Қазақстан Республикасындағы жазаның түсінігі және оның мақсаттары
МАЗМҰНЫ.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.5
І.тарау. Қазақстан Республикасындағы жазаның түсінігі және оның мақсаттары.
1.1. Жазаның түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.9
1.2.Жазаның мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10.17
ІІ.тарау. Қазақстан Республикасында Жазаның жүйесі және олардың түрлері.
2.1. Жазаның жүйесінің ұғымы және маңызы ... ...18.23
2.2. Жазаның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24.30
ІІІ.тарау. Жаза тағайындалуы.
3.1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері ... ... ...31.36
3.2. Қылмыстың жауапкершілікпен жазаны жеңіл. дететін және ауырлататын мән жайлары ... ... 37.44
3.3.Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1993 жылы 24 маусымдағы №2 қаулысы пленумның 1994ж. 23 .желтоқсандағы № 4 қаулысымен енгізілген өзгерістері ... ... .. 45.53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54.55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56.57
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.5
І.тарау. Қазақстан Республикасындағы жазаның түсінігі және оның мақсаттары.
1.1. Жазаның түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.9
1.2.Жазаның мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10.17
ІІ.тарау. Қазақстан Республикасында Жазаның жүйесі және олардың түрлері.
2.1. Жазаның жүйесінің ұғымы және маңызы ... ...18.23
2.2. Жазаның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24.30
ІІІ.тарау. Жаза тағайындалуы.
3.1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері ... ... ...31.36
3.2. Қылмыстың жауапкершілікпен жазаны жеңіл. дететін және ауырлататын мән жайлары ... ... 37.44
3.3.Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1993 жылы 24 маусымдағы №2 қаулысы пленумның 1994ж. 23 .желтоқсандағы № 4 қаулысымен енгізілген өзгерістері ... ... .. 45.53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54.55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56.57
Кіріспе.
Заңдылық пен құқық тәртібіне байланысты практикалық міндеттерді шешуде мемлекетіміздің құқықтық жүйесінің бір тармағы болып табылатын қылмыстық заңның рөлі едәуір, ол заң бұзушылықтың қылмыс сияқты аса қауіпті түрімен күресуге бағытталған. Жаза - мемлекет қолындағы маңызды құрал, ол арқылы мемлекет адамды, оның құқын, бостандығын, заңды мүддесін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конституциялық құрылысты, еліміздің аумақтық бүтіндігін, қоғам мен мемлекеттің заңмен корғалатын мүдделерін, адамзаттың бейбіт өмірі мен кауіпсіздігін ңылмыстық қастандықтан қорғайды. Ол қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың басты формасы және қылмыскерліктің алдын алу шараларының бірі болып табылады.
Біздің елімізде жаңа ҚК-тің қабылдануына байланысты осы маңызды заңның баптарына түсініктеме беру кажеттігі туындап отыр. Ол осы заңның кейбір баптарын дұрыс түсініп, оны іс жүзінде қолдану үшін қажет. ҚК-те жазаның жаңа түрлері қарастырылған, олар: қоғамдық жұмысқа тарту, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандығын шектеу, қамауға алу. Бұл жазаларды қолдану бас бостандығынан айыру сияқты жазалардың азаюына, ал өмір бойы бас бостандығынан айыру - өлім жазасын қолдануды азайтуға сеп болады. Бас бостандығынан айыру жазасының онша тиімді жаза емес екендігін ескерсек, бұл біздің мемлекетіміздің қылмыстық жазаға қатысты саясатындағы дұрыс бағыт. Әртүрлі жазаны дұрыс қолдану үшін ҚК-тің 39-бабында көрсетілген жазалардың әрбір түрінің мазмұнын, негіздемесін және қолдану ретін түсіну кажет.
Жаза тағайындау — мемлекеттік органның маңызды да жауапты міндеті, себебі жаза тағайындау арқылы ғана қылмыс жасаған адамның әрекетіне қорытынды баға беріледі. Жаза тағайындау барысында заң нормалары бұзылса, ол ауыр зардапқа әкеп соғады. Мысалы, шектен тыс катаң жаза берілсе, сотталған адамда ыза-кек туады. Ал өте жеңіл жазаланған адам жазаға онша мән бермейді. Бұл екі жағдайда да қылмыс қайта жасалынуы мүмкін, себебі әділқазылық принципі сақталмағандықтан, жаза өз мақсатына жетпейді.
Жаза тағайындағанда сот ҚК-тің 52-62, 80-баптарында қарастырылған жаза тағайындау тәртібін, сондай-ақ қылмыстық заң принциптерін (заңдылықты, қылмыстық қудалау шараларын үнемдеу, жазаны жеке адамға сәйкес даралау, т.б.) басшылыққа алуға тиіс. Бұл жағдайда сот ҚК-тің 38-бабында белгіленген жазалардың мақсатын негізге алады.
Жазаға байланысты осы және басқа да мәселелер ұсынылып отырған оқу құралында қарастырылған. Мемлекеттің қылмысқа қарсы күрестегі қолданылатын шаралары сан түрлі мемлекет қолданатыны осы шаралар ішіндегі ең негізгісі де, ең ықпалдысы да –жаза, яғни жазалау шарасы болып табылады. Қылмыстық–құқықтық нормалардың бұлылмауы мемлекет мәжбүрлеу арқылы жүзеге асырады. Себебі басқа құқық нормаларға қарағанда қылмыстық құқықтағы тыйым салынған нормалар жиірек бұзылады және оның мемлекет, қоғам мүддесіне немесе жеке азаматтардың мүддесіне тизізетін залалы басқа құқық салаларының нормаларының бұзылуына қарағанда ана ғұрылым мол.
Жаза –мемлекеттің мәжбүрлі шарасы. Ол қылмыс жасаған тұлғаға тек ерекше мемлекеттік орган, сот арқылы осы жөнінде шығарылған үкім негізінде ғана қолданылады. Ал, үкім Қазақстан Республикасы атынан шығарылады. Мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шаралары лауазымды қызмет иесінің атынан немесе басқа да билік басқару органдарының атынан қолданылады.
Жаза – бұл мемлекеттік жазалаудың заңдарда орнаған түрі. Қылмыстық Кодекстің 38 – бабында жазаның түрлері толық қамтылған. Қылмыс жасаған тұлғаға сот жазаның аталған бапта көрсетілген басқа түрлерін қолдана алмайды.
Заң тұрғысынан алып қарағанда, жаза қылмыстың құқықтық салдары болып табылады. Қылмыспен жаза - өзара тығыз байланысқан құқықтық ұғымдар. Мемлекеттік мәжбүрлеудің шарасы ретінде – қылмыс болып табылатын құқық бұзушылыққа ғана қолданылады.
Жазаның өзіне тән міндетті қасиеті – жазалау. Жазаны –жазалаудың күшпен қолданылатын, мәжбүрлейтін жағы, яғни сотталған тұлғаны заңда көзделгендей құқықтарымен бостандықтарынан айыратын немесе оларды шектейтін жағы деп түсіну керек. Жаза қылмыскерге қашанда белгілі бір айырылу, қайғы –қасірет шектіреді. Олар тән азабы, рухани сипатта, қаражаттқа қатысты немесе басқа да сипатта болуы мүмкін. Мысалы, бостандығынан айырылған, қамауға алынған кезде сотталушы тұлға жеке басының бір қатар құқығынан айырылады. Ең алдымен, ол бостандығынан айырылады оның өзінің отбасымен, достарымен, туған –туысқандарымен қарым –қатынасы үзіледі. Мүлкі тәркіленгенде немесе айыппұл салынғанда, сотталушының қаражатының жағдайы нашарлап кетеді. Ал жазаның белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру сияқты шарасы –лауазым, мамандық таңдау пайдалану құқығын шектеуге ұсынылады. Жазаның жазалаушы элементтері оның қорқыныш тудыру (үрейлендіру) сияқты қасиетін алға тартады.
Жаза жүйесі деп қылмыстық заңмен белгіленген, салыстырмалы ауырлығы ескеріле отырып, белгілі тәртіппен орналастырылған жаза түрлерінің соттар үшін міндетті және толық тізімі айтылады. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық Кодексінде жаза жүйесі 39 –баптың бірінші бөлігінде орнықтырылған.
І-тарау. Қазақстан Республикасындағы жазаның түсінігі және оның мақсаттары.
Заңдылық пен құқық тәртібіне байланысты практикалық міндеттерді шешуде мемлекетіміздің құқықтық жүйесінің бір тармағы болып табылатын қылмыстық заңның рөлі едәуір, ол заң бұзушылықтың қылмыс сияқты аса қауіпті түрімен күресуге бағытталған. Жаза - мемлекет қолындағы маңызды құрал, ол арқылы мемлекет адамды, оның құқын, бостандығын, заңды мүддесін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конституциялық құрылысты, еліміздің аумақтық бүтіндігін, қоғам мен мемлекеттің заңмен корғалатын мүдделерін, адамзаттың бейбіт өмірі мен кауіпсіздігін ңылмыстық қастандықтан қорғайды. Ол қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың басты формасы және қылмыскерліктің алдын алу шараларының бірі болып табылады.
Біздің елімізде жаңа ҚК-тің қабылдануына байланысты осы маңызды заңның баптарына түсініктеме беру кажеттігі туындап отыр. Ол осы заңның кейбір баптарын дұрыс түсініп, оны іс жүзінде қолдану үшін қажет. ҚК-те жазаның жаңа түрлері қарастырылған, олар: қоғамдық жұмысқа тарту, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандығын шектеу, қамауға алу. Бұл жазаларды қолдану бас бостандығынан айыру сияқты жазалардың азаюына, ал өмір бойы бас бостандығынан айыру - өлім жазасын қолдануды азайтуға сеп болады. Бас бостандығынан айыру жазасының онша тиімді жаза емес екендігін ескерсек, бұл біздің мемлекетіміздің қылмыстық жазаға қатысты саясатындағы дұрыс бағыт. Әртүрлі жазаны дұрыс қолдану үшін ҚК-тің 39-бабында көрсетілген жазалардың әрбір түрінің мазмұнын, негіздемесін және қолдану ретін түсіну кажет.
Жаза тағайындау — мемлекеттік органның маңызды да жауапты міндеті, себебі жаза тағайындау арқылы ғана қылмыс жасаған адамның әрекетіне қорытынды баға беріледі. Жаза тағайындау барысында заң нормалары бұзылса, ол ауыр зардапқа әкеп соғады. Мысалы, шектен тыс катаң жаза берілсе, сотталған адамда ыза-кек туады. Ал өте жеңіл жазаланған адам жазаға онша мән бермейді. Бұл екі жағдайда да қылмыс қайта жасалынуы мүмкін, себебі әділқазылық принципі сақталмағандықтан, жаза өз мақсатына жетпейді.
Жаза тағайындағанда сот ҚК-тің 52-62, 80-баптарында қарастырылған жаза тағайындау тәртібін, сондай-ақ қылмыстық заң принциптерін (заңдылықты, қылмыстық қудалау шараларын үнемдеу, жазаны жеке адамға сәйкес даралау, т.б.) басшылыққа алуға тиіс. Бұл жағдайда сот ҚК-тің 38-бабында белгіленген жазалардың мақсатын негізге алады.
Жазаға байланысты осы және басқа да мәселелер ұсынылып отырған оқу құралында қарастырылған. Мемлекеттің қылмысқа қарсы күрестегі қолданылатын шаралары сан түрлі мемлекет қолданатыны осы шаралар ішіндегі ең негізгісі де, ең ықпалдысы да –жаза, яғни жазалау шарасы болып табылады. Қылмыстық–құқықтық нормалардың бұлылмауы мемлекет мәжбүрлеу арқылы жүзеге асырады. Себебі басқа құқық нормаларға қарағанда қылмыстық құқықтағы тыйым салынған нормалар жиірек бұзылады және оның мемлекет, қоғам мүддесіне немесе жеке азаматтардың мүддесіне тизізетін залалы басқа құқық салаларының нормаларының бұзылуына қарағанда ана ғұрылым мол.
Жаза –мемлекеттің мәжбүрлі шарасы. Ол қылмыс жасаған тұлғаға тек ерекше мемлекеттік орган, сот арқылы осы жөнінде шығарылған үкім негізінде ғана қолданылады. Ал, үкім Қазақстан Республикасы атынан шығарылады. Мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шаралары лауазымды қызмет иесінің атынан немесе басқа да билік басқару органдарының атынан қолданылады.
Жаза – бұл мемлекеттік жазалаудың заңдарда орнаған түрі. Қылмыстық Кодекстің 38 – бабында жазаның түрлері толық қамтылған. Қылмыс жасаған тұлғаға сот жазаның аталған бапта көрсетілген басқа түрлерін қолдана алмайды.
Заң тұрғысынан алып қарағанда, жаза қылмыстың құқықтық салдары болып табылады. Қылмыспен жаза - өзара тығыз байланысқан құқықтық ұғымдар. Мемлекеттік мәжбүрлеудің шарасы ретінде – қылмыс болып табылатын құқық бұзушылыққа ғана қолданылады.
Жазаның өзіне тән міндетті қасиеті – жазалау. Жазаны –жазалаудың күшпен қолданылатын, мәжбүрлейтін жағы, яғни сотталған тұлғаны заңда көзделгендей құқықтарымен бостандықтарынан айыратын немесе оларды шектейтін жағы деп түсіну керек. Жаза қылмыскерге қашанда белгілі бір айырылу, қайғы –қасірет шектіреді. Олар тән азабы, рухани сипатта, қаражаттқа қатысты немесе басқа да сипатта болуы мүмкін. Мысалы, бостандығынан айырылған, қамауға алынған кезде сотталушы тұлға жеке басының бір қатар құқығынан айырылады. Ең алдымен, ол бостандығынан айырылады оның өзінің отбасымен, достарымен, туған –туысқандарымен қарым –қатынасы үзіледі. Мүлкі тәркіленгенде немесе айыппұл салынғанда, сотталушының қаражатының жағдайы нашарлап кетеді. Ал жазаның белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру сияқты шарасы –лауазым, мамандық таңдау пайдалану құқығын шектеуге ұсынылады. Жазаның жазалаушы элементтері оның қорқыныш тудыру (үрейлендіру) сияқты қасиетін алға тартады.
Жаза жүйесі деп қылмыстық заңмен белгіленген, салыстырмалы ауырлығы ескеріле отырып, белгілі тәртіппен орналастырылған жаза түрлерінің соттар үшін міндетті және толық тізімі айтылады. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық Кодексінде жаза жүйесі 39 –баптың бірінші бөлігінде орнықтырылған.
І-тарау. Қазақстан Республикасындағы жазаның түсінігі және оның мақсаттары.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Қазақстан Республикасының Конститутциясы Алматы, 1995ж.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі Алматы, 1997ж.
3. Оқулық А. Ағыбаев Қылмыстық құқық Алматы Жеті жарғы, 1998ж. Жалпы және Ерекше бөлім.
4. Словарь по уголовному праву А.В. Наумов Москва, 1997г.
5. «Уголовное право» Особ. часть А.Н. Рогора, Москва,1996г.
6. «Уголовное право» Особ. часть Москва, 1998г.
7. «Уголовное право» Общая часть Москва, 1996г.
8. Общая часть уголовного право А.Ф. Истомин Москва, 1997г.
9. «Уголовное право» РК общая часть Алматы 1998г.
10. Поленов Г.Ф. «Схема по уголовному праву РК» Алматы 1998г.
11. Закон РК «О порядке и условиях содержания под стражей и подозреваемых и обвиняемых в совершений преступлений» Алматы 1999г.
12. Поленов Г.Ф. «Назнечение наказания» Алматы 1998г.
13. Кочой С.М. «Ответственность за корыстные преступления против собствености» Масква 1998г.
14. Уголовно –правовые меры борьбы с преступлениями, связанными с наркотиками Алматы 1998г.
15. Сергиевский в «Квалификация преступлений» Алматы 1997г.
16. Чукмаитов Д.С. « Применение уголовного наказания в целях предупреждения рецидивных преступлений» Алматы 1997г.
17. Уголовный Кодекс РК –толкование и коментарий Вып. -2 Алматы 1998г.
18. Абдиров М.М. «Уголовно –правовые меры борьбы с преступлениями, связанными с наркотиками» Алматы 1998г.
19. Борчашвили И.Ш., Рахимжанова Г.К. Коментарии к Уголовному Кодексу РК Караганда 1999г.
20. Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімі бойынша тапсырмалар жинағы. Алматы, 1999ж.
21. Е. Алауханов, С. Рахметов «Жаза Практикалық оқу құралы». Алматы, 1999ж.
22. Рахметов С.М. Қылмыс құрамы. Алматы 1999ж.
23. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты пленумының 1993 жылғы 24-маусымдағы №2 қаулысы Пленумының 1994 жылғы 23 –желтоқсандағы №4 қаулысымен енгізілген өзгерістер мен бірге.
24. Қазақстан Республикасының атынан шығарылған сот үкімі.
1. Қазақстан Республикасының Конститутциясы Алматы, 1995ж.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі Алматы, 1997ж.
3. Оқулық А. Ағыбаев Қылмыстық құқық Алматы Жеті жарғы, 1998ж. Жалпы және Ерекше бөлім.
4. Словарь по уголовному праву А.В. Наумов Москва, 1997г.
5. «Уголовное право» Особ. часть А.Н. Рогора, Москва,1996г.
6. «Уголовное право» Особ. часть Москва, 1998г.
7. «Уголовное право» Общая часть Москва, 1996г.
8. Общая часть уголовного право А.Ф. Истомин Москва, 1997г.
9. «Уголовное право» РК общая часть Алматы 1998г.
10. Поленов Г.Ф. «Схема по уголовному праву РК» Алматы 1998г.
11. Закон РК «О порядке и условиях содержания под стражей и подозреваемых и обвиняемых в совершений преступлений» Алматы 1999г.
12. Поленов Г.Ф. «Назнечение наказания» Алматы 1998г.
13. Кочой С.М. «Ответственность за корыстные преступления против собствености» Масква 1998г.
14. Уголовно –правовые меры борьбы с преступлениями, связанными с наркотиками Алматы 1998г.
15. Сергиевский в «Квалификация преступлений» Алматы 1997г.
16. Чукмаитов Д.С. « Применение уголовного наказания в целях предупреждения рецидивных преступлений» Алматы 1997г.
17. Уголовный Кодекс РК –толкование и коментарий Вып. -2 Алматы 1998г.
18. Абдиров М.М. «Уголовно –правовые меры борьбы с преступлениями, связанными с наркотиками» Алматы 1998г.
19. Борчашвили И.Ш., Рахимжанова Г.К. Коментарии к Уголовному Кодексу РК Караганда 1999г.
20. Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімі бойынша тапсырмалар жинағы. Алматы, 1999ж.
21. Е. Алауханов, С. Рахметов «Жаза Практикалық оқу құралы». Алматы, 1999ж.
22. Рахметов С.М. Қылмыс құрамы. Алматы 1999ж.
23. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты пленумының 1993 жылғы 24-маусымдағы №2 қаулысы Пленумының 1994 жылғы 23 –желтоқсандағы №4 қаулысымен енгізілген өзгерістер мен бірге.
24. Қазақстан Республикасының атынан шығарылған сот үкімі.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3-5
І-тарау. Қазақстан Республикасындағы жазаның түсінігі және оның мақсаттары.
1.1. Жазаның
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-9
1.2.Жазаның мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 10-17
ІІ-тарау. Қазақстан Республикасында Жазаның жүйесі және олардың түрлері.
2.1. Жазаның жүйесінің ұғымы және маңызы ... ...18-23
2.2. Жазаның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-
30
ІІІ-тарау. Жаза тағайындалуы.
3.1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері ... ... ...31-36
3.2. Қылмыстың жауапкершілікпен жазаны жеңіл- дететін және ауырлататын
мән жайлары ... ... 37-44
3.3.Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1993 жылы 24
маусымдағы №2 қаулысы пленумның 1994ж. 23 –желтоқсандағы № 4 қаулысымен
енгізілген өзгерістері ... ... .. 45-53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 54-55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...56-57
Кіріспе.
Заңдылық пен құқық тәртібіне байланысты практикалық міндеттерді шешуде
мемлекетіміздің құқықтық жүйесінің бір тармағы болып табылатын қылмыстық
заңның рөлі едәуір, ол заң бұзушылықтың қылмыс сияқты аса қауіпті түрімен
күресуге бағытталған. Жаза - мемлекет қолындағы маңызды құрал, ол арқылы
мемлекет адамды, оның құқын, бостандығын, заңды мүддесін, меншікті,
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конституциялық құрылысты, еліміздің
аумақтық бүтіндігін, қоғам мен мемлекеттің заңмен корғалатын мүдделерін,
адамзаттың бейбіт өмірі мен кауіпсіздігін ңылмыстық қастандықтан қорғайды.
Ол қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың басты формасы және
қылмыскерліктің алдын алу шараларының бірі болып табылады.
Біздің елімізде жаңа ҚК-тің қабылдануына байланысты осы маңызды заңның
баптарына түсініктеме беру кажеттігі туындап отыр. Ол осы заңның кейбір
баптарын дұрыс түсініп, оны іс жүзінде қолдану үшін қажет. ҚК-те жазаның
жаңа түрлері қарастырылған, олар: қоғамдық жұмысқа тарту, әскери қызмет
бойынша шектеу, бас бостандығын шектеу, қамауға алу. Бұл жазаларды қолдану
бас бостандығынан айыру сияқты жазалардың азаюына, ал өмір бойы бас
бостандығынан айыру - өлім жазасын қолдануды азайтуға сеп болады. Бас
бостандығынан айыру жазасының онша тиімді жаза емес екендігін ескерсек, бұл
біздің мемлекетіміздің қылмыстық жазаға қатысты саясатындағы дұрыс бағыт.
Әртүрлі жазаны дұрыс қолдану үшін ҚК-тің 39-бабында көрсетілген жазалардың
әрбір түрінің мазмұнын, негіздемесін және қолдану ретін түсіну кажет.
Жаза тағайындау — мемлекеттік органның маңызды да жауапты міндеті, себебі
жаза тағайындау арқылы ғана қылмыс жасаған адамның әрекетіне қорытынды баға
беріледі. Жаза тағайындау барысында заң нормалары бұзылса, ол ауыр зардапқа
әкеп соғады. Мысалы, шектен тыс катаң жаза берілсе, сотталған адамда ыза-
кек туады. Ал өте жеңіл жазаланған адам жазаға онша мән бермейді. Бұл екі
жағдайда да қылмыс қайта жасалынуы мүмкін, себебі әділқазылық принципі
сақталмағандықтан, жаза өз мақсатына жетпейді.
Жаза тағайындағанда сот ҚК-тің 52-62, 80-баптарында қарастырылған жаза
тағайындау тәртібін, сондай-ақ қылмыстық заң принциптерін (заңдылықты,
қылмыстық қудалау шараларын үнемдеу, жазаны жеке адамға сәйкес даралау,
т.б.) басшылыққа алуға тиіс. Бұл жағдайда сот ҚК-тің 38-бабында белгіленген
жазалардың мақсатын негізге алады.
Жазаға байланысты осы және басқа да мәселелер ұсынылып отырған оқу
құралында қарастырылған. Мемлекеттің қылмысқа қарсы күрестегі қолданылатын
шаралары сан түрлі мемлекет қолданатыны осы шаралар ішіндегі ең негізгісі
де, ең ықпалдысы да –жаза, яғни жазалау шарасы болып табылады.
Қылмыстық–құқықтық нормалардың бұлылмауы мемлекет мәжбүрлеу арқылы жүзеге
асырады. Себебі басқа құқық нормаларға қарағанда қылмыстық құқықтағы тыйым
салынған нормалар жиірек бұзылады және оның мемлекет, қоғам мүддесіне
немесе жеке азаматтардың мүддесіне тизізетін залалы басқа құқық салаларының
нормаларының бұзылуына қарағанда ана ғұрылым мол.
Жаза –мемлекеттің мәжбүрлі шарасы. Ол қылмыс жасаған тұлғаға тек ерекше
мемлекеттік орган, сот арқылы осы жөнінде шығарылған үкім негізінде ғана
қолданылады. Ал, үкім Қазақстан Республикасы атынан шығарылады. Мемлекеттік
мәжбүрлеудің басқа шаралары лауазымды қызмет иесінің атынан немесе басқа да
билік басқару органдарының атынан қолданылады.
Жаза – бұл мемлекеттік жазалаудың заңдарда орнаған түрі. Қылмыстық
Кодекстің 38 – бабында жазаның түрлері толық қамтылған. Қылмыс жасаған
тұлғаға сот жазаның аталған бапта көрсетілген басқа түрлерін қолдана
алмайды.
Заң тұрғысынан алып қарағанда, жаза қылмыстың құқықтық салдары болып
табылады. Қылмыспен жаза - өзара тығыз байланысқан құқықтық ұғымдар.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің шарасы ретінде – қылмыс болып табылатын құқық
бұзушылыққа ғана қолданылады.
Жазаның өзіне тән міндетті қасиеті – жазалау. Жазаны –жазалаудың күшпен
қолданылатын, мәжбүрлейтін жағы, яғни сотталған тұлғаны заңда көзделгендей
құқықтарымен бостандықтарынан айыратын немесе оларды шектейтін жағы деп
түсіну керек. Жаза қылмыскерге қашанда белгілі бір айырылу, қайғы –қасірет
шектіреді. Олар тән азабы, рухани сипатта, қаражаттқа қатысты немесе басқа
да сипатта болуы мүмкін. Мысалы, бостандығынан айырылған, қамауға алынған
кезде сотталушы тұлға жеке басының бір қатар құқығынан айырылады. Ең
алдымен, ол бостандығынан айырылады оның өзінің отбасымен, достарымен,
туған –туысқандарымен қарым –қатынасы үзіледі. Мүлкі тәркіленгенде немесе
айыппұл салынғанда, сотталушының қаражатының жағдайы нашарлап кетеді. Ал
жазаның белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру сияқты шарасы –лауазым, мамандық таңдау пайдалану құқығын
шектеуге ұсынылады. Жазаның жазалаушы элементтері оның қорқыныш тудыру
(үрейлендіру) сияқты қасиетін алға тартады.
Жаза жүйесі деп қылмыстық заңмен белгіленген, салыстырмалы ауырлығы
ескеріле отырып, белгілі тәртіппен орналастырылған жаза түрлерінің соттар
үшін міндетті және толық тізімі айтылады. Қазақстан Республикасының 1997
жылғы Қылмыстық Кодексінде жаза жүйесі 39 –баптың бірінші бөлігінде
орнықтырылған.
І-тарау. Қазақстан Республикасындағы жазаның түсінігі және оның мақсаттары.
1.1. Жазаның түсінігі.
Қылмыскерге тек қылмыстық жазалау шараларын, оның ішінде ауыр, қатал жаза
қолдану арқылы ғана қылмыскерлікті біржола жеңе алмайтындығымызды тарих
дәлелдеді. Ал, қылмыскерліктің алдын алу, одан сақтандыру шараларының бұл
күресте көмегі көп екендігі сөзсіз.
Қылмыскерлікпен күресте мемлекет басқа да шараларды қолданады. Мұндай
шаралардың бірі — жаза.
Қылмыстық заң нормаларын сақтауды мемлекет мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз
етеді, себебі бұл нормалардың бұзылуы заңның басқа салаларындағы
нормалардың бұзылуына қарағанда мемлекет мүддесіне, қоғам мүддесіне немесе
жеке азаматтар мүддесіне үлкен зиян келтіреді.
Жаза қолданудағы мақсат – адам мен азаматтың құқығын, бостандығын, заңды
мүдделерін, бейбіт өмір мен адамзат қауіпсіздігін, меншікті, ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған
ортаны, конституциялық құрылысты және Қазақстан Республикасы аумағының
тұтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заң қорғайтын мүдделерін қара
ниет қастандықтан қорғау.
Қазақстан аумағында бұрын күшінде болған қылмыстық заңда (1998 жылдың 1
қаңтарына дейін 1922 және 1926 жылдарғы РСФСР Қылмыстық кодексі, одан кейін
1959 жылғы Қаз ССР ҚК-і) жазаға анықтама берілмеген. Сондықтан да жаңа ҚК
қабылданғанға дейінгі қылмыстық — заң әдебиеттерінде жазаға берілген
әртүрлілі анықтамаларды кездестіруге болады. Олардың бір – бірінен онша
айырмашылығы жоқ, оларда жаза дегеніміз — қылмыстық заң негізінде қылмыс
жасаған адамға қатысты сот қолданған мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы
деген мазмұн бар.
Республиканың Қылмыстық кодексі жаза түсінігіне мынадай анықтама береді:
Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша дайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және
адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы Кодекспен көзделген айыру немесе
оларды шектеу болып табылады. (38-бап).
Бұл анықтамадан жаза белгілерінің жиынтығы шығады. Оны қылмыс жасаған
адамға мемлекеттік ерекше орган – сот ғана үкім негізінде қолдана алады.
Үкім тек Қазақстан Республикасының атынан шығарылады. Мемлекеттік
мәжбүрлеудің басқа шаралары лауазымды адамның атынан немесе қандай да бір
мемлекеттік органның атынан қабылданады.
Занды күшіне енген сот үкімі барлық мекемелер, кәсіпорындар мен ұйымдар
үшін міндетті болып табылады, ол Қазақстанның барлық аумағында орындалуға
тиісті.
Үкімде тағайындалған жаза қатаң дара сипатта болады, ол тек қылмыс жасаған
адамға ғана қатысты және басқа адамдарға (сотталғанның туған-туыстарына)
таралмайды.
Жазаның орындалуы мемлекет күшімен жүзеге асырылады. Қоғамдық ықпал жасау
шараларының жазадан айырмашылығы сол – олардың артында мемлекеттік күш
емес, қоғамдық пікір тұрады.
Қоғамдық ықпал ету шараларын мемлекеттік органдар емес, қоғамдық ұйымдар
қолданады. Жаза – мемлекеттік мәжбүрлеудің заңмен белгіленген шарасы. ҚК-
тің 38-бабында жаза түрлері түгелдей келтірілген. Қылмыс жасаған адамға сот
жазаның бұлардан басқа түрін қолдана алмайды.
Қылмыс пен жаза - өзара тығыз байланысты құқықтық түсінік. Мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы ретінде жаза тек қылмыс үшін қолданылады.
Жазаға тән ерекшелік — міндетті түрде жазалаудың болуы. Жазалау дегеніміз
жазаның мәжбүрлеу, зорлау сипаты. Олар күш көрсету, моральдық,
материалдық және басқадай ықпал ету арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы: бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда сотталған адамның
көптеген құқықтарына шек қойылады, ол бостандығынан айырылады, оның
отбасымен, дос – туыстарымен байланысы үзіледі. Мүлкін тәркілегенде,
айыппүл алғанда ол материалдық шығын көреді. Белгілі бір қызметке тұру
немесе қызметпен айналысу құқынан айыру сияқты жаза шарасы адамның қызмет,
көсіп тандау құқына шектеу салады. Жазаның жазалау сияқты элементінде
қорқыту сипаты бар. Тағайындалған жазаның ауыр-жеңілдігі жасалған қылмыстың
сипатына және қаншалықты ауыр екендігіне, айыпкердің жеке басына және басқа
мән-жайларға байланысты.
Жазалау жазаға тән ерекшелік бола тұрса да Қылмыстық кодексте ол жаза
мақсаты ретінде қаралмайды (ҚК-тің 38-бабының 2 бөлігі). Бұрынғы ҚК-терде
де жазалау жазаның мақсаты ретінде қарастырылмаған.
Дегенмен, бірқатар ғалымдар жазалауды жаза мақсаты ретінде қарастырған.
Атап айтқанда, Н.А.Беляев былай деп жазды: Жазаның мақсаты жазалау, ол
дегеніміз жасаған қылмысы үшін айыпкерді күйзелту, бостандығынан айыру
(1). И.И Карпец (2) пен А.Н.Тарбагаевтың (3) еңбектерінде де осындай
пікірлер айтылған.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы болып табылатын жазада соттылық
сияқты өзіне тән сипат бар, ол кейін құқықтық және моральдық тұрғыдан
өзінің теріс зардабын тигізеді. Мысалы, егер адам жаңадан қылмыс жасаса,
оның бұрынғы қылмысы үшін соттылығы қылмыстық жауапкершілікті ауырлататын
мән-жай болып табылады.
Бұрын қасақана қылмыс жасағаны үшін соттылығы бар адамның жаңадан қасақана
қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады (ҚК-тің 13-бабы).
Қайталанудың болуы тағайындалған жазаның түріне және мөлшеріне, сондай-ақ
бас бостандығынан айыру жазасын тағайындағанда колонияның нысанына әсер
етеді (ҚК-тің 48-бабы).
Мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының басқа түрлерінен жазаның айырмашылығы сол
— қылмыс жасаған адамға және оның әрекетіне сот тек құқық тұрғысынан ғана
емес, сонымен қатар моральдық тұрғыдан теріс баға береді.
Сондықтан да жаза тағайындау дегеніміз қылмыс жасаған адамға мемлекет
атынан берілген теріс баға.
Сонымен қылмыстық жаза – қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы, оны қылмыс жасап айыпты болған адамға қатысты сот өз үкімімен
қолданады, онда жазалау сипаты болады және осы қылмысты жасаған адамның
айыбы мемлекет атынан бетке басылады (теріс баға беріледі).
1.2. Жазаның мақсаттары
Әрбір мемлекеттік мәжбүрлеу шарасының өз міндеті, өзіне тән мақсаты болады.
Жазаның мақсаты дегеніміз тікелей жаза тағайындау, оны қолдану және іске
асыру арқылы мемлекет қол жеткізуге ұмтылатын әлеуметтік нәтиже.
Жазаның нақты мақсаты Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдарының
алдында тұрған жалпы міндеттерден туындайды (ҚК-тің 2-бабы).
Жазаның мақсатын анықтаудың, бәрінен бұрын, соттың заң қолдану қызметінде
маңызы зор. Нақты адамға катысты жазаның түрін, мөлшерін анықтай отырып сот
жазаның заңда белгіленген мақсаттарын басшылыққа алуға тиіс. Бұл талапты
елемеу – заңсыз, дәлелсіз жаза тағайындауға, әділетті емес үкім шығаруға
әкеп соғуы мүмкін.
Жазаның мақсатына заң тұрғысынан анықтама беру — жаза қолданудың
тиімділігін ғылыми зерттеу үшін де қажет. Мысалы, бірінші рет жасалған
қылмыстардың жалпы санының көбеюі, не азаюы жалпы қылмыстың алдын алудағы
мақсаттың көрсеткіші бола алады. Ал қайталанған қылмыстың деңгейі — арнайы
алдын алу шаралары үшін және сотталғанды түзеу үшін сондай көрсеткіш
болады.
Жазаның мақсаты ҚК-тің 38-бабында былай көрсетілген: Жаза әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және
сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан
сақтандыру мақсатында қолданылады.
Яғни, жазаның мақсаты:
а) әлеуметтік әділеттілікгі қалпына келтіру;
б) сотталғанды түзеу;
в) сотталған тарапынан жаңа қылмыстың жасалуын болдырмау (арнайы, жеке
сақтаңдырудың мақсаты);
г) басқа адамдар тарапынан қылмысты болдырмау (жалпы сақтаңдырудың
мақсаты).
Жаза қолданылған әрбір жағдайда осы мақсаттар бірге карастырылуы тиіс.
Сонымен әлеуметтік әділеттілікті калпына келтіру — жаза мақсатгарының бірі
болып табылады. Кандай қылмыс болмасын әлеуметтік әділеттілікті бұзады.
Мысалы, күші басым адам әлсіз адамды соққыға жығады. Ер адам күш көрсетіп,
әйел зорлайды. Лауазымды адам өз қызмет бабын пайдаланып, азаматтардың
құқықтары мен занды мүдделеріне елеулі нұқсан келтірді. Осы көрсетілген
жағдайлардың әрқайсында біреу жасаған қылмыстың нәтижесінде екінші адамға
қатысты әлеуметтік әділеттілік бұзылған.
Айыпкерге жаза тағайындағанда сот тек жәбір шеккен адамға ғана емес, жалпы
қоғамға қатысты әлеуметтік әділеттілікті біршама болса да қалпына келтіруге
әрекет жасауға тиіс. Қылмыскерді бас бостандығынан айыру, оны күйзелту
жәбірленгеннің аз да болса көңілін басады, жасалған қылмыс нәтижесінде
өзінің бұзылған құқықтары мен занды мүдделері қалпына келеді деп
үміттенеді. Мысалы, мүлкі ұрланып жәбір көрген адам ұрланған мүлкін
қайтарып алады немесе өзіне келген залалды ақшалай өндіріп алады.
Ал, жалпы қоғам көлеміңде әлеуметтік әділеттілік қалпына келу үшін сот әділ
жазаны көпшілік алдында (сот процестері негізінен ашық мәжілістерде өтеді)
тағайындайды, сол арқылы көпшілікке қылмыстық заңды бұзған адамды
мемлекеттің жазалайтындығын, жазалай отырып қоғамдық төртіпті, қоғамдық
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, жалпы халық денсаулығын, басқа да
игіліктерді қорғайтындығын білдіреді. Қылмыскердің жазаланғанын естіген
адамның көңілі орнына түседі. Жазаның мақсатын заң әлеуметтік
әділеттілікпен байланыстырады, сондықтан сот тек ғана әділ жаза тағайындау
үшін өте ұқыптылық танытуға тиіс. Онсыз жазаның әлеуметтік әділеттілікті
қалпына келтірудегі мақсатына қол жеткізу мүмкін емес.
Жаза қолданғанда адамдар әділеттікті сезінеді, ал кейбір жағдайларда
қылмыскердің жасаған әрекеті олардың наразылық сезімін тудырады. Сондықтан
да қатаң болса да әділ жазаны көпшілік қанағаттанғандық сезіммен
кабылдайды. Керісінше, әділетсіз, кінәсіне сай емес жаза тағайындау жазаның
мұндай маңызды мақсатын жоққа шығарады. Жазаның басқа бір маңызды мақсаты —
сотталғанды түзеу. Ондай мақсаттың болуы Қазақстан Республикасы қылмыстық
заңындағы адамгершілік сипатты көрсетеді.
Қылмыс жасаған адамға заңды қолдана отырып, мемлекет ол адамның жазаны
өтегеннен кейін қоғамға басқа қылмыс жасамайтындай болып оралуын көздеуге
тиіс.
Түзеу дегеніміз - адам бойындағы қылмыс жасауға итермелейтін қасиеттерді
жою.
Түзеудің мақсаты адамның мінез-құлқын, іс-әрекетін қайта қалыптастыру, жаңа
қылмыс жасауға себеп болатын бойындағы теріс қасиеттерден оның арылуына
мүмкіндік туғызу. Түзеу барысында сотталғанның бойына бұрын онда болмаған
әлеуметтік-пайдалы қасиеттер егіледі, бұрын болып кейін жоғалып кеткен
жақсы қасиеттердің көзі ашылады. Ол қасиеттер, мысалы, басқа адамды, оның
құқықтары мен мүддесін сыйлау, қоғамдық тәртіпті сақтау, т.б. Жазаны
орындау барысында сотталған адамның көзқарасы, сенімі, әдет-салты жақсы
жаққа қарай өзгерсе - түзеу мақсатының орындалғаны болып табылады. Түзелген
адам қылмысты жазадан қорыққандықтан ғана емес, жазаны орындау барысында
қандайда бір дұрыс ықпал болғандықтан жасамайды.
Түзеу процесі алдын ала тергеу кезінен басталады, бірақ сот мәжілісі
кезінде белсендірек жүргізіледі. Содан кейін, жазаның нақты түрі
тағайындалғаңда, сол жазаның орындалу барысында ол өз жалғасын табады.
Әртүрлі жаза шаралары түзеудің әртүрлілі төсілін, әдісін және жолын
қарастырады. Жазалау шарасы да, түзеу тәсілдері мен қайта тәрбиелеу
әдістері де қылмыстың ауырлығына, оны жасаған адамның жеке басына карай
қолданылуға тиіс.
Бас бостандығынан айыру жазасын өтегенде сол жазаны өтеу режимі, қоғамдық-
пайдалы еңбек, тәрбие жұмыстары түзеудің басты тәсілдері болып табылады.
Қылмыстық-орындаушылық заңдарда түзеудің басқа да тәсіддері қарастырылған.
Бұл мақсатқа барлық уақытта бірдей қол жете бермейді, ал өлім жазасы сияқты
жаза тағайындалғанда оған қол жеткізу тіптен мүмкін емес.
Сотталған адамды түзеу мақсаты әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру
мақсатымен тығыз байланысты. Егер тағайындалған жаза өте қатаң немесе өте
жұмсақ болса, бұл жағдай әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтірудің орнына
сотталған адамды түзеу процесіне кесірін тигізеді, себебі жосықсыз катаң
жаза оны алған адамның ыза-кегін тудырады, ал өте жеңіл жаза алған адам
қандай қылмыс жасасам да қатаң жаза алмаймын деген сенімде болады.
Жазаның өзіндік, жеке мақсаты — арнайы (жеке) сақтандыру мақсаты. Оның мәні
де, мазмұны да — сотталған адам тарапынан жаңа қылмысты болдырмау.
Қылмыстан сақтандыру шарасы сол қылмыс жасаған адамға тікелей бағытталады.
Әдебиеттерде арнайы сақтандыру шараларының мазмұны және оған қол жеткізу
төсілдері жайында ортақ пікір жоқ. А.И. Марцевтің пікірінше, арнайы
сақтандыру шараларының мәні — қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамның
жаңа қылмыс (немесе жаңа қылмыстар) жасауына жол бермеуде және бұл
мақсатқа жазалау, тәрбиелеу арқылы тікелей қол жеткізуге болады.
Ал, И.И. Карпецтің пікірінше, нақты адамға жаза тағайындағанда арнайы
сақтандырудағы мақсатқа мына әдістермен қол жеткізуге болады: қылмыскерді
қылмыс жасау мүмкіндігінен айыру; қылмыскердің көңіл-күйіне ықпал жасау;
зәресін алу.
Арнайы сақтандырудағы мақсатқа мына жолдармен қол жеткізуге болады.
Біріншіден, сотталған адамды жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінен айырады.
Қылмыстық заңда белгіленген жазалар жүйесінде сотталған адамның жаңа қылмыс
жасау мүмкіндігін жоққа шығаратын көптеген амалдар қарастырылған.
Мысалы, бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда тиісті режим
сақталады, тұрақты күзет қойылып, кадағалау жасалынады, туыстарынан, дос-
жарандарынан оқшау ұсталады, қылмыс жасау құралы немесе қаруы боларлықтай
ақшаны немесе заттарды өзінде ұстауына тыйым салынады. Белгілі бір
лауазымды атқару құқығынан айырғанда адам бұрынғы жұмысын атқара алмайды,
жаңа қылмыс жасау үшін ол қызметті пайдалана алмайды.
Екіншіден, арнайы сақтандырудағы мақсатқа жазамен қорқыту арқылы қол
жеткізуге болады. Жазамен қорқыту сол жазаның қалай да болатындығына
байланысты. Егер де жаңадан жасаған қылмыс үшін жазадан құтылмайтынын
мойындаса, ол қылмыстан бас тартуы мүмкін.
Сотталған адамның басына қандай да бір күйзеліс келсе, ол жаңа қылмыс
жасаудан бас тартуы мүмкін, себебі қайталап жасалған қылмыс үшін заңда
катаң жаза қарастырылған (ҚК-тің 54-бабының 1 бөлімінің а тармағы).
Бұрынғыдан да бетер қатаң жазалану үрейі адамды жаңа қылмыс жасаудан бас
тартуға мәжбүр етеді.
Үшіншіден, арнайы сақтандырудағы мақсатқа жазаны өтеу барысында сотталған
адамның көңіл-күйіне ізгі ықпал ету арқылы қол жеткізуге болады, ол да
сотталған адамның жаңа қылмысқа бармауына сеп болады.
Сонымен қылмыстан арнайы сақтандырудағы мақсат сотталған адамды түзеу
мақсатымен тығыз байланысты.
Ал, қылмыстан жалпы сақтандырудағы мақсат қылмысты сотталған адам тарапынан
болдырмау емес, негізінен, қылмысты басқа адамдарға, заң талаптарын
сақтауда сенімсіздік танытатын адамдарға жасатпау.
Қылмыстан арнайы сақтандырудан оның айырмашылығы - мұндағы мақсат қылмыс
жасаған жеке адамға емес, заңды, басқа да нормативтік актілерді бұзуға
икемді, тиянақсыз адамдарға ықпал жасау. Жазамен қорқыту, қылмыс жасаған
жағдайда оны қолдану қаупі қылмысқа бейім адамдарға тосқауыл болады,
қылмыстық ниеттен қайтарады. Жасалған қылмыс үшін жаза қолдану үрейі
тұрақсыз адамдарды қылмыс жасаудан сақтандырады.
Жазаның жалпы сақтандыру шараларындағы ықпалы, біріншіден, қылмыстық заңның
жарияланып, онда әрбір нақты қылмыс үшін белгіленген жазаның
көрсетілгендігінде; екіншіден, қылмыс жасаған нақты адамға согтың жаза
тағайындауында, үшіншіден – тағайындалған жазаның орындалу процесінде, деп
жазады М.Д.Шаргородский.
С.В. Полубинская жалпы алдын алу шараларын екі түрге бөледі: жалпы
сақтаңдыру шаралары, тар мағынада түсінгенде, негізінен қорқыту шаралары
және біршама тәрбие арқылы қылмыс жасауға бейім адамға ықпал жасау; жалпы
сақтаңдыру шаралары, кең мағынада түсінгенде, қоғамның барлық мүшелеріне
жазаның тәрбиелік ықпал етуі.
Жазаны қолданғанда жазаның барлық мақсаттары бірден қамтылады. Бірақ бұл,
сол мақсаттардың бәріне бірдей қол жеткізу емес. Мысалы, қылмыскерді
колонияда үстап оны оқшаулағанда, ол сол жаза өтеп жатқан кезінде ешқашан
жаңа қылмыс жасай алмайды (мұнда арнайы сақ-тандырудағы мақсатқа қол
жетеді), бірақ бұл жағдайда барлық уақытта бірдей түзеу мақсатына қол
жеткізе алмаймыз. Жаза мақсаттарына байланысты Сот үкіміне мысал
келтірсек. Болған оқиғаның мән жайы:
05.11.2007. жылы шамамен сағат 2130 –да С.А. Бегалиев Шымкент қаласы
Республика данғылы Шымкент қонақ үйінің бірінші қабатында орналасқан
Джой атты түнгі клубқа өзінің танысы А.Пузыреваның туылған күнін аттап
өтуге келді және өзінен бөлек басқа да таныстарының туған күнге
шақырылғанын атап айтқанда Е. Дружкова, А.Аруханова, А.Бандаренканы көрді.
Кейін С. Бегалиев жоғарыда көрсетілген тұлғалармен клубтың ашылуын клуб
алдында күтіп тұрды. Осы уақытта С. Бегалиев өзінің қалтасында пышақ бар
екенін біліп және клубқа кірер уақытта күзет қызметкерлерінің тексеретінін
біліп кірер уақытта өзінің пышағын уақытша сақтауға А. Пузыреваға берді.
Себебі, күзет қызметкерлері тек ербалдарды тексереді. Ешбір қыйындықсыз
С.Бегалиев өзінің таныстарымен түнгі клубқа кіріп А. Пузыреваның туылған
күнін атап өтуді бастады. С. Бегалиев бірнеше бакал сыра ішіп
А.Бандаренкаға тиісуді бастады және күзет қызметкерлерінің тарапынан
ескерту алып тынышталды. С. Бегалиев клуб ішінде А. Пузыревадан өз пышағын
қайтаруын бірнеше рет сұрады. Отырыс уақытында столға А. Пузыреваның танысы
осы клубта аспазшы болып қызмет атқаратын С.Ю. Чибисов келді, ол туылған
күн иесін құтықтап өз жұмыс орынына қайтты. Түнгі сағат 300 –ге дейін
клубта болған С. Бегалиев өз таныстарымен бірге клубтан шығып үйлеріне
қайтуын шешті. Осы уақытта А. Пузырева мен С. Чибисов екеуінің кетіп бара
жатқанын С. Бегалиев көріп оларға жүгіріп жетіп алады және А. Пузыревадан
өз пышағын қайтаруын сұрады. өз пышағын қайтарып алғаннан соң А.Пузыреваның
шетке қашуын сұрады себебі, С. Чибисовпен сөйлесіп алатынын айтты. С.
Бегалиевпен С. Чибисовтың сөйлесулерінің ақыры ұрысқа айналып С. Чибисов
С. Бегалиевті итеріп жібергендігі салдарынан С. Бегалиев жерге құлап түсті.
С. Бегалиев қалтасынан пышағын алып С. Чибисовты өлтіру мақсатында өмірге
қауіпті жерлеріне атап айтқанда: көкірегіне, ішіне бірнеше рет пышақ ұрды.
Нәтижесінде С. Чибисов алынған дене жарақаттарының салдарынан біраз уақыт
өткеннен кейін Шымкент қаласы БСМП №2 жан сақтау бөлімінде қайтыс болады.
Сот Медицина сараптамасының қорытындысы бойынша № 12. 97. 29. 11. 2007ж.
С. Чибисовтың өлімінің себебі денеге пышақ кіруі яғни көкірегінің, ішінің
жарақаттауы және көп қан жоғалтуынан.
Сонымен сотталушы С. Бегалиев алкогольдік зат пайдаланған яғни мас күйінде
кісі өлтіру қылмысын яғни басқа бір адамды С. Чибисовты қасақана денесіне
бірнеше рет пышақ ұрып осы арқылы Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 96 –бабының бірінші тармағы бойынша қылмыс жасады. Осы оқиға
бойынша сот үкімі:
Бегалиев Султанбек Арсенұлы Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекісінің
96 –бабының бірінші тармағы бойынша кінәлі деп танылып осы бап бойынша
Қатаң режімдегі Түзеу колониясына 8 –жыл бас бостандығынан айырылуға
сотталды. Осы үкім бойынша өз пікірім:
Сот үкімін өте орынды деп есептеймін, себебі жасалған қылмысына берілген
жаза сай және өте орынды С. Бегалиев жазасыны өтеп шыққаннан соң
тәрбиеленіп жаңа қылмысқа бармайды деп ойлаймын.
ІІ-тарау. Қазақстан Республикасында Жазаның жүйесі және олардың түрлері.
2.1. Жазаның жүйесінің ұғымы және маңызы.
Жазалар жүйесі дегеніміз – ауырлығы ескеріліп белгілі бір ретпен
орналасқан, толық берілген және сот үшін міндетті болып табылатын,
қылмыстық заңда бекітілген жазалар түрінің тізімі. Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде жазалар жүйесі 39-баптың 1
бөлігіңде орналасқан.
Әділқазылық мәселелерін шешуде жазалар жүйесін белгілеудің методологиялық
және практикалық елеулі маңызы бар.
Оның методологиялық маңызы сол - әрбір жазаның қолдану жағдайын, дәл шегін
және төртібін көрсетіп, олардың толық тізімін беру арқылы қылмыспен күресте
жазалау саясатының бірлігіне, сот қызметінде заңдылық принципін сақтауға
қол жетізе аламыз. Ал оның практикалық маңызы сол - онда жазаның түрлері
бір жүйемен (ең жеңілінен бастап ең ауырына қарай) берілген, соның
нәтижесінде сот заңға сүйене отырып, сот практикасының төжірибесін,
қоғамдық көзқарасты және ғылыми ұсыныстарды ескеріп, сотталғанға ықпал
жасаудың әртүрлілі шараларын тиімді де үтымды пайдалана алады.
Заңмен белгіленген жазалар жүйесінің маңыздылығы сонда - ол арқылы қай
жазаның аса қатаң, ал қай жазаның онша қатаң емес екендігін анықтай аламыз.
Бұл тек жаза тағайындалғанда ғана емес, жазаның өтелмеген бөлігін жазаның
жұмсақтау түріне ауыстырғанда да керек (ҚК-тің 71-бабы).
Жалпы жаза түрлерінің жүйесі және жазаның әрбір жеке түрі көптеген тәсіл
арқылы сотталғанға ықпал жасау мүмкіндігің береді, сол тәсілдер арасынан
сот ең орынды шараны тандап ала алады. Осы жүйеге сәйкес соттар ауыр және
аса ауыр қылмыс жасаған адамдарға қатысты да, онша қауіпті емес қылмыс
жасаған адамдарға қатысты да ауырлығы әртүрлі жаза қолдануға құқылы.
Сонымен, жаза түрлерінің біршама көптігі қылмыстың да, оны жасаған
қылмыскердің де қоғамға қауіптілігін ескеріп әділ жаза тағайындауға
мүмкіндік береді, алдында тұрған мақсатқа жетуге көмектеседі (23-баптың 1
бөлімі).
Жазаның түрлері мен жүйесі, сонымен қатар, қылмыскерлікпен күресу
тәсілдеріне және қылмыстың өзіне деген қоғамда қалыптасқан пікірдің
көрінісі. Адамның өмірі, денесі, бос-тандығы, ар-ожданы жазаның объектісі,
ал өлім, жарақат, күш көрсетіп қинау, қамау, қудалау, мүлкінен айыру,
масқаралау - жаза қолданудын салдары болып табылады. Жаза қолданғанда
қылмыскер әруақта мемлекет атынан айыпталады.
Қылмыстық жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа және оның өмір сүруінің негізгі
шарттарына сәйкес келетін көзқарастарға жауап беріп келді, жауап береді де.
Заңдарға бұрынғы ескірген жазаларды енгізсек, оны қоғам тарихи анахронизм
деп санар еді, ол жазалар жүрмес еді.
Керісінше, егер заңдарға қоғам саяси да, сана жағынан да әлі дайын емес
жазаларды енгізсек, олар да жұмыс істемес еді.
Қылмыстық заң мен жаза адамдардың қалыптасқан өміріне, қоғамдық қатынасқа,
сол қоғамның идеологиясы мен таптық құрылымына, мемлекет экономикасының
ахуалына, және осы негізде қалыптасып отырған этикалық және құқықтық
көзқарастарға сәйкес келуі тиіс.
Егер жаза түрлерінің қоғамның және қоғамдық қатынастардың даму деңгейімен
байланысына көз жүгіртсек, мынадай заңдылықты байқауға болады: өндіргіш
күштердің даму деңгейі төмен кезде қоғамдық тұрмыс та нашар, мәдениет те
төмен деңгейде болды, оған сәйкес идеология болды; жазалаудың аса қатаң
түрлері қолданылды - ашықтан ашық үрей тудыру, өлтірудің, жара-қаттаудың
жетік түрлері болды; қоғам ішіндегі қайшылықтың ушығуы жазаны қатайтуды
қажет етті; аса қатаң жазалау кейінгі феодализмге тән әрекет еді.
1532 жылы кабылданған Карл V-нің қылмыстық жинағы Каролина (Constitutio
criminalis Carolina) сол кезенді дәлірек сипаттайтын заң актісі. Басқа
елдердің заңдары да, одан кейінгі кездері де бұл заңнан алыс кеткен жоқ.
Ф.Энгельс былай деп жазды: Ағылшындардың қылмыстық заңының Европадағы ең
қатаң заң екендігін білеміз. 1810 жылдың өзінде ол өзінің қатыгездігі
жағынан Каролинадан кем түспеді: отқа жағу, доңғалаққа байлап, кескілеп
өлтіру, тірі адамның шек-қарнын ақтару, т.б. жазалаудың көп тараған түрі
болды (2,638 б).
Қылмыскерлікпен күрестің барлық формалары мен әдістері тек қатаң жазалаумен
ғана шектелді. Ондағы басты мақсат - зиянкес адамның көзін жою немесе оны
адам сияқты өмір сүру қабілетінен айыру. Ол кездің ұраны - үрейлендіру мен
қатыгездік.
Бірақ, қатаң жаза қолданудың өзі қатыгездікті тудыратынын өмір көрсетті.
Нәтижесінде қылмыс азайған жоқ, қайта көбейіп кетті. Сондықтан да, алдыңғы
қатарлы ойшылдар бір жағынан жазаның сипатын өзгерту керек, екіншіден
қылмыстың аддын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру керек дегенді
айтты.
Қазіргі тарихи кезең жағдайды жазамен түзетуге болмайтындығын көрсетіп
отыр, сондықтан да оқымыстылар бұл тығырықтан шығудың жолын іздестіруде.
Осыған байланысты мәжбүрлеу жене зорлық принципіне емес, сенімді
мәжбүрлеумен ұштастырған принципке негізделген жаза теориясы ерекше маңыз
алады. Бұл теория жаза қылмыскерлікпен күрестегі маңызды да және әзірше
қажетті құрал болғанмен, ол жалғыз әрі басты құрал емес, тек қосымша ғана
деген түсініктен туындайды.
Қоғамның әлеуметтік өміріндегі жазаның орыны, бәрінен бұрын,
адамгершіліктен, адамға деген қамқорлықтан барып анықталуға тиіс.
Мәжбүрлеудің қылмыспен күрес төсілдерінің бірі екендігін ескере отырып,
бірақ ақтық соңында тек мақсатты тәрбие мен сенім арқылы ғана адамға ықпал
жасауға болатындығын, солар арқылы ғана адамның сезімі мен ойын,
көзқарасын, идеясын, дағдысы мен мінез-құлқын өзгертуге болатындығын
мойындау керек (3,79-83 6.)
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде бұл принциптер
ескерілген және жаза түрлерінің тізімі бұрынғы заңмен салыстырғанда едәуір
өзгерген. Жазаның кейбір түрлері сақталған, ал кейбіреулерін заң шығарушы
алып тастаған.
Сонымен қатар, қоғамдық жұмыстар, бостандықты шектеу, тағы басқадай жазаның
жаңа түрлерінің жүйеге енгізілуі өте дәлелді. Жазаның кейбір түрлерінің
атаулары да, оған сәйкес мазмұны да өзгерген. Әскери және арнайы атақтан
айырудың орнына - арнайы әскери және құрметті атақтан, сыныптық шеннен,
дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградалардан айыру; бас бостандығынан айырмай түзеу жұмыстарына жіберудің
орнына - түзеу жұмыстары. Тәртіптік батальонға жіберу түріндегі жаза
төртіптік әскери бөлімде ұстаумен ауыстырылған.
Өлім жазасы жаза түрлерінің тізіміне кіргенмен, ол ерекше сипаттағы жаза
деп көрсетілмеген.
ҚР ҚК-нің 39-бабында қарастырылған қылмыстық жазалар тізімінде мыналар
бар: айыппүл салу, белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айыру; қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу
жұмыстары; әскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу; камау;
төртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлім жазасы;
арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шеннен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру; мүлкін тәркілеу.
Тиімділігі өте төмен болғандықтан жаңа Қылмыстық кодекстен жазаның
мынадай түрлері алынып тасталды: қоғам алдында бетіне басу, келтірген
нұқсанды жоюды міндеттеу, жер аудару, елден шығарып жіберу, қызметтен
босату, еңбекпен тәрбиелеу профилакториясына жіберу, ата-ана құқынан айыру.
Мұның бәрі 1959 жылғы Қылмыстық кодексте бар болатын.
Бұрын кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалар түрінің арнайы тізімі
қарастырылмаған болатын. Ал қазір, ҚР ҚК-нің 79-бабына сәйкес, 18 жасқа
дейін қылмыс жасаған адамдарға тек мына жазалар қолданылады: айыппұл салу;
белгілі бір қызметпен айналысу құқынан айыру; қоғамдық жұмыстарға тарту;
түзеу жұмыстары; қамау; бас бостандығынан айыру.
Жаңа ҚК-те жазалар жүйесі басқаша құрылған: олар (жаза түрлері) жеңілдеу
жазадан бастап қатаң жазаға қарай тізілген. Бұл қылмыстық заң принципімен
сәйкестігін табады – қылмыскерді жазалағанда жазалау құралдары үнемді
пайдаланылады.
ҚР-ның қылмыстық заңындағы жазалар жүйесінде адамды масқара ететін, оның
денесін жарақаттап, мүгедек ететін жаза түрлері жоқ. ҚР Конституциясының 17-
бабында былай делінген:
1. Адамның қадір-қасиетіне қол сүғылмайды.
2. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге, не жазалауға
болмайды. Сонымен қатар, кәмелетке толмаған адамға, екі қабат әйелдерге,
емшекте баласы бар және жас сәбиі бар әйелдерге жаза қолданылғанда заң
бойынша бірқатар шектеулер қарастырылған.
Сондықтан да бұл қылмыстық заңда жаза түрлерінің толық әрі дәл тізімі
берілген, оларды сот қылмыс жасаған адамға тағайындай алады. Заңда
қарастырылмаған жазаны қолдануға жол берілмейді.
Жаза түрлері өздерінің мазмұны, сотталғанға ықпал жасау тәсілі және
ауырлығы (жазалау сипаты) жағынан бір-бірінен өзгеше болады.
Кейбір жазаларды соттардың міндетті түрде қолдану шарты, шегі және төртібі
тікелей заңда белгіленеді, оның нәтижесінде жазаның әділдігін, лайықтылығын
және жеке даралығын, жаза тағайындағанда заңдылықты сақтауға, жинақтай
келгенде қылмыскерлікпен күрес саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз етуге
жағдай жасалады.
Осы күшіндегі ҚК бойынша жаза жүйесі туралы айтқанда, біріншіден оның озық,
алдыңғы қатардағы принциптер бойынша құрылғанын, сондықтан оған жазалаудың
жаңа тиімді шаралары кіргенін, соңғы бірнеше онжылдықтар бойы қолданылмаған
кейбір жазалардың алынып тасталғандығын атап өту керек. Сонымен қатар, жаңа
ҚК-дегі кейбір кемшіліктерді де айтпай кетуге болмайды. Біздің
пікірімізіне, өмір бойы бас бостандығынан айырудың жазаның бөлек түрі
ретінде жазалар жүйесіне кіргізілмегеңдігі – қателік. Жазаның бұл түрінің
өзінше бөлек жаза болып қарастырылуға құқығы бар, себебі бас бос-
тандығынан айыру жазаның мерзімді түріне жатады, ал өмір бойы бас
бостандығынан айыру – мерзімсіз жаза. ҚК-нің Ерекше бөлігіндегі баптардың
санкцияларында ол жазаның басқа түрлеріне, оның ішінде бас бостандығынан
айыруға балама жаза ретінде көрсетіледі (ҚК-тің 96-бабының 2 бөлігі).
Жүйеге кіретін жазаның барлық түрлері үш топка бөлінеді: негізгі, қосымша
және балама, яғни олар негізгі болып та, қосымша болып та қолданыла алады
(ҚК-тің 39-бабы).
Жазаларды негізгі және қосымша деп бөлудің практикалық маңызы зор. Атап
айтқанда, қосымша жазаларды қолдану – жазаны жеке даралау принципін жүзеге
асыру тәсілдерінің бірі. Жазаның қай түрі негізгі, қайсысы қосымша
екендігін дәл көрсету заңцылық талабына толық сай келеді.
2.2. Жазаның түрлері.
Жазаның негізгі түрлеріне тек өзінше бөлек тағайындалатын жазалар жатады,
олармен басқаларды толықтыруға болмайды, жазаның негізгі
мақсаттарын орындау осылармен байланыстырылған (5, 219 б.)- ҚК-тің 39-
бабына сәйкес, жазаның мұндай негізгі түрлеріне мыналар жатады: қоғамдық
жұмыстарға тарту; әскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу;
қамау; төртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлім
жазасы. Қылмыс жасаған адамға ҚК-тің Ерекше бөліміндегі нормалар
санкциясында белгіленген негізгі жазалардың біреуі ғана қолданылады.
Мысалы, түзеу жұмыстары бас бостандығынан айырумен бірге бір санкцияда
қарастырылғанмен, оларды бір-біріне толықтыру ретінде тағайындауға
болмайды.
Қоғамдық жұмыстарға тарту. ҚР ҚК-нің 42-бабына сәйкес, қоғамдық жұмыстар
сотталған адамның негізгі жұмыстан немесе оқудан бос уақытта тегін қоғамдық
пайдалы жұмыстарды орындауынан тұрады, олардың түрлерін жергілікті атқарушы
органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейді.
Қоғамдық жұмыстар Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі белгілеген
жазаның жаңа түрі болып табылады, ол Қазақ ССР-ның бұрынғы қылмыстық
заңында жоқ еді.
Қоғамдық жұмыстар ҚК-тің Ерекше бөлімінің баптарында 64 санкцияда бар, ол
10, 14% кұрайды.
1997 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексін
күшіне енгізу туралы Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес,
жазаның осы түрін реттейтін міндеттеу Қазақстан Республикасының Қылмыстық-
орындаушылық кодексі күшіне енгеннен кейін, жазаның бұл түрін орындау үшін
кажетті жағдайдың тууына орай, бірақ 2003 жылдан кешіктірілмей, күшіне
енеді.
Жоғарыда аталып кеткендей, қоғамдық жұмыстардың түрлерін жергілікті
атқарушы органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейді,
олар жазаны орындаушы органға – қылмыстық-орындаушы инспекцияға мұндай
жұмыстардың қажеттігін хабарлайды.
Испекция сотталғандарды жұмысқа жібереді. Сотталғандар қоғамдық жұмыстарды
өздері тұрған жерде жасайды.
КР ҚК-нің Ерекше бөлімінің айыпкер сотталған бабының санкциясында
қарастырылған болса, қоғамдық жұмыстар жазаның негізгі түрі ретінде ғана
қолданылады.
Қоғамдық жұмыстар, сонымен қатар, жасалған қылмыс үшін қарастырылған
жазадан жеңілірек жаза тағайындалса, және жазаның өтелмеген бөлігін жұмсақ
жазамен ауыстырған жағдайда қолданылады (71,55 баптар).
Бұл жаза мерзімді жазалар қатарына жатады. Ол сотталған адам қоғамдық
жұмыста болған сағатпен өлшенеді. Заң бұл жазаны алпыс сағаттан екі жүз
қырық сағатқа дейін тағайындауға рұқсат береді.
Жазаны бөлшектеп өтейді – демалыс күндері және сотталған адам негізгі
жұмысында немесе оқуында болмаса – күніне ең көп дегенде 4 сағат, жұмыс
күндері – жұмыстан немесе оқудан кейін 2 сағат, сотталғанның келісімімен 4
сағат жұмыс жасалынады (ҚАК-тің 32-бабының 2 бөлігі).
Қоғамдық жұмыстарды өтеуден әдейі қашқақтаған жағдайда сотталған адам үшін
жазаның бұл түрі ауырырақ жазамен алмастырылады.
ҚР ҚАК-нің 34-бабына сәйкес қоғамдық жұмыстарды өтеуден әдейі қашқақтау
дегеніміз: қоғамдық жұмыстардан қашып сотталғанның тығылып қалуы; бір ай
ішінде еңбек төртібін екі реттен артық бұзуы; бір ай ішінде ешқаңдай
себепсіз қоғамдық жұмыстарға екі реттен артық шықпай қоюы.
Түзеу жұмыстары. Түзеу жұмыстарының мазмұны сонда — сотталған адам жазасын
өзінің бұрынғы негізгі жұмыс орнында өтейді, бірақ оның жалақысынан
мемлекет кірісіне тиісті бір бөлігін үстап тұрады.
Бұл жазалау шарасы қылмыстық заңдарда орын алып отырған адамгершілік
принциптерінің бір кәрінісі.
Ол кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған, бірақ қоғамнан
оқшауламаса да түзелу мүмкіндігі бар адамдарға соттардың бас бостандықтан
айырумен байланысты емес жаза тағайындауына мүмкіндік береді.
Әскери қызмет бойынша шектеу. Қызмет бойынша шектеу — жазаның ерекше түрі,
ол тек әскери қызметте жүріп сотталған әскери қызметкерлерге ғана
қолданылады. Әскери қызмет бойынша шектеу, негізгі жаза ретінде ҚР ҚК-нің
Ерекше бөлімінің нормаларының 22 санкциясында бар, ол 3,4%.
Әскери қызмет бойынша шектеудің мәні — көндіру және мәжбүрлеу әдістерін
сөтті үйлестіру, яғни бұл әскери қызметкер өзінің көсіби міндетін атқара
береді, бірақ сонымен катар оның құқықтары біршама шектеледі. Әскери қызмет
бойынша шектеу, негізгі жаза ретінде, тек мына жағдайда тағайындалады:
Келісім-шарт бойынша қызмет атқарып жүрген әскери қызметкерге немесе
шақыру бойынша әскери қызмет атқарушы офицерге әскери қызмет бойынша шектеу
жазасы тағайындалуы мүмкін, егер әскери қызметке кзрсы олар жасаған қылмыс
үшін ҚК-тің қолданылып отырған баптарының санкцияларында мұндай жаза
көзделген болса, Мысалы, қызметке селқос қарау деп аталатын ҚК-тің 391-
бабы бойынша өскери қызмеггі екі жылға дейінгі мерзімге шектеу, немесе алты
айға дейін қамауда ұстау, не үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан
айыру жазасы тағайындалады.
Әскери қызмет бойынша шектеу келісім-шарт бойынша әскери қызмет атқарып
жүрген, санкцияда түзеу жұмыстары түріндегі жаза көзделген қылмысты
жасағаны үшін сотталған әскери қызметкерге тағайындалады.
Бас бостандығын шектеу. Бас бостандығын шектеу — сотталған адамды қоғамнан
оқшауламай, арнаулы мекемеде, оны қадағалауды жүзеге асыру жағдайында ұстау
(ҚР ҚК-тің 45-бабының 1 бөлігі).
Жазаның бұл түрі жазалар жүйесіндегі жаңалық болып табылғанмен, біршама
бұрынғы қылмыстық заңдағы бас бостандығынан айыруға шартты түрде соттап,
сотталған адамды міндетті түрде еңбекке тарту жазасына үқсайды (1959 жылғы
Каз. ССР ҚК-нің 23—2 бабы, 1993 жылғы 15 қазаңдағы Заң мен кодекстен
алынған). Бас бостандығын шектеу ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімінің нормаларының
130 санкциясында жазаның басқа түрлерімен балама ретінде бар, ол 20,6%.
Тәртіптік әскери бөлімде ұстау. Тәртіптік әскери бөлімде ұстау түріндегі
жаза Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше
бөліміндегі өскери қызметке карсы қылмыстар үшін жауаптылық белгіленген
баптар бойынша тек негізгі жаза ретінде тағайындалады.
Сонымен қатар, егер сот істің мән-жайын және айыпкердің жеке басын ескеріп
алдын-ала үйғарылған бас бостандығынан айыру жазасын тәртіптік әскери
бөлімде екі жылға дейінгі мерзімде ұстаумен ауыстыру мүмкін деп тапса, осы
жаза қолданылуы мүмкін.
Бас бостандығынан айыру. Бас бостандығынан айыру — сотталған адамды арнайы
режимі бар, заңда белгіленген арнайы мекемеге орналастыру арқылы оны
қоғамнан мәжбүрлеп оқшаулау.
Негізгі жаза ретінде бас бостандығынан айыру, ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімі
нормаларының 559 санкциясында көзделген (88,5%).
Кез-келген жаза — белгілі бір субъектіні кандай да бір өмір игілігінен
айырады, оған күйзеліс келтіреді.
Өлім жазасы. Өлім жазасы — ең бір адамды толғандыратын қылмыстық-құқықтық
мәселе. Оның төңірегіндегі дауға тек заңгерлер ғана емес, барлық адамдар
қатысуда. XX ғасырдың 70-80-жылдары өлім жазасын біртіндеп азайту,
келешекге бұл жазадан бас тарту үрдісі дүниежүзілік қауымдастықта анық
байқала бастады. 1989 жылғы 15 желтоқсандағы Азаматтық жене саяси құқықтар
туралы Халықаралық пакгінің Екінші факультативтік хаттамасындағы өлім
жазасынан бас тарту жөніндегі БҮҮ-ның үндеуін көптеген мемлекетгер
қабылдады.
Жазаның қосымша түрлері
Қосымша жаза — негізгі жазамен салыстырғанда қосалқы сипаттағы жаза, ол тек
негізгі жазаны қолдану жазалаудағы мақсатты қамтамасыз ете алмайтын
жағдайда қолданылады (5, 220 б.)
Қосымша жазаны қолданғанда мынадай талаптар сақталуы тиіс:
— қосымша жазаның өзінше тағайындалуы мүмкін емес, ол тек жазаның негізгі
түрлерімен бірге тағайындал ады;
— қосымша жазалар неғүрлым ауыр қылмыстар жасалғанда, және заңда
көрсетілген жағдайларда негізгі жазаларға біріктіріледі. Заң бойынша
қосымша жаза қолданылуы мүмкін емес адамдарға олар тағайындалмайды: мысалы,
бас бостандығынан айыруға шартты түрде сотталған адамның мүлкін тәркілеуге
болмайды;
— қосымша жаза негізгі жазадан қатаң болуға тиіс емес, олай болған
жағдайда негізгі және қосымша жазаларды үйлестіру принципі
ақталмайды;
— қосымша жазаның түрі негізгі жаза сияқты болуға тиіс емес, бұл жағдайда
жазаның бір түрі, өзінің заңда рұқсат етілген мерзімі немесе мөлшері
жағынан үлғайған болып саналады;
— басты жазалау элементтері негізгі жазаның элементтерімен сәйкес
келетін қосымша жаза тағайындауға болмайды (мысалы, белгілі бір лауазымда
істеу құқығынан айыруды белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыруға
қосымша ретінде). Егер жасалған қылмыс сараланатын заң міндетті түрде
қосымша жаза тағайындауды көздесе, мундай жазаны қолданбау ҚК-тің 55-
бабында көзделген жағдайларда ғана орын алады (осы қылмыс үшін
қарастырылған жазадан жеңілірек жаза тағайын-дағанда).
Арнаулы, әскери немесе құрметті атақтан, сыныптық шеннен, дипломатиялық
дөрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік награ-далардан айыру.
Жазаның бұл түрі соггалған адамға моральдық-психологиялық жағынан әсер
етеді, оны бұрынғы қызметі үшін алған, өзі мақтан түтып жүрген ерекше
белгілерінен айырады, белгілі бір
жеңілдіктерден, артық құқықтардан айырады, соттылықтың өзіне қарағанда үзақ
уақыт материалдық залал шегеді. Сонымен катар қосымша жазаның бұл түрі
соттылық жойылғаннан кейін де, оның болашақ кәсіби қызметін шектеуі мүмкін.
Қысқасы, бұл жаза негізгідеы де күштірек.
Мүлікті тәркілеу. Мүлікті тәркілеу — сотталған адамның меншігі болып
табылатын мүліктің бәрін немесе оның бір бөлігін мемлекет меншігіне
мәжбүрлеп өтеусіз алу (ҚР ҚК-нің 51-бабының 1 бөлігі).
Қосымша жазалардың ішіндегі ең қатаңы болып табылатын бұл жаза бас пайда
үшін жасалған қылмысқа тағайындалады, егер ҚК-тің Ерекше бөлімінің
айыпкерге қолданылатын санкциясында қарастырылған болса (ҚР ҚК-нің 51-
бабының 2 бөлігі). Егер негізгі жаза бас бостандығынан айырумен байланысты
болмаса, мүлік тәркілеуді қосымша жаза ретінде пайдалану мүмкіндігіне еш
шектеу қойылмаған.
Жазаның балама түрлері
Балама жазалар қатарына айыппүл салу және белгілі бір лауазымды атқару
немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру жатады, ягаи бұл
жазаларды тек өзінше ғана қолданбай, ҚР ҚК-нің 40, 41-баптарында
көрсетілген жағдайларда, оларды жазаның басқа түрлерімен де бірге қолдануға
болады.
Айыппұл салу. Айыппүл — ҚР ҚК-нің 40-бабында көзделген шекте, заңмен
белгіленген және жаза тағайындау сөтіне қолданылып жүрген айлық есептік
көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде не
сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3-5
І-тарау. Қазақстан Республикасындағы жазаның түсінігі және оның мақсаттары.
1.1. Жазаның
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-9
1.2.Жазаның мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 10-17
ІІ-тарау. Қазақстан Республикасында Жазаның жүйесі және олардың түрлері.
2.1. Жазаның жүйесінің ұғымы және маңызы ... ...18-23
2.2. Жазаның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-
30
ІІІ-тарау. Жаза тағайындалуы.
3.1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері ... ... ...31-36
3.2. Қылмыстың жауапкершілікпен жазаны жеңіл- дететін және ауырлататын
мән жайлары ... ... 37-44
3.3.Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1993 жылы 24
маусымдағы №2 қаулысы пленумның 1994ж. 23 –желтоқсандағы № 4 қаулысымен
енгізілген өзгерістері ... ... .. 45-53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 54-55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...56-57
Кіріспе.
Заңдылық пен құқық тәртібіне байланысты практикалық міндеттерді шешуде
мемлекетіміздің құқықтық жүйесінің бір тармағы болып табылатын қылмыстық
заңның рөлі едәуір, ол заң бұзушылықтың қылмыс сияқты аса қауіпті түрімен
күресуге бағытталған. Жаза - мемлекет қолындағы маңызды құрал, ол арқылы
мемлекет адамды, оның құқын, бостандығын, заңды мүддесін, меншікті,
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конституциялық құрылысты, еліміздің
аумақтық бүтіндігін, қоғам мен мемлекеттің заңмен корғалатын мүдделерін,
адамзаттың бейбіт өмірі мен кауіпсіздігін ңылмыстық қастандықтан қорғайды.
Ол қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың басты формасы және
қылмыскерліктің алдын алу шараларының бірі болып табылады.
Біздің елімізде жаңа ҚК-тің қабылдануына байланысты осы маңызды заңның
баптарына түсініктеме беру кажеттігі туындап отыр. Ол осы заңның кейбір
баптарын дұрыс түсініп, оны іс жүзінде қолдану үшін қажет. ҚК-те жазаның
жаңа түрлері қарастырылған, олар: қоғамдық жұмысқа тарту, әскери қызмет
бойынша шектеу, бас бостандығын шектеу, қамауға алу. Бұл жазаларды қолдану
бас бостандығынан айыру сияқты жазалардың азаюына, ал өмір бойы бас
бостандығынан айыру - өлім жазасын қолдануды азайтуға сеп болады. Бас
бостандығынан айыру жазасының онша тиімді жаза емес екендігін ескерсек, бұл
біздің мемлекетіміздің қылмыстық жазаға қатысты саясатындағы дұрыс бағыт.
Әртүрлі жазаны дұрыс қолдану үшін ҚК-тің 39-бабында көрсетілген жазалардың
әрбір түрінің мазмұнын, негіздемесін және қолдану ретін түсіну кажет.
Жаза тағайындау — мемлекеттік органның маңызды да жауапты міндеті, себебі
жаза тағайындау арқылы ғана қылмыс жасаған адамның әрекетіне қорытынды баға
беріледі. Жаза тағайындау барысында заң нормалары бұзылса, ол ауыр зардапқа
әкеп соғады. Мысалы, шектен тыс катаң жаза берілсе, сотталған адамда ыза-
кек туады. Ал өте жеңіл жазаланған адам жазаға онша мән бермейді. Бұл екі
жағдайда да қылмыс қайта жасалынуы мүмкін, себебі әділқазылық принципі
сақталмағандықтан, жаза өз мақсатына жетпейді.
Жаза тағайындағанда сот ҚК-тің 52-62, 80-баптарында қарастырылған жаза
тағайындау тәртібін, сондай-ақ қылмыстық заң принциптерін (заңдылықты,
қылмыстық қудалау шараларын үнемдеу, жазаны жеке адамға сәйкес даралау,
т.б.) басшылыққа алуға тиіс. Бұл жағдайда сот ҚК-тің 38-бабында белгіленген
жазалардың мақсатын негізге алады.
Жазаға байланысты осы және басқа да мәселелер ұсынылып отырған оқу
құралында қарастырылған. Мемлекеттің қылмысқа қарсы күрестегі қолданылатын
шаралары сан түрлі мемлекет қолданатыны осы шаралар ішіндегі ең негізгісі
де, ең ықпалдысы да –жаза, яғни жазалау шарасы болып табылады.
Қылмыстық–құқықтық нормалардың бұлылмауы мемлекет мәжбүрлеу арқылы жүзеге
асырады. Себебі басқа құқық нормаларға қарағанда қылмыстық құқықтағы тыйым
салынған нормалар жиірек бұзылады және оның мемлекет, қоғам мүддесіне
немесе жеке азаматтардың мүддесіне тизізетін залалы басқа құқық салаларының
нормаларының бұзылуына қарағанда ана ғұрылым мол.
Жаза –мемлекеттің мәжбүрлі шарасы. Ол қылмыс жасаған тұлғаға тек ерекше
мемлекеттік орган, сот арқылы осы жөнінде шығарылған үкім негізінде ғана
қолданылады. Ал, үкім Қазақстан Республикасы атынан шығарылады. Мемлекеттік
мәжбүрлеудің басқа шаралары лауазымды қызмет иесінің атынан немесе басқа да
билік басқару органдарының атынан қолданылады.
Жаза – бұл мемлекеттік жазалаудың заңдарда орнаған түрі. Қылмыстық
Кодекстің 38 – бабында жазаның түрлері толық қамтылған. Қылмыс жасаған
тұлғаға сот жазаның аталған бапта көрсетілген басқа түрлерін қолдана
алмайды.
Заң тұрғысынан алып қарағанда, жаза қылмыстың құқықтық салдары болып
табылады. Қылмыспен жаза - өзара тығыз байланысқан құқықтық ұғымдар.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің шарасы ретінде – қылмыс болып табылатын құқық
бұзушылыққа ғана қолданылады.
Жазаның өзіне тән міндетті қасиеті – жазалау. Жазаны –жазалаудың күшпен
қолданылатын, мәжбүрлейтін жағы, яғни сотталған тұлғаны заңда көзделгендей
құқықтарымен бостандықтарынан айыратын немесе оларды шектейтін жағы деп
түсіну керек. Жаза қылмыскерге қашанда белгілі бір айырылу, қайғы –қасірет
шектіреді. Олар тән азабы, рухани сипатта, қаражаттқа қатысты немесе басқа
да сипатта болуы мүмкін. Мысалы, бостандығынан айырылған, қамауға алынған
кезде сотталушы тұлға жеке басының бір қатар құқығынан айырылады. Ең
алдымен, ол бостандығынан айырылады оның өзінің отбасымен, достарымен,
туған –туысқандарымен қарым –қатынасы үзіледі. Мүлкі тәркіленгенде немесе
айыппұл салынғанда, сотталушының қаражатының жағдайы нашарлап кетеді. Ал
жазаның белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру сияқты шарасы –лауазым, мамандық таңдау пайдалану құқығын
шектеуге ұсынылады. Жазаның жазалаушы элементтері оның қорқыныш тудыру
(үрейлендіру) сияқты қасиетін алға тартады.
Жаза жүйесі деп қылмыстық заңмен белгіленген, салыстырмалы ауырлығы
ескеріле отырып, белгілі тәртіппен орналастырылған жаза түрлерінің соттар
үшін міндетті және толық тізімі айтылады. Қазақстан Республикасының 1997
жылғы Қылмыстық Кодексінде жаза жүйесі 39 –баптың бірінші бөлігінде
орнықтырылған.
І-тарау. Қазақстан Республикасындағы жазаның түсінігі және оның мақсаттары.
1.1. Жазаның түсінігі.
Қылмыскерге тек қылмыстық жазалау шараларын, оның ішінде ауыр, қатал жаза
қолдану арқылы ғана қылмыскерлікті біржола жеңе алмайтындығымызды тарих
дәлелдеді. Ал, қылмыскерліктің алдын алу, одан сақтандыру шараларының бұл
күресте көмегі көп екендігі сөзсіз.
Қылмыскерлікпен күресте мемлекет басқа да шараларды қолданады. Мұндай
шаралардың бірі — жаза.
Қылмыстық заң нормаларын сақтауды мемлекет мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз
етеді, себебі бұл нормалардың бұзылуы заңның басқа салаларындағы
нормалардың бұзылуына қарағанда мемлекет мүддесіне, қоғам мүддесіне немесе
жеке азаматтар мүддесіне үлкен зиян келтіреді.
Жаза қолданудағы мақсат – адам мен азаматтың құқығын, бостандығын, заңды
мүдделерін, бейбіт өмір мен адамзат қауіпсіздігін, меншікті, ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған
ортаны, конституциялық құрылысты және Қазақстан Республикасы аумағының
тұтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заң қорғайтын мүдделерін қара
ниет қастандықтан қорғау.
Қазақстан аумағында бұрын күшінде болған қылмыстық заңда (1998 жылдың 1
қаңтарына дейін 1922 және 1926 жылдарғы РСФСР Қылмыстық кодексі, одан кейін
1959 жылғы Қаз ССР ҚК-і) жазаға анықтама берілмеген. Сондықтан да жаңа ҚК
қабылданғанға дейінгі қылмыстық — заң әдебиеттерінде жазаға берілген
әртүрлілі анықтамаларды кездестіруге болады. Олардың бір – бірінен онша
айырмашылығы жоқ, оларда жаза дегеніміз — қылмыстық заң негізінде қылмыс
жасаған адамға қатысты сот қолданған мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы
деген мазмұн бар.
Республиканың Қылмыстық кодексі жаза түсінігіне мынадай анықтама береді:
Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша дайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және
адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы Кодекспен көзделген айыру немесе
оларды шектеу болып табылады. (38-бап).
Бұл анықтамадан жаза белгілерінің жиынтығы шығады. Оны қылмыс жасаған
адамға мемлекеттік ерекше орган – сот ғана үкім негізінде қолдана алады.
Үкім тек Қазақстан Республикасының атынан шығарылады. Мемлекеттік
мәжбүрлеудің басқа шаралары лауазымды адамның атынан немесе қандай да бір
мемлекеттік органның атынан қабылданады.
Занды күшіне енген сот үкімі барлық мекемелер, кәсіпорындар мен ұйымдар
үшін міндетті болып табылады, ол Қазақстанның барлық аумағында орындалуға
тиісті.
Үкімде тағайындалған жаза қатаң дара сипатта болады, ол тек қылмыс жасаған
адамға ғана қатысты және басқа адамдарға (сотталғанның туған-туыстарына)
таралмайды.
Жазаның орындалуы мемлекет күшімен жүзеге асырылады. Қоғамдық ықпал жасау
шараларының жазадан айырмашылығы сол – олардың артында мемлекеттік күш
емес, қоғамдық пікір тұрады.
Қоғамдық ықпал ету шараларын мемлекеттік органдар емес, қоғамдық ұйымдар
қолданады. Жаза – мемлекеттік мәжбүрлеудің заңмен белгіленген шарасы. ҚК-
тің 38-бабында жаза түрлері түгелдей келтірілген. Қылмыс жасаған адамға сот
жазаның бұлардан басқа түрін қолдана алмайды.
Қылмыс пен жаза - өзара тығыз байланысты құқықтық түсінік. Мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы ретінде жаза тек қылмыс үшін қолданылады.
Жазаға тән ерекшелік — міндетті түрде жазалаудың болуы. Жазалау дегеніміз
жазаның мәжбүрлеу, зорлау сипаты. Олар күш көрсету, моральдық,
материалдық және басқадай ықпал ету арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы: бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда сотталған адамның
көптеген құқықтарына шек қойылады, ол бостандығынан айырылады, оның
отбасымен, дос – туыстарымен байланысы үзіледі. Мүлкін тәркілегенде,
айыппүл алғанда ол материалдық шығын көреді. Белгілі бір қызметке тұру
немесе қызметпен айналысу құқынан айыру сияқты жаза шарасы адамның қызмет,
көсіп тандау құқына шектеу салады. Жазаның жазалау сияқты элементінде
қорқыту сипаты бар. Тағайындалған жазаның ауыр-жеңілдігі жасалған қылмыстың
сипатына және қаншалықты ауыр екендігіне, айыпкердің жеке басына және басқа
мән-жайларға байланысты.
Жазалау жазаға тән ерекшелік бола тұрса да Қылмыстық кодексте ол жаза
мақсаты ретінде қаралмайды (ҚК-тің 38-бабының 2 бөлігі). Бұрынғы ҚК-терде
де жазалау жазаның мақсаты ретінде қарастырылмаған.
Дегенмен, бірқатар ғалымдар жазалауды жаза мақсаты ретінде қарастырған.
Атап айтқанда, Н.А.Беляев былай деп жазды: Жазаның мақсаты жазалау, ол
дегеніміз жасаған қылмысы үшін айыпкерді күйзелту, бостандығынан айыру
(1). И.И Карпец (2) пен А.Н.Тарбагаевтың (3) еңбектерінде де осындай
пікірлер айтылған.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы болып табылатын жазада соттылық
сияқты өзіне тән сипат бар, ол кейін құқықтық және моральдық тұрғыдан
өзінің теріс зардабын тигізеді. Мысалы, егер адам жаңадан қылмыс жасаса,
оның бұрынғы қылмысы үшін соттылығы қылмыстық жауапкершілікті ауырлататын
мән-жай болып табылады.
Бұрын қасақана қылмыс жасағаны үшін соттылығы бар адамның жаңадан қасақана
қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады (ҚК-тің 13-бабы).
Қайталанудың болуы тағайындалған жазаның түріне және мөлшеріне, сондай-ақ
бас бостандығынан айыру жазасын тағайындағанда колонияның нысанына әсер
етеді (ҚК-тің 48-бабы).
Мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының басқа түрлерінен жазаның айырмашылығы сол
— қылмыс жасаған адамға және оның әрекетіне сот тек құқық тұрғысынан ғана
емес, сонымен қатар моральдық тұрғыдан теріс баға береді.
Сондықтан да жаза тағайындау дегеніміз қылмыс жасаған адамға мемлекет
атынан берілген теріс баға.
Сонымен қылмыстық жаза – қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы, оны қылмыс жасап айыпты болған адамға қатысты сот өз үкімімен
қолданады, онда жазалау сипаты болады және осы қылмысты жасаған адамның
айыбы мемлекет атынан бетке басылады (теріс баға беріледі).
1.2. Жазаның мақсаттары
Әрбір мемлекеттік мәжбүрлеу шарасының өз міндеті, өзіне тән мақсаты болады.
Жазаның мақсаты дегеніміз тікелей жаза тағайындау, оны қолдану және іске
асыру арқылы мемлекет қол жеткізуге ұмтылатын әлеуметтік нәтиже.
Жазаның нақты мақсаты Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдарының
алдында тұрған жалпы міндеттерден туындайды (ҚК-тің 2-бабы).
Жазаның мақсатын анықтаудың, бәрінен бұрын, соттың заң қолдану қызметінде
маңызы зор. Нақты адамға катысты жазаның түрін, мөлшерін анықтай отырып сот
жазаның заңда белгіленген мақсаттарын басшылыққа алуға тиіс. Бұл талапты
елемеу – заңсыз, дәлелсіз жаза тағайындауға, әділетті емес үкім шығаруға
әкеп соғуы мүмкін.
Жазаның мақсатына заң тұрғысынан анықтама беру — жаза қолданудың
тиімділігін ғылыми зерттеу үшін де қажет. Мысалы, бірінші рет жасалған
қылмыстардың жалпы санының көбеюі, не азаюы жалпы қылмыстың алдын алудағы
мақсаттың көрсеткіші бола алады. Ал қайталанған қылмыстың деңгейі — арнайы
алдын алу шаралары үшін және сотталғанды түзеу үшін сондай көрсеткіш
болады.
Жазаның мақсаты ҚК-тің 38-бабында былай көрсетілген: Жаза әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және
сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан
сақтандыру мақсатында қолданылады.
Яғни, жазаның мақсаты:
а) әлеуметтік әділеттілікгі қалпына келтіру;
б) сотталғанды түзеу;
в) сотталған тарапынан жаңа қылмыстың жасалуын болдырмау (арнайы, жеке
сақтаңдырудың мақсаты);
г) басқа адамдар тарапынан қылмысты болдырмау (жалпы сақтаңдырудың
мақсаты).
Жаза қолданылған әрбір жағдайда осы мақсаттар бірге карастырылуы тиіс.
Сонымен әлеуметтік әділеттілікті калпына келтіру — жаза мақсатгарының бірі
болып табылады. Кандай қылмыс болмасын әлеуметтік әділеттілікті бұзады.
Мысалы, күші басым адам әлсіз адамды соққыға жығады. Ер адам күш көрсетіп,
әйел зорлайды. Лауазымды адам өз қызмет бабын пайдаланып, азаматтардың
құқықтары мен занды мүдделеріне елеулі нұқсан келтірді. Осы көрсетілген
жағдайлардың әрқайсында біреу жасаған қылмыстың нәтижесінде екінші адамға
қатысты әлеуметтік әділеттілік бұзылған.
Айыпкерге жаза тағайындағанда сот тек жәбір шеккен адамға ғана емес, жалпы
қоғамға қатысты әлеуметтік әділеттілікті біршама болса да қалпына келтіруге
әрекет жасауға тиіс. Қылмыскерді бас бостандығынан айыру, оны күйзелту
жәбірленгеннің аз да болса көңілін басады, жасалған қылмыс нәтижесінде
өзінің бұзылған құқықтары мен занды мүдделері қалпына келеді деп
үміттенеді. Мысалы, мүлкі ұрланып жәбір көрген адам ұрланған мүлкін
қайтарып алады немесе өзіне келген залалды ақшалай өндіріп алады.
Ал, жалпы қоғам көлеміңде әлеуметтік әділеттілік қалпына келу үшін сот әділ
жазаны көпшілік алдында (сот процестері негізінен ашық мәжілістерде өтеді)
тағайындайды, сол арқылы көпшілікке қылмыстық заңды бұзған адамды
мемлекеттің жазалайтындығын, жазалай отырып қоғамдық төртіпті, қоғамдық
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, жалпы халық денсаулығын, басқа да
игіліктерді қорғайтындығын білдіреді. Қылмыскердің жазаланғанын естіген
адамның көңілі орнына түседі. Жазаның мақсатын заң әлеуметтік
әділеттілікпен байланыстырады, сондықтан сот тек ғана әділ жаза тағайындау
үшін өте ұқыптылық танытуға тиіс. Онсыз жазаның әлеуметтік әділеттілікті
қалпына келтірудегі мақсатына қол жеткізу мүмкін емес.
Жаза қолданғанда адамдар әділеттікті сезінеді, ал кейбір жағдайларда
қылмыскердің жасаған әрекеті олардың наразылық сезімін тудырады. Сондықтан
да қатаң болса да әділ жазаны көпшілік қанағаттанғандық сезіммен
кабылдайды. Керісінше, әділетсіз, кінәсіне сай емес жаза тағайындау жазаның
мұндай маңызды мақсатын жоққа шығарады. Жазаның басқа бір маңызды мақсаты —
сотталғанды түзеу. Ондай мақсаттың болуы Қазақстан Республикасы қылмыстық
заңындағы адамгершілік сипатты көрсетеді.
Қылмыс жасаған адамға заңды қолдана отырып, мемлекет ол адамның жазаны
өтегеннен кейін қоғамға басқа қылмыс жасамайтындай болып оралуын көздеуге
тиіс.
Түзеу дегеніміз - адам бойындағы қылмыс жасауға итермелейтін қасиеттерді
жою.
Түзеудің мақсаты адамның мінез-құлқын, іс-әрекетін қайта қалыптастыру, жаңа
қылмыс жасауға себеп болатын бойындағы теріс қасиеттерден оның арылуына
мүмкіндік туғызу. Түзеу барысында сотталғанның бойына бұрын онда болмаған
әлеуметтік-пайдалы қасиеттер егіледі, бұрын болып кейін жоғалып кеткен
жақсы қасиеттердің көзі ашылады. Ол қасиеттер, мысалы, басқа адамды, оның
құқықтары мен мүддесін сыйлау, қоғамдық тәртіпті сақтау, т.б. Жазаны
орындау барысында сотталған адамның көзқарасы, сенімі, әдет-салты жақсы
жаққа қарай өзгерсе - түзеу мақсатының орындалғаны болып табылады. Түзелген
адам қылмысты жазадан қорыққандықтан ғана емес, жазаны орындау барысында
қандайда бір дұрыс ықпал болғандықтан жасамайды.
Түзеу процесі алдын ала тергеу кезінен басталады, бірақ сот мәжілісі
кезінде белсендірек жүргізіледі. Содан кейін, жазаның нақты түрі
тағайындалғаңда, сол жазаның орындалу барысында ол өз жалғасын табады.
Әртүрлі жаза шаралары түзеудің әртүрлілі төсілін, әдісін және жолын
қарастырады. Жазалау шарасы да, түзеу тәсілдері мен қайта тәрбиелеу
әдістері де қылмыстың ауырлығына, оны жасаған адамның жеке басына карай
қолданылуға тиіс.
Бас бостандығынан айыру жазасын өтегенде сол жазаны өтеу режимі, қоғамдық-
пайдалы еңбек, тәрбие жұмыстары түзеудің басты тәсілдері болып табылады.
Қылмыстық-орындаушылық заңдарда түзеудің басқа да тәсіддері қарастырылған.
Бұл мақсатқа барлық уақытта бірдей қол жете бермейді, ал өлім жазасы сияқты
жаза тағайындалғанда оған қол жеткізу тіптен мүмкін емес.
Сотталған адамды түзеу мақсаты әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру
мақсатымен тығыз байланысты. Егер тағайындалған жаза өте қатаң немесе өте
жұмсақ болса, бұл жағдай әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтірудің орнына
сотталған адамды түзеу процесіне кесірін тигізеді, себебі жосықсыз катаң
жаза оны алған адамның ыза-кегін тудырады, ал өте жеңіл жаза алған адам
қандай қылмыс жасасам да қатаң жаза алмаймын деген сенімде болады.
Жазаның өзіндік, жеке мақсаты — арнайы (жеке) сақтандыру мақсаты. Оның мәні
де, мазмұны да — сотталған адам тарапынан жаңа қылмысты болдырмау.
Қылмыстан сақтандыру шарасы сол қылмыс жасаған адамға тікелей бағытталады.
Әдебиеттерде арнайы сақтандыру шараларының мазмұны және оған қол жеткізу
төсілдері жайында ортақ пікір жоқ. А.И. Марцевтің пікірінше, арнайы
сақтандыру шараларының мәні — қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамның
жаңа қылмыс (немесе жаңа қылмыстар) жасауына жол бермеуде және бұл
мақсатқа жазалау, тәрбиелеу арқылы тікелей қол жеткізуге болады.
Ал, И.И. Карпецтің пікірінше, нақты адамға жаза тағайындағанда арнайы
сақтандырудағы мақсатқа мына әдістермен қол жеткізуге болады: қылмыскерді
қылмыс жасау мүмкіндігінен айыру; қылмыскердің көңіл-күйіне ықпал жасау;
зәресін алу.
Арнайы сақтандырудағы мақсатқа мына жолдармен қол жеткізуге болады.
Біріншіден, сотталған адамды жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінен айырады.
Қылмыстық заңда белгіленген жазалар жүйесінде сотталған адамның жаңа қылмыс
жасау мүмкіндігін жоққа шығаратын көптеген амалдар қарастырылған.
Мысалы, бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда тиісті режим
сақталады, тұрақты күзет қойылып, кадағалау жасалынады, туыстарынан, дос-
жарандарынан оқшау ұсталады, қылмыс жасау құралы немесе қаруы боларлықтай
ақшаны немесе заттарды өзінде ұстауына тыйым салынады. Белгілі бір
лауазымды атқару құқығынан айырғанда адам бұрынғы жұмысын атқара алмайды,
жаңа қылмыс жасау үшін ол қызметті пайдалана алмайды.
Екіншіден, арнайы сақтандырудағы мақсатқа жазамен қорқыту арқылы қол
жеткізуге болады. Жазамен қорқыту сол жазаның қалай да болатындығына
байланысты. Егер де жаңадан жасаған қылмыс үшін жазадан құтылмайтынын
мойындаса, ол қылмыстан бас тартуы мүмкін.
Сотталған адамның басына қандай да бір күйзеліс келсе, ол жаңа қылмыс
жасаудан бас тартуы мүмкін, себебі қайталап жасалған қылмыс үшін заңда
катаң жаза қарастырылған (ҚК-тің 54-бабының 1 бөлімінің а тармағы).
Бұрынғыдан да бетер қатаң жазалану үрейі адамды жаңа қылмыс жасаудан бас
тартуға мәжбүр етеді.
Үшіншіден, арнайы сақтандырудағы мақсатқа жазаны өтеу барысында сотталған
адамның көңіл-күйіне ізгі ықпал ету арқылы қол жеткізуге болады, ол да
сотталған адамның жаңа қылмысқа бармауына сеп болады.
Сонымен қылмыстан арнайы сақтандырудағы мақсат сотталған адамды түзеу
мақсатымен тығыз байланысты.
Ал, қылмыстан жалпы сақтандырудағы мақсат қылмысты сотталған адам тарапынан
болдырмау емес, негізінен, қылмысты басқа адамдарға, заң талаптарын
сақтауда сенімсіздік танытатын адамдарға жасатпау.
Қылмыстан арнайы сақтандырудан оның айырмашылығы - мұндағы мақсат қылмыс
жасаған жеке адамға емес, заңды, басқа да нормативтік актілерді бұзуға
икемді, тиянақсыз адамдарға ықпал жасау. Жазамен қорқыту, қылмыс жасаған
жағдайда оны қолдану қаупі қылмысқа бейім адамдарға тосқауыл болады,
қылмыстық ниеттен қайтарады. Жасалған қылмыс үшін жаза қолдану үрейі
тұрақсыз адамдарды қылмыс жасаудан сақтандырады.
Жазаның жалпы сақтандыру шараларындағы ықпалы, біріншіден, қылмыстық заңның
жарияланып, онда әрбір нақты қылмыс үшін белгіленген жазаның
көрсетілгендігінде; екіншіден, қылмыс жасаған нақты адамға согтың жаза
тағайындауында, үшіншіден – тағайындалған жазаның орындалу процесінде, деп
жазады М.Д.Шаргородский.
С.В. Полубинская жалпы алдын алу шараларын екі түрге бөледі: жалпы
сақтаңдыру шаралары, тар мағынада түсінгенде, негізінен қорқыту шаралары
және біршама тәрбие арқылы қылмыс жасауға бейім адамға ықпал жасау; жалпы
сақтаңдыру шаралары, кең мағынада түсінгенде, қоғамның барлық мүшелеріне
жазаның тәрбиелік ықпал етуі.
Жазаны қолданғанда жазаның барлық мақсаттары бірден қамтылады. Бірақ бұл,
сол мақсаттардың бәріне бірдей қол жеткізу емес. Мысалы, қылмыскерді
колонияда үстап оны оқшаулағанда, ол сол жаза өтеп жатқан кезінде ешқашан
жаңа қылмыс жасай алмайды (мұнда арнайы сақ-тандырудағы мақсатқа қол
жетеді), бірақ бұл жағдайда барлық уақытта бірдей түзеу мақсатына қол
жеткізе алмаймыз. Жаза мақсаттарына байланысты Сот үкіміне мысал
келтірсек. Болған оқиғаның мән жайы:
05.11.2007. жылы шамамен сағат 2130 –да С.А. Бегалиев Шымкент қаласы
Республика данғылы Шымкент қонақ үйінің бірінші қабатында орналасқан
Джой атты түнгі клубқа өзінің танысы А.Пузыреваның туылған күнін аттап
өтуге келді және өзінен бөлек басқа да таныстарының туған күнге
шақырылғанын атап айтқанда Е. Дружкова, А.Аруханова, А.Бандаренканы көрді.
Кейін С. Бегалиев жоғарыда көрсетілген тұлғалармен клубтың ашылуын клуб
алдында күтіп тұрды. Осы уақытта С. Бегалиев өзінің қалтасында пышақ бар
екенін біліп және клубқа кірер уақытта күзет қызметкерлерінің тексеретінін
біліп кірер уақытта өзінің пышағын уақытша сақтауға А. Пузыреваға берді.
Себебі, күзет қызметкерлері тек ербалдарды тексереді. Ешбір қыйындықсыз
С.Бегалиев өзінің таныстарымен түнгі клубқа кіріп А. Пузыреваның туылған
күнін атап өтуді бастады. С. Бегалиев бірнеше бакал сыра ішіп
А.Бандаренкаға тиісуді бастады және күзет қызметкерлерінің тарапынан
ескерту алып тынышталды. С. Бегалиев клуб ішінде А. Пузыревадан өз пышағын
қайтаруын бірнеше рет сұрады. Отырыс уақытында столға А. Пузыреваның танысы
осы клубта аспазшы болып қызмет атқаратын С.Ю. Чибисов келді, ол туылған
күн иесін құтықтап өз жұмыс орынына қайтты. Түнгі сағат 300 –ге дейін
клубта болған С. Бегалиев өз таныстарымен бірге клубтан шығып үйлеріне
қайтуын шешті. Осы уақытта А. Пузырева мен С. Чибисов екеуінің кетіп бара
жатқанын С. Бегалиев көріп оларға жүгіріп жетіп алады және А. Пузыревадан
өз пышағын қайтаруын сұрады. өз пышағын қайтарып алғаннан соң А.Пузыреваның
шетке қашуын сұрады себебі, С. Чибисовпен сөйлесіп алатынын айтты. С.
Бегалиевпен С. Чибисовтың сөйлесулерінің ақыры ұрысқа айналып С. Чибисов
С. Бегалиевті итеріп жібергендігі салдарынан С. Бегалиев жерге құлап түсті.
С. Бегалиев қалтасынан пышағын алып С. Чибисовты өлтіру мақсатында өмірге
қауіпті жерлеріне атап айтқанда: көкірегіне, ішіне бірнеше рет пышақ ұрды.
Нәтижесінде С. Чибисов алынған дене жарақаттарының салдарынан біраз уақыт
өткеннен кейін Шымкент қаласы БСМП №2 жан сақтау бөлімінде қайтыс болады.
Сот Медицина сараптамасының қорытындысы бойынша № 12. 97. 29. 11. 2007ж.
С. Чибисовтың өлімінің себебі денеге пышақ кіруі яғни көкірегінің, ішінің
жарақаттауы және көп қан жоғалтуынан.
Сонымен сотталушы С. Бегалиев алкогольдік зат пайдаланған яғни мас күйінде
кісі өлтіру қылмысын яғни басқа бір адамды С. Чибисовты қасақана денесіне
бірнеше рет пышақ ұрып осы арқылы Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 96 –бабының бірінші тармағы бойынша қылмыс жасады. Осы оқиға
бойынша сот үкімі:
Бегалиев Султанбек Арсенұлы Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекісінің
96 –бабының бірінші тармағы бойынша кінәлі деп танылып осы бап бойынша
Қатаң режімдегі Түзеу колониясына 8 –жыл бас бостандығынан айырылуға
сотталды. Осы үкім бойынша өз пікірім:
Сот үкімін өте орынды деп есептеймін, себебі жасалған қылмысына берілген
жаза сай және өте орынды С. Бегалиев жазасыны өтеп шыққаннан соң
тәрбиеленіп жаңа қылмысқа бармайды деп ойлаймын.
ІІ-тарау. Қазақстан Республикасында Жазаның жүйесі және олардың түрлері.
2.1. Жазаның жүйесінің ұғымы және маңызы.
Жазалар жүйесі дегеніміз – ауырлығы ескеріліп белгілі бір ретпен
орналасқан, толық берілген және сот үшін міндетті болып табылатын,
қылмыстық заңда бекітілген жазалар түрінің тізімі. Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде жазалар жүйесі 39-баптың 1
бөлігіңде орналасқан.
Әділқазылық мәселелерін шешуде жазалар жүйесін белгілеудің методологиялық
және практикалық елеулі маңызы бар.
Оның методологиялық маңызы сол - әрбір жазаның қолдану жағдайын, дәл шегін
және төртібін көрсетіп, олардың толық тізімін беру арқылы қылмыспен күресте
жазалау саясатының бірлігіне, сот қызметінде заңдылық принципін сақтауға
қол жетізе аламыз. Ал оның практикалық маңызы сол - онда жазаның түрлері
бір жүйемен (ең жеңілінен бастап ең ауырына қарай) берілген, соның
нәтижесінде сот заңға сүйене отырып, сот практикасының төжірибесін,
қоғамдық көзқарасты және ғылыми ұсыныстарды ескеріп, сотталғанға ықпал
жасаудың әртүрлілі шараларын тиімді де үтымды пайдалана алады.
Заңмен белгіленген жазалар жүйесінің маңыздылығы сонда - ол арқылы қай
жазаның аса қатаң, ал қай жазаның онша қатаң емес екендігін анықтай аламыз.
Бұл тек жаза тағайындалғанда ғана емес, жазаның өтелмеген бөлігін жазаның
жұмсақтау түріне ауыстырғанда да керек (ҚК-тің 71-бабы).
Жалпы жаза түрлерінің жүйесі және жазаның әрбір жеке түрі көптеген тәсіл
арқылы сотталғанға ықпал жасау мүмкіндігің береді, сол тәсілдер арасынан
сот ең орынды шараны тандап ала алады. Осы жүйеге сәйкес соттар ауыр және
аса ауыр қылмыс жасаған адамдарға қатысты да, онша қауіпті емес қылмыс
жасаған адамдарға қатысты да ауырлығы әртүрлі жаза қолдануға құқылы.
Сонымен, жаза түрлерінің біршама көптігі қылмыстың да, оны жасаған
қылмыскердің де қоғамға қауіптілігін ескеріп әділ жаза тағайындауға
мүмкіндік береді, алдында тұрған мақсатқа жетуге көмектеседі (23-баптың 1
бөлімі).
Жазаның түрлері мен жүйесі, сонымен қатар, қылмыскерлікпен күресу
тәсілдеріне және қылмыстың өзіне деген қоғамда қалыптасқан пікірдің
көрінісі. Адамның өмірі, денесі, бос-тандығы, ар-ожданы жазаның объектісі,
ал өлім, жарақат, күш көрсетіп қинау, қамау, қудалау, мүлкінен айыру,
масқаралау - жаза қолданудын салдары болып табылады. Жаза қолданғанда
қылмыскер әруақта мемлекет атынан айыпталады.
Қылмыстық жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа және оның өмір сүруінің негізгі
шарттарына сәйкес келетін көзқарастарға жауап беріп келді, жауап береді де.
Заңдарға бұрынғы ескірген жазаларды енгізсек, оны қоғам тарихи анахронизм
деп санар еді, ол жазалар жүрмес еді.
Керісінше, егер заңдарға қоғам саяси да, сана жағынан да әлі дайын емес
жазаларды енгізсек, олар да жұмыс істемес еді.
Қылмыстық заң мен жаза адамдардың қалыптасқан өміріне, қоғамдық қатынасқа,
сол қоғамның идеологиясы мен таптық құрылымына, мемлекет экономикасының
ахуалына, және осы негізде қалыптасып отырған этикалық және құқықтық
көзқарастарға сәйкес келуі тиіс.
Егер жаза түрлерінің қоғамның және қоғамдық қатынастардың даму деңгейімен
байланысына көз жүгіртсек, мынадай заңдылықты байқауға болады: өндіргіш
күштердің даму деңгейі төмен кезде қоғамдық тұрмыс та нашар, мәдениет те
төмен деңгейде болды, оған сәйкес идеология болды; жазалаудың аса қатаң
түрлері қолданылды - ашықтан ашық үрей тудыру, өлтірудің, жара-қаттаудың
жетік түрлері болды; қоғам ішіндегі қайшылықтың ушығуы жазаны қатайтуды
қажет етті; аса қатаң жазалау кейінгі феодализмге тән әрекет еді.
1532 жылы кабылданған Карл V-нің қылмыстық жинағы Каролина (Constitutio
criminalis Carolina) сол кезенді дәлірек сипаттайтын заң актісі. Басқа
елдердің заңдары да, одан кейінгі кездері де бұл заңнан алыс кеткен жоқ.
Ф.Энгельс былай деп жазды: Ағылшындардың қылмыстық заңының Европадағы ең
қатаң заң екендігін білеміз. 1810 жылдың өзінде ол өзінің қатыгездігі
жағынан Каролинадан кем түспеді: отқа жағу, доңғалаққа байлап, кескілеп
өлтіру, тірі адамның шек-қарнын ақтару, т.б. жазалаудың көп тараған түрі
болды (2,638 б).
Қылмыскерлікпен күрестің барлық формалары мен әдістері тек қатаң жазалаумен
ғана шектелді. Ондағы басты мақсат - зиянкес адамның көзін жою немесе оны
адам сияқты өмір сүру қабілетінен айыру. Ол кездің ұраны - үрейлендіру мен
қатыгездік.
Бірақ, қатаң жаза қолданудың өзі қатыгездікті тудыратынын өмір көрсетті.
Нәтижесінде қылмыс азайған жоқ, қайта көбейіп кетті. Сондықтан да, алдыңғы
қатарлы ойшылдар бір жағынан жазаның сипатын өзгерту керек, екіншіден
қылмыстың аддын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру керек дегенді
айтты.
Қазіргі тарихи кезең жағдайды жазамен түзетуге болмайтындығын көрсетіп
отыр, сондықтан да оқымыстылар бұл тығырықтан шығудың жолын іздестіруде.
Осыған байланысты мәжбүрлеу жене зорлық принципіне емес, сенімді
мәжбүрлеумен ұштастырған принципке негізделген жаза теориясы ерекше маңыз
алады. Бұл теория жаза қылмыскерлікпен күрестегі маңызды да және әзірше
қажетті құрал болғанмен, ол жалғыз әрі басты құрал емес, тек қосымша ғана
деген түсініктен туындайды.
Қоғамның әлеуметтік өміріндегі жазаның орыны, бәрінен бұрын,
адамгершіліктен, адамға деген қамқорлықтан барып анықталуға тиіс.
Мәжбүрлеудің қылмыспен күрес төсілдерінің бірі екендігін ескере отырып,
бірақ ақтық соңында тек мақсатты тәрбие мен сенім арқылы ғана адамға ықпал
жасауға болатындығын, солар арқылы ғана адамның сезімі мен ойын,
көзқарасын, идеясын, дағдысы мен мінез-құлқын өзгертуге болатындығын
мойындау керек (3,79-83 6.)
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде бұл принциптер
ескерілген және жаза түрлерінің тізімі бұрынғы заңмен салыстырғанда едәуір
өзгерген. Жазаның кейбір түрлері сақталған, ал кейбіреулерін заң шығарушы
алып тастаған.
Сонымен қатар, қоғамдық жұмыстар, бостандықты шектеу, тағы басқадай жазаның
жаңа түрлерінің жүйеге енгізілуі өте дәлелді. Жазаның кейбір түрлерінің
атаулары да, оған сәйкес мазмұны да өзгерген. Әскери және арнайы атақтан
айырудың орнына - арнайы әскери және құрметті атақтан, сыныптық шеннен,
дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградалардан айыру; бас бостандығынан айырмай түзеу жұмыстарына жіберудің
орнына - түзеу жұмыстары. Тәртіптік батальонға жіберу түріндегі жаза
төртіптік әскери бөлімде ұстаумен ауыстырылған.
Өлім жазасы жаза түрлерінің тізіміне кіргенмен, ол ерекше сипаттағы жаза
деп көрсетілмеген.
ҚР ҚК-нің 39-бабында қарастырылған қылмыстық жазалар тізімінде мыналар
бар: айыппүл салу, белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айыру; қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу
жұмыстары; әскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу; камау;
төртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлім жазасы;
арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шеннен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру; мүлкін тәркілеу.
Тиімділігі өте төмен болғандықтан жаңа Қылмыстық кодекстен жазаның
мынадай түрлері алынып тасталды: қоғам алдында бетіне басу, келтірген
нұқсанды жоюды міндеттеу, жер аудару, елден шығарып жіберу, қызметтен
босату, еңбекпен тәрбиелеу профилакториясына жіберу, ата-ана құқынан айыру.
Мұның бәрі 1959 жылғы Қылмыстық кодексте бар болатын.
Бұрын кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалар түрінің арнайы тізімі
қарастырылмаған болатын. Ал қазір, ҚР ҚК-нің 79-бабына сәйкес, 18 жасқа
дейін қылмыс жасаған адамдарға тек мына жазалар қолданылады: айыппұл салу;
белгілі бір қызметпен айналысу құқынан айыру; қоғамдық жұмыстарға тарту;
түзеу жұмыстары; қамау; бас бостандығынан айыру.
Жаңа ҚК-те жазалар жүйесі басқаша құрылған: олар (жаза түрлері) жеңілдеу
жазадан бастап қатаң жазаға қарай тізілген. Бұл қылмыстық заң принципімен
сәйкестігін табады – қылмыскерді жазалағанда жазалау құралдары үнемді
пайдаланылады.
ҚР-ның қылмыстық заңындағы жазалар жүйесінде адамды масқара ететін, оның
денесін жарақаттап, мүгедек ететін жаза түрлері жоқ. ҚР Конституциясының 17-
бабында былай делінген:
1. Адамның қадір-қасиетіне қол сүғылмайды.
2. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге, не жазалауға
болмайды. Сонымен қатар, кәмелетке толмаған адамға, екі қабат әйелдерге,
емшекте баласы бар және жас сәбиі бар әйелдерге жаза қолданылғанда заң
бойынша бірқатар шектеулер қарастырылған.
Сондықтан да бұл қылмыстық заңда жаза түрлерінің толық әрі дәл тізімі
берілген, оларды сот қылмыс жасаған адамға тағайындай алады. Заңда
қарастырылмаған жазаны қолдануға жол берілмейді.
Жаза түрлері өздерінің мазмұны, сотталғанға ықпал жасау тәсілі және
ауырлығы (жазалау сипаты) жағынан бір-бірінен өзгеше болады.
Кейбір жазаларды соттардың міндетті түрде қолдану шарты, шегі және төртібі
тікелей заңда белгіленеді, оның нәтижесінде жазаның әділдігін, лайықтылығын
және жеке даралығын, жаза тағайындағанда заңдылықты сақтауға, жинақтай
келгенде қылмыскерлікпен күрес саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз етуге
жағдай жасалады.
Осы күшіндегі ҚК бойынша жаза жүйесі туралы айтқанда, біріншіден оның озық,
алдыңғы қатардағы принциптер бойынша құрылғанын, сондықтан оған жазалаудың
жаңа тиімді шаралары кіргенін, соңғы бірнеше онжылдықтар бойы қолданылмаған
кейбір жазалардың алынып тасталғандығын атап өту керек. Сонымен қатар, жаңа
ҚК-дегі кейбір кемшіліктерді де айтпай кетуге болмайды. Біздің
пікірімізіне, өмір бойы бас бостандығынан айырудың жазаның бөлек түрі
ретінде жазалар жүйесіне кіргізілмегеңдігі – қателік. Жазаның бұл түрінің
өзінше бөлек жаза болып қарастырылуға құқығы бар, себебі бас бос-
тандығынан айыру жазаның мерзімді түріне жатады, ал өмір бойы бас
бостандығынан айыру – мерзімсіз жаза. ҚК-нің Ерекше бөлігіндегі баптардың
санкцияларында ол жазаның басқа түрлеріне, оның ішінде бас бостандығынан
айыруға балама жаза ретінде көрсетіледі (ҚК-тің 96-бабының 2 бөлігі).
Жүйеге кіретін жазаның барлық түрлері үш топка бөлінеді: негізгі, қосымша
және балама, яғни олар негізгі болып та, қосымша болып та қолданыла алады
(ҚК-тің 39-бабы).
Жазаларды негізгі және қосымша деп бөлудің практикалық маңызы зор. Атап
айтқанда, қосымша жазаларды қолдану – жазаны жеке даралау принципін жүзеге
асыру тәсілдерінің бірі. Жазаның қай түрі негізгі, қайсысы қосымша
екендігін дәл көрсету заңцылық талабына толық сай келеді.
2.2. Жазаның түрлері.
Жазаның негізгі түрлеріне тек өзінше бөлек тағайындалатын жазалар жатады,
олармен басқаларды толықтыруға болмайды, жазаның негізгі
мақсаттарын орындау осылармен байланыстырылған (5, 219 б.)- ҚК-тің 39-
бабына сәйкес, жазаның мұндай негізгі түрлеріне мыналар жатады: қоғамдық
жұмыстарға тарту; әскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу;
қамау; төртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлім
жазасы. Қылмыс жасаған адамға ҚК-тің Ерекше бөліміндегі нормалар
санкциясында белгіленген негізгі жазалардың біреуі ғана қолданылады.
Мысалы, түзеу жұмыстары бас бостандығынан айырумен бірге бір санкцияда
қарастырылғанмен, оларды бір-біріне толықтыру ретінде тағайындауға
болмайды.
Қоғамдық жұмыстарға тарту. ҚР ҚК-нің 42-бабына сәйкес, қоғамдық жұмыстар
сотталған адамның негізгі жұмыстан немесе оқудан бос уақытта тегін қоғамдық
пайдалы жұмыстарды орындауынан тұрады, олардың түрлерін жергілікті атқарушы
органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейді.
Қоғамдық жұмыстар Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі белгілеген
жазаның жаңа түрі болып табылады, ол Қазақ ССР-ның бұрынғы қылмыстық
заңында жоқ еді.
Қоғамдық жұмыстар ҚК-тің Ерекше бөлімінің баптарында 64 санкцияда бар, ол
10, 14% кұрайды.
1997 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексін
күшіне енгізу туралы Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес,
жазаның осы түрін реттейтін міндеттеу Қазақстан Республикасының Қылмыстық-
орындаушылық кодексі күшіне енгеннен кейін, жазаның бұл түрін орындау үшін
кажетті жағдайдың тууына орай, бірақ 2003 жылдан кешіктірілмей, күшіне
енеді.
Жоғарыда аталып кеткендей, қоғамдық жұмыстардың түрлерін жергілікті
атқарушы органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейді,
олар жазаны орындаушы органға – қылмыстық-орындаушы инспекцияға мұндай
жұмыстардың қажеттігін хабарлайды.
Испекция сотталғандарды жұмысқа жібереді. Сотталғандар қоғамдық жұмыстарды
өздері тұрған жерде жасайды.
КР ҚК-нің Ерекше бөлімінің айыпкер сотталған бабының санкциясында
қарастырылған болса, қоғамдық жұмыстар жазаның негізгі түрі ретінде ғана
қолданылады.
Қоғамдық жұмыстар, сонымен қатар, жасалған қылмыс үшін қарастырылған
жазадан жеңілірек жаза тағайындалса, және жазаның өтелмеген бөлігін жұмсақ
жазамен ауыстырған жағдайда қолданылады (71,55 баптар).
Бұл жаза мерзімді жазалар қатарына жатады. Ол сотталған адам қоғамдық
жұмыста болған сағатпен өлшенеді. Заң бұл жазаны алпыс сағаттан екі жүз
қырық сағатқа дейін тағайындауға рұқсат береді.
Жазаны бөлшектеп өтейді – демалыс күндері және сотталған адам негізгі
жұмысында немесе оқуында болмаса – күніне ең көп дегенде 4 сағат, жұмыс
күндері – жұмыстан немесе оқудан кейін 2 сағат, сотталғанның келісімімен 4
сағат жұмыс жасалынады (ҚАК-тің 32-бабының 2 бөлігі).
Қоғамдық жұмыстарды өтеуден әдейі қашқақтаған жағдайда сотталған адам үшін
жазаның бұл түрі ауырырақ жазамен алмастырылады.
ҚР ҚАК-нің 34-бабына сәйкес қоғамдық жұмыстарды өтеуден әдейі қашқақтау
дегеніміз: қоғамдық жұмыстардан қашып сотталғанның тығылып қалуы; бір ай
ішінде еңбек төртібін екі реттен артық бұзуы; бір ай ішінде ешқаңдай
себепсіз қоғамдық жұмыстарға екі реттен артық шықпай қоюы.
Түзеу жұмыстары. Түзеу жұмыстарының мазмұны сонда — сотталған адам жазасын
өзінің бұрынғы негізгі жұмыс орнында өтейді, бірақ оның жалақысынан
мемлекет кірісіне тиісті бір бөлігін үстап тұрады.
Бұл жазалау шарасы қылмыстық заңдарда орын алып отырған адамгершілік
принциптерінің бір кәрінісі.
Ол кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған, бірақ қоғамнан
оқшауламаса да түзелу мүмкіндігі бар адамдарға соттардың бас бостандықтан
айырумен байланысты емес жаза тағайындауына мүмкіндік береді.
Әскери қызмет бойынша шектеу. Қызмет бойынша шектеу — жазаның ерекше түрі,
ол тек әскери қызметте жүріп сотталған әскери қызметкерлерге ғана
қолданылады. Әскери қызмет бойынша шектеу, негізгі жаза ретінде ҚР ҚК-нің
Ерекше бөлімінің нормаларының 22 санкциясында бар, ол 3,4%.
Әскери қызмет бойынша шектеудің мәні — көндіру және мәжбүрлеу әдістерін
сөтті үйлестіру, яғни бұл әскери қызметкер өзінің көсіби міндетін атқара
береді, бірақ сонымен катар оның құқықтары біршама шектеледі. Әскери қызмет
бойынша шектеу, негізгі жаза ретінде, тек мына жағдайда тағайындалады:
Келісім-шарт бойынша қызмет атқарып жүрген әскери қызметкерге немесе
шақыру бойынша әскери қызмет атқарушы офицерге әскери қызмет бойынша шектеу
жазасы тағайындалуы мүмкін, егер әскери қызметке кзрсы олар жасаған қылмыс
үшін ҚК-тің қолданылып отырған баптарының санкцияларында мұндай жаза
көзделген болса, Мысалы, қызметке селқос қарау деп аталатын ҚК-тің 391-
бабы бойынша өскери қызмеггі екі жылға дейінгі мерзімге шектеу, немесе алты
айға дейін қамауда ұстау, не үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан
айыру жазасы тағайындалады.
Әскери қызмет бойынша шектеу келісім-шарт бойынша әскери қызмет атқарып
жүрген, санкцияда түзеу жұмыстары түріндегі жаза көзделген қылмысты
жасағаны үшін сотталған әскери қызметкерге тағайындалады.
Бас бостандығын шектеу. Бас бостандығын шектеу — сотталған адамды қоғамнан
оқшауламай, арнаулы мекемеде, оны қадағалауды жүзеге асыру жағдайында ұстау
(ҚР ҚК-тің 45-бабының 1 бөлігі).
Жазаның бұл түрі жазалар жүйесіндегі жаңалық болып табылғанмен, біршама
бұрынғы қылмыстық заңдағы бас бостандығынан айыруға шартты түрде соттап,
сотталған адамды міндетті түрде еңбекке тарту жазасына үқсайды (1959 жылғы
Каз. ССР ҚК-нің 23—2 бабы, 1993 жылғы 15 қазаңдағы Заң мен кодекстен
алынған). Бас бостандығын шектеу ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімінің нормаларының
130 санкциясында жазаның басқа түрлерімен балама ретінде бар, ол 20,6%.
Тәртіптік әскери бөлімде ұстау. Тәртіптік әскери бөлімде ұстау түріндегі
жаза Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше
бөліміндегі өскери қызметке карсы қылмыстар үшін жауаптылық белгіленген
баптар бойынша тек негізгі жаза ретінде тағайындалады.
Сонымен қатар, егер сот істің мән-жайын және айыпкердің жеке басын ескеріп
алдын-ала үйғарылған бас бостандығынан айыру жазасын тәртіптік әскери
бөлімде екі жылға дейінгі мерзімде ұстаумен ауыстыру мүмкін деп тапса, осы
жаза қолданылуы мүмкін.
Бас бостандығынан айыру. Бас бостандығынан айыру — сотталған адамды арнайы
режимі бар, заңда белгіленген арнайы мекемеге орналастыру арқылы оны
қоғамнан мәжбүрлеп оқшаулау.
Негізгі жаза ретінде бас бостандығынан айыру, ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімі
нормаларының 559 санкциясында көзделген (88,5%).
Кез-келген жаза — белгілі бір субъектіні кандай да бір өмір игілігінен
айырады, оған күйзеліс келтіреді.
Өлім жазасы. Өлім жазасы — ең бір адамды толғандыратын қылмыстық-құқықтық
мәселе. Оның төңірегіндегі дауға тек заңгерлер ғана емес, барлық адамдар
қатысуда. XX ғасырдың 70-80-жылдары өлім жазасын біртіндеп азайту,
келешекге бұл жазадан бас тарту үрдісі дүниежүзілік қауымдастықта анық
байқала бастады. 1989 жылғы 15 желтоқсандағы Азаматтық жене саяси құқықтар
туралы Халықаралық пакгінің Екінші факультативтік хаттамасындағы өлім
жазасынан бас тарту жөніндегі БҮҮ-ның үндеуін көптеген мемлекетгер
қабылдады.
Жазаның қосымша түрлері
Қосымша жаза — негізгі жазамен салыстырғанда қосалқы сипаттағы жаза, ол тек
негізгі жазаны қолдану жазалаудағы мақсатты қамтамасыз ете алмайтын
жағдайда қолданылады (5, 220 б.)
Қосымша жазаны қолданғанда мынадай талаптар сақталуы тиіс:
— қосымша жазаның өзінше тағайындалуы мүмкін емес, ол тек жазаның негізгі
түрлерімен бірге тағайындал ады;
— қосымша жазалар неғүрлым ауыр қылмыстар жасалғанда, және заңда
көрсетілген жағдайларда негізгі жазаларға біріктіріледі. Заң бойынша
қосымша жаза қолданылуы мүмкін емес адамдарға олар тағайындалмайды: мысалы,
бас бостандығынан айыруға шартты түрде сотталған адамның мүлкін тәркілеуге
болмайды;
— қосымша жаза негізгі жазадан қатаң болуға тиіс емес, олай болған
жағдайда негізгі және қосымша жазаларды үйлестіру принципі
ақталмайды;
— қосымша жазаның түрі негізгі жаза сияқты болуға тиіс емес, бұл жағдайда
жазаның бір түрі, өзінің заңда рұқсат етілген мерзімі немесе мөлшері
жағынан үлғайған болып саналады;
— басты жазалау элементтері негізгі жазаның элементтерімен сәйкес
келетін қосымша жаза тағайындауға болмайды (мысалы, белгілі бір лауазымда
істеу құқығынан айыруды белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыруға
қосымша ретінде). Егер жасалған қылмыс сараланатын заң міндетті түрде
қосымша жаза тағайындауды көздесе, мундай жазаны қолданбау ҚК-тің 55-
бабында көзделген жағдайларда ғана орын алады (осы қылмыс үшін
қарастырылған жазадан жеңілірек жаза тағайын-дағанда).
Арнаулы, әскери немесе құрметті атақтан, сыныптық шеннен, дипломатиялық
дөрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік награ-далардан айыру.
Жазаның бұл түрі соггалған адамға моральдық-психологиялық жағынан әсер
етеді, оны бұрынғы қызметі үшін алған, өзі мақтан түтып жүрген ерекше
белгілерінен айырады, белгілі бір
жеңілдіктерден, артық құқықтардан айырады, соттылықтың өзіне қарағанда үзақ
уақыт материалдық залал шегеді. Сонымен катар қосымша жазаның бұл түрі
соттылық жойылғаннан кейін де, оның болашақ кәсіби қызметін шектеуі мүмкін.
Қысқасы, бұл жаза негізгідеы де күштірек.
Мүлікті тәркілеу. Мүлікті тәркілеу — сотталған адамның меншігі болып
табылатын мүліктің бәрін немесе оның бір бөлігін мемлекет меншігіне
мәжбүрлеп өтеусіз алу (ҚР ҚК-нің 51-бабының 1 бөлігі).
Қосымша жазалардың ішіндегі ең қатаңы болып табылатын бұл жаза бас пайда
үшін жасалған қылмысқа тағайындалады, егер ҚК-тің Ерекше бөлімінің
айыпкерге қолданылатын санкциясында қарастырылған болса (ҚР ҚК-нің 51-
бабының 2 бөлігі). Егер негізгі жаза бас бостандығынан айырумен байланысты
болмаса, мүлік тәркілеуді қосымша жаза ретінде пайдалану мүмкіндігіне еш
шектеу қойылмаған.
Жазаның балама түрлері
Балама жазалар қатарына айыппүл салу және белгілі бір лауазымды атқару
немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру жатады, ягаи бұл
жазаларды тек өзінше ғана қолданбай, ҚР ҚК-нің 40, 41-баптарында
көрсетілген жағдайларда, оларды жазаның басқа түрлерімен де бірге қолдануға
болады.
Айыппұл салу. Айыппүл — ҚР ҚК-нің 40-бабында көзделген шекте, заңмен
белгіленген және жаза тағайындау сөтіне қолданылып жүрген айлық есептік
көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде не
сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz