Ж.Аймауытов шығармаларындағы тарихи сөздердің қолданылуы

Жоспар

Жоспар.
І. Кіріспе

Тарихи сөздер. Тарихи сөздердің зерттелуі.
ІІ. Негізгі бөлім
1. Көркем шығармадағы көнерген сөздердің қолданысы.
2. Ж.Аймауытов шығармаларындағы тарихи сөздердің қолданыс ерекшелігі.
3. Жазушы қолданысындағы тарихи фразеологизмдер.
ІІІ. Қорытынды.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ ФАКУЛЬТЕТІ

ҚАЗАҚ ТІЛІ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Ж.Аймауытов шығармаларындағы тарихи сөздердің қолданылуы.

Орындаған:Нығызбаева Г.
Тексерген: Шаяхметұлы Қ.

Семей

Жоспар.

І. Кіріспе

Тарихи сөздер. Тарихи сөздердің зерттелуі.

ІІ. Негізгі бөлім

1. Көркем шығармадағы көнерген сөздердің қолданысы.

2. Ж.Аймауытов шығармаларындағы тарихи сөздердің қолданыс ерекшелігі.

3. Жазушы қолданысындағы тарихи фразеологизмдер.

ІІІ. Қорытынды.

Көркем шығарма–дәуірдің, сол дәуірде өмір сүрген халықтың, сол
халықтың бітім– болмысы мен салт–санасының, құндылықтары мен қастерлер
қасиеттерінің тұтас жиынтығы. Бұл—әр туындыға қойылар талап. Бірақ әр
жазушының шығармашылығы осындай бағалауға ие бола алмайтыны да ақиқат.
Халықтың халықтығының, ұлттың ұлылығының өлшемі—туған тілдің телегей-
теңіз байлығы екені даусыз. Олай болса, елім деген әр азаматтың қастерлеп
қадір тұтары да туған тілі болуы тиіс.
Қазақ халқының қамына қамыға, ел іргесінің берік, ертеңінің жарқын
болуын аңсаған абзал азаматтары да баршылық. Солардың бірі—Жүсіпбек
Аймауытұлы. Ж.Аймауытов —қазақ сөзіне жаңаша тыныс, тосын қолданыс, ерекше
ірілік әкелген жан. Жүсіпбек саптаған әр сөз, әр ой өзінің сүйкімділігімен,
саналылығымен, әуезділігімен ерекше.
Сондықтан Ж. Аймауытұлының тілін зерттеу, оның шығармаларына
үңілу––ХХ ғасыр басындағы қазақ тілінің жай-күйін ғана бағдарлау емес,
қазақ тілінің қазына кенішін толықтай игеруге деген құлшыныс.
Ж.Аймауытовтың шығармалары, шығармаларының тілі тіл ғылымы,
әдебиеттану тұрғысынан да жан-жақты зерттелініп, талай монографияларға,
зерттеу еңбектеріне нысан болды. Осындай еңбектердің қатарына жақында ғана
қорғалған Кәріпжанова Г.Т. Ж.Аймауытов прозасы тілінің көркемдік
ерекшелігі атты кандидаттық диссертациясын жатқызуға болады.
Біздің бүгінгі қарастырғалы отырған тақырыбымыз Ж.Аймауытов
шығармаларындағы тарихи сөздердің қолданыс ерекшелігі. Сұлу сөздің
майталман маңмаңгерінің сөз әлеміне бойламас бұрын, тарихи сөздердің
табиғатына, олардың зерттелу жағдайна тоқтала кетсек.
Қоғамның өзгеруіне, халықтың тұрмыс жағдайына, өндірістің дамуына,
ғылым мен техниканың өсіп, өркендеуіне байланысты жаңа сөздер пайда болып,
қай тілдің болмасын сөздік құрамы байыды. Енді сол қоғамның өзгеруіне ғылым
мен техниканың дамуына байланысты кейбір сөздер сирек қолданылып, бірте-
бірте ұмытылып, сөздің құрамынан шығып жатады. Тіл білімінде сөздің
құрамынан шығып қалған немесе өте сирек қолданылатын сөздер көнерген сөздер
деп аталынады. Көнерген сөздерді тіл білімінде архаизм және историзм деп
бөлетіндігі белгілі. Қазақ тіліндегі көнерген сөздерді зерттеуге қосқан
орыс ғалымдарының да елеулі еңбектері бар. Н.Ильминскийдің Материалы к
изучению киргизского наречия (1861), Н.Терентьевтің Грамматика турецкая,
персидская, киргизская и узбекская, В.Катаринскийдің Грамматика
киргизского языка (1898), М.Мелиоранскийдің Краткая грамматика казах-
киргизского языка деген еңбектері бар. С.Аманжоловтың Вопросы
диалектологии и истории казахского языка (1959), Н.Сауранбаевтың
Некоторые черты древне кипчакского языка, К истории казахского
литературного языка (1954), Ш.Сарыбаев пен Ә.Құрышжановтың Халық
жырларының тестологиясы, Қ.Жұбановтың Из истории порядка слов в казахском
предложении, Р.Сыздықованың Абай шығармаларының тілін зерттеу деген
ғылыми еңбектерінде көнерген сөздер құбылысы жөнінде пікірлер бар.
Ғалым С.Исаев: Тіл—тілде көнерген сөздердің историзмдер және
архаизмдер деп аталатын екі түрі бар. Кейбір заттар мен құбылыстар
күнделікті өмірден шығып қалып, сол ұғымдарды білдіретін олардың атаулары,
сөздер де көнеріп, тілде қолданылмайды,–деп анықтама береді. (5;35)
Қазіргі қазақ тіл білімінде көнерген сөздерді үш топқа бөліп
қарастырады:
А) әдет-ғұрыпқа байланысты
Ә)шаруашылық, тұрмыс-күйге байланысты
Б) әкімшілік ел басқару ісіне байланысты
Ә.Болғанбаев көнерген сөздерді көнеру дәрежесіне байланысты үш түрге
бөледі:
1. Әбден ұмытылып, қолданыстан біржола шыққан көнерген сөздер.
2. Түбір қалпында айтылмайтын, бірақ белгілі бір туынды сөздердің
түбірінде сақталған көнерген сөздер.
3. Жеке сөз ретінде қолданыстан шығып қалғанымен, мақал-мәтел мен
фразеологиялық тіркестердің құрамында әлі де қолданыла беретін
көнерген сөздер (3).
Тарихи сөздер—лексикалогияның зерттеу нысаны. Тіліміздің көнерген
сөздер қабатына кіреді. Көнерген сөздердің екі топқа бөлінетіні белгілі:
1) архаизмдер
2) тарихи сөздер
Көнерген сөздерді бұлайша жіктеу олардың көнеру сипатымен тілдегі қолдану
ерекшеліктеріне қарай болады. Архаизмдердің қолданыста бар заттардың атауы
болғанымен әр түрлі себептерге байланысты синонимдермен алмастырылған
немесе ескіріп бір жола қалып қоған (7;178) сөздер болса, ал тарихи
сөздердің көнеруі тарихи атаулардың бір жола көнеруімен байланысты. Яғни
ол сөз туралы ұғымның да ескіруі деген сөз.
Көнерген сөздердің, оның ішінде тарихи сөздерді қарастыру зерттеу
қазақ тіл білімінде мейлінше қолға алынып, жан-жақты қарастырылған сала.
Осы ретте ғалым Ә.Болғанбаев, Ә.Қайдаровтың, Р.Сыздықованың еңбектерінің,
тілдің көнерген формаларын түсіндіріп зерттеуге қосқан үлесін атап өткен
орынды.
Өзінің Қазақ тілі лексикологиясына кіріспе еңбегінде профессор
Ә.Болғанбаев:
Дәуір өтіп, сол ескі заманның өзімен қоса жоғалған сөздер
историзмдер (тарихи сөздер) деп аталады. Историзмдердің көнеруі тарихи
атаулардың құрып бітуімен, бір жола жоғалуымен байланысты болады (3;125)
дей келіп. Сол дәуірдің тарихи сөздерінің жіктелісін былай көрсетеді:
1.Әкімшілік басқарумен байланысты туған тарихи сөздер;
2.Әскери атақ пен қару-жараққа қатысты тарихи сөздер;
3.Совет тұсындағы пайда болған тарихи сөздер;
тарихи сөздердң жоғарыдағыдай жіктеу өз ретінде дұрыс деуге болады. бірақ
бір кез келген жазушының шығармасын қарастырғанда оған сол дәуірдің
талабына сай баға беруіміз қажет. Өткені бұл шығармалар қазіргі заман
тұрғысынан алғанда тарихи сөз болса да, шығарма жазылған тұста (мысалы, ХХ
ғасыр басында) жаңа сөз болуы да мүмкін. Жазушы көнерген сөздерді қолдана
отырып, шығарманың лексика-семантикалық қабаттарын байыта, ажарлай түседі.
Өткен дәуірлерде болған кейбір наным, әр түрлі әдет-ғұрып, күнделікті
пайдаланып келген жекелеген үй мүлкі, шаруашылық бұйымдары халық тұрмысында
бірте-бірте азайып, кейін ескіре бастайды, өте сирек қолданатын болады.
Мысалы, би, болыс, старшын...
Міне, бұлар тілде көнерген сөздер деп аталады. Жеке жазушылар
шығармаларындағы көнерген сөздерді қарастыру қазіргі таңда ерекше орынға
ие. Бұл тарапта Т.Ахтановтың шығармаларындағы көнерген сөздердің қолданысын
зерттеуші ғалым А.Досованы да атап өткен абзал (11;104–106).
Көркем шығармадағы көнерген сөздердің қолданысына қойылар талапты
Манкеева Ж. екіге бөле қарастырады:
1. Тарихи шығармаларда қажеттілікке байланысты белгілі бір заттың
атауы ретінде қолданылатын бейтарап сөздер.
2. Тарихи шығармаларда сол кезеңнің тарихи жағдайы мен тілін
көрсету үшін стильдік қызмет атқаратын көнерген сөздер (7;17)
Көркем шығарма жазу дәуір көрінісі екені белгілі. Сондықтан белгілі
бір шығарма жазарда, оның әр сөзі жазушының айтпақ идеясы мен шығармадағы
айтылмақ тақырыпқа сай болуы тиіс.
Тарихи сөздерді дұрыс қолдану оқырманға сол кезеңнің өмірі, сол
дәуірдегі адамның жай-күйі туралы толықтай ақпарат бере алады. Қазақ
әдебиетіндегі тарихи романдар жазу І.Есенберлин, Қ.Жұмаділов, М.Мағауин
сынды сарабдал жазушылардан басталды дегенмен, ХХ ғ.б. Жүсіпбек, Мұхтар,
сынды сындарлы суреткерлеріміз де тарих қойнауына қатысты бірқатар
туындыларды дүниеге әкелді. М.Әуезовтің тарихи драмалары әсіресе көнерген
сөздерге бай. Ал Ж. Аймауытов туындыларының ішінде бұндай баға Қартқожа
(1916ж. көтеріліс суреті), Күнікейдің жазығы (қазақ ауылының тұрмысы)
сияқты туындыларына тән.
Тарихи сөздерді ұтымды қолдану арқылы кез келген жазушы сол дәуірдің
шынайы суретін, ондағы шындық бейнесін оқырманына дәл әрі тура жеткізе
алады.
Яғни, тарихи сөздер оқырман түсінігінде сол дәуірді сипаттай, ел
шығармаларының қонымды, құнды болуын арттыра түспек. Себебі оқырманның
ұғынған, өзіне жақын болған туындыны ғана тұғырлы биіктерге көтерері
сөзсіз.
Ж.Аймауытов көнерген сөздерді өз шығармаларында кеңінен қолданған.
Бұның айқын дәлелі—Аймауытов туындыларында кездесетін тарихи, архаизм
сөздердің молдығы.
Ж.Аймауытовтың—ХХ ғ.б. тұңғыш қазақтың психологиялық романының авторы,
қазақ прозасының көшбасшысы екені жасырын емес. Сондықтан Жүсіпбектің тілін
қарастыру+ қазақ лингвистикасының өрістеуіне қосылған қомақты үлес болмақ.
Жүсіпбек Аймауытов тіліндегі тарихи сөздерді қолдануды, олардың
қолданыс ерекшелігін ашуды негізге алдық. Ж.Аймауытұлының қолданысындағы
көнерген сөздерге жалпы тоқтала кетіп, оның ішіндегі тарихи сөздерге ерекше
мән беру керек.
Жазушы өмір сүріп отырған кезең тілімен сөйлесуі заңдылық. Қазіргі
уақытта көнерген сөздер қатарына жатқызылып жүрген сөздердің көпшілігі
Жүсіпбек Аймауытұлы өмір сүрген кезеңінде көнерген сөз болып саналған жоқ.
Яғни, күнделікті тұрмыста, ауызекі тілде активті түрде жұмсалған. 20–30
жылдары неологизм болып табылатын кейбір сөздер бүгінгі таңда көнерген сөз
болып қалып отыр. Ғалым Е.Жанпейісов көнерген сөздерді— байырғы тіл
құбылыстары, көне және дәстүрлі тіл құбылыстары деп жіктей түседі (4;
28,23,31).
Ендігі сөзді Жүсіпбек Аймауытұлының шығармаларындағы көнерген
сөздердің қолдану ерекшеліктеріне арнайық. Қаламгер прозасында қазақ
тұрмысы суреттелгендіктен халықтың тұрмыс жағдайларына, әдет-ғұрып
ерекшеліктеріне, салт-санасына, әлеуметтік қоғам өміріне, әкімшілік ел
басқару істеріне байланысты, ескі діни нанымға байланысты көнерген сөздер
қолданылған. Біз Жүсіпбек шығармаларын өткен өміріміздің айнасы ретінде
қарап, тарихи мұра ретінде бағалаймыз. әлеуметтік қоғам өміріне, әкімшілік,
ел басқару істеріне байланысты болыс, би, қажы, тілмаш, қожа, ауылнай,
патша, медресе, жасақ, дуан, жүзбасы, алаш, ұлық, кемесер, балшабек, ылау,
барымта, пәуеске, хұсыр т.б. сөздер кездеседі.
Ғалым Р.Сыздықова: Қазақтың ауыз әдебиеті мен тілінде, жырларда ескі
тұрмыс-салтқа байланысты өткен ғасырда өмір сүрген ақын-жазушылардың бұл
күнде ұмыт бола бастаған немесе мүлде ұмытылған, я болмаса мағынасы
өзгерген сөздер мен сөз тіркестерінің кездесуі табиғи құбылыс,–дейді
(10;5).
Жазушы шығармаларында бүгінде ұмыт болған және сирек қолданылатын
ұлттық ойын аттары кездеседі.
Мысалы, мыршым—алқа қотан отырған қыз-бозбаланың жүзікті аузына салып,
жасырып ойнайтын ұлттық ойыны (11;287-бет 7том)
Өлеңнен кейін орамал тастамақ болды.
Ойын созыла берді. Хан қалай( белбеу соқ, тақия жүгіртпек, сақина
тықпақ, мыршым, ондай қылма, мындай қыл, ләпи молда, қалдырма қақи, балтам
тап, т.б. сияқты сүйісетін, белбеумен ұрысатын, жұдырық жұмсайтын, емшек
ұстайтын, қысатын, тағы талай қол жұмысы аралас ойындарды аяқтаған кезде,
жігіттер түрегелісіп, құр-құр қалмақ ойыны сияқты жақтан ұратын, күш
сынасатын ойындарды істеді (384) .
Н.М.Шанский: Этнографизмы—такие диалектные слова, которые обозначают
предметы и явления быта и труда, специфичные для определенной местности и
неизвестные литературному языку,–деп тұжырымдайды (8;315).
Этноатаулар көркем шығармада тіл мен мәдениеттің ғана байланысын
көрсетпей, оқырманға ұлттық болмыс пен ұлттық белгіні де танытады. Осының
өзі қаламгерлер тілінде этномәдени фон жасаудың негізгі құралы (9;46).
Жазушы шығармаларындағы этнографизмдер ұлттық ерекшеліктерді танытады.
Ұлттық ойын атаулары бүгінде ұмыт болған этнографизмдер болып табылады.
Н.М.Шанский: Этнографизмы—такие диалектные слова, которые обозначают
предметы и явления быта и труда, специфичные для определенной местности и
неизвестные литературному языку,–деп тұжырымдайды (8;315).
Этноатаулар көркем шығармада тіл мен мәдениеттің ғана байланысын
көрсетпей, оқырманға ұлттық болмыс пен ұлттық белгіні де танытады. Осының
өзі қаламгерлер тілінде этномәдени фон жасаудың негізгі құралы (9;46).
Жазушы шығармаларындағы этнографизмдер ұлттық ерекшеліктерді
танытады.Мысалы, салт-дәстүрлерімізге байланысты кездесетін шаш сипар,
қолұстату, қалың мал, ұрын келу, әмеңгер, тасаттық, т.б. көнерген сөздер
қазақ халқының өмірінен мағлұмат береді.
Төрт құбыладан бірдей үстіне төніп тұрған ақар-шақар тауларға да,
тауға біткен үйірім-үйірім сабалақ жүнді орманға да, тау басында қалықтап
жүрген бүркітке де, тауға тырмыса жайылып жатқан құмырсқадай жылқыға да,
қостан аулағырақ өзек құлай шыққан шоқ-шоқ бұтаға да Ақбілектің көзі тоқтап
тұра алмай, сырғанап келіп, жер ошақтың басындағы қазақтың қара құманына,
қара астауға, шырыш шөмішіне тоқтады. Орыстың қолына түскен әлдеқандай
сорлының астауы, шөміші екен Сорлы шөміш( мен де сенің сыңарың ғой
дегендей, мұңдасқандай, көзіне тағы жас алды.
Кедейлердің киімі:
Жыртық милық, жалбыр тымақ, жаман тон, шолақ қаудыр тон, шона бас
шоқай, сауас жыртық тері шалбар, көне мәсі, қисайған кір кимешек, жаман
тымақ болып келсе, байлардың киімі, жаңа камзол, көк шұға киім, сұр
қалпақ, шекпен, сеңсең ішік, әмірқан етік, қой жүні тақталы шекпен, күзен
ішік, брезент сулық, бұраптабан етік, сырма шалбар, қызыл елтірі тымақ
сияқты болып келеді.
Жүсіпбек Аймауытұлы кейіпкерлерінің киімдерін суреттеу арқылы олардың
өзіндік ерекшеліктерін, тұрмыс-тіршіліктерін, ішкі психологиялық
ерекшеліктерін астастыра отырып шеберлікпен жеткізеді.
Халықтың рухани өмірімен тығыз байланысты ұлттық киім атаулары
тілімізде этнографизмдер қатарына жатады.
Шәмшидің күйеуі келгенде жұрт масайрап, Күнікейің құрбы-құрдастары
атлас, торғын, жібек, бәтес, мақпал, барқыт киіп, күміс баулы, сандық
шомбал шолпылары күнге шағылысып, құйымшағын соғып, қызылды-жасылды, оқалы,
зерлі тақиялардың шоқпардай үкілері үлпілдеп, күлтелі қос етектері
күлкілдеп, он кез бәтесті аяғымен теуіп, бұлғандап, сәнденіп жүргенін
көргенде Шекердің іші қазандай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.