Акционерлік кәсіпорындардың дамуы және экономикалық тиімділігі
ЖОСПАР:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ФОРМАЛАРЫНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Кәсіпкерлік құрылымдардың институционалды формаларының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Акционерлік кәсіпорындардың корпоративтік құрылым ретінде интеграциялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Акционерлік кәсіпорындардың ұйымдық.құқықтық құрылымы ... ... ... ...16
2 ҚР КОРПОРАТИВТІК ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Акционерлік кәсіпорындардың ұдайы өндірістік тиімділігі ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Кәсіпорынның рентабельділігі және АҚ төлем қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... .33
3 ҚР АКЦИОНЕРЛІК КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Қазақстан Республикасында акционерлік кәсіпорындардың қазіргі кезеңдегі даму басымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
3.2 ҚР акционерлік бағыттағы кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару мазмұны және шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.3 Қазақстан Республикасында акционерлік кәсіпорындардың болашағы мен жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ФОРМАЛАРЫНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Кәсіпкерлік құрылымдардың институционалды формаларының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Акционерлік кәсіпорындардың корпоративтік құрылым ретінде интеграциялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Акционерлік кәсіпорындардың ұйымдық.құқықтық құрылымы ... ... ... ...16
2 ҚР КОРПОРАТИВТІК ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Акционерлік кәсіпорындардың ұдайы өндірістік тиімділігі ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Кәсіпорынның рентабельділігі және АҚ төлем қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... .33
3 ҚР АКЦИОНЕРЛІК КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Қазақстан Республикасында акционерлік кәсіпорындардың қазіргі кезеңдегі даму басымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
3.2 ҚР акционерлік бағыттағы кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару мазмұны және шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.3 Қазақстан Республикасында акционерлік кәсіпорындардың болашағы мен жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ЖОСПАР:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ФОРМАЛАРЫНЫҢ ДАМУ
ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Кәсіпкерлік құрылымдардың институционалды формаларының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Акционерлік кәсіпорындардың корпоративтік құрылым ретінде
интеграциялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Акционерлік кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық
құрылымы ... ... ... ...16
2 ҚР КОРПОРАТИВТІК ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Акционерлік кәсіпорындардың ұдайы өндірістік
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . .25
2.2 Кәсіпорынның рентабельділігі және АҚ төлем
қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ...33
3 ҚР АКЦИОНЕРЛІК КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.1 Қазақстан Республикасында акционерлік кәсіпорындардың қазіргі
кезеңдегі даму
басымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..39
3.2 ҚР акционерлік бағыттағы кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару мазмұны
және шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..43
3.3 Қазақстан Республикасында акционерлік кәсіпорындардың болашағы мен
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының
Президентінің жолдаулары мен мемлекеттік даму бағдарламаларымызда отандық
өндірушілер мен барлық әлеуметтік қызметтегі тұлғалардың қызметі әлемдік
қарым-қатынастар аясында бәсекеге қабілетті болу мақсаты атап көрсетіледі.
Қазіргі күнгі дүниежүзіндегі экономикалық дағдарыстар, халықаралық сауданың
әрқилы жағдайларға ұшырауы елімізге де теріс әсерлерін тигізді. Осындай
халықаралық экономикалық қатынастарда Қазақстанның дамуы отандық
өндірушілер мен кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігіне байланысты болып
табылады.
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы
бiрқатар проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды
жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға
ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық
ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну
сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк
инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және
технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында
ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық
жұмыстарға (бұдан әрi - ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң
экономиканы ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге
бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
Еліміз жоғарыдағы проблемаларды шешу мақсатында бәсекеге қабілетті
алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылу үшін, тұрақты экономикалық өсуді және
экологиялық тиімді өндірісті қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының
Индустриялды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ
мерзімді стратегиясын қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер
бере бастады. Стратегияның негізгі мақсаты – ғылым мен техника
жетістіктерін пайдалану негізінде елдің ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-
экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік саясатын қалыптастыру мен
жүргiзу. Бағдарламасына сәйкес біз экономиканың шикізаттық бағытынан
арылып, Қазақстанның индустриялануын тездетуге, машина жасау мен өнеркәсіп
жабдықтарын жолға қоюға тиіспіз. Яғни инновация – негізгі қозғаушы күш
болмақ.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жылғы
Болашақтың іргесін бірге қалайық Жолдауында елімізді жан-жақты жаңартудың
жаңа кезеңіндегі басты басымдықтарының маңызды бағыттары ретінде қолымызда
бар мүмкіндіктерді айқындау және пайдалану, сондай-ақ жаңа бәсекелестік
артықшылықтар қалыптастыру арқылы Қазақстанды жаһандық экономикаға
ойдағыдай кіріктіруге негізделген мемлекеттік саясат, экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ететін толымды стратегия әзірлеу және оны іске
асыру, осы тұрғыда орта және шағын кәсіпкерліктің жаңа инновациялық сипатын
құруды айқындады. Қазақстанның халықаралық резерві бүгінде 60 миллиард
долларға жуық қаржыны құрайды. Ырыс – ынтымаққа жолығады, дәулет –
бірлікпен толығады. Тәуелсіздік жылдарында ел экономикасына 120 миллиард
доллардан астамшетелдік инвестиция тартылды. Сонымен қатар біз әлемнің 126
еліне 200-ден астам өнім түрін шығарамыз. Бүгінде ұлттық дәулетіміздің
үштен бір бөлігі шағын және орта бизнестен құралады. Ауыл шаруашылығы
саласы да дамып келеді. Жалпы ішкі өнім өсімі 2010 жылы 7 пайыз, өнеркәсіп
өндірісі – 10 пайыз, өңдеу өнеркәсібі 19 пайыз мөлшерді құрады. Орташа
айлық жалақы 2007 жылғы 53 мыңнан 2010 жылы 80 мың теңгеге дейін артты.
Ұлттық әл-ауқат деңгейі жөнінен әлем мемлекеттерінің рейтингінде
Қазақстан өткен жылы 26 сатыға ілгерілеп, 110 ел арасынан 50-ші орынға
көтерілді [1,3б.].
Бүгінгі таңда кәсіпкерліктің объектісі – кәсіпорындар болып табылады.
Мұндай кәсіпорындар ішіндегі өнім өндірумен айналысатын кәсіпорындардың
орны өте маңызды және бірегей мәнді иеленді. Ал осы өнім өндірумен
айналысатын кәсіпорындардың қызметін ұйымдастыруға қажет қаржыландыру
көздерін іздестіру, өндірісті ұйымдастыру, қызмет барысын басқаруды және
басқа да маңызды қызмет түрлерін көрсетуді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті – Қазақстанның акционерлік
кәсіпорындарының дамуын талдау арқылы төмендегі міндеттерді белгілейді:
- Кәсіпкерліктің корпоративтік құрылымын экономикалық категория ретінде
зерделеу;
- АК дамуының әлемдік тәжірибесіне талдау жасау;
- АК дамуды жетілдіру үшін жаңа үрдістерді сараптау;
- ҚР ұлттық экономикасында акционерлік кәсіпорындардың басымдылықтарын
анықтау болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Корпоратитвтік құрылымдардың және оларды
жетілдіру бағыттары жайлы отандық және шетелдік ғалымдар еңбектерінде соңғы
кездері көптеп жарияланып жатыр, себебі бұл біздің экономикамызда
жүргізіліп жатырған жаңа өндірістік іс-шара болып табылады. Осы мәселелерді
жетілдіру, акционерлік кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігін арттыру мен
олардың қазіргі кезеңдегі маңыздылығы жайында келесі Қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде жарияланған: Әубәкіров Я.Ә., Кошанов А.К., Сабден
О.С., Кенжегузин М.Б., Е.Б.Жатқанбаев, Р.Е.Елемесов, Көпешова С.Т. және
т.б.
Зерттеу пәні – Қазақстан экономикасын инновациялық дамыту үдерісіндегі
акционерлік компаниялар жүйесі.
Зерттеу объектісі – Ұлттық экономикадағы акционерлік кәсіпорындар
қызметінің тиімділігі мен жетілдіру жолдары, ғылыми әлеуеті, кәсіпорындар
мен қоғамдар, өнеркәсіп салалары.
Зерттеу жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, үш тараудан,
тұжырымдардан, қолданылған әдебиеттер тізімі, суреттер, кестелерден тұрады.
1 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ФОРМАЛАРЫНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Кәсіпкерлік құрылымдардың институционалды формаларының қалыптасуы
Экономикалық теорияда "кәсіпкерлік" түсінігі өзіндік ерекшеліктеріне
сәйкес бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Кәсіпкерлік концепциясының бірінші
кезеңі "кәсіпкерлік теориясының" классигі Р.Контильон есімімен байланысты.
Ол бірінші рет кәсіпкерліктің негізгі тұлғасын анықтады: "Кәсіпкер –
белгілі бағада сатып алушы, белгісіз бағада сатушы, яғни тәуекелге барушы
адам" .
Классикалық экономикалық теорияда кәсіпкерлік ұдайы өндірістің негізі
ретінде тәуекел үшін табыс алушы ретінде қарастырылды. Рыноктық экономика
теориясының негізін салушы Адам Смит “кәсіпкер” терминін кәсіпорын иесі
түсінігі ретінде қолданған. Р.Кантильонның пікіріне қосыла отырып, А.Смит
кәсіпкер капитал иесі бола отырып, қандайда бір коммерциялық мақсаттарды
жүзеге асырып, пайда табу үшін тәуекелге барады деп көрсетеді.
Кәсіпкердің ролі туралы түсініктер әрі қарай Д.Рикардоның “Начала
политэкономии и налогового обложения” еңбегінде дамытылды. Д.Рикардо еркін
кәсіпкерлік қызметті жақтай отырып, оны тиімді шаруашылық жүргізудің
міндетті элементі ретінде қарастырған. Тәуекелді төмендету үшін кәсіпкерге
негізгі өндіріс факторларын: жер, еңбек, капиталды тиімді үйлестіруіне тура
келеді .
Жан Батист Сэй кәсіпкерлік туралы өте кең түсінік берген. Ол
кәсіпкерлік қызметті жоғары бағалауымен қатар, оның өнім жасаудағы белсенді
ролін мойындайды. Жалпы, Сэй кәсіпкерді – менеджерге жақынырақ деген ой
айтады [2,19б.].
Ал, К. Маркс капиталист немесе өндіріс құрал-жабдықтардың меншік
иесінің қызметін кәсіпкерлікпен теңестірді. К. Маркс өндірістік ресурстың
ерекше түрі ретіндегі кәсіпкерлік қабілетке көңіл бөлмеді, бірақ қосымша
пайда жинақтаудың маңызды факторы болып табылатын инновацияға алғашқылардың
бірі болып көңіл аударды [3,25б.].
Классикалық экономикалық теорияның өкілі Джон С.Милль “кәсіпкерлік”
терминін қарастыруда кәсіпкердің негізгі қызметтеріне басқару, бақылау,
өзіне тәуекелділікті қабылдауды жатқызады
Кәсіпкерлік теориясының дамуындағы екінші кезеңнің ерекшелігі –
кәсіпкердің ұйымдастырушылық және кәсіпкерлік икемділігінің қосымша фактор
ретінде саналуы. ХІХ-ХХ ғғ. Альфред Маршалл өндірістің классикалық үш
факторы: еңбек, жер, капиталға төртінші фактор - ұйымдастыруды қосады. Осы
уақыттан бастап кәсіпкерлік түсінігі де, қызметтері де кеңейді.
Кәсіпкерлік теориясының қалыптасуында Й.Шумпетердің "тиімді монополия"
концепциясының ролі ерекше. Оның айтуынша, кәсіпкерліктің мәнін жаңашылдық
механизмі құрайды. Кәсіпкер - экономикадағы барлық динамикалық өзгерістерге
негізгі жаңалық енгізуші.
Кәсіпкердің жеке қасиеттерін көптеген теоретиктер қарастырды, бірақ
Й.Шумпетер ғана оларды жүйелеуге тырысты. Сонымен қатар, өзінің жаңашыл
сипатына байланысты менеджердің қызметінен де ерекшелейді. Бірақ, кәсіпкер
– бұл ойлап табушы да емес, тек сол ойлап тапқандарды экономикалық түрде
жүзеге асырушы адам.
Кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму теориясында П.Друкер, Б.Карлоффтың
тұжырымдары көңіл аударуға тұрарлық: олар кәсіпкерлікті инновациялық
менеджментпен байланыстырады. П.Друкер экономикалық ғылымға және шаруашылық
тәжірибеге "кәсіпкерлік кәсіпорын", "кәсіпкерлік қоғам", "кәсіпкерлік
басқару" түсініктерін енгізе отырып, кәсіпкерліктің мәнін бизнесті жүргізу
үшін мүмкіндікті анықтау және жүзеге асыру қабілетімен байланыстырады.
1–сурет. Кәсiпкерлiктiң жiктелуi
1. сурет. Кәсіпкерліктің жіктелуі
Қайнар көзі: Картанбаева А.К. Предпринимательсво. Институционально-
эволюционный подход. - Алматы, 2000г.-65с.
Сонымен кәсiпкерлiк – рыноктағы бәсекеге төтеп беру үшiн жаңа
мүмкiндiктердi iздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тың
салаларын iздеу, ескi ойлау шеңберiнен шығу болып табылады. Демек, нақты
өмiрде кәсiпкерлiктiң объектiсi – новаторлық, жаңашылдық, ерекше мағынадағы
новаторлық өндiрiс, айырбас және бөлудiң түрлi факторларын комбинациялау.
Кәсiпкерлiк әр кезде де белгiлi бағытта ұйымдастырылады, нақты формалары
бар. Кәсiпкерлiктiң шаруашылық жүргiзу тәсiлi ретiнде бiрнеше жалпы
белгiлерi бар. Оның iшiнде негiзгiсi – шаруашылық субъектiлерiнiң еркiндiгi
мен тәуелсiздiгi. Кәсiпкерлердiң еркiн қызмет етуi рынок механизмiнiң
әрекетiн қамтамасыз ететiн тәртiп қалыптастырады. Қазіргі кезеңдегі
кәсiпкерлiктiң жiктелуiн келесi суреттен көре аламыз (1-сурет)
Жалпы, кәсіпкерлік теориясының дамуы кәсіпкерліктің тұлғалық,
экономикалық және ұйымдастырушылық, жаңашылдық, тәуекелге барушылық сипатын
көрсететін қызмет түрі.
Кәсіпкерлік құрылымдардың дамуы кәсіпкерлікті халықаралық деңгейде
дамытуды жетілдіру және аймақтық кәсіпкерлік ошақтарының орталықпен
байланысын күшейтуден тікелей байланысты.
Қазақстан Республикасы “жабық экономика” қағидасымен өмір сүре
алмайтындығы белгілі. Сондықтан, кәсіпкерлікті халықаралық деңгейде
дамытуды жетілдіру қазіргі ғаламдану дәуірінің талаптарына сәйкес келетін
бірден-бір іс. Бұл жерде кәсіпкерліктің аймақтық деңгейде дамытылуының
қажеттігі Қазақстан Республикасының географиялық, территориялық
ерекшеліктерімен байланысты туындап отыр. Өйткені, аймақтық деңгейдегі
кәсіпорындардың орталықпен байланысының үзілуі олардың экономикалық
тиімділігін төмендетеді.
Кәсіпкерлік теорияның дамуына талдау жасалғаннан кейін оның қазіргі
кезеңдегі ерекшеліктеріне тоқталайық.
Индустриалды экономика шеңберінде ресурстарды басқаруға ерекше көңіл
бөлінеді. Рынок экономикасы қалыптасып, ілгері дамыған кезеңінде еркін
бәсеке кең тарады, рыноктық қызметтің өкілі ретінде жеке капитал болды.
Мақсаты өз шығындары мен пайдасын есептеу және өндірісті рыноктық
ұйымдастыру барысында өнеркәсіпті шоғырландыру болғанымен, оның үлес
салмағы айтарлықтай көп болмады, өйткені өндірісті шоғырландыру
тенденциясы күшейді. Оның басты мақсаты - өз шығындары мен табыстарын
жүйелеу немесе реттеу. Бірақ өндірісті рыноктық ұйымдастыру өндірістің
шоғырлану тенденциясын күшейтеді. Бірте-бірте өндірістік бизнестің ұйымдық
құрылымының жіктелуі байқалып, жеке капитал формаларымен қатар, құрылым
фирмалары – монополиялар пайда бола бастады. Монополия билігі бәсекені
күшейтті, ол бәсекелестік күрестің өте қатаң және жаңа формаларының
туындауына әкеліп соқты. Анықтаулар бойынша таза монополия жағдайларында
бәсеке болмайды, яғни, монополия бәсекенің қарама-қарсылығы болып
табылады.
Сонымен қатар, тарихи монополия еркін бәсекеден туындады, және қоғамның
экономикалық өмірінің айқын көрінісі болып, бәсекені тек жойып ғана қоймай,
керісінше, рыноктық құрылымның жетілмеген бәсекесін туындатты.
Кәсіпкерлік пайданы жоғарылату немесе ұлғайту мақсатында кәсіпкерлік
сектор, капиталды бөлу жағымен қатар, оларды біріктіру жағына да бағыттауын
күшейтеді. Капиталды қызмет етуші - өндірістік және қаржылық деп бөлу
нәтижесінде акционерлік қоғамдар құрылды [6,26б.].
Акционерлік қоғам – бағалы қағаздар мен акцияларды сату жолымен
құрылатын капиталды бірлестік. Алғашқы акционерлік қоғамдар Англияда
(1600ж. ағылшын Ост Инд компаниясы) пайда болған. Акционерлік капитал
капитализмнің экономикалық құрылымының маңызды құрамына айналып, капиталды
жинақтау болып табылады. Олар өндірісті шоғырландыру және орталықтандыру
процестерін жүргізудегі тұтынумен тікелей байланысты. Капиталды
қоғамдастыру (ортақтастыру) процесі материалды негізінде кәсіпорындар
пайда болды.
Акционерлік қоғамның негізгі ерекшелігінің мәні – жұмысшылар арасында
акцияларды тарату, компания ісіне жеке қатысуының деңгейі аз болғанына
қарамастан, біріге иемденушілік сезімін тудыру.
Кәсіпорынды басқарудағы ең қиын жұмыс – бұл білінбейтін жұмыс, ал
физикалық еңбекпен айналысатын қызметкерлер кәсіпорынды басқарудағы
еңбектің жоғары формасымен айналысатындарға қарағанда жұмысы анағұрлым
жеңіл келеді.
Кәсіпкерлік қызметтің акционерлік формасы капитал ресурстарын
жинақтауды жылдамдатады, басымды дамуын қажет ететін салаларды
шоғырландыру мүмкіндігін ұлғайтады.
Кәсіпкерлік түрлерінің одан әрі дамуы шаруашылықтық қосу тенденциясын
біріктіру ретімен қатар, бағалы қағаздар түріндегі жалған капиталды
белсенді пайдалануды бірге жүргізетін кәсіпорындардың қызметінен көруге
болады. Басқа фирмалардың бақылаушы акция пакеттеріне немесе пайларындағы
үлеске иелік ету жолымен олардың қызметтерін бақылайтын және басқаратын
және осы қызметтен пайда табатын холдингтік компаниялар немесе холдинг-
фирмалар кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі. Бақыланатын кәсіпорындар
холдингте өз дербестіктерін іс жүзінде сақтайды, алайда экономикалық
жағынан ол тұтас бір кәсіпорын болып табылады. Холдинг өзіне бағынышты
кәсіпорындарды, олардың өндірісін, өнім өткізуін, қаржыландырылуын қамти
отырып, тұтас бір кәсіпорын ретінде басқарады. Бұл жағдайда толық бақылау
жасау үшін тиісті ұйымдық құрылымдардың, соның ішінде еншілес
кәсіпорындардың қаржысы есебінен, сондай-ақ артықшылығы бар акциялардың
есебінен кейде капиталдың бірнеше пайызы жеткілікті болады. Биржада – қоғам
өзінің кез келген кәсіпорнының акцияларын сатуға және басқаларын сатып
алуға мүмкіндігі бар. Бұдан бөлек, холдинг өзі бақылайтын кәсіпорындардың
табысы мен зиянын қайта бөле отырып, баланстарын басқару мүмкіндігін береді
[7,48б.].
Бизнесті ұйымдастыру жөнінде, экономикалық теорияда – холдингтермен
қатар, траст компанияларын немесе траст-фирмаларды бөліп қарайды. Олар өз
акцияларын беріп, орнына өзгенің меншігін басқаруға маманданған. Бизнестің
бұл түрі трастілік (сенімді) қатынастар деген атауға ие болды. Өз меншігін
трастының басқаруына сеніп берген мүлік иесі, трастқа салынған жалпы
меншіктен түсетін пайданың белгілі бір бөлігін және ол таратылған жағдайда
түсімнен үлес алуға мүмкіндік беретін траст акцияларының тең иесі болып
саналады. Капиталды біріктірудің бұл түрін АҚШ-та синдикат құруға тыйым
салған заң шықаннан кейін 1887 жылы мүнай синдикатының заңгері Дод жасаған.
Бірақ 1890 жылы тиісті заң қабылданғаннан және 1893 жылы холдингтік
компаниялар құруға рұқсат берілгеннен кейін ғана трасттілердің көпшілігі
холдинг түріне көшті.
Капиталды біріктірудің неғұрлым кең тараған түрі өнеркәсіп, көлік,
сауда, несие және басқа да салалардың жеке кәсіпорындарын заңдылық және
шаруашылық жағынан біріктіретін қаржылық топтар болып табылады. Қаржылық
топтың концерннен айырмашылығы, оның басында топқа кіретін компаниялардың
ақша капиталына билік жүргізетін бір немесе бірнеше банк тұрады, сондай-ақ
олардың қызметтерінің барлық салаларын үйлестіреді. Бірлестіктердің басқа
түрлерімен салыстырғанда қаржылық топ ұйымдық рәсімделудің
қарапайымдылығымен ерекшеленеді. Қаржылық топқа кіретін әрбір фирма өз
бетімен халықаралық сауда мәмілелерін жасай алады. Алайда, холдингтерде
сияқты, қаржылық топтың ядросы - бас компания, қалғандары шаруашылық
дербестігіне қатысты неғұрлым маңызды шешімдерді қабылдайтын орталыққа
айналады [8,52б.].
Қаржылық топқа кіретін өнеркәсіптік кәсіпорындар рынокты өзара
бөліседі, баға туралы келісіп, рыноктарға шығуларды үйлестіреді және
картельдік келісімге ұқсас қызметпен айналысады. Сонымен қатар, мынадай
айырмашылығын атап өту қажет: бұл жұмыс картельде екі немесе бірнеше фирма
арасындағы жалған немесе астыртын келісім негізінде жасалса, ал қаржылық
топта күнделікті шаруашылық тәжірибе түрінде жүргізіледі.
Кәсіпкерлік қызметтің акционерлік формасының ары қарай дамуы, меншіктің
жаңа үлесіне негізделетін: шектеулі жауапкершілікті қоғамдар, әр түрлі
серіктестіктер, яғни компанияның жаңа ұйымдық - құқықтық формасының
құрылуынан көрінеді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – тек мүліктік емес, өз салымдары
бойынша ғана жауапкершілігі болатын қоғам қатысушыларының капиталын
біріктіру формасы.
Акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестік арасындағы
негізгі айырмашылықтар төмендегідей:
- біріншіден, акционерлік капиталдың жарғылық қоры тек құрылтайшылар
құралдарының құрылтайшы компанияның (құрылтайшы инкорпорация) акцияларына
айырбас есебінен ғана құрылмайды, ол сонымен қатар, жазылым инкорпорациясы
процесінде барлық тілектестерге компания акцияларын еркін сату есебінен де
құрыла алады. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық қоры, мүлікті
түрде салынады, оның құрылтайшыларының пайлық салымдары есебінен де құрыла
алады;
- екіншіден, акционерлік қоғамды құру үшін, жарғылық капиталдың ең аз
мөлшері (минимумы) және бір акцияның ең аз мөлшері (минималды) анықталуы
қажет. Жауапкершілігі шектеулі қоғам құру үшін жарғылық қор мөлшері аз
болады;
- үшіншіден, акционерлік қоғамды құру үшін - қатысушылардың белгілі бір
мөлшері (минимумы) қажет, әдетте, акционерлердің жоғарғы шегі
орнатылмайды. Әдетте, жауапкершілігі шектеулі қоғамдағы пайшылардың саны,
компаниядағы акционерлер санына қарағанда, өте аз мөлшерлі болады, ал
кейбір мемлекеттерде жауапкершілігі шектеулі қоғамды бір адам да (мысалы,
Жапония мен Германия Федеративті Республикасы мемлекеттерінде) құра алады;
- төртіншіден, егер антимонополиялық заңдылықты бұзбаса, акцияның бір
меншік иесінен екіншісіне өтуі шектелмейді. Акциялар қор биржаларында
рыноктық бағамен еркін сатылып және сатып алынады. Жауапкершілігі шектеулі
қоғамда пайды беру серіктестердің көбісінің немесе барлығының қолдауы
арқылы жүргізіледі;
- бесіншіден, жауапкершілігі шектеулі қоғамды құру тәртібі акционерлік
қоғамға қарағанда жеңіл, ал оған кеткен уақыт пен құралдардың шығынында
төмен.
Қазіргі экономикадағы өте ірі фирмалар көп қаржыны және өндірістік
ресурстарды, ұзақ мерзімді инвестицияларды, старттық капиталды талап ететін
бизнес, тап осы екі құқықтық формада қызмет етеді. Сондықтан, қазіргі
кезеңгі корпорациялар осы құқықтық формаларда болады.
1.2 Акционерлік қоғамдағы кәсіпорындардың корпоративтік құрылым ретінде
интеграциялануы
Меншік құқығының дұрыс қалыптасуы шығындардың төмендетілуіне және
ресурстарды рационалды қолдануға ықпал етеді. Осыған орай, экономикалық
элементтердің өзара келісімдік формасы жеке шаруашылық субъектілері үшін
ақпараттық белгісіздік мәселесін шешеді, экономикада тұтастай мән береді.
Бірақ, келісімдік форманы жүргізу үшін арнаулы бір экономикалық институттар
құру қажет. Осы тұрғыдан алғанда, фирманың нақты тұлғасы- корпорация.
Корпорацияны тиімді функционалдау үшін үш міндетті шарттар қаралу
керек:
Бірінші саты – жекелік деңгей (яғни Мен), әр азаматтың өзгеру процесі
мен кәсіпкерлік практикасындағы (өзің басқар немесе бағын) ролінде
экономикадағы өзгеру мәнін түсінуші, әлеуметтік-белсенділік бағытын
ұстанушыболып табылады.
Екінші саты – заң бойынша жұмыс істейтін нақты ұйымдастыру-құқықтық
формасындағы өндіріс деңгейі, онда әр азамат өз қабілеттілігін
қызығушылығын акционер, инвестор, жалдамалы жұмысшы сонымен бірге менеджер
ретінде жүзеге асыра алады;
Үшінші деңгей – экономикалық орта деңгейі, онда біз экономикалық,
заңдылық, технологиялық, экологиялық және адамгершілік нормаларды сол
қоғамның барлық қатысушылары әрекеттесуі ретінде қарастырамыз, сонымен
бірге өзге елмен әрекет формасын да еске аламыз.
Кесте 1
Қоғамдық мүше қатынастарының корпорацияға ықпалы
Тұтынушылар корпорация жағынан өздеріне көп көңіл бөлуді қалайды.
Тұтынушыларсыз корпорация өмір сүрмейді. Тұтынушалр
корпорациядан сенімді тауар мен қызмет, тиімді баға,
жақсы қызмет және дәл жарнама алғысы келеді. Егер
тұтынуша талабы қанағатанбаса корпорацияны ұзақ және
қысқамерзімді неудача күтеді. Корпорацияға қоғам
қатынасы біршама дәрежеде тауар сату мен қызмет
жағынан қалыптасады.
Қызметкерлер әділ еңбекті бағалаудың кәдімгі талабынан басқа
категорияға өтеді: мүмкіндіктер теңдігі, жұмыс орнында
денсаулықты сақтау, қаржылық қауіпсіздік, жеке өмірге
араласпау, өз ойын айту еркіндігі және сәйкесті өмір
сапасымен қамтамасыз ету.
Сол жердің корпорация маңызды әсер етеді. Осында корпорация
тұрғындары бірқатар тірліктерді шешуге тікелей қатысады: білім,
транспортпен ұйымдастыру, демалыс үшін жағдай,
денсаулық жүйесі, қоршаған орта проблемасын шешу. Дәл
осында корпорация өзінің іс әрекетін тұрғылықты
адамдарға түсіндіру керек.
Жалпы қоғам ұлттық және халықаралық деңгейде әрекет ете отырып
корпорация әсер етеді. Оның әрекеті әртүрлі топтра мен
ұйымдар көңіл бөлуіне обект болады. Оған академиялық
топтар, мемлекеттік құрылымдар мен массалық ақпарат
құралы кіреді. Корпорациядан ұлттық және халықаралық
масштабтағы проблеманы шешуді талап етеді. Сол
мезгілде корпорацияның бірінші және басты міндеті
қоғам алдындағы өміргеқабілетті өз экономикасын ұстау
тауар және қызмет өндіруші ретінде, жұмысшы орны мен
жалдаушы ретінде.
Тасымалдаушылар көпшілігі аз өндірістер, ол ірі компаниялардан сауда
қатынасы мен өз уақытында төлеуді талап етеді. Ірі
корпорация мен тасымалдаушылардың қатынасы кез келген
экономикалық үйеде маңызды тізбек болады, олкорпорация
жағынан аз бизнес жүйесінің адал қызметіне тәуелді.
Акционерлер корпорациямен айырықша қатынаста болады: олар
корпорация өмір сүруін мүмкін етеді және компания
туындауына дамуына және өсуіне қажетті рискілі
капиталды тасымалдаушы ретінде.
Қайнар көзі: Мороз.С.П. Кәсіпкерлік (шаруашылық) құқық. -Алматы, 2009ж.-
44б.
Қазақстан заңында корпорация анықтамасына жақын келетіні ашық
акционерлік қоғам – негізгі ұйымдастыру-құқықтық формасы, онда Қазақстан
өндірісі жекеменшік процессінде өзгерді сонымен бірге жаңа құқықтық-
өнеркәсіптік құрылым құрылды.
Қазіргі жағдайда XIX ғасыр соңы мен XX басында америка жазушысы берген
Амброзо Бирстің әдеби анықтамасы келеді: Корпорация – жеке жауапкершіліксіз
жеке кіріс алу. Әсіресе акционерлер өз ақшасының ұшып бара жатқанын қарап
отырғанда (XIX ғасырдағы француз жазушысы Поль Декурсель). Мұндағы себеп
алдымен жоғары басқарушылар мен ұсақ акционерлердің жекеменшік сезімі
қалыптаспауында, сондықтан бизнесті жүргізуде кәсіби маманданбаған өндіріс
дамуына құралдың орнына дивидентер түрінде төлеу тенденциясын жоғарылату.
Корпорацияның үлкен мөлшері Америкада құрылған, сондықтан алдымен
американдық тәжірибені қарауды ұсынады. Еуропалық та япондық та
корпоративті менеджмент тәжірибесі әлемдік корпоративті менеджмент дамуына
өте қызықты сурет береді. Оны ескермеу корпоративті әдісті қарағанда толық
болмайды.
Әлемдегі ірі корпорациялар АҚШ құрылғандықтан америка заңы бойынша
корпорацияның міндетті критериін қарастырамыз. Америка заңы бойынша
корпорацияны анықтау бес критерий мен ерекшелік ұсынады, соның көмегімен
заңды класс корпорацияға жата ма немесе болмайды ма соны анықтайды.
Бұл міндетті критерилер келесідей:
1. Заңды тұлға
2. Шектеулі жауапкершілік
3. Шектеусіз өмір сүру
4. Акцияның еркін берілуі
5. Корпорацияны орталықтандырып басқару
2 сурет. Корпорацияның түрлері
Қайнар көзі: Лаптев В.В Введение в предпринимательское право. –М,2009г.-
48с.
Қосымша келесі ерекшеліктер ескеріледі: ереже штат пен корпорация
арасындағы, корпорация мен оның акционерлері арасындағы, акционерлер
арасындағы, акцияға жекеменшік, акцияның қөұқықтық табиғаты, акционер
корпорация акциясының жекеменшігі немесе акционерлік компания арасындағы
келісім.
Барлық корпорацияларды екі түрге бөлуге болады.(2-сурет)
Европалық құқықта корпорация түсінігі кең сипатталады, ол белгілі заңды
тұлғамен үйлеседі, корпорация-бұл коллективті түзілім, ұйым, заңды
танылған, капиталға негізделген.
Кесте 2
Әлемдік корпорациялардың түрлері
PLC Public Жауапкершілігі шектеулі бәрі білетін компания
limited (Англия, Ирландия және ағылшын құқықты жүйелі
company бірқатар басқа елдер)- Ресейдің ашық акционерлік
қоғамы сияқты: мұндай компания акциялары шектеусіз
азаматтар тобына ұсынылып және биржада бола алады.
Ltd limited Ағылшынтілді елдер үшін дәстүрлі аббревиатура
шектеулі жауапкершілікті көрсету үшін. Ол халықаралық
іскер компаниялардың оффшорлы аймағында кең
қолданылады. Бұл Дэлавер штатының жауапкершілігі
шектеулі компанияларында кең қолданылады. Ол
ұйымдастыру-құқықтық формасын жасыру үшін. Англиядағы
және Ирландиядағы жауапкершілігі шектеулі компаниялар
тек осы аббревиатураны ғана қолданады (егер PLC
категориясына кірмесе).
Inc. Incorporated Ол да жоғарыдағы сияқты. Ол Америкада және барлық
оффшорлы әлемде кең қолданылады.
Corp.Corporation Incorporated пен limited сияқты корпорация (өндіріс,
ережелі капитал акцияларға бөлінген)
LLC Limited Жауапкершілігі шектеулі компания. Жалпы мағнада оның
liability жауапкершілігі шектеулі болғанмен акцияны шектеусіз
company тұлғаларға шығарады. АҚШта бірқатар оффшорлы
орталықтарда америка заңдары жиналған, өндірістің
ерекше түрі бар – ол жолдастық пен корпорация
арасындағы мекеме.
LDC Limited Мерзімі шектеулі компания. Мұндай компания барлық
duration заңдылық оффшорлы юрисдикцияларда құрылады, құқығы
company ағылшын моделіне негізделген. Кайман аралында кең
тараған. Компания белгілі мерзімге құрылып ол біткен
соң жойылады немесе қайта тіркеледі.
IBC InternationalХалықаралық іскер компания. Бірқатар оффшорлы
business аймақтарда жеке түр ретінде енгізілген. (Багама,
company Британияның Виргин аралдары, Белиз т.б.) Мемлекетте
іс жүргізу құқы жоқ немесе оның резиденциясымен.
Олар IBC аббревиатурасын кең қолданбайды жиірек Ltd
мен Inc жиі аталады. Басқаша айтқанда жауапкершілігі
шектеуліні көрсетеді.
Кесте 2 жалғасы
SA Sosiedad Аударғанда – акционерлік қоғам. Франция, Бельгия мен
anonima , Шфейцария сияқты Европаның континенталды елінде бұны
Societe қолдану тек акционерлік қоғамдарға қатысты
anonyme (инвесторлардың кең аумағы үшін акция шығаратын
инвесторлар үшін); дегенмен көптеген оффшорлы
аймақтарда өзінің шектеулі жауапкершілігін көрсетуге
кәдімгі өндіріске қолданады. Регионда испан тілі
доминделгендіктен панама аралдары кең қолданады.
SARL Societe a Францияда жауапкершілігі шектеулі қоғамдар бар бірақ
responsidilitолар акцияны еркін сата алмайды. Оффшорлы аумақта бұл
e limitee аббревиатура SA сияқты қолданылады шектеулі
жауапкершілікті көрсету үшін. Италья эквиваленті SARL
SRL
BV Vennootschap Голландия мен Нидерланды Антил аралында –
met beperrte жауапкершілігі шектеулі қоғамдар. Бірқатар оффшорлы
aansparrelijrаумақта бұл сөзтіркесін қолдану шектеулі
heid жауапкершілік үшін.
NV Naamlose Голландия мен Нидерланды Антил аралында –акционерлік
vennootschap қоғам. Бірқатар оффшорлы аумақта бұл сөзтіркесін
қолдану шектеулі жауапкершілік үшін.
AVV Аруба аралында бұл аббревиатурамен нидерландтың ВV
көшіретін копанияларды белгілейді. Дегенмен ол
біршама иілгіш және оффшорлы бизнес үшін ұсынылған.
Басқа оффшорлы аумақта ол қолданылмайды.
GmbH Gesellschaft Германия мен Австрияда – жауапкершілігі шектеулі
mit қоғам. Бірқатар оффшорлы аумақтарда бұл
beschrater аббревиатураны шектеулі жауапкершілік үшін қолданады.
haftung
AG AktiengesellsГермания мен Австрияда –бұл акционерлік қоғам.
chaft Бірқатар оффшорлы аумақтарда бұл аббревиатураны
шектеулі жауапкершілік үшін қолданады.
IC InternationalХалықаралық компания (International business company
company бірқатар юрисдикцияларда мысалы, Кук аралында)
..Co ..and companyЕгер бұл сөзден соң шектеулі жауапкершілікке
көрсетілмесе онда сіздің алдыңызда – толық
жолдастылық.
LP Limited Командалық жолдастылық (басқаша айтқанда сенімгше
partnership негізделген жолдастылық).
Аталуы тек Сіздің алдыңызда толық жолдастылық. Дегенмен бірқатар
физикалық юрисдикцияда жауапкершілігі шектеулі тіркеу рұқсат
немесе етілсе аталуында шектеулі жауапкершілікке сәйкесті
юристік тұлғаұсынылмай онда күмәнді сейілту керек.
атауынан
тұратын.
Қайнар көзі: Круглова Н.Ю. Хозяйственное право. –М, 2006г.-8б.
Басқару іс әрекеті бойынша барлық корпорация жалпы белгімен бірігеді:
онда орындаушы органдар басты болады да басқаша айтқанда менеджмент.
Басқару нәтижесінде корпорациялық емес командалық басқару қалып отыр. Оның
себебі басқарушы қолындағы акционерлік капиталдың маңызды орталықтануында.
Осыдан ол қажетті шешімге қол жеткізеді де сосын осы шешімдер басқару жолы
үшін кәдуілгі болып қалады.
Тәжірибелі заңгерге корпорация мен өндірістің толық атына қарап ақ оның
қандай іс әрекетпен шұғылданатынына көз жеткізе алады. Төмендегі кестеде
сөздер мен қысқартылған атаулардың сол құқықты-ұйымдастыру әрекетіне
жататыны көрсетілген.
Егер сіз қызығатын фирманың тіркелу куәлінгін көргіңіз келсе, оның
аталуы туралы еске түсіріп қажеті жоқ. Кез келген куәлік мына түрде
тіркелген деген сөзбен жазылады. Одан әрі құқықты-ұйымдастыру формасына
немесе компания құрылған заңға сүйеніп көрсетеді. Жоғарыдағы ақпарат
компанияның құжаты оқуға жеткіліксіз болғанда қолданылады [12,118б.].
Енді біздің Қазақстанның мысалына келетін болсақ, 30-дан астам
корпорациялар бүгінгі таңда жұмыс істеуде. Олардың көбісі мұнай, құрылыс,
компьютерлік технолоия және дәрі-дәрмек салаларында шоғырланған.ал олардың
түрлріне келетін болсақ, көбісі Американдық және Еуропалық типте. Мысалы:
KazakhmysPLC, ITE Group PLC, Agnitum Ltd, INCOM Ltd, Transworks Ltd, ANA
FOOD MACHINERY Ltd, AMITY INTERNATIONAL Ltd, Imagine Web Ltd, Hurricane
Kumkol Munai Ltd, AGILE DENT Ltd, Logos Ltd, Golden Telecom Inc, Kerio
Technologies Inc, Chaparral Resources Inc, Texmac Inc және тағы басқалары
[13,47б.].
Капиталды біріктірудің неғұрлым кең тараған түрі өнеркәсіп, көлік,
сауда, несие және басқа да салалардың жеке кәсіпорындарын заңдылық және
шаруашылық жағынан біріктіретін қаржылық топтар болып табылады. Қаржылық
топтың концерннен айырмашылығы, оның басында топқа кіретін компаниялардың
ақша капиталына билік жүргізетін бір немесе бірнеше банк тұрады, сондай-ақ
олардың қызметтерінің барлық салаларын үйлестіреді. Бірлестіктердің басқа
түрлерімен салыстырғанда қаржылық топ ұйымдық рәсімделудің
қарапайымдылығымен ерекшеленеді. Қаржылық топқа кіретін әрбір фирма өз
бетімен халықаралық сауда мәмілелерін жасай алады. Алайда, холдингтерде
сияқты, қаржылық топтың ядросы - бас компания, қалғандары шаруашылық
дербестігіне қатысты неғұрлым маңызды шешімдерді қабылдайтын орталыққа
айналады.
Қаржылық топқа кіретін өнеркәсіптік кәсіпорындар рынокты өзара
бөліседі, баға туралы келісіп, рыноктарға шығуларды үйлестіреді және
картельдік келісімге ұқсас қызметпен айналысады. Сонымен қатар, мынадай
айырмашылығын атап өту қажет: бұл жұмыс картельде екі немесе бірнеше фирма
арасындағы жалған немесе астыртын келісім негізінде жасалса, ал қаржылық
топта күнделікті шаруашылық тәжірибе түрінде жүргізіледі. Сондай-ақ жалпы
ұдайы өндіріс жүйесіндегі кәсіпкерлік қалыптасуының бастапқы жағдайларына
сипаттама беру және атқаратын ролін қарастыру арқылы, постиндустриялдық
дәуірге өту кезеңінде кәсіпкерліктің жаңа формалары талданды. Талдау
негізінде қазіргі кезең жағдайында фирмалар бірігуінің негізгі түрлеріне
концерндерді, холдингтерді, қаржы топтарын атауға болады.
1.3 Акционерлік кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық құрылымы
Қазақстан Республикасы заңдарында кәсіпкерлік қызмет түсінігінің
орнына кәсіпкерлік деген термин енгізілген (соған сәйкес мемлекеттік және
жеке кәсіпкерлік деп ажыратылады). Сөйтіп, жеке кәсіпкерлік деп жеке
кәсіпкерлік субъектілерінің табыс табуға бағытталған, жеке кәсіпкерлік
субъектілерінің өздерінің меншігіне негізделген және олардың тәуекелдері
мен мүліктік жауапкершілігі үшін жеке кәсіпкерлік субъектілері атынан
жүзеге асырылатын бастамашылық қызметін айтамыз (Жеке кәсіпкерлік туралы
ҚР Заңы 1-бабының 5-тармағы). Сондықтан заң шығарушы жеке кәсіпкерліктің
белгілері ретінде мыналарды атайды: 1) бастамашылық; 2) табыс табу; 3)
меншіктің болуы; 4) кәсіпкердің тәуекелі; 5) кәсіпкердің дербес мүліктік
жауапкершілігі. Сол себепті кәсіпкерлік қызметтің зандық белгілері қатарына
төмендегілерді жатқызу керек: 1) кэсіпкерлік қызметтің бастамашылығы және
дербестігі; 2) меншіктің болуы; 3) тәуекел сипаты; 4) пайда (табыс) алуға
деген мүдделілік [14,78б.].
Кәсіпкерлік қызметтің бастамашылығы мен дербестігі: кәсіпкердің жұмыс
бағыттары мен әдістерін таңдау еркіндігі, шешімдерді тәуелсіз қабылдауы,
әлдекімдердің жеке істерге жосықсыз араласуына жол бермеуі, құқықтарын
кедергісіз жүзеге асыруы, олардың сақталуын, сот арқылы қорғалуын
қамтамасыз етуі дегенді білдіреді. Кәсіпкер кез келген заңға қайшы
келмейтін келісім талаптарын өз қалауы бойынша айқындап алуға, өзінің
құқылары мен міндеттерінің ауқымын белгілеуге құқылы. Оған қоса,
кәсіпкердің бастамашылығы мен дербестігі оның жекелей тәуекелінде және ҚР
Азаматтық кодексіне сәйкес жоғары деп танылатын (себебі, кәсіпкердің
кінәсіна байланыссыз орын алады) жеке мүліктік жауапкершілігінде көрініс
табады. Кәсіпкерді жауапкершіліктен босататын жалғыз негіз жеңе алмайтын
төтенше күш (форс-мажор) жағдайлары болып табылады. Ақыр соңында,
кәсіпкердің қызметі заңмен (бірақ мемлекеттің дара кұзырына жатқызылған
мәселелер (конституциялық құрылыс негіздерін, басқа адамдардың
адамгершілігін, денсаулығын, құқықтарын және заңды мүдделерін қорғау, елдің
қорғанысын және мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз ету) бойынша ғана)
шектелуі мүмкін.
Меншіктің болуы кәсіпкердің өз қызметін жүзеге асыруының негізі болып
табылады. ҚР Конституциясының 26-бабының 4-тармағына сәйкес, кез келген
адам өзінің мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін пайдалануға
құқылы. Сонымен бірге белгілі бір мүлікті иелену кәсіпкерлік қызметпен
айналысуға мүмкіндік береді, яғни кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға
қажетті шарт болып табылады. ҚР Азаматтық кодексі айқын бекіткендей, меншік
кұқымен шаруашылық жүргізу немесе тікелей басқару үшін оқшау мүлкі бар ұйым
заңды тұлға деп танылады (33-баптың 1-тармағы), сондықтан оқшау мүліктің
болмауы қандай да бір ұйымның заңды тұлға, тиісінше кәсіпкерлік қызмет
субъектісі деп танылмауына себеп болады [15,29б.].
Айтарлықтай маңызға ие (бірақ қолданыстағы заңдарда бекітілмеген) тағы
бір белгісі ретінде кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың жүйелілігін атауға
болады. Кәсіпкерлік қызметтің жүйелілігі аталған қызмет біржолғы сипатта
емес және ұзақ мерзім немесе тіпті шектеусіз уақыт ішінде іске асырыла
алады дегенді білдіреді. Ондай кезде кәсіпкерлік қызметтің мазмұнын
құрайтын іс жүзіндегі нақты әрекеттер пайда табуға және мүлікті пайдалану,
тауарлар сату, жұмыстар орындау немесе қызметтер көрсету болып табылатын
түпкілікті кәсіпкерлік нәтижелерге жетуге бағытталуға тиіс. Ақыр соңында,
кәсіпкерлік қызметтің белгісі деп оның жария (заңдастырылған) сипатын, яғни
кәсіпкерлік қызмет субъектісінің тиісті мемлекеттік органдарда кәсіпкердің:
заңды тұлға немесе заңды тұлға құрмай, азамат-кәсіпкер, жеке кәсіпкер
ретінде тіркелуі нәтижесінде иеленетін ресми мәртебесі болуын айтуға
болады. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік тіркеусіз де атқаруға болғанмен,
алайда аталған тұлғалар солай-ақ кәсіпкер бола алмайды, керісінше, заңсыз
кәсіпкерлік, яғни тіркеусіз немесе арнайы рұқсатсыз (лицензиясыз) жүзеге
асырылған кәсіпкерлік үшін, мұндай рұқсат (лицензия) алу міндетті болып
саналатын немесе лицензиялау шарттары бұзылған жағдайда немесе қызметтің
тыйым салынған түрлерімен айналысу, егер бұл әрекеттер азаматқа, ұйымға
немесе мемлекетке ірі залал келтірсе немесе ірі көлемде табыс табуға немесе
акцизді тауарларды елеулі көлемде өндіру, сақтау немесе сатуға байланысты
болса, заңсыз әрекет ретінде жауапқа тартылуы мүмкін (ҚР ҚК-нің 190-бабы).
Жеке және мемлекеттік кәсіпкерлік Қазақстан Республикасындағы
кәсіпкерліктің негізгі формалары болып табылады. ҚР Азаматтык кодексі
меншік түріңе қарай жеке және мемлекеттік кәсіпкерліктің аражігін ажыратып
көрсетеді - жеке кәсіпкерлік жеке меншікке, ал мемлекеттік меншік
мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылықпен басқару құқына негізделген (ҚР АК 10-
бабының 1-тармағы). Мемлекеттік кәсіпкерлік деп мемлекеттің өзінің
кәсіпкерлік қызметін емес, а шаруашылық жүргізу құқы бар мемлекеттік
кәсіпорындар іске асыратын кәсіпкерлікті түсіну керек. Мемлекет кәсіпкерлік
қызмет субъектісі бола алады және екі қасиетте: кәсіпкерлік қатынастарды
реттеуші (сатылас қатынастар) және кәсіпкерлік қатынастардың жай қатысушысы
(деңгейлес қатынастар) ретінде әрекет етуі мүмкін. Соңғы жағдайда дәл сол
мемлекеттік кәсіпкерлік туралы сөз болып отыр. Демек, мемлекеттік
кәсіпкерліктің негізгі ұйымдық-құқықтық формасы мемлекеттік кәсіпорын болып
табылады. Сонымен бірге шаруашылық жүргізу құқы бар кәсіпорындар ғана құра
алатын еншілес кәсіпорындар да кәсіпкерлік қатынастардың қатысушысы бола
алады (1995 жылғы маусымның 19-ындағы №2335 Мемлекеттік кәсіпорын туралы
ҚР Заңының 46-бабы). Ақырында, мемлекеттік меншік түріне байланысты
мемлекеттік кәсіпорындарды төмендегідей түрлерге бөлуге болады: 1)
республикалық мемлекеттік кәсіпорындар (яғни республика меншігіндегі
кәсіпорындар); 2) коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындар (коммуналдық
меншіктегі кәсіпорындар) (Мемлекеттік кәсіпорындар туралы Заңның 1-бабы,
2-тармағы). Сонымен қатар мемлекеттік кәсіпкерліктің ерекше ұйымдық-
құқықтық формалары болып ұлттық компаниялар және ұлттық холдингтер әрекет
етеді. ҚР Үкіметінің шешімімен құрылған, акцияларының бақылау пакеті
мемлекетке немесе ұлттық холдингке тиесілі және заңмен көзделген
жағдайларды есепке алмағанда (2003 ж. мамырдың 13-інде шыққан № 415-ІІ
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңының 34-бабы), ұлттық экономиканың
құрамдас бөліктерін құрайтын стратегиялық маңызды салаларда қызмет ететін
акционерлік қоғамдар ұлттық компания болып саналады. Құрылтайшысы және
жалғыз акционері ҚР Үкіметі болып саналатын, ұлттық компаниялар мен
басқадай акционерлік қоғамдардың меншік кұқымен иеленген акциялар
пакеттерін тиімді басқару үшін құрылған акционерлік қоғам ұлттық холдинг
болып табылады.
Кәсіпкерлік қатынастардың қатысушылары қатарына ұлттық басқарушы
компанияларды және ұлттық даму институттарын жатқызу керек. Ұлттық
басқарушы компания болып кұрылтайшысы және жалғыз акционері ҚР Үкіметі
болып табылатын, негізгі мақсаты ұлттық даму институттары және басқа да
заңды тұлғалардың меншік құқымен иеленген акциялар пакеттерін (қатысу
үлестерін) тиімді басқару болатын акционерлік қоғам саналады. Ұлттық даму
институттары - бұлар қызметінің негізгі мақсаты индустриялық-инновациялық
даму және кәсіпкерлік саласында жобаларды жүзеге асыру болып табылатын
акционерлік қоғамдардың ұйымдық-құқықтық формасында ҚР Үкіметінің шешімімен
кұрылған қаржылық, консалтингтік, инновациялық, сервистік ұйымдар
[16,158б.].
Жеке кәсіпкерлікті үш түрге саралауға болады: 1) шағын кәсіпкерлік
(шағын бизнес); 2) орташа кәсіпкерлік (орташа бизнес); 3) ірі кәсіпкерлік
(ірі бизнес). Бұл - әлемнің барлық дамыған елдерінде қолданылатын жалпы
танымал бөлу.
Жеке Кәсіпкерлік туралы Заңның 6-бабы, 1-тармағына сәйкес, жеке
кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын заңды тұлға тек азаматтық заңмен
көзделген ұйымдық-құқықтық формада құрыла алады, сол себепті коммерциялық
ұйымдардың жеке кәсіпкерлігінің ұйымдық-құқықтық формалары шаруашылық
серіктестік, акционерлік қоғам және өндірістік кооператив болуы мүмкін (ҚР
АК 34-бабы, 2-тармағы). Коммерциялық емес ұйымдарды айтатын болсақ (мекеме,
қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік
түрінде және заң актілерімен көзделген басқадай формада (ҚР АК 34-бабының 3-
тармағы), онда олар кәсіпкерлік қызметпен өздерінің жарғылық мақсаттарына
сәйкес қана айналыса алады.
Кәсіпкерліктің акционерлік формасын өндірістік дамыған мемлекеттер
берген. АҚ-ның гүлденуі ХІХ ғасырдың үшінші – ХХ ғасырдың басына келеді.
Қазіргі шарттарда корпоротивтік кәсіпкерлік өндірістік дамыған елдерде
анықтаушы форма болып табылады. АҚШ-да АҚ-ның үлесі басқа меншік
формаларының арасында 14% құрайды, бірақ олар жалпы ұлттық өнімнің 87%
береді [17,48б.].
Өндірістік дамыған елдерде АҚ өндірістік күштерді дамытудың қарапайым
шешімі болды, мұның себептері мынада:
1. Өндірістің масштабы мен көлемінің өсуі қоғам алдында мақсаттарды
итермелеген, капиталдың жеке жиналу шегінде шешімі болмайтын
болғандықтан, жеке капиталдың барлығын үлкен капиталға
біріктіруге тура келді.
2. Өндірісті ұйымдастыру бөліктік бастаулар түрінде және барлық
біріккен кәсіпорын қатысушыларының қызығушылықтарын ескере
отырып жүзеге асырылуы мүмкін.
Ресейде бұл үрдіс жоғарыдан логикалық реформаға байланысты басталды.
Ресейде АҚ бұл – бұрынғы дәстүрлік өндірістік жүйе мен нарық талаптары және
жекеменшіктің бірігу формасы. Сондықтан меншіктің коллективті-жеке формасы
қарама-қайшылықтарды шешу құралы болды.
Қазіргі шарттарда АҚ-ның қызметін реттеп отыратын бірқатар заңдық
актілер пакеті бар.
• АҚ-дар туралы заң;
• Азаматтық кодекс;
АҚ-ның құрылуы. АҚ жеке және заңды тұлғалардан құралады. Ашық текті АҚ-
да қатысушылар саны шектелмеген, ал жабық АҚ-да 50 тұлғаға дейін. АҚ бір
тұлғадан тұруы мүмкін, егер ол АҚ-ның барлық акция пакетін иемденсе.
АҚ заңды тұлғадан да тұруы мүмкін, бірақ ол бір шаруашылық субъектіден
тұруы мүмкін емес. Жекешелендіру үрдісі кезінде құрылған АҚ, мүлікті
бақылау комитетімен расталады (акцияларды сатқаннан кейін бұл қоғамдар
қарапайым қызмет етеді).
Акционерлер қоғам міндеттемелері бойынша жауап бермейді және шығындар
тәуекелі өздеріне қатысты бөлік немесе акция шегінде болды. Қоғам
акционерлерінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, бірақ өзінің
міндеттемелері бойынша толық жауап береді. Құрылтайшылар келісімдік
жауапкершілік алады.
а) қоғамның төленбеген шегінде міндеттемелер бойынша;
б) қоғамды тіркегеннен бұрын пайда болған міндеттемелері бойынша. Бірақ
қатардағы акционерлер жиналыспен расталған болса ғана жауап береді.
Акционерлердің қоғамдық құру және құрылтай құжаттарын құру туралы
шешімді қабылдау үшін құрылтай жиналысын шақырады, онда олар құжаттарды
растайды.Акционерлік құғамды құру үшін қажет:
1. Еркін түрде арыз;
2. Жарғы;
3. Баж туралы анықтама;
4. Құрылтай жиналысының протоколы;
Ескеру қажет, егер қоғам заң негізінде құрылса, онда жарғы
құрылтайшылармен жасалынады.АҚ тіркеу құжаттарды ұсынғанннан кейін 30 күн
ішінде аудандық әкімшілік немесе қалалық тіркеу палаталарында жүзеге
асады.Дегенмен, тіркеу дұрыс емес болады, егер тіркеуден кейін 30 күн
ішінде тіркеу мүшесіне акцияның төленгені туралы анықтама берілмесе( немесе
жарғылық капиталдың). Тіркеу үшін бір уақыттық жиналым болады, тіркеуден
бас тартқан жағдайда қайтарылмайды. Бас тарту екі себеп бойынша болуы
мүмкін:
а) құжаттар дұрыс рәсімделмеген;
б) акциоенрлік қоғамның құру реті бұзылған;
Құрылтайшыларға міндетті тіркеу үшін арбитраждық сотқа бару құқығы
қалады. АҚ мемлекеттік реестрге кіргеннен кейін құрылған деп саналады.
Тірелген қоғамға алдымен уақытша куәлік беріледі, одан соң 30 күн ішінде,
жарғылық капиталдың 50% төленген жағдайда тұрақты куәлік береді.
Акциялар құрылтайшылар арасында берілген немесе алдын ала белгіленген
акционерлер ортасында бөлінсе, мұндай акционерлік қоғам жабық түрдегі деп
аталады (ЖТАҚ). Жабық түрдегі АҚ тек қана жабық түрде жазылу жүргізе алады.
Жабық түрдегі АҚ қоғамның акциясын иемденуде айтарлықтай артық құқығы бар,
жаңа федералдық заңға сәйкес :
1. үшінші тұлғаларға акцияларды сатуды жүзеге асырағанда,
2. артықшылық құқығы қоғам алдында әсер етпейді.
1) сыйлыққа бергенде және мұраға қалдырғанда,
2) өзінің мүшелеріне сатқанда,
3) саудаласуда сатылған акциялар және кілтке салынған.
Акционерлік қоғамның қызметі жарғыда жазылған түрлнрімен шектелмейді
келісімдер. Жарғылық қызметтің шегінен шығатын, бірақ заңға қайшы
келмейтін, дұрыс болып сманалады.
Акционерлердің құқығы мен міндеттері.
Акционерлердің келесідей құқығы бар:
1) жылына бір рет болатын жалпы жиналысқа қатысу,
2) Басқарушы мүше болып таңдалу және таңдау,
3) Дивиденд немесе қоғамның жойылуында мүлік бөлігін алу,
4) Қоғамның қызметі туралы ақпарат алу,
5) Қоғамнан кез-келген уақытта шығу.
Акционерлердің келесідей міндеттемелері бар:
1) Жарғы мазмұның орындау.
2) Қызметтік және коммерциялық құпияны сақтау.
3) Басқа ұйымның келісімін әкелу немесе Директорлар Кеңесі жиналысында
акциялармен дауыс беру құқығы (одан басқа вотинг траст бар)
Ашық АҚ минималды жарғылық капитал көлемі мин 1000 еңбекақы, жабық АҚ
– 100 мин. еңбекақы. Жарғылық капитал акциялардан тұрады, АҚ құрылған
кезде барлық құрылтайшылар арасында толықтай бөлінуі қажет. Акцияларды
төлеу тіркелгеннен кейін 30 күн ішінде 50% көлемінде беріледі, ал қалған
көлемі бір жыл ішінде беріледі. Жарғылық капиталға төленбеген акция бөлігі
туралы акционерлерге талап Директорлар кеңесіне беріледі және ол 15 күн
ішінде орындалуы тиіс. Төленбеген бөліктен айыппұл алынады, қоғам пайдасына
төленбеген бөлік құнынан 10% көлемінде.
Жарғылық капилалға салым ақшалай емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ФОРМАЛАРЫНЫҢ ДАМУ
ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Кәсіпкерлік құрылымдардың институционалды формаларының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Акционерлік кәсіпорындардың корпоративтік құрылым ретінде
интеграциялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Акционерлік кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық
құрылымы ... ... ... ...16
2 ҚР КОРПОРАТИВТІК ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Акционерлік кәсіпорындардың ұдайы өндірістік
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . .25
2.2 Кәсіпорынның рентабельділігі және АҚ төлем
қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ...33
3 ҚР АКЦИОНЕРЛІК КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.1 Қазақстан Республикасында акционерлік кәсіпорындардың қазіргі
кезеңдегі даму
басымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..39
3.2 ҚР акционерлік бағыттағы кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару мазмұны
және шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..43
3.3 Қазақстан Республикасында акционерлік кәсіпорындардың болашағы мен
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының
Президентінің жолдаулары мен мемлекеттік даму бағдарламаларымызда отандық
өндірушілер мен барлық әлеуметтік қызметтегі тұлғалардың қызметі әлемдік
қарым-қатынастар аясында бәсекеге қабілетті болу мақсаты атап көрсетіледі.
Қазіргі күнгі дүниежүзіндегі экономикалық дағдарыстар, халықаралық сауданың
әрқилы жағдайларға ұшырауы елімізге де теріс әсерлерін тигізді. Осындай
халықаралық экономикалық қатынастарда Қазақстанның дамуы отандық
өндірушілер мен кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігіне байланысты болып
табылады.
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы
бiрқатар проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды
жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға
ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық
ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну
сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк
инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және
технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында
ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық
жұмыстарға (бұдан әрi - ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң
экономиканы ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге
бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
Еліміз жоғарыдағы проблемаларды шешу мақсатында бәсекеге қабілетті
алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылу үшін, тұрақты экономикалық өсуді және
экологиялық тиімді өндірісті қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының
Индустриялды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ
мерзімді стратегиясын қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер
бере бастады. Стратегияның негізгі мақсаты – ғылым мен техника
жетістіктерін пайдалану негізінде елдің ұзақ мерзiмдi әлеуметтiк-
экономикалық дамуының бiрыңғай мемлекеттік саясатын қалыптастыру мен
жүргiзу. Бағдарламасына сәйкес біз экономиканың шикізаттық бағытынан
арылып, Қазақстанның индустриялануын тездетуге, машина жасау мен өнеркәсіп
жабдықтарын жолға қоюға тиіспіз. Яғни инновация – негізгі қозғаушы күш
болмақ.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жылғы
Болашақтың іргесін бірге қалайық Жолдауында елімізді жан-жақты жаңартудың
жаңа кезеңіндегі басты басымдықтарының маңызды бағыттары ретінде қолымызда
бар мүмкіндіктерді айқындау және пайдалану, сондай-ақ жаңа бәсекелестік
артықшылықтар қалыптастыру арқылы Қазақстанды жаһандық экономикаға
ойдағыдай кіріктіруге негізделген мемлекеттік саясат, экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ететін толымды стратегия әзірлеу және оны іске
асыру, осы тұрғыда орта және шағын кәсіпкерліктің жаңа инновациялық сипатын
құруды айқындады. Қазақстанның халықаралық резерві бүгінде 60 миллиард
долларға жуық қаржыны құрайды. Ырыс – ынтымаққа жолығады, дәулет –
бірлікпен толығады. Тәуелсіздік жылдарында ел экономикасына 120 миллиард
доллардан астамшетелдік инвестиция тартылды. Сонымен қатар біз әлемнің 126
еліне 200-ден астам өнім түрін шығарамыз. Бүгінде ұлттық дәулетіміздің
үштен бір бөлігі шағын және орта бизнестен құралады. Ауыл шаруашылығы
саласы да дамып келеді. Жалпы ішкі өнім өсімі 2010 жылы 7 пайыз, өнеркәсіп
өндірісі – 10 пайыз, өңдеу өнеркәсібі 19 пайыз мөлшерді құрады. Орташа
айлық жалақы 2007 жылғы 53 мыңнан 2010 жылы 80 мың теңгеге дейін артты.
Ұлттық әл-ауқат деңгейі жөнінен әлем мемлекеттерінің рейтингінде
Қазақстан өткен жылы 26 сатыға ілгерілеп, 110 ел арасынан 50-ші орынға
көтерілді [1,3б.].
Бүгінгі таңда кәсіпкерліктің объектісі – кәсіпорындар болып табылады.
Мұндай кәсіпорындар ішіндегі өнім өндірумен айналысатын кәсіпорындардың
орны өте маңызды және бірегей мәнді иеленді. Ал осы өнім өндірумен
айналысатын кәсіпорындардың қызметін ұйымдастыруға қажет қаржыландыру
көздерін іздестіру, өндірісті ұйымдастыру, қызмет барысын басқаруды және
басқа да маңызды қызмет түрлерін көрсетуді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті – Қазақстанның акционерлік
кәсіпорындарының дамуын талдау арқылы төмендегі міндеттерді белгілейді:
- Кәсіпкерліктің корпоративтік құрылымын экономикалық категория ретінде
зерделеу;
- АК дамуының әлемдік тәжірибесіне талдау жасау;
- АК дамуды жетілдіру үшін жаңа үрдістерді сараптау;
- ҚР ұлттық экономикасында акционерлік кәсіпорындардың басымдылықтарын
анықтау болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Корпоратитвтік құрылымдардың және оларды
жетілдіру бағыттары жайлы отандық және шетелдік ғалымдар еңбектерінде соңғы
кездері көптеп жарияланып жатыр, себебі бұл біздің экономикамызда
жүргізіліп жатырған жаңа өндірістік іс-шара болып табылады. Осы мәселелерді
жетілдіру, акционерлік кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігін арттыру мен
олардың қазіргі кезеңдегі маңыздылығы жайында келесі Қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде жарияланған: Әубәкіров Я.Ә., Кошанов А.К., Сабден
О.С., Кенжегузин М.Б., Е.Б.Жатқанбаев, Р.Е.Елемесов, Көпешова С.Т. және
т.б.
Зерттеу пәні – Қазақстан экономикасын инновациялық дамыту үдерісіндегі
акционерлік компаниялар жүйесі.
Зерттеу объектісі – Ұлттық экономикадағы акционерлік кәсіпорындар
қызметінің тиімділігі мен жетілдіру жолдары, ғылыми әлеуеті, кәсіпорындар
мен қоғамдар, өнеркәсіп салалары.
Зерттеу жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, үш тараудан,
тұжырымдардан, қолданылған әдебиеттер тізімі, суреттер, кестелерден тұрады.
1 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ФОРМАЛАРЫНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Кәсіпкерлік құрылымдардың институционалды формаларының қалыптасуы
Экономикалық теорияда "кәсіпкерлік" түсінігі өзіндік ерекшеліктеріне
сәйкес бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Кәсіпкерлік концепциясының бірінші
кезеңі "кәсіпкерлік теориясының" классигі Р.Контильон есімімен байланысты.
Ол бірінші рет кәсіпкерліктің негізгі тұлғасын анықтады: "Кәсіпкер –
белгілі бағада сатып алушы, белгісіз бағада сатушы, яғни тәуекелге барушы
адам" .
Классикалық экономикалық теорияда кәсіпкерлік ұдайы өндірістің негізі
ретінде тәуекел үшін табыс алушы ретінде қарастырылды. Рыноктық экономика
теориясының негізін салушы Адам Смит “кәсіпкер” терминін кәсіпорын иесі
түсінігі ретінде қолданған. Р.Кантильонның пікіріне қосыла отырып, А.Смит
кәсіпкер капитал иесі бола отырып, қандайда бір коммерциялық мақсаттарды
жүзеге асырып, пайда табу үшін тәуекелге барады деп көрсетеді.
Кәсіпкердің ролі туралы түсініктер әрі қарай Д.Рикардоның “Начала
политэкономии и налогового обложения” еңбегінде дамытылды. Д.Рикардо еркін
кәсіпкерлік қызметті жақтай отырып, оны тиімді шаруашылық жүргізудің
міндетті элементі ретінде қарастырған. Тәуекелді төмендету үшін кәсіпкерге
негізгі өндіріс факторларын: жер, еңбек, капиталды тиімді үйлестіруіне тура
келеді .
Жан Батист Сэй кәсіпкерлік туралы өте кең түсінік берген. Ол
кәсіпкерлік қызметті жоғары бағалауымен қатар, оның өнім жасаудағы белсенді
ролін мойындайды. Жалпы, Сэй кәсіпкерді – менеджерге жақынырақ деген ой
айтады [2,19б.].
Ал, К. Маркс капиталист немесе өндіріс құрал-жабдықтардың меншік
иесінің қызметін кәсіпкерлікпен теңестірді. К. Маркс өндірістік ресурстың
ерекше түрі ретіндегі кәсіпкерлік қабілетке көңіл бөлмеді, бірақ қосымша
пайда жинақтаудың маңызды факторы болып табылатын инновацияға алғашқылардың
бірі болып көңіл аударды [3,25б.].
Классикалық экономикалық теорияның өкілі Джон С.Милль “кәсіпкерлік”
терминін қарастыруда кәсіпкердің негізгі қызметтеріне басқару, бақылау,
өзіне тәуекелділікті қабылдауды жатқызады
Кәсіпкерлік теориясының дамуындағы екінші кезеңнің ерекшелігі –
кәсіпкердің ұйымдастырушылық және кәсіпкерлік икемділігінің қосымша фактор
ретінде саналуы. ХІХ-ХХ ғғ. Альфред Маршалл өндірістің классикалық үш
факторы: еңбек, жер, капиталға төртінші фактор - ұйымдастыруды қосады. Осы
уақыттан бастап кәсіпкерлік түсінігі де, қызметтері де кеңейді.
Кәсіпкерлік теориясының қалыптасуында Й.Шумпетердің "тиімді монополия"
концепциясының ролі ерекше. Оның айтуынша, кәсіпкерліктің мәнін жаңашылдық
механизмі құрайды. Кәсіпкер - экономикадағы барлық динамикалық өзгерістерге
негізгі жаңалық енгізуші.
Кәсіпкердің жеке қасиеттерін көптеген теоретиктер қарастырды, бірақ
Й.Шумпетер ғана оларды жүйелеуге тырысты. Сонымен қатар, өзінің жаңашыл
сипатына байланысты менеджердің қызметінен де ерекшелейді. Бірақ, кәсіпкер
– бұл ойлап табушы да емес, тек сол ойлап тапқандарды экономикалық түрде
жүзеге асырушы адам.
Кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму теориясында П.Друкер, Б.Карлоффтың
тұжырымдары көңіл аударуға тұрарлық: олар кәсіпкерлікті инновациялық
менеджментпен байланыстырады. П.Друкер экономикалық ғылымға және шаруашылық
тәжірибеге "кәсіпкерлік кәсіпорын", "кәсіпкерлік қоғам", "кәсіпкерлік
басқару" түсініктерін енгізе отырып, кәсіпкерліктің мәнін бизнесті жүргізу
үшін мүмкіндікті анықтау және жүзеге асыру қабілетімен байланыстырады.
1–сурет. Кәсiпкерлiктiң жiктелуi
1. сурет. Кәсіпкерліктің жіктелуі
Қайнар көзі: Картанбаева А.К. Предпринимательсво. Институционально-
эволюционный подход. - Алматы, 2000г.-65с.
Сонымен кәсiпкерлiк – рыноктағы бәсекеге төтеп беру үшiн жаңа
мүмкiндiктердi iздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тың
салаларын iздеу, ескi ойлау шеңберiнен шығу болып табылады. Демек, нақты
өмiрде кәсiпкерлiктiң объектiсi – новаторлық, жаңашылдық, ерекше мағынадағы
новаторлық өндiрiс, айырбас және бөлудiң түрлi факторларын комбинациялау.
Кәсiпкерлiк әр кезде де белгiлi бағытта ұйымдастырылады, нақты формалары
бар. Кәсiпкерлiктiң шаруашылық жүргiзу тәсiлi ретiнде бiрнеше жалпы
белгiлерi бар. Оның iшiнде негiзгiсi – шаруашылық субъектiлерiнiң еркiндiгi
мен тәуелсiздiгi. Кәсiпкерлердiң еркiн қызмет етуi рынок механизмiнiң
әрекетiн қамтамасыз ететiн тәртiп қалыптастырады. Қазіргі кезеңдегі
кәсiпкерлiктiң жiктелуiн келесi суреттен көре аламыз (1-сурет)
Жалпы, кәсіпкерлік теориясының дамуы кәсіпкерліктің тұлғалық,
экономикалық және ұйымдастырушылық, жаңашылдық, тәуекелге барушылық сипатын
көрсететін қызмет түрі.
Кәсіпкерлік құрылымдардың дамуы кәсіпкерлікті халықаралық деңгейде
дамытуды жетілдіру және аймақтық кәсіпкерлік ошақтарының орталықпен
байланысын күшейтуден тікелей байланысты.
Қазақстан Республикасы “жабық экономика” қағидасымен өмір сүре
алмайтындығы белгілі. Сондықтан, кәсіпкерлікті халықаралық деңгейде
дамытуды жетілдіру қазіргі ғаламдану дәуірінің талаптарына сәйкес келетін
бірден-бір іс. Бұл жерде кәсіпкерліктің аймақтық деңгейде дамытылуының
қажеттігі Қазақстан Республикасының географиялық, территориялық
ерекшеліктерімен байланысты туындап отыр. Өйткені, аймақтық деңгейдегі
кәсіпорындардың орталықпен байланысының үзілуі олардың экономикалық
тиімділігін төмендетеді.
Кәсіпкерлік теорияның дамуына талдау жасалғаннан кейін оның қазіргі
кезеңдегі ерекшеліктеріне тоқталайық.
Индустриалды экономика шеңберінде ресурстарды басқаруға ерекше көңіл
бөлінеді. Рынок экономикасы қалыптасып, ілгері дамыған кезеңінде еркін
бәсеке кең тарады, рыноктық қызметтің өкілі ретінде жеке капитал болды.
Мақсаты өз шығындары мен пайдасын есептеу және өндірісті рыноктық
ұйымдастыру барысында өнеркәсіпті шоғырландыру болғанымен, оның үлес
салмағы айтарлықтай көп болмады, өйткені өндірісті шоғырландыру
тенденциясы күшейді. Оның басты мақсаты - өз шығындары мен табыстарын
жүйелеу немесе реттеу. Бірақ өндірісті рыноктық ұйымдастыру өндірістің
шоғырлану тенденциясын күшейтеді. Бірте-бірте өндірістік бизнестің ұйымдық
құрылымының жіктелуі байқалып, жеке капитал формаларымен қатар, құрылым
фирмалары – монополиялар пайда бола бастады. Монополия билігі бәсекені
күшейтті, ол бәсекелестік күрестің өте қатаң және жаңа формаларының
туындауына әкеліп соқты. Анықтаулар бойынша таза монополия жағдайларында
бәсеке болмайды, яғни, монополия бәсекенің қарама-қарсылығы болып
табылады.
Сонымен қатар, тарихи монополия еркін бәсекеден туындады, және қоғамның
экономикалық өмірінің айқын көрінісі болып, бәсекені тек жойып ғана қоймай,
керісінше, рыноктық құрылымның жетілмеген бәсекесін туындатты.
Кәсіпкерлік пайданы жоғарылату немесе ұлғайту мақсатында кәсіпкерлік
сектор, капиталды бөлу жағымен қатар, оларды біріктіру жағына да бағыттауын
күшейтеді. Капиталды қызмет етуші - өндірістік және қаржылық деп бөлу
нәтижесінде акционерлік қоғамдар құрылды [6,26б.].
Акционерлік қоғам – бағалы қағаздар мен акцияларды сату жолымен
құрылатын капиталды бірлестік. Алғашқы акционерлік қоғамдар Англияда
(1600ж. ағылшын Ост Инд компаниясы) пайда болған. Акционерлік капитал
капитализмнің экономикалық құрылымының маңызды құрамына айналып, капиталды
жинақтау болып табылады. Олар өндірісті шоғырландыру және орталықтандыру
процестерін жүргізудегі тұтынумен тікелей байланысты. Капиталды
қоғамдастыру (ортақтастыру) процесі материалды негізінде кәсіпорындар
пайда болды.
Акционерлік қоғамның негізгі ерекшелігінің мәні – жұмысшылар арасында
акцияларды тарату, компания ісіне жеке қатысуының деңгейі аз болғанына
қарамастан, біріге иемденушілік сезімін тудыру.
Кәсіпорынды басқарудағы ең қиын жұмыс – бұл білінбейтін жұмыс, ал
физикалық еңбекпен айналысатын қызметкерлер кәсіпорынды басқарудағы
еңбектің жоғары формасымен айналысатындарға қарағанда жұмысы анағұрлым
жеңіл келеді.
Кәсіпкерлік қызметтің акционерлік формасы капитал ресурстарын
жинақтауды жылдамдатады, басымды дамуын қажет ететін салаларды
шоғырландыру мүмкіндігін ұлғайтады.
Кәсіпкерлік түрлерінің одан әрі дамуы шаруашылықтық қосу тенденциясын
біріктіру ретімен қатар, бағалы қағаздар түріндегі жалған капиталды
белсенді пайдалануды бірге жүргізетін кәсіпорындардың қызметінен көруге
болады. Басқа фирмалардың бақылаушы акция пакеттеріне немесе пайларындағы
үлеске иелік ету жолымен олардың қызметтерін бақылайтын және басқаратын
және осы қызметтен пайда табатын холдингтік компаниялар немесе холдинг-
фирмалар кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі. Бақыланатын кәсіпорындар
холдингте өз дербестіктерін іс жүзінде сақтайды, алайда экономикалық
жағынан ол тұтас бір кәсіпорын болып табылады. Холдинг өзіне бағынышты
кәсіпорындарды, олардың өндірісін, өнім өткізуін, қаржыландырылуын қамти
отырып, тұтас бір кәсіпорын ретінде басқарады. Бұл жағдайда толық бақылау
жасау үшін тиісті ұйымдық құрылымдардың, соның ішінде еншілес
кәсіпорындардың қаржысы есебінен, сондай-ақ артықшылығы бар акциялардың
есебінен кейде капиталдың бірнеше пайызы жеткілікті болады. Биржада – қоғам
өзінің кез келген кәсіпорнының акцияларын сатуға және басқаларын сатып
алуға мүмкіндігі бар. Бұдан бөлек, холдинг өзі бақылайтын кәсіпорындардың
табысы мен зиянын қайта бөле отырып, баланстарын басқару мүмкіндігін береді
[7,48б.].
Бизнесті ұйымдастыру жөнінде, экономикалық теорияда – холдингтермен
қатар, траст компанияларын немесе траст-фирмаларды бөліп қарайды. Олар өз
акцияларын беріп, орнына өзгенің меншігін басқаруға маманданған. Бизнестің
бұл түрі трастілік (сенімді) қатынастар деген атауға ие болды. Өз меншігін
трастының басқаруына сеніп берген мүлік иесі, трастқа салынған жалпы
меншіктен түсетін пайданың белгілі бір бөлігін және ол таратылған жағдайда
түсімнен үлес алуға мүмкіндік беретін траст акцияларының тең иесі болып
саналады. Капиталды біріктірудің бұл түрін АҚШ-та синдикат құруға тыйым
салған заң шықаннан кейін 1887 жылы мүнай синдикатының заңгері Дод жасаған.
Бірақ 1890 жылы тиісті заң қабылданғаннан және 1893 жылы холдингтік
компаниялар құруға рұқсат берілгеннен кейін ғана трасттілердің көпшілігі
холдинг түріне көшті.
Капиталды біріктірудің неғұрлым кең тараған түрі өнеркәсіп, көлік,
сауда, несие және басқа да салалардың жеке кәсіпорындарын заңдылық және
шаруашылық жағынан біріктіретін қаржылық топтар болып табылады. Қаржылық
топтың концерннен айырмашылығы, оның басында топқа кіретін компаниялардың
ақша капиталына билік жүргізетін бір немесе бірнеше банк тұрады, сондай-ақ
олардың қызметтерінің барлық салаларын үйлестіреді. Бірлестіктердің басқа
түрлерімен салыстырғанда қаржылық топ ұйымдық рәсімделудің
қарапайымдылығымен ерекшеленеді. Қаржылық топқа кіретін әрбір фирма өз
бетімен халықаралық сауда мәмілелерін жасай алады. Алайда, холдингтерде
сияқты, қаржылық топтың ядросы - бас компания, қалғандары шаруашылық
дербестігіне қатысты неғұрлым маңызды шешімдерді қабылдайтын орталыққа
айналады [8,52б.].
Қаржылық топқа кіретін өнеркәсіптік кәсіпорындар рынокты өзара
бөліседі, баға туралы келісіп, рыноктарға шығуларды үйлестіреді және
картельдік келісімге ұқсас қызметпен айналысады. Сонымен қатар, мынадай
айырмашылығын атап өту қажет: бұл жұмыс картельде екі немесе бірнеше фирма
арасындағы жалған немесе астыртын келісім негізінде жасалса, ал қаржылық
топта күнделікті шаруашылық тәжірибе түрінде жүргізіледі.
Кәсіпкерлік қызметтің акционерлік формасының ары қарай дамуы, меншіктің
жаңа үлесіне негізделетін: шектеулі жауапкершілікті қоғамдар, әр түрлі
серіктестіктер, яғни компанияның жаңа ұйымдық - құқықтық формасының
құрылуынан көрінеді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – тек мүліктік емес, өз салымдары
бойынша ғана жауапкершілігі болатын қоғам қатысушыларының капиталын
біріктіру формасы.
Акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестік арасындағы
негізгі айырмашылықтар төмендегідей:
- біріншіден, акционерлік капиталдың жарғылық қоры тек құрылтайшылар
құралдарының құрылтайшы компанияның (құрылтайшы инкорпорация) акцияларына
айырбас есебінен ғана құрылмайды, ол сонымен қатар, жазылым инкорпорациясы
процесінде барлық тілектестерге компания акцияларын еркін сату есебінен де
құрыла алады. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық қоры, мүлікті
түрде салынады, оның құрылтайшыларының пайлық салымдары есебінен де құрыла
алады;
- екіншіден, акционерлік қоғамды құру үшін, жарғылық капиталдың ең аз
мөлшері (минимумы) және бір акцияның ең аз мөлшері (минималды) анықталуы
қажет. Жауапкершілігі шектеулі қоғам құру үшін жарғылық қор мөлшері аз
болады;
- үшіншіден, акционерлік қоғамды құру үшін - қатысушылардың белгілі бір
мөлшері (минимумы) қажет, әдетте, акционерлердің жоғарғы шегі
орнатылмайды. Әдетте, жауапкершілігі шектеулі қоғамдағы пайшылардың саны,
компаниядағы акционерлер санына қарағанда, өте аз мөлшерлі болады, ал
кейбір мемлекеттерде жауапкершілігі шектеулі қоғамды бір адам да (мысалы,
Жапония мен Германия Федеративті Республикасы мемлекеттерінде) құра алады;
- төртіншіден, егер антимонополиялық заңдылықты бұзбаса, акцияның бір
меншік иесінен екіншісіне өтуі шектелмейді. Акциялар қор биржаларында
рыноктық бағамен еркін сатылып және сатып алынады. Жауапкершілігі шектеулі
қоғамда пайды беру серіктестердің көбісінің немесе барлығының қолдауы
арқылы жүргізіледі;
- бесіншіден, жауапкершілігі шектеулі қоғамды құру тәртібі акционерлік
қоғамға қарағанда жеңіл, ал оған кеткен уақыт пен құралдардың шығынында
төмен.
Қазіргі экономикадағы өте ірі фирмалар көп қаржыны және өндірістік
ресурстарды, ұзақ мерзімді инвестицияларды, старттық капиталды талап ететін
бизнес, тап осы екі құқықтық формада қызмет етеді. Сондықтан, қазіргі
кезеңгі корпорациялар осы құқықтық формаларда болады.
1.2 Акционерлік қоғамдағы кәсіпорындардың корпоративтік құрылым ретінде
интеграциялануы
Меншік құқығының дұрыс қалыптасуы шығындардың төмендетілуіне және
ресурстарды рационалды қолдануға ықпал етеді. Осыған орай, экономикалық
элементтердің өзара келісімдік формасы жеке шаруашылық субъектілері үшін
ақпараттық белгісіздік мәселесін шешеді, экономикада тұтастай мән береді.
Бірақ, келісімдік форманы жүргізу үшін арнаулы бір экономикалық институттар
құру қажет. Осы тұрғыдан алғанда, фирманың нақты тұлғасы- корпорация.
Корпорацияны тиімді функционалдау үшін үш міндетті шарттар қаралу
керек:
Бірінші саты – жекелік деңгей (яғни Мен), әр азаматтың өзгеру процесі
мен кәсіпкерлік практикасындағы (өзің басқар немесе бағын) ролінде
экономикадағы өзгеру мәнін түсінуші, әлеуметтік-белсенділік бағытын
ұстанушыболып табылады.
Екінші саты – заң бойынша жұмыс істейтін нақты ұйымдастыру-құқықтық
формасындағы өндіріс деңгейі, онда әр азамат өз қабілеттілігін
қызығушылығын акционер, инвестор, жалдамалы жұмысшы сонымен бірге менеджер
ретінде жүзеге асыра алады;
Үшінші деңгей – экономикалық орта деңгейі, онда біз экономикалық,
заңдылық, технологиялық, экологиялық және адамгершілік нормаларды сол
қоғамның барлық қатысушылары әрекеттесуі ретінде қарастырамыз, сонымен
бірге өзге елмен әрекет формасын да еске аламыз.
Кесте 1
Қоғамдық мүше қатынастарының корпорацияға ықпалы
Тұтынушылар корпорация жағынан өздеріне көп көңіл бөлуді қалайды.
Тұтынушыларсыз корпорация өмір сүрмейді. Тұтынушалр
корпорациядан сенімді тауар мен қызмет, тиімді баға,
жақсы қызмет және дәл жарнама алғысы келеді. Егер
тұтынуша талабы қанағатанбаса корпорацияны ұзақ және
қысқамерзімді неудача күтеді. Корпорацияға қоғам
қатынасы біршама дәрежеде тауар сату мен қызмет
жағынан қалыптасады.
Қызметкерлер әділ еңбекті бағалаудың кәдімгі талабынан басқа
категорияға өтеді: мүмкіндіктер теңдігі, жұмыс орнында
денсаулықты сақтау, қаржылық қауіпсіздік, жеке өмірге
араласпау, өз ойын айту еркіндігі және сәйкесті өмір
сапасымен қамтамасыз ету.
Сол жердің корпорация маңызды әсер етеді. Осында корпорация
тұрғындары бірқатар тірліктерді шешуге тікелей қатысады: білім,
транспортпен ұйымдастыру, демалыс үшін жағдай,
денсаулық жүйесі, қоршаған орта проблемасын шешу. Дәл
осында корпорация өзінің іс әрекетін тұрғылықты
адамдарға түсіндіру керек.
Жалпы қоғам ұлттық және халықаралық деңгейде әрекет ете отырып
корпорация әсер етеді. Оның әрекеті әртүрлі топтра мен
ұйымдар көңіл бөлуіне обект болады. Оған академиялық
топтар, мемлекеттік құрылымдар мен массалық ақпарат
құралы кіреді. Корпорациядан ұлттық және халықаралық
масштабтағы проблеманы шешуді талап етеді. Сол
мезгілде корпорацияның бірінші және басты міндеті
қоғам алдындағы өміргеқабілетті өз экономикасын ұстау
тауар және қызмет өндіруші ретінде, жұмысшы орны мен
жалдаушы ретінде.
Тасымалдаушылар көпшілігі аз өндірістер, ол ірі компаниялардан сауда
қатынасы мен өз уақытында төлеуді талап етеді. Ірі
корпорация мен тасымалдаушылардың қатынасы кез келген
экономикалық үйеде маңызды тізбек болады, олкорпорация
жағынан аз бизнес жүйесінің адал қызметіне тәуелді.
Акционерлер корпорациямен айырықша қатынаста болады: олар
корпорация өмір сүруін мүмкін етеді және компания
туындауына дамуына және өсуіне қажетті рискілі
капиталды тасымалдаушы ретінде.
Қайнар көзі: Мороз.С.П. Кәсіпкерлік (шаруашылық) құқық. -Алматы, 2009ж.-
44б.
Қазақстан заңында корпорация анықтамасына жақын келетіні ашық
акционерлік қоғам – негізгі ұйымдастыру-құқықтық формасы, онда Қазақстан
өндірісі жекеменшік процессінде өзгерді сонымен бірге жаңа құқықтық-
өнеркәсіптік құрылым құрылды.
Қазіргі жағдайда XIX ғасыр соңы мен XX басында америка жазушысы берген
Амброзо Бирстің әдеби анықтамасы келеді: Корпорация – жеке жауапкершіліксіз
жеке кіріс алу. Әсіресе акционерлер өз ақшасының ұшып бара жатқанын қарап
отырғанда (XIX ғасырдағы француз жазушысы Поль Декурсель). Мұндағы себеп
алдымен жоғары басқарушылар мен ұсақ акционерлердің жекеменшік сезімі
қалыптаспауында, сондықтан бизнесті жүргізуде кәсіби маманданбаған өндіріс
дамуына құралдың орнына дивидентер түрінде төлеу тенденциясын жоғарылату.
Корпорацияның үлкен мөлшері Америкада құрылған, сондықтан алдымен
американдық тәжірибені қарауды ұсынады. Еуропалық та япондық та
корпоративті менеджмент тәжірибесі әлемдік корпоративті менеджмент дамуына
өте қызықты сурет береді. Оны ескермеу корпоративті әдісті қарағанда толық
болмайды.
Әлемдегі ірі корпорациялар АҚШ құрылғандықтан америка заңы бойынша
корпорацияның міндетті критериін қарастырамыз. Америка заңы бойынша
корпорацияны анықтау бес критерий мен ерекшелік ұсынады, соның көмегімен
заңды класс корпорацияға жата ма немесе болмайды ма соны анықтайды.
Бұл міндетті критерилер келесідей:
1. Заңды тұлға
2. Шектеулі жауапкершілік
3. Шектеусіз өмір сүру
4. Акцияның еркін берілуі
5. Корпорацияны орталықтандырып басқару
2 сурет. Корпорацияның түрлері
Қайнар көзі: Лаптев В.В Введение в предпринимательское право. –М,2009г.-
48с.
Қосымша келесі ерекшеліктер ескеріледі: ереже штат пен корпорация
арасындағы, корпорация мен оның акционерлері арасындағы, акционерлер
арасындағы, акцияға жекеменшік, акцияның қөұқықтық табиғаты, акционер
корпорация акциясының жекеменшігі немесе акционерлік компания арасындағы
келісім.
Барлық корпорацияларды екі түрге бөлуге болады.(2-сурет)
Европалық құқықта корпорация түсінігі кең сипатталады, ол белгілі заңды
тұлғамен үйлеседі, корпорация-бұл коллективті түзілім, ұйым, заңды
танылған, капиталға негізделген.
Кесте 2
Әлемдік корпорациялардың түрлері
PLC Public Жауапкершілігі шектеулі бәрі білетін компания
limited (Англия, Ирландия және ағылшын құқықты жүйелі
company бірқатар басқа елдер)- Ресейдің ашық акционерлік
қоғамы сияқты: мұндай компания акциялары шектеусіз
азаматтар тобына ұсынылып және биржада бола алады.
Ltd limited Ағылшынтілді елдер үшін дәстүрлі аббревиатура
шектеулі жауапкершілікті көрсету үшін. Ол халықаралық
іскер компаниялардың оффшорлы аймағында кең
қолданылады. Бұл Дэлавер штатының жауапкершілігі
шектеулі компанияларында кең қолданылады. Ол
ұйымдастыру-құқықтық формасын жасыру үшін. Англиядағы
және Ирландиядағы жауапкершілігі шектеулі компаниялар
тек осы аббревиатураны ғана қолданады (егер PLC
категориясына кірмесе).
Inc. Incorporated Ол да жоғарыдағы сияқты. Ол Америкада және барлық
оффшорлы әлемде кең қолданылады.
Corp.Corporation Incorporated пен limited сияқты корпорация (өндіріс,
ережелі капитал акцияларға бөлінген)
LLC Limited Жауапкершілігі шектеулі компания. Жалпы мағнада оның
liability жауапкершілігі шектеулі болғанмен акцияны шектеусіз
company тұлғаларға шығарады. АҚШта бірқатар оффшорлы
орталықтарда америка заңдары жиналған, өндірістің
ерекше түрі бар – ол жолдастық пен корпорация
арасындағы мекеме.
LDC Limited Мерзімі шектеулі компания. Мұндай компания барлық
duration заңдылық оффшорлы юрисдикцияларда құрылады, құқығы
company ағылшын моделіне негізделген. Кайман аралында кең
тараған. Компания белгілі мерзімге құрылып ол біткен
соң жойылады немесе қайта тіркеледі.
IBC InternationalХалықаралық іскер компания. Бірқатар оффшорлы
business аймақтарда жеке түр ретінде енгізілген. (Багама,
company Британияның Виргин аралдары, Белиз т.б.) Мемлекетте
іс жүргізу құқы жоқ немесе оның резиденциясымен.
Олар IBC аббревиатурасын кең қолданбайды жиірек Ltd
мен Inc жиі аталады. Басқаша айтқанда жауапкершілігі
шектеуліні көрсетеді.
Кесте 2 жалғасы
SA Sosiedad Аударғанда – акционерлік қоғам. Франция, Бельгия мен
anonima , Шфейцария сияқты Европаның континенталды елінде бұны
Societe қолдану тек акционерлік қоғамдарға қатысты
anonyme (инвесторлардың кең аумағы үшін акция шығаратын
инвесторлар үшін); дегенмен көптеген оффшорлы
аймақтарда өзінің шектеулі жауапкершілігін көрсетуге
кәдімгі өндіріске қолданады. Регионда испан тілі
доминделгендіктен панама аралдары кең қолданады.
SARL Societe a Францияда жауапкершілігі шектеулі қоғамдар бар бірақ
responsidilitолар акцияны еркін сата алмайды. Оффшорлы аумақта бұл
e limitee аббревиатура SA сияқты қолданылады шектеулі
жауапкершілікті көрсету үшін. Италья эквиваленті SARL
SRL
BV Vennootschap Голландия мен Нидерланды Антил аралында –
met beperrte жауапкершілігі шектеулі қоғамдар. Бірқатар оффшорлы
aansparrelijrаумақта бұл сөзтіркесін қолдану шектеулі
heid жауапкершілік үшін.
NV Naamlose Голландия мен Нидерланды Антил аралында –акционерлік
vennootschap қоғам. Бірқатар оффшорлы аумақта бұл сөзтіркесін
қолдану шектеулі жауапкершілік үшін.
AVV Аруба аралында бұл аббревиатурамен нидерландтың ВV
көшіретін копанияларды белгілейді. Дегенмен ол
біршама иілгіш және оффшорлы бизнес үшін ұсынылған.
Басқа оффшорлы аумақта ол қолданылмайды.
GmbH Gesellschaft Германия мен Австрияда – жауапкершілігі шектеулі
mit қоғам. Бірқатар оффшорлы аумақтарда бұл
beschrater аббревиатураны шектеулі жауапкершілік үшін қолданады.
haftung
AG AktiengesellsГермания мен Австрияда –бұл акционерлік қоғам.
chaft Бірқатар оффшорлы аумақтарда бұл аббревиатураны
шектеулі жауапкершілік үшін қолданады.
IC InternationalХалықаралық компания (International business company
company бірқатар юрисдикцияларда мысалы, Кук аралында)
..Co ..and companyЕгер бұл сөзден соң шектеулі жауапкершілікке
көрсетілмесе онда сіздің алдыңызда – толық
жолдастылық.
LP Limited Командалық жолдастылық (басқаша айтқанда сенімгше
partnership негізделген жолдастылық).
Аталуы тек Сіздің алдыңызда толық жолдастылық. Дегенмен бірқатар
физикалық юрисдикцияда жауапкершілігі шектеулі тіркеу рұқсат
немесе етілсе аталуында шектеулі жауапкершілікке сәйкесті
юристік тұлғаұсынылмай онда күмәнді сейілту керек.
атауынан
тұратын.
Қайнар көзі: Круглова Н.Ю. Хозяйственное право. –М, 2006г.-8б.
Басқару іс әрекеті бойынша барлық корпорация жалпы белгімен бірігеді:
онда орындаушы органдар басты болады да басқаша айтқанда менеджмент.
Басқару нәтижесінде корпорациялық емес командалық басқару қалып отыр. Оның
себебі басқарушы қолындағы акционерлік капиталдың маңызды орталықтануында.
Осыдан ол қажетті шешімге қол жеткізеді де сосын осы шешімдер басқару жолы
үшін кәдуілгі болып қалады.
Тәжірибелі заңгерге корпорация мен өндірістің толық атына қарап ақ оның
қандай іс әрекетпен шұғылданатынына көз жеткізе алады. Төмендегі кестеде
сөздер мен қысқартылған атаулардың сол құқықты-ұйымдастыру әрекетіне
жататыны көрсетілген.
Егер сіз қызығатын фирманың тіркелу куәлінгін көргіңіз келсе, оның
аталуы туралы еске түсіріп қажеті жоқ. Кез келген куәлік мына түрде
тіркелген деген сөзбен жазылады. Одан әрі құқықты-ұйымдастыру формасына
немесе компания құрылған заңға сүйеніп көрсетеді. Жоғарыдағы ақпарат
компанияның құжаты оқуға жеткіліксіз болғанда қолданылады [12,118б.].
Енді біздің Қазақстанның мысалына келетін болсақ, 30-дан астам
корпорациялар бүгінгі таңда жұмыс істеуде. Олардың көбісі мұнай, құрылыс,
компьютерлік технолоия және дәрі-дәрмек салаларында шоғырланған.ал олардың
түрлріне келетін болсақ, көбісі Американдық және Еуропалық типте. Мысалы:
KazakhmysPLC, ITE Group PLC, Agnitum Ltd, INCOM Ltd, Transworks Ltd, ANA
FOOD MACHINERY Ltd, AMITY INTERNATIONAL Ltd, Imagine Web Ltd, Hurricane
Kumkol Munai Ltd, AGILE DENT Ltd, Logos Ltd, Golden Telecom Inc, Kerio
Technologies Inc, Chaparral Resources Inc, Texmac Inc және тағы басқалары
[13,47б.].
Капиталды біріктірудің неғұрлым кең тараған түрі өнеркәсіп, көлік,
сауда, несие және басқа да салалардың жеке кәсіпорындарын заңдылық және
шаруашылық жағынан біріктіретін қаржылық топтар болып табылады. Қаржылық
топтың концерннен айырмашылығы, оның басында топқа кіретін компаниялардың
ақша капиталына билік жүргізетін бір немесе бірнеше банк тұрады, сондай-ақ
олардың қызметтерінің барлық салаларын үйлестіреді. Бірлестіктердің басқа
түрлерімен салыстырғанда қаржылық топ ұйымдық рәсімделудің
қарапайымдылығымен ерекшеленеді. Қаржылық топқа кіретін әрбір фирма өз
бетімен халықаралық сауда мәмілелерін жасай алады. Алайда, холдингтерде
сияқты, қаржылық топтың ядросы - бас компания, қалғандары шаруашылық
дербестігіне қатысты неғұрлым маңызды шешімдерді қабылдайтын орталыққа
айналады.
Қаржылық топқа кіретін өнеркәсіптік кәсіпорындар рынокты өзара
бөліседі, баға туралы келісіп, рыноктарға шығуларды үйлестіреді және
картельдік келісімге ұқсас қызметпен айналысады. Сонымен қатар, мынадай
айырмашылығын атап өту қажет: бұл жұмыс картельде екі немесе бірнеше фирма
арасындағы жалған немесе астыртын келісім негізінде жасалса, ал қаржылық
топта күнделікті шаруашылық тәжірибе түрінде жүргізіледі. Сондай-ақ жалпы
ұдайы өндіріс жүйесіндегі кәсіпкерлік қалыптасуының бастапқы жағдайларына
сипаттама беру және атқаратын ролін қарастыру арқылы, постиндустриялдық
дәуірге өту кезеңінде кәсіпкерліктің жаңа формалары талданды. Талдау
негізінде қазіргі кезең жағдайында фирмалар бірігуінің негізгі түрлеріне
концерндерді, холдингтерді, қаржы топтарын атауға болады.
1.3 Акционерлік кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық құрылымы
Қазақстан Республикасы заңдарында кәсіпкерлік қызмет түсінігінің
орнына кәсіпкерлік деген термин енгізілген (соған сәйкес мемлекеттік және
жеке кәсіпкерлік деп ажыратылады). Сөйтіп, жеке кәсіпкерлік деп жеке
кәсіпкерлік субъектілерінің табыс табуға бағытталған, жеке кәсіпкерлік
субъектілерінің өздерінің меншігіне негізделген және олардың тәуекелдері
мен мүліктік жауапкершілігі үшін жеке кәсіпкерлік субъектілері атынан
жүзеге асырылатын бастамашылық қызметін айтамыз (Жеке кәсіпкерлік туралы
ҚР Заңы 1-бабының 5-тармағы). Сондықтан заң шығарушы жеке кәсіпкерліктің
белгілері ретінде мыналарды атайды: 1) бастамашылық; 2) табыс табу; 3)
меншіктің болуы; 4) кәсіпкердің тәуекелі; 5) кәсіпкердің дербес мүліктік
жауапкершілігі. Сол себепті кәсіпкерлік қызметтің зандық белгілері қатарына
төмендегілерді жатқызу керек: 1) кэсіпкерлік қызметтің бастамашылығы және
дербестігі; 2) меншіктің болуы; 3) тәуекел сипаты; 4) пайда (табыс) алуға
деген мүдделілік [14,78б.].
Кәсіпкерлік қызметтің бастамашылығы мен дербестігі: кәсіпкердің жұмыс
бағыттары мен әдістерін таңдау еркіндігі, шешімдерді тәуелсіз қабылдауы,
әлдекімдердің жеке істерге жосықсыз араласуына жол бермеуі, құқықтарын
кедергісіз жүзеге асыруы, олардың сақталуын, сот арқылы қорғалуын
қамтамасыз етуі дегенді білдіреді. Кәсіпкер кез келген заңға қайшы
келмейтін келісім талаптарын өз қалауы бойынша айқындап алуға, өзінің
құқылары мен міндеттерінің ауқымын белгілеуге құқылы. Оған қоса,
кәсіпкердің бастамашылығы мен дербестігі оның жекелей тәуекелінде және ҚР
Азаматтық кодексіне сәйкес жоғары деп танылатын (себебі, кәсіпкердің
кінәсіна байланыссыз орын алады) жеке мүліктік жауапкершілігінде көрініс
табады. Кәсіпкерді жауапкершіліктен босататын жалғыз негіз жеңе алмайтын
төтенше күш (форс-мажор) жағдайлары болып табылады. Ақыр соңында,
кәсіпкердің қызметі заңмен (бірақ мемлекеттің дара кұзырына жатқызылған
мәселелер (конституциялық құрылыс негіздерін, басқа адамдардың
адамгершілігін, денсаулығын, құқықтарын және заңды мүдделерін қорғау, елдің
қорғанысын және мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз ету) бойынша ғана)
шектелуі мүмкін.
Меншіктің болуы кәсіпкердің өз қызметін жүзеге асыруының негізі болып
табылады. ҚР Конституциясының 26-бабының 4-тармағына сәйкес, кез келген
адам өзінің мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін пайдалануға
құқылы. Сонымен бірге белгілі бір мүлікті иелену кәсіпкерлік қызметпен
айналысуға мүмкіндік береді, яғни кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға
қажетті шарт болып табылады. ҚР Азаматтық кодексі айқын бекіткендей, меншік
кұқымен шаруашылық жүргізу немесе тікелей басқару үшін оқшау мүлкі бар ұйым
заңды тұлға деп танылады (33-баптың 1-тармағы), сондықтан оқшау мүліктің
болмауы қандай да бір ұйымның заңды тұлға, тиісінше кәсіпкерлік қызмет
субъектісі деп танылмауына себеп болады [15,29б.].
Айтарлықтай маңызға ие (бірақ қолданыстағы заңдарда бекітілмеген) тағы
бір белгісі ретінде кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың жүйелілігін атауға
болады. Кәсіпкерлік қызметтің жүйелілігі аталған қызмет біржолғы сипатта
емес және ұзақ мерзім немесе тіпті шектеусіз уақыт ішінде іске асырыла
алады дегенді білдіреді. Ондай кезде кәсіпкерлік қызметтің мазмұнын
құрайтын іс жүзіндегі нақты әрекеттер пайда табуға және мүлікті пайдалану,
тауарлар сату, жұмыстар орындау немесе қызметтер көрсету болып табылатын
түпкілікті кәсіпкерлік нәтижелерге жетуге бағытталуға тиіс. Ақыр соңында,
кәсіпкерлік қызметтің белгісі деп оның жария (заңдастырылған) сипатын, яғни
кәсіпкерлік қызмет субъектісінің тиісті мемлекеттік органдарда кәсіпкердің:
заңды тұлға немесе заңды тұлға құрмай, азамат-кәсіпкер, жеке кәсіпкер
ретінде тіркелуі нәтижесінде иеленетін ресми мәртебесі болуын айтуға
болады. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік тіркеусіз де атқаруға болғанмен,
алайда аталған тұлғалар солай-ақ кәсіпкер бола алмайды, керісінше, заңсыз
кәсіпкерлік, яғни тіркеусіз немесе арнайы рұқсатсыз (лицензиясыз) жүзеге
асырылған кәсіпкерлік үшін, мұндай рұқсат (лицензия) алу міндетті болып
саналатын немесе лицензиялау шарттары бұзылған жағдайда немесе қызметтің
тыйым салынған түрлерімен айналысу, егер бұл әрекеттер азаматқа, ұйымға
немесе мемлекетке ірі залал келтірсе немесе ірі көлемде табыс табуға немесе
акцизді тауарларды елеулі көлемде өндіру, сақтау немесе сатуға байланысты
болса, заңсыз әрекет ретінде жауапқа тартылуы мүмкін (ҚР ҚК-нің 190-бабы).
Жеке және мемлекеттік кәсіпкерлік Қазақстан Республикасындағы
кәсіпкерліктің негізгі формалары болып табылады. ҚР Азаматтык кодексі
меншік түріңе қарай жеке және мемлекеттік кәсіпкерліктің аражігін ажыратып
көрсетеді - жеке кәсіпкерлік жеке меншікке, ал мемлекеттік меншік
мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылықпен басқару құқына негізделген (ҚР АК 10-
бабының 1-тармағы). Мемлекеттік кәсіпкерлік деп мемлекеттің өзінің
кәсіпкерлік қызметін емес, а шаруашылық жүргізу құқы бар мемлекеттік
кәсіпорындар іске асыратын кәсіпкерлікті түсіну керек. Мемлекет кәсіпкерлік
қызмет субъектісі бола алады және екі қасиетте: кәсіпкерлік қатынастарды
реттеуші (сатылас қатынастар) және кәсіпкерлік қатынастардың жай қатысушысы
(деңгейлес қатынастар) ретінде әрекет етуі мүмкін. Соңғы жағдайда дәл сол
мемлекеттік кәсіпкерлік туралы сөз болып отыр. Демек, мемлекеттік
кәсіпкерліктің негізгі ұйымдық-құқықтық формасы мемлекеттік кәсіпорын болып
табылады. Сонымен бірге шаруашылық жүргізу құқы бар кәсіпорындар ғана құра
алатын еншілес кәсіпорындар да кәсіпкерлік қатынастардың қатысушысы бола
алады (1995 жылғы маусымның 19-ындағы №2335 Мемлекеттік кәсіпорын туралы
ҚР Заңының 46-бабы). Ақырында, мемлекеттік меншік түріне байланысты
мемлекеттік кәсіпорындарды төмендегідей түрлерге бөлуге болады: 1)
республикалық мемлекеттік кәсіпорындар (яғни республика меншігіндегі
кәсіпорындар); 2) коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындар (коммуналдық
меншіктегі кәсіпорындар) (Мемлекеттік кәсіпорындар туралы Заңның 1-бабы,
2-тармағы). Сонымен қатар мемлекеттік кәсіпкерліктің ерекше ұйымдық-
құқықтық формалары болып ұлттық компаниялар және ұлттық холдингтер әрекет
етеді. ҚР Үкіметінің шешімімен құрылған, акцияларының бақылау пакеті
мемлекетке немесе ұлттық холдингке тиесілі және заңмен көзделген
жағдайларды есепке алмағанда (2003 ж. мамырдың 13-інде шыққан № 415-ІІ
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңының 34-бабы), ұлттық экономиканың
құрамдас бөліктерін құрайтын стратегиялық маңызды салаларда қызмет ететін
акционерлік қоғамдар ұлттық компания болып саналады. Құрылтайшысы және
жалғыз акционері ҚР Үкіметі болып саналатын, ұлттық компаниялар мен
басқадай акционерлік қоғамдардың меншік кұқымен иеленген акциялар
пакеттерін тиімді басқару үшін құрылған акционерлік қоғам ұлттық холдинг
болып табылады.
Кәсіпкерлік қатынастардың қатысушылары қатарына ұлттық басқарушы
компанияларды және ұлттық даму институттарын жатқызу керек. Ұлттық
басқарушы компания болып кұрылтайшысы және жалғыз акционері ҚР Үкіметі
болып табылатын, негізгі мақсаты ұлттық даму институттары және басқа да
заңды тұлғалардың меншік құқымен иеленген акциялар пакеттерін (қатысу
үлестерін) тиімді басқару болатын акционерлік қоғам саналады. Ұлттық даму
институттары - бұлар қызметінің негізгі мақсаты индустриялық-инновациялық
даму және кәсіпкерлік саласында жобаларды жүзеге асыру болып табылатын
акционерлік қоғамдардың ұйымдық-құқықтық формасында ҚР Үкіметінің шешімімен
кұрылған қаржылық, консалтингтік, инновациялық, сервистік ұйымдар
[16,158б.].
Жеке кәсіпкерлікті үш түрге саралауға болады: 1) шағын кәсіпкерлік
(шағын бизнес); 2) орташа кәсіпкерлік (орташа бизнес); 3) ірі кәсіпкерлік
(ірі бизнес). Бұл - әлемнің барлық дамыған елдерінде қолданылатын жалпы
танымал бөлу.
Жеке Кәсіпкерлік туралы Заңның 6-бабы, 1-тармағына сәйкес, жеке
кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын заңды тұлға тек азаматтық заңмен
көзделген ұйымдық-құқықтық формада құрыла алады, сол себепті коммерциялық
ұйымдардың жеке кәсіпкерлігінің ұйымдық-құқықтық формалары шаруашылық
серіктестік, акционерлік қоғам және өндірістік кооператив болуы мүмкін (ҚР
АК 34-бабы, 2-тармағы). Коммерциялық емес ұйымдарды айтатын болсақ (мекеме,
қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік
түрінде және заң актілерімен көзделген басқадай формада (ҚР АК 34-бабының 3-
тармағы), онда олар кәсіпкерлік қызметпен өздерінің жарғылық мақсаттарына
сәйкес қана айналыса алады.
Кәсіпкерліктің акционерлік формасын өндірістік дамыған мемлекеттер
берген. АҚ-ның гүлденуі ХІХ ғасырдың үшінші – ХХ ғасырдың басына келеді.
Қазіргі шарттарда корпоротивтік кәсіпкерлік өндірістік дамыған елдерде
анықтаушы форма болып табылады. АҚШ-да АҚ-ның үлесі басқа меншік
формаларының арасында 14% құрайды, бірақ олар жалпы ұлттық өнімнің 87%
береді [17,48б.].
Өндірістік дамыған елдерде АҚ өндірістік күштерді дамытудың қарапайым
шешімі болды, мұның себептері мынада:
1. Өндірістің масштабы мен көлемінің өсуі қоғам алдында мақсаттарды
итермелеген, капиталдың жеке жиналу шегінде шешімі болмайтын
болғандықтан, жеке капиталдың барлығын үлкен капиталға
біріктіруге тура келді.
2. Өндірісті ұйымдастыру бөліктік бастаулар түрінде және барлық
біріккен кәсіпорын қатысушыларының қызығушылықтарын ескере
отырып жүзеге асырылуы мүмкін.
Ресейде бұл үрдіс жоғарыдан логикалық реформаға байланысты басталды.
Ресейде АҚ бұл – бұрынғы дәстүрлік өндірістік жүйе мен нарық талаптары және
жекеменшіктің бірігу формасы. Сондықтан меншіктің коллективті-жеке формасы
қарама-қайшылықтарды шешу құралы болды.
Қазіргі шарттарда АҚ-ның қызметін реттеп отыратын бірқатар заңдық
актілер пакеті бар.
• АҚ-дар туралы заң;
• Азаматтық кодекс;
АҚ-ның құрылуы. АҚ жеке және заңды тұлғалардан құралады. Ашық текті АҚ-
да қатысушылар саны шектелмеген, ал жабық АҚ-да 50 тұлғаға дейін. АҚ бір
тұлғадан тұруы мүмкін, егер ол АҚ-ның барлық акция пакетін иемденсе.
АҚ заңды тұлғадан да тұруы мүмкін, бірақ ол бір шаруашылық субъектіден
тұруы мүмкін емес. Жекешелендіру үрдісі кезінде құрылған АҚ, мүлікті
бақылау комитетімен расталады (акцияларды сатқаннан кейін бұл қоғамдар
қарапайым қызмет етеді).
Акционерлер қоғам міндеттемелері бойынша жауап бермейді және шығындар
тәуекелі өздеріне қатысты бөлік немесе акция шегінде болды. Қоғам
акционерлерінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, бірақ өзінің
міндеттемелері бойынша толық жауап береді. Құрылтайшылар келісімдік
жауапкершілік алады.
а) қоғамның төленбеген шегінде міндеттемелер бойынша;
б) қоғамды тіркегеннен бұрын пайда болған міндеттемелері бойынша. Бірақ
қатардағы акционерлер жиналыспен расталған болса ғана жауап береді.
Акционерлердің қоғамдық құру және құрылтай құжаттарын құру туралы
шешімді қабылдау үшін құрылтай жиналысын шақырады, онда олар құжаттарды
растайды.Акционерлік құғамды құру үшін қажет:
1. Еркін түрде арыз;
2. Жарғы;
3. Баж туралы анықтама;
4. Құрылтай жиналысының протоколы;
Ескеру қажет, егер қоғам заң негізінде құрылса, онда жарғы
құрылтайшылармен жасалынады.АҚ тіркеу құжаттарды ұсынғанннан кейін 30 күн
ішінде аудандық әкімшілік немесе қалалық тіркеу палаталарында жүзеге
асады.Дегенмен, тіркеу дұрыс емес болады, егер тіркеуден кейін 30 күн
ішінде тіркеу мүшесіне акцияның төленгені туралы анықтама берілмесе( немесе
жарғылық капиталдың). Тіркеу үшін бір уақыттық жиналым болады, тіркеуден
бас тартқан жағдайда қайтарылмайды. Бас тарту екі себеп бойынша болуы
мүмкін:
а) құжаттар дұрыс рәсімделмеген;
б) акциоенрлік қоғамның құру реті бұзылған;
Құрылтайшыларға міндетті тіркеу үшін арбитраждық сотқа бару құқығы
қалады. АҚ мемлекеттік реестрге кіргеннен кейін құрылған деп саналады.
Тірелген қоғамға алдымен уақытша куәлік беріледі, одан соң 30 күн ішінде,
жарғылық капиталдың 50% төленген жағдайда тұрақты куәлік береді.
Акциялар құрылтайшылар арасында берілген немесе алдын ала белгіленген
акционерлер ортасында бөлінсе, мұндай акционерлік қоғам жабық түрдегі деп
аталады (ЖТАҚ). Жабық түрдегі АҚ тек қана жабық түрде жазылу жүргізе алады.
Жабық түрдегі АҚ қоғамның акциясын иемденуде айтарлықтай артық құқығы бар,
жаңа федералдық заңға сәйкес :
1. үшінші тұлғаларға акцияларды сатуды жүзеге асырағанда,
2. артықшылық құқығы қоғам алдында әсер етпейді.
1) сыйлыққа бергенде және мұраға қалдырғанда,
2) өзінің мүшелеріне сатқанда,
3) саудаласуда сатылған акциялар және кілтке салынған.
Акционерлік қоғамның қызметі жарғыда жазылған түрлнрімен шектелмейді
келісімдер. Жарғылық қызметтің шегінен шығатын, бірақ заңға қайшы
келмейтін, дұрыс болып сманалады.
Акционерлердің құқығы мен міндеттері.
Акционерлердің келесідей құқығы бар:
1) жылына бір рет болатын жалпы жиналысқа қатысу,
2) Басқарушы мүше болып таңдалу және таңдау,
3) Дивиденд немесе қоғамның жойылуында мүлік бөлігін алу,
4) Қоғамның қызметі туралы ақпарат алу,
5) Қоғамнан кез-келген уақытта шығу.
Акционерлердің келесідей міндеттемелері бар:
1) Жарғы мазмұның орындау.
2) Қызметтік және коммерциялық құпияны сақтау.
3) Басқа ұйымның келісімін әкелу немесе Директорлар Кеңесі жиналысында
акциялармен дауыс беру құқығы (одан басқа вотинг траст бар)
Ашық АҚ минималды жарғылық капитал көлемі мин 1000 еңбекақы, жабық АҚ
– 100 мин. еңбекақы. Жарғылық капитал акциялардан тұрады, АҚ құрылған
кезде барлық құрылтайшылар арасында толықтай бөлінуі қажет. Акцияларды
төлеу тіркелгеннен кейін 30 күн ішінде 50% көлемінде беріледі, ал қалған
көлемі бір жыл ішінде беріледі. Жарғылық капиталға төленбеген акция бөлігі
туралы акционерлерге талап Директорлар кеңесіне беріледі және ол 15 күн
ішінде орындалуы тиіс. Төленбеген бөліктен айыппұл алынады, қоғам пайдасына
төленбеген бөлік құнынан 10% көлемінде.
Жарғылық капилалға салым ақшалай емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz