады.
Жалпы алғанда мемлекеттік реттеу мәселесін реттеудің бір факторлық
моделін қолдана отырып шешуге болады. Оның себебі,
1. проценттік көрсеткіштің өзі көп факторлы, күрделі нарықтық
категория болғандықтан, мемлекеттің оны өзгертіп отыруға күші жетпейді.
2. проценттік көрсеткіш (реттеу құралы ретінде, бірақ инфляция
шарттарында емес) көбіне кредиттік ағымға үлкен әсер етеді, ал тікелей
тартылған инвестицияға онша ықпалын тигізбейді.
Әртүрлі инвестициялардың мемлекет тарапынан реттеу функцияларын,
формаларын және әдістерін қарастыратын болсақ. Шетелдік капиталмен жұмыс
істегенде екі кезеңді алып қараған жөн:
1.шетелдік капиталды тарту;
2. оны пайдалану.
Мемлекет қарыз беруші ретінде роль атқарған кезде мемлекеттік
қазыналық міндеттемелер шығару және реттеу рыногында оның реттеу функциясы
артады. Осы ерекшеліктеріне байланысты шетелдік капитал саласындағызаңдылық
сырттан несие алу және шетелдік капитал түрі бойынша бөлінеді. Олар
шетелдік капитал және инвестицияның формаларына байланысты бөлінеді.
Қызылорда облысының 2007-2010 жылдарға арналған индустриялық-
инновациялық аймақтық даму өңірлік бағдарламасы дайындалды. Бұл бағдарлама
негізгі мақсаты- экономика салаларын әртараптандыру жолымен облыстың жалпы
аймақтық өнімдегі шикізаттық құраушыны біртіндеп импорталмастыру арқылы
аймақтың экономикалық өсуіне қол жеткізу, шағын және орта бизнестің тұғырын
кеңейту мен нығайту, кәсіпкерлік ортаның бастамаларын жүзеге асыру, шағын
бизнестің бәсекелестік қабілетін арттыру, бәсекелестікке қабілетті туристік
индустрияны дамыту үшін жағдайын қамтамасыз ету және оның экономиканың
жанама секторларына айналуын қамтамасыз ету.
Осы қойылған мақсатқа сай Бағдарлама мынадай міндеттерді шешуге
бағытталған:
1. облыстың өңдеу және тау-кен өндіру өнеркәсіп салаларына инвестиция
тарту;
2. шикізат бағытындағы көзқарасты өзгерту арқылы өңдеуші секторды
оздыра дамытуға бағытталған облыс өнеркәсібін қайта құрылымдау;
3. индустриялық-инновациялық қызметке және өндірістік кәсіпкерлік
қызметті басымырақ дамытуға институтционалдық қолдау жүйесін қалыптастыру;
4. өнеркәсіпте технологиялық жетілдіру жүргізуге ықпал жасау, қуат-
ресурстарын үнемдеу технологияларын енгізу, импорталмастыру және экспортқа
бағытталған өнімдерді игеру;
5. үстеме құны жоғары тауар өндіретін жоғары технологиялық өндірісті
ынталандыру;
6. өңдеу кәсіпорындарының шикізат қоры болып табылатын ауыл
шаруашылығы өнімдері өндірісінің сапасы мен көлемін арттыруға қазіргі заман
технологиялары мен техникасын пайдалану арқылы аграрлық секторды дамыту;
7. халықаралық ғылыми- техникалық ынтымақтастықты дамыту;
8. халықаралық сапа стандартына көшу;
9. басқарушы, жоғары білікті менеджерлер, жұмысшы және инженерлік
мамандарды дайындау;
10. құрылыс саласын дамытуды ынталандыратын негізгі шараларды
айқындау;
11. құрылыс саласын дамытуды мемлекеттік қолдаудың нысандары мен
әдістерін айқындау;
12. қазіргі жоғары технологиялық , бәсекеге қабілетті және экспортқа
бағдарланған құрылыс материалдарын, бұйымдары мен құрастырмаларын алу
бойынша жаңа өндірістер құру;
13. шағын кәсіпкерлікті дамыту және шағын кәсіпкерлікті қолдау
инфрақұрылымының тиімділігін арттыру;
14. ауылдық жерлердегі кәсіпкерлердің кредиттерге қолжетімділігін
кеңейту, микрокредиттік ұйымдар құру;
15. кәсіпкерлікті ақпараттық-әдістемелік қолдау[9].
Қызылорда облысындағы ең үлкен инвестиция мұнай-газ секторына келіп
жатқаны белгілі. Қазір облыс аумағында мұнай өндірумен айналысатын 6
компаниядан басқа 12 қазақстандық және шетелдік компаниялар геологиялық
барлау, іздестіру жұмыстарын жүргізуде. Облыс аумағына қарасты Оңтүстік
Торғай иінінде мұнайдың 350 млн.тонна ,ал газдың 100млрд. Текше метр қоры
барланған. Соңғы геологиялық іздестіру жұмыстары бойынша Арал бассейінінде
мұнайдың 75 млн.тонна, ал газдың 2,3 трлн. текше метр орасан зор қоры бар
екендігі болжамданып отыр. Демек, облыс экономикасында мұнай-газ саласының
үлес салмағы алдағы уақытта да арта түсетін болады.Сыр өңірі жер асты қазба
байлықтарына бай өлке,ал сол байлықты ел игілігіне айналдыру үшін мол
инвестиция, осы заманғы технология қажет.Тек кәсіпкерлікті дамыту,
экономиканы диверсификациялау (әртараптандыру) арқылы ғана біз жоғары
нәтижелерге қол жеткізе алмақпыз.
Елбасының 2005жылы Қызылордада болған сапарында мемлекет басшысының
көзінше ағылшындық Пилкингтон компаниясы мен Қазақстанның инвестициялық
қоры Қызылордада шыны зауытын салу жөнінде келісімге қол қойып, сол жылы-ақ
құрылыс жұмысының басталатыны жария етілген. Арада екі жыл уақыт өтседе
зауыт құрылысы әлі басталған жоқ.
Бүгінгі таңда жалпы құны 238 млн. АҚШ доллларын құрайтын бұл зауыт
2008жылы пайдалануға берілген кезде онда 1200 –ден астам қызылордалықтар
жұмыс істеп, жаңа мамандық, әрі европалық деңгейдегі жоғары жалақы алатын
болады. Жылына 180мың тонна шыны шығаратын осы зауытпен бір мезгілде оның
жанынан жалпы құны 17,2 млн.АҚШ доллары тұратын шыны өндірісіндегі шикізат
болып табылатын кварц құмын байытатын фабриканың да құрылысы басталады.
Мұнда жылына 300 –ден астам адам жұмыс істейді деп күтілуде. Осы екі жобаны
жүзеге асырумен бірге Қызылорда қаласының өз басында 1500 адам еңбек ақысы
жоғары жұмыс тауып, тұрмыс жағдайын түзетуге мүмкіндік алады.
Қызылорда қаласы тұрғындарының үштен бірі жеке үйлерде тұратыны
ескеріліп, неміс технологиясы бойынша сұйытылған газ баллондарын толтыратын
жалпы құны 12 млн.АҚШ долларын құрайтын терминалдың құрылысы басталып,
келесі жылдың басында пайдалануға беріледі.
Сонымен қатар, Шалқия-Цинк компаниясы кен өндіруді ұлғайту үшін 50
млн.АҚШ доллары көлемінде инвестиция салуды бастап, ол қаржыны 2009жылға
дейін толық игеретін болады. Дәл осы компания өткен жылдың соңында өзінің
24,8 пайыз акциясын Лондон қор биржасына шығарып, одан түскен 102млн. АҚШ
долларына жаңа кен байыту комбинатын салуға биыл кіріскелі отыр.
1.3 Шетел инвестицияларын тарту мәселелері және оларды шешу жолдары
Шетел капиталын тарту және оны пайдаланудың тиімділігін көтеру,
мемлекеттің ұлттық мүдделері мен шетел инвесторлары мүдделерінің келісімді
болуын қамтамасыз ету мақсатында, ұйымдастырушылық, экономикалық және
құқықтық механизмді жетілдіру, инвестициялық қызмет үшін жалпы қолайлы
жағдай мен экономиканың басым салаларын дамыту преференциялық режим құруды
талап етеді. Іс жүзіндегі механизмге толықтырулар мен өзгерістер шаруашылық
жағдайы мен оның икемділігін көтеруге байланысты енгізілуі тиіс. Шетел
инвестицияларын тарту мен қолдану процесін тежеуші бюрократиялық
процедураларды жеңілдету және шетел инвесторларының құқықтарын қорғау
бойынша кепілдемені көтеру аса маңызды рөлге ие.
Қазақстан экономикасына шетел капиталын тартудың негізгі формаларының
бірі – сыртқы несиелер.
Несиелік келісім шарттарға қол қоюда, сонымен бірге, көзделген
инвестициялық жобаларды жүзеге асыруда, дефольттардың, яғни сыртқы қарызды
жабумен байланысты бірқатар қиындықтар туу мүмкін.
Дефольт себептеріне барлық кезеңдерде шетелдік несиелік тізбектер
есебінен қаржыландырылатын инвестициялық жобалар қозғалысы механизмінің
жоқтығы немесе сәйкес болмауы жатады: келісім шартқа қол қою, аймақ, ұйым
немесе үкімет деңгейінде жоба бойынша шешім қабылдау, несиені игеру және ол
бойынша қарызды өтеу. Әлемдік бизнесте кәсіпорындар мен ұйымдардың
тәжірибесінің болмауы қарыз алушы үшін пайдасыз және кемсітушілік келісім
шарттар жасауға әкеледі. Олардың жүзеге асырылуы нақты кәсіпорындар мен
ұйымдардың, жалпы республика аймақтары мүдделеріне зиян келтіруі мүмкін.
Басым инвестициялық жобаларды таңдап алу механизмінің басты кемшілігі
– таңдаудың нақты белгілері мен қарапайым бағыт - бағдардың жоқтығы.
Жобалардың көпшілігі экономикалық тиімділік, валюталық қайтарымдылық, ішкі
қарыз қабілеттілігі жағынан толық дәлелденбеген. Әлеуметтік сипаттағы
көптеген жобалар экономикалық пайдалылыққа зиян келтіруде. Қазіргі таңда
тартылған несиелер бойынша төлемдер өтелуде. Шетел несиелері бойынша
өтелмеген төлемнен қалыптасқан соммалардың үшінші бөлігі төлем
қабілеттілігі жоқ шаруашылық субъектілерге келеді.
Мүмкін боларлық дефольттарға жол бермеу үшін қаржылық, әкімшілік, құқықтық
сипаттағы шаралар жиынтығын қолдану қажет. Ең алдымен, бақылау және
жоспарлау сенімді негізге ие болуы үшін ұлттық экономиканың барлық
секторлары мен барлық формасында сыртқы ресурстар түсімі көлемін сипаттаушы
негізгі статистикалық көрсеткіштер жүйесі әзірленіп енгізілуі тиіс.
Пайдасыз келісім шарттар жасау, қорлардың шамадан тыс жұмсалуы,
ескірген техника және технологияны сатып алуды тудырған несиелерді жабық
түрде бөлу сияқты қалыптасқан тәжірибеде өзгерістер мен толықтырулар
енгізуді қажет етеді.
Сыртқы қарызды бақылау және басқару бойынша жұмыстардың маңызды бөлігі
жан - жақты бағалаудан өткен тиянақты таңдалып алынған және дайындалған
нақты жобаларды жүзеге асыру үшін қарызды алу маңыздылығын ескере отырып,
шетелдік несиелерді конкурстық негізде таңдау болып табылады. Қарыздар мен
несиелердің басым көпшілігі (90 пайызы) нақты жобаларды қаржыландыру үшін
тартылуы тиіс: кен орындарын игеру, шағын кәсіпорындарды , білім және
денсаулық сақтау жүйесін дамыту, демографиялық жағдайды жақсарту, т.с.с.
Мұндай бағыт республика экономикасын дамытуға жол ашатын тиімді жобаларға
қорлар салымын қамтамасыз етіп, қарыз қорларын өтеу үшін оның нақты
мүмкіндіктерін жоғарлатады.
Осымен байланысты банктік және тәуелсіз сарапшыларды тарту арқылы
ұсынылатын инвестициялық жобаларға алдын - ала сараптама жасау қажет.
Мұндай сараптама негізінде жобалардың техника - технологиялық, бағалық және
құқықтық жағына толықтырулар енгізілуі тиіс. Маркетингтік зерттеулер
жүргізілуі тиіс: шикізат көлемі және жеткізетін көздері, қажетті мамандар
және жұмысшылар саны, өткізу нарығының мүмкіншілігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz