Паразитология. Аусыл індеті
Жоспар:
І. Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2.3
ІІ. Ғылыми әдебиеттерге шолу. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Эпизоотологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.13
1.2. Таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.17
1.3. Клиникалық белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18.21
1.4. Профилактика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22.26
1.5. Диагностика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
1.6. Емі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27.32
ІІІ. Өзіндік зерттеулер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
1.1. Шаруашылыққа қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33.34
1.2. Шаруашылықтың эпизоотологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... 35.37
1.3. Азаматтық қорғаныс және жануарларды жаппай зақымдалу қаруларынан қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38.39
1.4. Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40.42
1.5. Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ...43.44
1.6. Материал және зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.53
ІҮ. Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Ү. Ұсыныстар. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55.57
ҮІ. Қолданылған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58.61
І. Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2.3
ІІ. Ғылыми әдебиеттерге шолу. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Эпизоотологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.13
1.2. Таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.17
1.3. Клиникалық белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18.21
1.4. Профилактика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22.26
1.5. Диагностика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
1.6. Емі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27.32
ІІІ. Өзіндік зерттеулер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
1.1. Шаруашылыққа қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33.34
1.2. Шаруашылықтың эпизоотологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... 35.37
1.3. Азаматтық қорғаныс және жануарларды жаппай зақымдалу қаруларынан қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38.39
1.4. Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40.42
1.5. Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ...43.44
1.6. Материал және зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.53
ІҮ. Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Ү. Ұсыныстар. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55.57
ҮІ. Қолданылған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58.61
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
Ветеринариялық санитария кафедрасы
Тақырып: Аусыл індеті.
Орындаған: Қалиева Г.
Тексерген: Байғазанов Абдрахман
Нұрмағанбетұлы.
Семей – 2007 ж.
Жоспар:
І. Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2-3
ІІ. Ғылыми әдебиеттерге шолу. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Эпизоотологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-13
2. Таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-17
3. Клиникалық белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-21
4. Профилактика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-26
5. Диагностика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
6. Емі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27-32
ІІІ. Өзіндік зерттеулер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
1. Шаруашылыққа қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33-34
2. Шаруашылықтың эпизоотологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... 35-37
3. Азаматтық қорғаныс және жануарларды жаппай зақымдалу қаруларынан
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38-39
4. Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40-42
5. Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ...43-44
6. Материал және зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45-53
ІҮ. Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Ү. Ұсыныстар. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55-57
ҮІ. Қолданылған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58-61
-1-
І. Кіріспе.
Жоғарғы дәрежеде дамыған ауыл шаруашылығы - халықтың әлеуметтік
деңгейінің ары қарай дамуына, яғни жоғарылауына қажетті бірден - бір жағдай
болып табылады.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" стратегиялық
бағдарламасында ауыл шаруашылығының экономикасы көтерілуі үшін несиелер
бөлінсін делінген және агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық аумақтар дамытуды
мемлекеттік реттеу туралы заң қабылдау қажеттігі айтылған. Сонымен қатар
ауыл шаруашылығы шикізатін өндіру мен өңдеу саласында кластрлік
бастамашылықты іске асыру арқылы аграрлық өндірісті индустрияландыруға
айрықша назар аудару қажеттігі атап көрсетілген.
Ауылшаруашылық өндірісінің ең басты тапсырмасы - ол өнеркәсіпті
шикізатпен және халықтың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру мақсатында
тұрақты түрде мал шаруашылығы өнімдерін өндіретін өнеркәсіптерді құрып,
оның ары қарай өсіп - өркендеуін қамтамасыз ету.
Қазақстанда, әсіресе, оның шығысында мал шаруашылығы - ауыл шаруашылығы
өндірісінің жетекші саласы болып табылады. Соған орай қой шаруашылығы
қазіргі кезде жетекші орынды алып отыр.
Дегенмен, қойлардың асыл тұқымдық генофондын сақтауда, мал басының
санын арттыруда, қойлардың жергілікті тұқымдарының жүн және ет сапасын
жақсартуда, яғни жалпы өнімділігін арттыруда мемлекеттік деңгейде жақсы
нәтижелерге жеткен. Бұл мәселелерді шешу тек, селекциялық - тұқымдық
жұмыстарын жақсартумен қоса, көптеген аурулардың алдын алуына, жоғарғы,
қазіргі технологиялық жабдықтармен қамтылуына және дені сау мал тобын
құруына да байланысты.
-2-
Қазақстанның шығысында ең көп тараған цестодоздарға - мониезиоз жатады.
Мониезиоз - бұл көптеген жабайы күйіс қайыратын малдардың, бұғы, түйе,
ірі қара мал, ешкі, қойлардың аш ішегінде тоғышарлық ететін
Anoplocephalidae тұқымдасына, Moniezia туысының әр түрі тудыратын
цестодозды аурулар.
Мониезиоздар мал шаруашылығына аса зор шығын әкеледі. Ауру малдардың
өсіп - өнуі нашарлайды, еттің сапасы төмендейді, жүннің мөлшері азаяды, мал
организмінің резистенттілігі төмендейді, профилактикалық іс - шараларды дер
кезінде, дұрыс жүргізбеген жағдайда ауруға шалдыққан қозыларда 80% өлім -
жітім байқалады. Әр малдың өзіне тән қоздырғыш түрі бар.
Мониезийлер - биогельминттер олардың дамуы ақырғы (ұсақ және ірі қара
мал бұғы және т.б.) және аралық иелерінің қатысуымен жүреді. Аралық иелері
- сауытты орибатид кенелері. Орибатидтер - ұзындығы 0,2 - 1 мм болып
келетін өте ұсақ, көбіне қоңыр түсті, әр түрлі өсімдік тектес қалдықтар мен
мүктерде, орман шалғынында тіршілік ететін, еркін қозғалатын кенелер.
Көптеген ғылыми әдебиеттерді қарап, танысқанда Шығыс Қазақстан
облысының оңтүстік - шығыс өңірлерінде (Үржар, Аягөз) қойлардың мониезиозы
бойынша нақтылы бір бағытта зерттеулер жүргізілмеген. Сондықтан осы өңірде
мониезиоздың эпизоотологиясын зерттеу, тиімді емдеу, алдын алу шараларын
анықтап, өндіріске ұсыну және енгізу ветеринарияның ең өзекті мәселесі
болып келеді.
Осы мәселені шешу барысында төмендегідей міндеттерді қойдық:
1. Мониезиоздың қоздырушысын анықтау.
2. Мониезиоздың мал жасына, жыл мерзімдеріне байланысты зақымдалу дәрежесін
анықтау.
3. Мониезиозға қарсы антгельминтиктерді қолдану.
4. Алдын алу және емдеу жолдарын өндіріске ұсыну.
-3-
ІІ. Ғылыми әдебиеттерге шолу.
Ветеринарлық паразитологияның басты тапсырмасы - жануарларды әр түрлі
паразиттер мен инвазиялық аурулардан сақтандыру болып табылады. Қазіргі
ғылыми білім мен тәжірибе деңгейінің жетілу дәрежесіне орай гельминтоз
салдарынан болатын малдардың өлім-жітімін болдырмауға толық мүмкіндік бар
деп айтуға болады.
Жануарлар өлімінің тіркелу деңгейі, көбіне малдардың паразитарлық
ауруларында профилактикалық және диагностикалық жұмыстардың қанағаттанарлық
дәрежеде жүргізілмеуі салдарынан болады.
Эпизоотологиясы.
Паразитология кафедрасының оқытушылары (В.В.Минеев, Л.Н.Савинкова,
Л.В.Золотарева, М.М.Искаков, Н.С.Матвиенко), доцент П.П.Осипов, аспирант
Үсенов.А., доцент Жұмабеков.Х.С., зоология кафедрасының меңгерушісі
Дүйсенбаев.К. және т.б. 1973-1975 жылдары Семей өңірі қойларының
анапляцефалятоздары мен стронгилятоздарындағы экономикалық шығын және
күресу шараларын, аймақтық эпизоотологияны, патогенезін зерттеген. осы
зерттеулерге орай Семей аймағының далалық бөліктеріндегі 1-2 жастағы
төлдердің мониезиозға шалдығуының маусымдық динамикасы кестегідей көрініс
береді. Бұл кестеде қаңтардан қыркүйекке дейін инвазия интесивтілігі мен
экстенсивтілігі өте төмен болатындығын (6,6-10% ИЭ, ИИ 6,5-8,8 экз) ауруға
шалдығудың жоғарғы шегі қазан-қарашада 23%-ке жетеді. 1 жастан асқан төл 8
айға дейін инвазия тасымалдаушысы болады, тек күтіп-бағу, азықтандыру
жағдайлары қолайсыз болған жағдайда, әсіресе малды қораға ауыстырған кезде,
аздап өрбуі мүмкін. 2 жастан асқан қойларда мониезий жұмыртқалары наурыздан
тамыз айларына дейінгі кезеңде анықталған. Көп мөлшерде зақымдалу деңгейі
маусымда - 33,3% және тамызда 23,3%-ке жеткен.
-4-
Қозылар және жас төлдермен салыстырғанда, ересек қойларда ауруға шалдығу
деңгейі төмен болатындығы байқалған (инвазияның максимальды интенсивтілігі
1 г нәжісте 18,1 жұмыртқа болған).
Бұл зертеулердің нәтижелері қойлардың аса қауіпті гельминтоздарымен
күресу шараларының жүйесін құруға мүмкіндік берді.
Мониезиоздар Н.Т.Қадыров, Х.И.Егізбаев, А.Р.Сансызбай, Р.М. Ибрагимов,
М.К. Мұстафин, М.М.Искаков, Ж.М. Исимбеков және т.б. авторлардың пікірінше,
мал шаруашылығына мониезиоз өте үлкен зиян келтіреді және алдын алу
шараларын дер кезінде жүргізбеген уақытта 80% төлдер өлім - жітімге
ұшырайды. Жануарлар зақымдалған орибатид кенелерін шөппен бірге жеп
зақымдалады. Кенелердің өсіп- өну мөлшері жыл маусымдарына тікелей
байланысты. Қазақстанның құрғақ далалы аймақтарында жаз кезінде олардың
мөлшері төмендейді де, көктем мен күзде жоғарлайды. Кенелер ыстық күндері
топырақты мекендейді, ал таңертең мен түнде шөпке ауысады. Қыста кенелер
белсенсіз, қар еріп температура жоғарылаған сайын олар белсенді бола
бастайды. Орибатид кенелерінің 60 түріне жуығы мониезиоздың аралық иелері
болып табылады, ал Қазақстан территориясында кездесетін негізгі түрлері
Шелорибатес, Зигорибатула туыстарына жатады. Мониезий онкосфералары ылғалды
орталарда, нәжісте ұзақ сақталады. Мысалы; 12 - 14 ?С ылғалды ортада ұрық 4
айға дейін белсенді болады, ал 50 ?С температурада өліп қалады. Жазда
жайылымда мониезия жұмыртқалары 1 сағаттан кейін қырылып қалады. Қозылар
қолайсыз жайылымыға шыққаннан кейінгі алғашқы күндерінің өзінде-ақ
зақымдала бастайды, әсіресе, көктемде туылған қозылар қыста туылған
қозыларға қарағанда ауруға шыдамсыз келеді және ауру ауыр түрде өтеді. M.
еxpansa тудыратын мониезиоз түрінің зақымдалу мерзімі мен кеңінен таралу
уақыты, негізінен малдың жайылымға шығу мерзіміне тікелей байланысты.
Мониезийлердің алғашқы бунақтары зақымдалғаннан кейін 30 - 40 күннен
-5-
кейін бөліне бастайды. Қазақстанның солтүстік аймақтарында, Батыс Сібірде,
Алтай жерлерінде жайылым мерзімі сәуірдің аяғына сәйкес келетіндіктен,
мониезиоздың алғашқы белгілері қозыларда мамыр айының аяғында байқалады.
Искаков.М.М. Шығыс Қазақстанда Семей өңірінде мал жайылатын жерлерден
орибатид кенелерін тапқан, олардың әр түрлі жайылымдарда жыл мерзімдеріне
байланысты, цистицеркоидтармен зақымдалғанын көрсетеді. Орибатид кенелері
мониезиоз құртының аралық иесі болып табылады. Жануарлар орибатид
кенелерімен жайылымдық жерлерде шөптерден, су қалдықтарынан, топырақтардан,
бұталардан залалданады.
Galumnidae тұқымдасына жататын орибатид кенелрінің қатысуымен M.
еxpansa түрі дамитынын Stuncard анықтаған.
Алғаш рет Moniezia benedeni тоғышарларын орибатид кенелерін
жұмыртқаларымен экспериментальды жолмен зақымдап даму барысын анықтаған.
Мониезийлердің аралық иелері топырақта тіршілік ететін орибатид кенелері
Oribathidae тұқымдасына жатады.
Moniezia benedeni аралық иесі Pergalumnu novosus тұқымдасына жататын
орибатид кенесімен дамиды.
Бұрынғы СССР - де орибатид кенелерінің 30 түрі табылған.
Platinothrus peltifer Е.С.Шалдыбин Гренландияда, Канадада, бұрынғы СССР-
де Москва аймақтарында, Hermaniella granulata - бұрынғы СССР -де,
Қырғызстанда, Тәжікстанда, Eremaeus hepaticus - Батыс Европада, Горьковск
облыстарында, Cepheus cepheoformis - Батыс Европада, Солтүстік Америкада,
Furcoribua furcellata - Кавказда, Қырымда, Шығыс Сібірде тараған,
Горьковский облыстарында Protoribatie badensis - бұрынғы СССР-де, Москва,
Горьковский облыстарында Ceratozetes gracilis, Европада Ceratozetella
selnicki - бұрынғы СССР-де орталықтарында, Parachipteria pungtata -
Европада, Шығыс Сібірде, Қиыр Шығыста, Pergalumna nervosa - Европада,
Прибалтикада, Белоруссияда,
-6-
Дагестанда, Қазақстанда тапқан.
Spatiodamus subverticillipes орибатид кнелерін бұрынғы СССР-де, Сібірде
М.В.Альков тапқан.
Е.Я.Башкирова Adoristes ovatus Батыс Европада және Москва аймағында орман
алқаптарында, Днепропетровск және Ростовск облыстарында жазық далада, ал
Волгоградск облыстарында шалшық жерлерден тапқан.
Liacarus coracinus, Ceratoppia bipilis, Zygoribatula cognata түрлерін
Солтүстік Америкада, Кавказда, Қырымда, Шығыс Сібірде, Горьковск облысында,
Арменияда, Тәжікстанда П.К.Сваджян тапқан.
Е.С.Шалдыбин, М.И.Кузнецов Scutavertex minutus орибатидтің бұл түрі
Прибалтикада, Белоруссияда, Украинада, Солтүстік Кавказда, Молдаваияда,
Солтүстік Қазақстанда кездестірген.
М.И.Кузнецов, П.К.Сваджян Арменияда орибатид кенелерінің Zygoribatula
frisiae түрі табылды. Кавказда және Қазақстанда Е.С.Згардан, Zygoribatula
frisiae түрін өзен жағалауларынан, мал жайылатын қоршаулардың ішінен
М.И.Кузнецов тапты.
С.А.Назаров Zygoribatula skrjabini Өзбекстанда, Тәжікстанда,
Қырғызстан республикаларында анықтады.
Н.Т. Қадыровтың зерттеулері бойынша, қозыларда мониезиоздың алғашқы
бунақтары Ақмола облысының (1959) жағдайларында 10-15 маусым кезінде бөліне
бастайды. Инвазияның максимальды таралуы маусым мен шілде айының аяғында,
кейде тамыз аына дейін байқалады, ал аурудың бәсеңдеу кезеңі қыркүйек
айынан басталады. Әр түрлі жастағы малдардың мониезиозының алуан түрлері
мен зақымдалу динамикасы алуан түрлі. Жайылымға алғаш шыққан қозылар ең
алдымен М. еxpansa түрімен залалданады, инвазияның интенсивтілігі мен
экстенсивтілігі (ИИ, ИЭ) 2-3 ай бойы жоғарғы деңгейде
болады.
-7-
Жекелеген шаруашылықтардағы қозылардың ИЭ - 90% жетеді. Ақмола облысының
жағдайында инвазия экстенсивтілігі маусымның аяғына дейін күрт жоғарылайды
да, шілде айында ең жоғарғы шегіне жетеді, ал қыркүйек айына қарай
біртіндеп төмендей бастайды. Қозылардың Moniezia benedeni зақымдалуы
кейінірек болады, инвазия экстенсивтілігі күз бен желтоқсан айында жоғарғы
шегіне жетеді, сөйтіп қозылардың инвазия экстенсивтілігі жылына екі рет
көтеріледі: жазда - M. еxpansa есебінен, күз, қыста - Moniezia benedeni
есебінен.
Оңтүстік Қазақстан жағдайларында (С.Д.Ульянов, 1961) M. еxpansa
қозыларда мамыр айында анықталады, маусым мен шілде айларында зақымдалған
мал саны жоғарлайды да, тамыз бен қыркүйек айларында ең жоғарғы шегіне
жетеді. Әдебиетке талдау жасау арқылы жақын шетелдердің барлық аймақтарында
қозылардың M. еxpansa түрімен алғашқы зақымдалу мерзімі және аурудың
басталуы жалпы қозылау мерзімі мен қозылардың жайылымға шығу уақытына
байланысты. 1-2 жастағы төлдер мен қойлар мониезиозбен инвазия
экстенсивтілігі төмен деңгейде жыл бойы залалданады, сондықтан маусымдық
даму қарқыны анық білінбейді. Көктем мен күзде 31% дейін зақымдалады,
көктемде төл мониезиоздың екі түрі мен бірдей деңгейде зақымдалады (20-
24%), ал қалған мерзімдері Moniezia benedeni зақымдалу M. еxpansa қарағанда
жоғары болады.
Н.Т.Қадыровтың 1958-1959 жж Ақмола облысы жағдайындағы 1-2 жастағы
төлдердің зақымдалу деңгейін зерттеу мәліметтеріне қарағанда мониезиоздың
маусымдық динамикасы екі көтерілу кезеңінен тұрады: біріншісі-жазда,
екіншісі-желтоқсанда, қаңтарда. Ересек малдарда көбіне Moniezia benedeni
тіршілік етеді.
М.Ш.Ақбаев және т.б. ғалымдардың зерттеулері бойынша, мониезиоздың
пайда болу уақытын екі кезеңге бөлген: Біріншісі - M. еxpansa тудыратын
қозылардың көктемгі кезеңі мен екіншісі - Moniezia benedeni, М.autumnalia
-8-
тудыратын 7-8 айлық және одан да жоғары жастағы қойлардың күзгі мониезиозы.
Табиғи -климаттық жағдайлардың ерекшеліктері мен мал шаруашылығын басқару
технологиясына орай мониезиоз кезіндегі малдардың зақымдалу мерзімі мен
эпизоотиялық процестің қарқындылығы еліміздің әр аймақтарында әрқилы
көрініс береді. Дүниежүзінің солтүстік аймақтарында қозылар мамыр айының
басына қарай зақымдалады. Ал Орталық Азия мен Кавказ маңында зақымдалу
наурыз айының басында басталады. Сонымен қатар, алғашқы кезде инвазия
таралуының негізіг көзі болып - жоспарлы преимагинальды дегельминтизациядан
өтпеген көктемгі ақырғы айларында зақымдалған қозылар есептеледі. Олар жыл
сайын аралық ие - кенелерді қайталап зақымдап отырады. Ал, Оңтүстік
өңірлерде малды қорада ұстау уақыты қысқа болғандықтан, мониезийлер ересек
малдың организмінде көктемге дейін тіршілігін сақтауы мүмкін. Мұндай малдар
инвазияның таралуының қосымша көздері болып табылады кез келген жерде
малдың зақымдалу көзі - табиғи орта жағдайларында 16-24 айға дейін
тіршілігін сақтай алатын залалданған цистицеркоидты орибатид кенелері болып
табылады.
Қара теңіз жағалауына жатпайтын өңірлердегі малдар көктемгі мониезиоз
қоздырғышы мен "жай оғындай" мамыр айында кенеттен зақымдалады, себебі осы
кезде зақымдалған кенелермен тікелей байланыста болады. Бұл жағдайдың
себебі мынада: кенелер көктемнің ақырғы айларында топырақтың беткейлі
қабаттарында белсенді түрде тіршілік етеді, соған сәйкес, малдар қарқынды
түрде шөппен қоректеніп, зақымдалады. Бұл аймақта зақымдалу барысы мамыр
айынан басталып, қазан айының басында аяқталады. Қолайлы кезең мамыр айына
сәйкес келеді. Көктемгі мониезиоздың инвазия экстенсивтілігі жоғарғы шегі
маусым, шілде айларына сәйкес келеді. Қозыларда инвазия интенсивтілігі
орташа 3,01±0,4 экземпляр 1-57 аралығында болады. Күзгі мониезиоз шегі ИЭ
42-62% тамыз - қазан айларына сәйкес келеді ИИ - 2,31±1,6 экземпляр . Басқа
-9-
аймақтарда зақымдалу мерзімі, ИИ, ИЭ әр түрлі болуы мүмкін. Мониезиоздар
Солтүстіктегі бұғы шаруашылығы мен Калмыкия, Қазақстандағы сайғақ
шаруашылығында орасан зор шығын әкелген. Инвазияны жабайы жануарлар
арасында таратуда үй жануарларының алатын орнын ескеру қажет.
Совет үкіметі территориясындағы М. expansa, M. вenedeni аралық иелері
Scheloribates, Galumna, Zygoribatula, Ceraterotes, Punctoribates сияқты
туыстарға жататын орибатид кенелері болып саналады. Қозылардың жасы
ұлғайған сайын цистицеркоидтардың даму уақыты ұзара түседі. M. еxpansa
қозылардың организмінде 250 күн тіршілігін сақтайды, сол себепті олар
инвазияны барлық жайылым уақытында бөледі. Екі айға дейінгі қозылар
M.вenedeni түрімен зақымдалмайды. Бұл түріне 5 айдан асқан ересек малдар
сезімтал. М. еxpansa тудыратын мониезиоз күзге қарай әлсірейді, M. вenedeni
түрімен керісінше, күшейеді. Мониезий жұмыртқалары күн сәулесінің әсерінен
құрғақ жерлерде тіршілігін жоятыны, ал ылғалды орталарда ұзақ сақталатыны
анықталған. Кенелердің өмір сүру ұзақтығы 19 ай және мұндай цистицеркоидтар
кенелерде жылдың барлық мезгілдерінде сақталады. (Е.М. Матевосян,
С.О.Мовсесян 1977)
В.А.Потемкина (Москва 1965)
Әдеби мәліметтерді ескере отырып, моиезиозды еэзоотияның пайда болу
кезеңдерін климаттық - географиялық жағдай мен бағу жүйесіне орай
біріктірген. Бұл негізінен орибатид кенелерінің таралуымен, олардың әр
жердегі биоэкологиялық ерекшеліктерімен және саулықтардың төлдеу мерзімі
мен жасына, жайылымыға шығу уақытына байланысты. М. еxpansa негізінен 1,5-3
айға дейінгі жастағы қозыларда пайда болады. M. вenedeni 6 айдан жоғары
жастағы малдарда кездеседі.
Ақмола облысы жағдайында гельминтокопрологиялық тұрғыдан (Н.Т.Қадыров,
1958) маусым айының екінші жартысынан басталып тіркеледі. Осыған орай малды
жайылымға шығарғаннан кейін мамырдың алғашқы күндері
-10-
зақымдала бастайды. Маусым айының аяғына қарай инвазиямен зақымдалу деңгейі
өсе бастайды да, шілде айында жоғарғы шегіне жетеді. Ары қарай инвазиямен
зақымдалу түсе бастайды да , қазан айынан желтоқсан айына дейін аздап
көтеріледі. 1-2 жастағы төлдерде инвакзия экстенсивтілігі аздап байқалады,
ең жоғарғы шегі шілде, тамыз, желтоқсан айларында болады. 2 жастан жоғары
малдарда мониезиоз өте сирек кездеседі Ақмола облысында негізінен М.
еxpansa, M. вenedeni кезедеседі, алғашқы түрі тек қозыларда маусым айынан
қыркүйек айына дейін, ал екінші түрі жылдың екінші жартысында екі жасқа
дейінгі төлдерде, көбіне қыс - көктем кезеңінде кездеседі.
Солтүстік Қазақстанда мониезиоз қойларда тамыз айында басталады
(В.И.Гутовский, 1957) Ақмола облысындағы қозылар мен 1-2 жасқа дейінгі
төлдерде инвазияның екі кезеңі байқалады: озыларда ең жоғарғы көрсеткіш
шілде айында, ең төменгі көрсеткіш қазан айында, ал төлдерде желтоқсан,
тамыз айларында. Қозылардың М. еxpansa түрімен зақымдалуы қыста жоқ деуге
болады,
M. вenedeni түрімен зақымдалуы қозыларда жазда, ірі қара мал мен қой
төлдерінде; ересек малдарда қыста байқалады.
Орталық Қазақстанда (Бетпақдала) мониезиозбен зақымдалудың ең жоғарғы
көрсеткіші жазда байқалады. (Д.К.Қарабаев, 1953 - 1957) Қазақстанның
Оңтүстік-шығысында M. еxpansa көбіне жаз бен күзде, ал қыс, көктемде сирек
кездеседі (Бондарева, 1945). M. вenedeni түрімен қой мен ірі қара жылдың
барлық мезгілдерінде, көбіне, қыста көктем мен жазда сирек кездеседі.
Шымкент облысында M. еxpansa еліміздің басқа солтүстік аймақтарына
қарағанда қой мен ешкілерде жыл бойында кездеседі. Дегенмен, инвазия жаз
кезінде жоғарғы шегіне жетеді. (қозыларда инвазия интенсивтілігі мен
инвазия
-11-
экстенсивтілігі бойынша, ешкілерде инвазия экстенсивтілігі бойынша)
Ульянов, Решетов, Кущенко (1959) қозылардың максимальды зақымдалуы
Шымкент облысында жазда (тамыз, қыркүйек айларында негізінен M. еxpansa
есебінен), төлдер мен ересек қойларда көктемде (наурыз - сәуір) және күздің
аяғында - қыстың басында (қазан - желтоқсан).
Орал облысында M. еxpansa қойларда күз бен жазда, қойларда қыста сирек
кездеседі көктемде болмайды. M. вenedeni жылдың барлық мезгілдерінде,
көбіне қойларда қыс мезгілінде көрінеді. (Шумилина, 1950).
Мониезиозды инвазияның эпизоотолгоиялық жағдайлары жыл сайын климаттық
жағдайлармен, күтіп-бағу, азықтандыру жағдайларына орай өзгеріп отырады.
Сонымен қатар орибатид кенелері мал тұратын жерлерде кездеседі.
С.Д.Ульянов (1962) байқауынша, Оңтүстік Қазақстан жағдайларында күз бен
көктем мезгілдерінде нәжістегі мониезий жұмыртқаларының тіршілік ету
ұзақтығы 30-60 күн, ал жазда 30-35ºС температураны көрсететін құрғақ
жайылымдарда 2-4 күн бойы тірішілігін сақтаған.
Krull (1939) зерттеуінше, 12-14ºС температурадағы аздаған су мөлшерінде
мониезий жұмыртқаларын сақтау кезінде онкосферадағы эмбриональды ілмекшелер
375 күн бойы қозғалмалы болатындығын байқаған.
Көптеген ғалымдардың зерттеуінше (Л.А.Лосев, 1940; В.А. Потемкина, 1949
және т.б.) бұрынғы СССР-дің Европалық бөлігіндегі жайылымдарда мониезий
жұмыртқалары қыстап шығып, көктемде қырылып қалады. Аралық иелері жайылым
мерзімінің барлық кезеңдерінде зақымдалады. Кенелерде инвазия 2 жылға дейін
сақталады. Кенелердегі цистицеркоидтардың даму барысының ұзақтығына орай,
малдар жаздың бірінші жартысы мен көктемде өткен жылы заладанған
орибатидтерді жұтып зақымдалады. Зақымдалу малдардың көктемгі жайылымға
шығуының алғашқы күндерінен басталады.
Мониезиоздың дамуы төлдердің өлім-жітімге ұшырауымен сипатталады және
-12-
клиникасы айқын білінеді. (В.А.Потемкина, 1958-1959) деректеріне қарағанда,
бұрынғы СССР-дің Европалық бөлігінің жағдайларында жыныстық жағынан
жетілген M. еxpansa түрінің пайда болуы 15 мамырдан басталады және аурудың
кенеттен туындауы маусым айына сәйкес келеді және 2-3 айға созылады. Жаздың
аяғына қарай M. еxpansa есебінен туындайтын инвазияның интенсивтілігі мен
экстенсивтілігі төмендесе, ал M. вenedeni түрімен зақымдалу керісінше,
жоғарылайды.
Орибатид кенелеріндегі цистицеркоидтардың даму ұзақтығы қоршаған орта
температурасына байланысты және 52-125 күнге созылады. Күзде зақымдалған
кенелерде цистицеркоидтардың дамуы мамыр айында жаңарады да, шілде айының
екінші жартысында, яғни қар ерігеннен кейін аяқталады. Ақырғы иесінің
ішегінде паразиттің жыныстық жетілу мерзімі 27-50 күнге созылады.
(М.И.Кузнецов, 1970)
-13-
Таралуы.
Мониезиоздар ішектің таспа гельминтоздарына жататындықтан көбіне қой, ешкі,
ірі қара малында кездеседі. Бұл олардың аралық иелерінің - орибатид
кенелерініңкең таралуына, сонымен қатар бұл гельминттермен әр түрлі жабайы
жануарлардың зақымдалу сипатына да байланысты. Орибатид кенелері
кездеспейтін шөлді - құмды аймақтарда мониезиоздар тіркелмейді.
(В.А.Потемкина, М - 1965)
Е.А.Москачев (1959) мәліметтері бойынша Белоруссиядағы сауытты
кенелердің миграциясы ылғалдылықтың арқасында жүзеге асырылады және
орибатид кенелеріне тән қасиет болып табылады. Сол жылдардағы автордың
зерттеулері бойынша жыныстық жағынан жетілген кенелердің мекен ету
көрсеткіші 54,5% құрап, орманды жер топырағының 0,5 см тереңдігінде
кездескен. Автордың айтуынша, құрғақшылық кезеңдердің өзінде кенелер
топырақтың терең қабатына ауыспаған.
В.А. Виксне (1960) Латвияда орибатид кенелерінің тіршілік ету жағдайына
ылғалдылықтың әсерін зерттеген. Оның пайымдауларынша, кенелер бұлтты
күндері және жаңбырдан кейін шөпке көтеріледі екен. Ал, құрғақ ашық күндері
олар шөпте күн батқаннан кейін болады екен.
Krull (1939) пікірінше, температуралық жағдай орибатидтердің аймақтық
ерекшеліктері бойынша таралуына әсер етпейді деген, яғни олар тіпті қыстың
өзінде қар астындағы шөпте кездеседі екен.
М.П. Воронин (1941) лабораториялық жағдайларда орибатидке ең қолайлы
температура 7-10ºС екенін анықтаған. 35ºС температура орибатид кенелерін
өлтірмейді, бірақ олардың қозғалысына теріс әсер етеді екен. Олар 5ºС
температурада қозғала алмай қалады, ал 13ºС температурада 12 сағаттың
ішінде 90% өледі екен.
Е.Я. Башкирова, В.А. Потемкина (1940-1941) мәліметтері бойынша,
-14-
лабораторияда орибатид кенелерін ұстауға қолайлы температура 7-10ºС екені
анықталған және олар сол жағдайда 200 күн өмір сүрген. 28ºС температурада
қырыла бастаған.
А.П.Солдатова (1948) зерттеулері бойынша, 30ºС температурада 10 күні
кнелердің 17,3% өлген. Ал 9ºС температурада 75 күн ішінде олар өлмеген.
Температураның төмендеуі мен жоғарылауына ең сезімтал кенелер: Achlipteria
sp; Adoristes ovatus, Pergaluma obvius, Gnervosus болса, ең шыдамдылары:
Scheloribates laevigatus, Sch. latipes түрлеріне жатады екен.
Жоғарыда аталған авторлардың зерттеулері бойынша, кенелердің ең аз
мөлшері ерте көктемде, ал көп мөлшері жаздың аяғымен күздің басында
кездеседі екен. Сонымен қатар Горьков ауданында кенелердің ең аз мөлшері
көктемде кездесетіні анықталған.
Е.С.Шалдыбина (1952-1957) орманды жерлердегі күзгі үсік жүрулер барлық
түрдегі жайылымдарда кенелердің мөлшерінің төмендейтінін анықтаған.
Е.А.Москачева (1954) Белорусияда жүргізген зерттеулері бойынша, тамыз,
қыркүйек айларында орибатид кенелерінің мөлшері азаяды, ал қазан айында
қайтадан ұлғаяды екен.
Т.Е. Эйтминавичюте (1959) Литвияда Вильнюс аймағындағы аралас ормандағы
орибатид кенелерінің мөлшері көктемнің сәуір айында, күздің қазан айында,
ал дақылдық жайылымдарда - мамыр және қыркүйек айларында жоғарылайтынын
байқаған.
Автордың 1962 жылы зерттеулері бойынша, дақылдық жайылымдарда орибатид
кенелерінің 32 түрі табылған. Олардың ішінде Scheloribates laevigatus -
42,8% құраса, Punctoribates puntum -13,1% құраған. Кенелердің бұл екі түрі
М. expansa, M. вenedeni түрлері тудыратын мониезийлердің аралық иелері
болып табылады.
В.А.Виксне (1959) Латвиядағы үй жануарларының ішіндегі мониезиозды
-15-
инвазияның туындауындағы орибатид кенелерінің маңызын зерттеген. Шалғын
жерлер мен жайылымдары зерттеу барысында орибатид кенелерінің 19 түрін
анықтаған, соның 12 түрі аталған жердегі мониезийлердің аралық иелері болып
табылған. Орибатид кенелерінің көп мөлшері жайылымда - мамыр, шілде, тамыз,
қыркүйек айларында, салыстырмалы түрде аз мөлшері - маусым, қазан, қараша
айларында кездескен.
В.К.Еглитис (1962) зерттеулерінше, олар тіпті, Балтық теңізінің
жағалауындағы құмдарда кездескен.
Karppinek (1959) пікірінше, Финляндия жағдайында орибатид кенелерінің
ең көп шоғырланған жері, ол - бұтасы аз, үйеңкілі және шыршалы ормандардың
топырағында екен. Аз шоғырланған жері - рН деңгейі жоғары, ақ қайыңды
жерлерде екен.
М.И.Кузнецов (1955) Волгоград облысының жартылай шөлді далалық
аймақтарындағы жылдың әр маусымындағы орибатид кенелерінің таралу мөлшерін
анықтаған. Орибатид кенелерінің ең көп мөлшері - желтоқсан айында, ең аз
мөлшері - құрғақ ашық жерлерде мамыр айларында анықталған. Орибатид
кенелері өлі жабындысы мол, ылғалы жеткілікті жерлерде тығыз орналасқан 100
м2 жерде орташа есеппен 103,23 экземпляр, екінші орында далалық аймақтар,
онда орналасқан 100 м2 жерде 38 экземпляр, ақырғы орында қора маңайындағы
жерлер, онда 100 м2 16,26 экземпляр.
В.А.Холощанов (1955) Ростов облысының далалық жайылымдарының 1 м2
топырағынан 13-23 мың орибатидтерді тапқан. Бұл көрсеткіш мамыр, қыркүйек,
қазан айларына сәйкес келеді. Маусым, шілде, тамыз айларында бұл көрсеткіш
1-4 мыңға төмендеген.
А.П. Солдатова, С.А.Назарова (1963) Өзбекстан жағдайларында 25 см
тереңдіктегі жайылым топырақ қабатындағы орибатидтердің таралу сипатының
жыл мезгілдеріне байланыстылығын анықтаған. Орибатидтердің таралуының
-16-
мезгілдік өзгерістері әр аймақта алуан түрлі: жартылай шөлді аймақта
кенелердің көп шоғырлануы күзден көктемнің ортасына дейін байқалған. Ал
таулы аймақтарда жыл бойы кездеседі.
(Michael, 1884; Jacot, 1932; А.А. Захваткин, 1939; Krull, 1939)
авторлардың зерттеулері бойынша, орибатидтердің негізгі мекен ететін
жерлері ол - топырақтың барлық түрі, қына, орманды төсеніш, әәр түрлі
өсімдік қалдықтарының шоғырлануы, шіріген ағаш діңгегі, саңырауқұлақ,
ағаштың қабығы, топырақтың жоғарғы қабаты.
В.Баскина, Г.Фридман (1928) Пермь облысының ылғалды шалғын жерлеріндегі
кенелердің пайызы жалпы кенелердің 68,8% құрайды, орташа мөлшері 1м2= 2450
дара.
М.К.Бойцова (1931) Пермь қаласының қыналы аймақтарындағы орибатид
кенелерінің барлық кенелер фаунасының 92% құрайтынын анықтаған.
Krull, (1939) мәліметтерінше, орибатидтер көп мөлшерде ылғалдылығы
жеткілікті жайылымның барлық түрінде кездесетінін анықтаған.
М.П.Воронин (1941) Воронеж облысындағы жайлымның әр түрін зерттегенде,
ағашты өсімдіктер көп кездесетін жерлерде орибатидтердің орналасу тығыздығы
жоғары екендігін анықтаған.
А.П.Солдатова 1948 жылы әр түрлі экологиялық жағдайлардағы топырақта
кенелердің орналасу тығыздығын зерттеу кезіндегі орибатидтер аралса түрдегі
орманда көп шоғырланатынын анықтаған.
Е.С.Шалдыбина (1952 - 1957) Горьков облысындағы кенелердің тығыз
орналасатын жерлері - орманды жайылымдар екенін анықтаған. 1 м2 жерде 508
экземпляр.
-17-
Клиникалық белгілері.
Қойлардың мониезиозының өту барысы әр түрлі және малдың жасына орай әр
түрлі формада өтеді.
В.А.Лосев (1940) мониезиоздың өту барысынң 4 түрін ажыратқан: жеңіл
токсикалық, ауыр токсикалық, обтурациялық және жүйкелік. Срнымен қатар
автор, қойлардың мониезиозға шалдығуынан бастап, инвазияның алғашқы
клиникалық белгілері пайда болғанға дейін өтетін инкубациялық, яғни
латенттік, жасырын кезеңі анықтады.
Жеңіл токсикалық түрі негізінен ересек қойларда байқалады. Дегенмен,
көктемде 3-4 айлық жасында мониезиозбен ауырған, қыста туылған қозыларда
және инвазияның аз мөлшері мен зақымдалып, жақсы жағдайларда күтілген 1-2
айлық қозыларда кездеседі. Бұл түрінде клиникалық белгілері әлісз
байқалады. Малдарда арықтау, қажу, аз қозғалу, нәжістерінің ыдаруы, кейде
іш өту байқалады. Жекелеген қозыларда азыққа зауқы төмендейді, малдан қалып
қояды. Ересек қойлар мен төзімді төлдердегі мониезиоздың жеңіл түрінің өтуі
қысқы уақытта, ал қозыларда көктем мен жазда байқалады.
Ауыр токсикалық түрі 1 жасқа дейінгі озыларда байқалады ересек қойларды
сирек кездеседі. Ең алдымен қажу, апатия, аздап арықтау болады.
Кейбіреулерінде азыққа тәбеті төмендейді, керісінше жоғарылайды. Қозылар
әлісреп, көп жатады, малдар арқаларын күжірейтеді. Нәжіс пен мониезий
бунақтары шығады. Ауру малдар жерді қазады, күшті шөлдеу болады зат
алмасудың бұзылуының нәтижесінде жөн құрғап түсе бастайды. Біртіндеп анемия
дамиды, жүрек жұмысыәлісрейді, қанның құрамында су көбейеді. Жүрек
жұмысының әлсіреуінен, дененің төменгі бөліктерінде ісіктер пайда болады
әлсіреген қозылар комалық жағдайда өздігінен тұра алмайды. Қарқынды түрдегі
диаррея дамиды, кейде геморрагиялық сипаттағы, соның салдарынан мал толық
кахексияға шалдығады. Несепте көзге көрінетін
-18-
өзгерістер жоқ қозылардың өлімге ұшырауы мониезиозға шалдыққаннан кейін 30-
40 күннен кейін байқалады. Мониезиоздың ауыр түрінде де өлімге ұшырамауы
мүмкін. Жоғарыдағы белгілер әлсіреп, мониезий бунақтары өздігінен
организмнен шығу нәтижесінде, олар бөлетін токсиндер мөлшерінің азаю
салдарынан, малдар сауыға бастайды.
Обтурациялық түрі 2-4 айлық қозыларда кездеседі. Ішектің өзегі көпшілік
жағдайда цестод ілмектерімен бітеліп қалады. Ересек жастағы қозылар мен
қойларда ішектің бітелуі сирек кездеседі. Ауру мал басын ішіне қарай қысып,
1 орында айналады, жерге құлап, аяқтарын тыпырлатады. Айналу әр түрлі
бағытта болады. Айналу кенеттен үзіліп, мал алдыға немесе артқа
бағытталады. Шаншу белгісі күшті қажуға ұласады. Аурудың ақыры ішек толық
бітелгенде, кейде оның инвагинациясында болады.
Жүйкелік түрі интоксикация құбылысымен сипатталады. Қозылар күшті
әлсіреп, тұрмай ұзақ жатады, сыртқы ортаға көңіл бөлмейді. Жүрісі
шатқаяқтанып, қозғалыс координациясы бұзылады. Кейде ценуроз клиникасын
еске түсіретін айналмалы қозғалыстар жасайды. Көрсетілген белгілер
жағдайында қозылар бірнеше сағаттан кейін немесе 1 күн ішінде өлімге
ұшырайды. (Иваницкий, 1928).
Н.В.Демидов, В.В.Сорокина (!1951) Москва облысындағы шаруашылықтарда
қозылардың арасынан мониезиоздың айқын білінетін жүйкелік түрін анықтаған.
Бұл кезде инвазия энзоотикалық сипатқа ие болып, жоғарғы өлім-жітім
деңгейімен сипатталған. Аурудың алғашқы белгілері қозыларды жайылымға
шығарғаннан кейін 3 аптадан кейін байқалған. Өлген немесе амалсыз сойылған
малдарды сойып қараған уақытта, инвазия интенсивтлігі жекелеген жағдайларда
әлсіз, кейбір жағдайларда орташа, яғни 2-3 экземпляр кездескен, цестодтар
жыныстық жағынан жетіле қоймаған болып шыққан.
В.Ф.Рязанцев (1956) мониезиоз өтуінің 3 түрін сипаттайды: 3-10 күнге
-19-
созылатын жіті, 10-21 күнге созылатын жітілеу және созылмалы. Автор,
нәжісте мониезий бунақтары мен жұмыртқалар пайда болатын алғашқы кезеңдегі
клиникалық белгілерін өзіндік сипатқа ие деп есептемейді. Аурудың ары қарай
даму барысында тенезмдермен ұласатын күшті іш өтулер байқалады. Қозылардың
өсуі тежеледі, салмағы төмендейді. Азыққа тәбеті алғашында сақталады,
артынан өзгереді, өлуге 2-3 күн қалғанда азықты мүлдем қабылдамайды.
Инвазияның жітілеу және созылмалы өту барысында іштің төменгі жағы
салданады. Бірнеше күн бойы жоғары температура -41,4ºС байқалады. Қарқынды
түрде арықтау нәтижесінде, мал өлімге ұшырайды. Дер кезінде емдеу жұмыстары
жүргізілмесе, қозылардың 60-80% өлім-жітімге ұшырайды.
Р.Шлейкус 1958 мониезиоздың клиникалық өту барысының 3 түрін байқаған:
жіті, жітілеу, созылмалы. Жүрісі өзгереді, күйіс қайыру жоғалады, іш өтеді.
Температура 40-41ºС жоғарлайды. Жіті түрінде малдың 80%, жітілеу түрінде
20%, созылмалы түрінде 5% өлім-жітімге ұшырайды.
1959 жылғы зерттеулер бойынша, мониезий бунақтары мен жұмыртқаларының
сыртқы ортаға нәжіспен бөлінуі малдың заладанғаннан соң, яғни жайылымға
шыққаннан кейін 37-40 күннен кейін басталады. Қозыларда жүйкелік түрі
инвазияның төменгі көрсеткіштерінің өзінде "жай оғындай" аяқ астынан өтеді.
Бұл аурулардың, дифференциальды, яғни ажырату диагностикасында өлген немесе
амалсыз сойылған малдардың ішегін жарып, қорытындысын қарау керек.
А.Ф.Никанорова мониезий токсиндерінің гемолитикалық қасиеттері бар деп
жазған. Қанның құрамындағы өзгерістер, бір жағынан-гемолиздің өтіп
жатқанын, екінші жағынан-қан жасаушы ағзалардың бұзылуын көрсетеді, соның
нәтижесінде лейкоцитоз пайда болады.
Х.С. Гайнулин (1943) мәліметтері бойынша, мониезий токсиндері мен
-20-
уланған қойлардың қан құрамдарының физико-химиялық өзгерістері 10 күнге
созылады делінген. Базофильді пунктацияның төмендеуі, нормобласт,
кариокинез, Жолли денешіктері, гипохромды эритроциттердің, полихромазияның
төмендеуі байқалған. Қан сарысуында билирубин көбейген. Таяқша ядролы
лейкоциттердің мөлшері ұлғайған. Несепте белок, қан, өт пигменттері пайда
болаған, реакциясы әрқашан қышқыл. Несептегі уробилинге реакциясы әрқашан
оң.
С.Д.Ульянов (1960) мониезиозбен заладанған қойларда бунақтардың бөлінер
алдында, жіңішке ішектің, ұйқы безінің, қарынның, секреторлық қызметінің
бұзылып, тек 15-25 күннен кейін ғана қалыпьтасатынын көрсеткен.
1962 жылы осы автордың бақылауы бойынша, қозылардың мониезий
цистицеркоидтарымен зақымдалғаннан соң, 20 - күні эритроцит пен гемоглабин
мөлшері азайған. Цестодтар бөлетін токсиндер қанның сілтілік қорын күрт
төмендеткен. Зақымдалған қозылардың қан сарыусында жалпы белок мөлшері,
зақымдалғаннан соң 20 күннен кейін азайған, ал бунақтар бөліне бастағаннан
соң, 20-30 күндері максимальды төмендеу болған (6,8 5,1 мг%). Барлық
жағдайдағы белок мөлшерінің төмендеуі альбуминдер есебінен болған, ал
глобулиндер мөлшері ұлғайып отырған.
Ф.А. Терентьева, А.А. Моркова (1951) мониезиоздың патогенезіне
паразиттің әсері болатындығын көрсеткен:
1. Механикалық әсерде ішек мониезий бунақтарымен бітеліп, ішек бұралып
қалады.
2. Паразит ішек қорытындысының қоректік құндылығының төмендеуіне әсер
ететін ферменттер бөледі.
3. Токсикалық әсер.
Н.Т.Қадыров, Х.И.Егізбаева, М.К.Мұстафин, М.М.Искаков, Ж.М.Исимбеков
(2000) мониезилердің патогенезінің төрт әсерін көрсеткен: механикалық,
-21-
токсикалық, аллергиялық, трофикалық.
Профилактика.
Мониезиоздың таралу жолдары мен зақымдалу көзін, гельминтоздың
маусымдылығын, аралық иесіндегі цистицеркоидтардың инвазиялық сатысына жету
мерзімін, ақырғы иесінің ішегіндегі жыныстық жетілу кезеңін білмей, алдын
алу мүмкін емес. Мониезиоздағы профилактикалық іс - шаралар ақырғы
иесіндегі жыныстық жағынан жетілмеген цестод түрлерін жоюға бағытталады,
яғни преимагинальды дегельминтизация және ақырғы иесі мен аралық иесінің
арасындағы қатынасты үзуге бағытталған шаралар, яғни орибатид кенелерінің
биоэкологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, жайылымды дұрыс пайдалану
жатады (В.А. Потемкина, 1965)
Гельминтоз кезіндегі преимагинальды дегельминтизацияның әдістерінің
негізін алғаш рет 1934 жылы Нью - Йоркте өткен ХІІ халықаралық
малдәрігерлік конгресте К.И. Скрябин ұсынған.
Совет үкіметінде преимагинальдыдегельминтизация әдістерін қойлардың
мониезиозына алғаш рет Л.А. Лосев, 1934 жылы қолданды.
Л.А.Лосев (1940) байқауынша, төлдерді мониезиоздан сақтандырудың ең
негізгі жолы - аурудың басында мал организмінен гельминтті шығару болып
табылады. Бұл шарва қоршаған ортаны мониезий жұмыртқаларымен ластанудан
сақтайды. Көктемгі преимагинальды дегельминтизация жайылымдағы кенелердің
мониезий жұмыртқаларымен зақымдалуына және инвазияның таралына жол
бермейді.
В.А. Потемкина және В.И.Родин (1960-1962) Тамбов облысында ерте
көктемдік преимагинальдық дегельминтизацияны сәуір айының аяғы мен мамыр
айының басында жүргізу қажет екендігін анықтаған. Бұл мал ішегінен бөлінген
жыныстық жағынан жетілмеген цестодтармен кенелердің
-22-
зақымдалуына жол бермейді.
1960 жылы Тамбов облысында мамырдың аяғында авторлар мониезиозды
инвазияның клиникалық белгілерінің айқын көрінетінін байқаған. Екінші
дегельминтизация 1961 ж 12-14 мамырда, үшіншісі 1962 ж 28-сәуір мен 5-
мамырда жүргізілу нәтижесінде, инвазия экстенсивтілігі, инвазия
интенсивтілігі айтарлықтай төмендеген.
П.И. Хухунашвили (1963) күшалақышқылды қалайыны қойлардың мониезиозында
қолдану арқылы инвазияны жоюға мүмкіндік бар екенін көрсеткен.
С.Д. Ульянов, И.К. Решетов, З.В. Кущенко (1959) Оңтүстік Қазақстан
жағдайларында дегельминтизацияны қозыларға шілде, тамыз, қазан айларында,
былтыр туылған төлдерге сәуір-мамыр айларында, саулықтарға ақпан, қараша
айларында жүргізуге ұсыныс жасаған.
Р.Х. Хаитов, Ш.А.Азимов (1956) Өзбекстанда алғашқы дегельминтизацияны
қыркүйектің ортасында, екіншісін - желтоқсанда немесе ақпанда жүргізуді
ұсынған.
В.Г.Гагарин (1963) пікірінше, Қырғызияда әртүрлі аймақтарының климаттық
жағдайларының ерекшеліктеріне қарай қойларға қарсы дегельминтизацияның
бірыңғай мерзімдерін нақты бекітуге келмейтіндігін көрсеткен. Мониезиоз
кезіндегі профилактикалық іс-шараларға мал органиміндегі дернәсілдердің
жойылуына және гельминт ұрықтарының дамуына кедергі жасауға негізделген
постимагинальды дегельминтизация жатады. Бұл әдіс малдардың зақымдалу
деңгейін шектеп, организмге енген мониезий дамуын тежейді. (Р.С.Шульц, Г.И.
Диков, 1963). Аталған әдіс кең қолданысқа ие және ауылшаруашылық
министрлігінің ғылыми-техникалық кеңесінің қаулысымен Қазақстанда сынаудан
өтуде.
Р.С.Шульц өзінің "Ауылшаруашылық малдарының гельминттері мен
-23-
гельминтоздары" (Алматы, 1964) деген еңбегінде Қазақстандағы
зерттеушілердің әдеби еңбектерінде көрініс тапқан мыс купоросының аз
мөлшерін азықтық тұзбен бірге малдарды ұзақ уақыт азықтандыру жолымен
дегельминтизация жөніндегі мәліметтерді біріктірген.
Каденаций Қырымда қозы мониезиозының пайда болуының негізгі көзі -
орибатид кенелерімен қамтылған қора маңайындағы жерлер (1м2 жерде 3-4 мың )
екенін тәжірибе жүзінде анықтады.
Ю.Н.Бурилова (1957), В.З. Ямов (1960) Батыс Сібір шаруашылықтарында
Каденаций жүйесі бойынша қойларды мониезиоздан сауықтыру жұмыстарын жүргізу
арқылы кешенді әдістің тиімділігін растады.
Кузнецов (1959) Ставрополь маңайында қозыларды жаятын жайылымды жыл
сайын оған бір жылдық дақылдарды (бидай, қара бидай, жүгері) егу арқылы
өңдеп, қойлардың арасында мониезиозды инвазияның тарлуының төмендеуіне,
орибатид кенелерінің жойылуына мүмкіндік бар екенін атап көрсетті.
Қашарларда орибатид кенелері мониезий жұмыртқаларымен емдік
дегельминтизация кезінде заладанады, негізінен әсіресе, қозылар M. expansa
түрімен қарқынды түрде заладанған кезде, сондықтан қорада, қора маңайындағы
жерлерде дегельминтизацияны жүргізу қажет емес.Бұл үшін міндетті түрде
нәжісті 5-10 см топырақ қабатымен қоса, мұқият тазалайтын жерді таңдау
қажет. Нәжісті топырақ қабатымен көктемде жыртылып, дақылдар егілетін
жерлерге төгу қажет. Көктемде қораны міндетті түрдетазалау қажет. (В. А.
Потемкина, 1965)
М.Ш.Ақпаев, А.А.Водянов, Н.Е.Косминков, А.И.Ятусевич, П.И.Пашкин,
Ф.И.Васильевич (1998) мәліметтері бойынша, Қара теңіз жағалауына жатпайтын
шаруашылықтарда аурудың алдын алу мақсатында төлдер мен қойларды қорада
және серуендетіп ұстау жұмыстарын ұйымдастырған.
-24-
Сонымен қатар дақылдық жайылымға кенелер сирек мекен ете алатын бір жылдық
және көп жылдық өсімдіктерді егу арқылы алдын алу шараларының тиімділігін
анықтаған.
Ең тиімдісі - қозылардың алғашқы зақымдалу мерзімдерін ескере отырып
жүргізілетін профилактикалық дегельминтизация болып табылады. Ерте
преимагинальдық профилактикалық дегельминтизацияны бірінші рет қозыларды
жайылымға шығарғанан соң 14-16 күннен кейін, қайталап біріншісінен соң 15-
20 күн өткен соң, үшіншісін екінші дегельминтизациядан соң 20-30 күн өткен
соң жүргізген дұрыс. Саулықтарды алғаш рет маусымның аяғы мен шілденің
басында өңдесе, ал M. вenedeni таралған барлық мал басын қыркүйекте немесе
қазанда өңдеуден өткізеді. Химия профилактика ретінде
тұзфенотиазинмыскупоросы қоспасын (1 бөлік ұнтақталған мыс сульфаты: 10
бөлік фенотиазин: 100 бөлік азық тұзы) қолданған. Қоспаны ағаш ыдыста
жасап, сақтайды. Оң қолайлы нәтижеге малдың зақымдалу мерзімі мен аурудың
өту барысының ерекшілігін ескерген жағдайда ғана қол жеткізуге болады. Мыс:
Қрата теңіз жағалауына қарасты емес жерлерде міндетті түрде қоспаны
мамырдан маусымға дейін, ал одан кейін тамыздың басынан қыркүйекке дейін
беру керек. Ал Сібір жағдайында профилактика мақсатында мыс карбонатын
қолдану ұсынылады.
Н.Т.Қадыров, Х.И.Егізбаева, М.К.Мұстафин, М.М.Искаков, Ж.М.Исимбеков
(2000) мәліметтері бойынша, M. вenedeni түрімен қозылардың зақымдалуы
тамыздың аяғы мен қыркүйектің басында болатындықтан, оларды қыркүйектің 1-
жартысында дегельмитизациялау керек. 1-2 жастағы төлді жайылымға шыққан
соң, 35-40 күннен кейін дегельминтизациялайды. Биыл туылған төлдерді
бірінші рет жайылымға шыққан соң, 35 күннен кейін өңдесе, одан кейін ай
сайын екі рет өңдейді. Қолайсыз шаруашылыққа жайылымға шыққанға және
қораға ұстағанға дейін күнде жегенінше (1:9:90) қоспа береді. Мал
-25-
организмінде мыстың кумуляциялық қасиетіне орай, әсіресе, шілде кезінде
қоспа құрамынан мыс купоросын алып тастайды. Қазан айнына мамыр айына дейін
гельмнттердің фенотиазинге бейімделуін болдырмау және фенотиазинге төзімді
паразит түрлерін қалыптастырмау үшін қоспаны беруді тоқтатады.
Г.И.Диков, И.С.Дементьев (1978) зерттеулері бойынша, қойлары жайылымда
жыл бойы жайылатын Қазақстанның оңтүстік аймақтарында, қоспаны күнде
ақпанның ортасынан, шілденің ортасына дейін береді де, екі ай үзіліс
жасағаннан кейін желтоқсанның ортасына дейін беру ұсынылады. Солтүстік
аймақтарда барлық жайылым кезеңі бойынша күнделікті азықпен беріледі, ал
Орталық Азия жерлерінде күнделікті қазаннан мамырға дейін беріледі. Қоспаны
барлық жастағы қозыларға, ересек қойлар мен буаз малдарға да шектеусіз
береді. Қоспамен жүйелі түрде азықтандыруға мүмкіндік болмаған жағдайда,
әсіресе қойларды тұзды топырақты жерлерге жайғанда, моиезийлерден қарқынды
түрде залалданған шаруашылықтарда қозыларға преимагинальды дегельминтизация
жүргізеді. Еліміздің басқа аймақтарында қоспамен аймақтың биогеохимиялық
ерекшеліктерін ескере отырып, азықтандырады.
К.А.Крюкова (1952) 1% никотин - сульфат ерітіндісі қосылған 1% мыс
купороз қоспасын 4-5 айлық озыларға 1 кг салмағына 3,4,5 см3 мөлшерде
беріп, сынаған. Препараттың экстенсивті тиімділігі 28,5%, ИЭ-66,8%.
Thomas, Downey, Dreadon (1956) энтеротоксемия нәтижесінде пайда болған,
M. expansa зақымдалумен асқынған қозылардың ауруының өлім-жітім дәрежесі
мысникотинсульфат ерітіндісін қолданғаннан кейін жойылған.
Е.С.Згардан (1960) мониезиозда ересек қойларға 1,6 г мөлшерде малахитті
қолданудың аса тиімді екенін көрсеткен.
В.Г.Подгорный (1963) әр мал басына 0,5 г мөлшерде кальций арсенатын
беріп, сынақтан өткізген. ЭТ-83%, ИТ-88%.
-26-
Диагностика.
Аурудың ерте кезеңін анықтау үшін иммунобиологиялық реакцияларды
қолданады.
1900 ж өзінде М.Мейер қой ішігінде тіршілік ететін цестодтардан алынған
антигеннің әсерін, сынамадағы малдарды иммундеу арқылы зерттеген.
В.И.Бредихина (1959) В.С.Ершов әдісімен дайындалған белокты мониезиозды
антигенді қолданған.
А.Шлейкус (1958) зерттеуі бойынша, аурудың ерте кезеңін анықтаудағы ең
тиімді әдіс деп, ол - 0,2 мл мөлшерде құйрық асты тері қатпарына
енгізілетін, мониезий антигенінің көмегімен жасалынатын аллергиялық реакция
әдісін есептеген.
Диагнозды инвазияның пайда болу ақытын, ауру өрбитін аймақты, малдың
жасын ескере отырып, қою қажет. Міндетті түрде малдың күтіп-бағу жағдайын,
жайылым жерін, кейінгі екі жалда аталған аурудың болғанын немесе
болмағанын, міндетті түрде білу қажет.
Мониезиоздың диагностиксын мал зақымдалған соң, 37-40 күннен кейін
жүргізу жеңіл болып саналады, себебі сол уақытқа дейін қоздырушысы жыныстық
жағынан жетіледі.
Я.Д.Никольский (1961) мониезий жұмыртқаларын анықтау үшін, оларды
нәжістен жуып - шаю әдісін ұсынды. Тірі кезіндегі диагностика
эпизоотологиялық мәліметтер мен клиникалық белгілерді,
гельминтокопрологиялық зерттеулердің нәтижелерін ескере отырып кешенді
түрде қойылады.
В.И.Бредихина, А.Шлейкус мониезийлерден жаслған белоктық антигенмен
тері ішіне аллергиялық диагностиканы қолданған.
-27-
Емі.
Р.С.Шульц (1959) пайымдауынша, Қазақстандағы малдәрігерлік
қызметшілердің бірқатары дегельмнтизация әдістерін рационалдандыру, яғни
жақсарту мақсатында малдарға мыс купоросын бергеннен кейін, дереу артынан
глаубер тұзының ерітіндісін берген. Сол кезде цестодтардың бөлініп шығуы
жақсарып, ешқандай асқыну белгілері байқалмаған. Инвазияның интенсивтілігі
төмен болған жағдайда, іш өткізгіш заттарды беру міндетті емес.
Әдебиеттерде мыс купоросының мөлшері мен концентрациясы ұлғайған сайын,
оның тиімділіг жоғарлайтыны айтылады.
Н.Х.Шевченко (1958) мониезиоз кезінде мыс купоросының концентрациясын
2%-ке жоғарылатқанда, сонымен қатар 1% мыс купоросының ерітіндісімен күн
аралатып, 2 рет өңдеген жағдайда, оның 100% тиімді болатынын анықтаған.
П.В.Родионов (1960) зерттеуінше, қойлардың мониезиозы кезіндегі мыс
купоросының 2% ерітіндісінің тиімділігі 1% түріне қарағнда 4 есе жоғары
болған.
Р.С.Шульц (1960) мәлімдеуінше, дегельминтизацияның бұл әдісі
Қазақстанда 50000 бас қойға жүргізіліп, тексеруден өткен екен.
И.Т.Чубабрия (1955) қойлардың мониезиозына күшала қышқылды қалайыны
жоғары тиімділікті антгельминтик ретінде ұсынды. Дегелминтизация күні малға
су, іш айдағыш заттар бермейді және күшала қышқылды қалайы мониезийлердің
жас және жыныстық жағынан жетілген, ересек түрлеріне тиімді, сонымен қатар
препарат құрамындағы күшала мал организміне оң әсерін тигізеді.
В.А.Потемкина (1953) қойлардаң мониезиозында филиксанды қолдануды
ұсынған, ол малдың жалпы жағдайы мен жас ерекшелігіне байланысты қозының 1
кг тірі салмағына 0,3-0,4 г мөлшерде тиімді болып табылған.
Ю.Я. Дольников (1959) қозыларды мониезиоз кезінде кейбір мыс
-28-
қосылыстары препараттарымен топтық дегельминтизация жүргізуді ұсынған.
Дольников ұсынған мыстың негізгі тұздары суда ерімейтіндіктен және дәмі жоқ
болғандықтан, азықтық тұз бен дән қоспасы мен азықтандырғанда жақсы нәтиже
берген. Дегельминтизацияны жабық жерде жүргізіп, бөлінген қалдықты дер
кезінде жойып жіберу керек егер бұған мүмкіндік болмаса, онда емдегеннен
кейін мал бағылған жайылымды 1,5-2 жыл қолданбау қажет.
Р.А. Некипелова (КазНИВИ Том ХІІІ, 1968) бұрынғы Ақмола облысындағы
ішек-қарын және өкпе гельминтоздарына профилактикалық жұмыстар жүргізген.
Зерттеу барысында анықталғаны төмендегідей: 1) 5 ай бойы 361 қозыға тексеру
жүргізгенде, мониезиозбен зақымдалу деңгейі шілдеде - 1,7 %, тамызда -7,8%
қозы екенін анықтаған. Аталған зақымдалу антгельминтті қоспалармен
азықтандыруды 1 ай бойы үзудің нәтижесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
Ветеринариялық санитария кафедрасы
Тақырып: Аусыл індеті.
Орындаған: Қалиева Г.
Тексерген: Байғазанов Абдрахман
Нұрмағанбетұлы.
Семей – 2007 ж.
Жоспар:
І. Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2-3
ІІ. Ғылыми әдебиеттерге шолу. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Эпизоотологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-13
2. Таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-17
3. Клиникалық белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-21
4. Профилактика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-26
5. Диагностика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
6. Емі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27-32
ІІІ. Өзіндік зерттеулер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
1. Шаруашылыққа қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33-34
2. Шаруашылықтың эпизоотологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... 35-37
3. Азаматтық қорғаныс және жануарларды жаппай зақымдалу қаруларынан
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38-39
4. Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40-42
5. Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ...43-44
6. Материал және зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45-53
ІҮ. Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Ү. Ұсыныстар. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55-57
ҮІ. Қолданылған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58-61
-1-
І. Кіріспе.
Жоғарғы дәрежеде дамыған ауыл шаруашылығы - халықтың әлеуметтік
деңгейінің ары қарай дамуына, яғни жоғарылауына қажетті бірден - бір жағдай
болып табылады.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" стратегиялық
бағдарламасында ауыл шаруашылығының экономикасы көтерілуі үшін несиелер
бөлінсін делінген және агроөнеркәсіп кешені мен ауылдық аумақтар дамытуды
мемлекеттік реттеу туралы заң қабылдау қажеттігі айтылған. Сонымен қатар
ауыл шаруашылығы шикізатін өндіру мен өңдеу саласында кластрлік
бастамашылықты іске асыру арқылы аграрлық өндірісті индустрияландыруға
айрықша назар аудару қажеттігі атап көрсетілген.
Ауылшаруашылық өндірісінің ең басты тапсырмасы - ол өнеркәсіпті
шикізатпен және халықтың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру мақсатында
тұрақты түрде мал шаруашылығы өнімдерін өндіретін өнеркәсіптерді құрып,
оның ары қарай өсіп - өркендеуін қамтамасыз ету.
Қазақстанда, әсіресе, оның шығысында мал шаруашылығы - ауыл шаруашылығы
өндірісінің жетекші саласы болып табылады. Соған орай қой шаруашылығы
қазіргі кезде жетекші орынды алып отыр.
Дегенмен, қойлардың асыл тұқымдық генофондын сақтауда, мал басының
санын арттыруда, қойлардың жергілікті тұқымдарының жүн және ет сапасын
жақсартуда, яғни жалпы өнімділігін арттыруда мемлекеттік деңгейде жақсы
нәтижелерге жеткен. Бұл мәселелерді шешу тек, селекциялық - тұқымдық
жұмыстарын жақсартумен қоса, көптеген аурулардың алдын алуына, жоғарғы,
қазіргі технологиялық жабдықтармен қамтылуына және дені сау мал тобын
құруына да байланысты.
-2-
Қазақстанның шығысында ең көп тараған цестодоздарға - мониезиоз жатады.
Мониезиоз - бұл көптеген жабайы күйіс қайыратын малдардың, бұғы, түйе,
ірі қара мал, ешкі, қойлардың аш ішегінде тоғышарлық ететін
Anoplocephalidae тұқымдасына, Moniezia туысының әр түрі тудыратын
цестодозды аурулар.
Мониезиоздар мал шаруашылығына аса зор шығын әкеледі. Ауру малдардың
өсіп - өнуі нашарлайды, еттің сапасы төмендейді, жүннің мөлшері азаяды, мал
организмінің резистенттілігі төмендейді, профилактикалық іс - шараларды дер
кезінде, дұрыс жүргізбеген жағдайда ауруға шалдыққан қозыларда 80% өлім -
жітім байқалады. Әр малдың өзіне тән қоздырғыш түрі бар.
Мониезийлер - биогельминттер олардың дамуы ақырғы (ұсақ және ірі қара
мал бұғы және т.б.) және аралық иелерінің қатысуымен жүреді. Аралық иелері
- сауытты орибатид кенелері. Орибатидтер - ұзындығы 0,2 - 1 мм болып
келетін өте ұсақ, көбіне қоңыр түсті, әр түрлі өсімдік тектес қалдықтар мен
мүктерде, орман шалғынында тіршілік ететін, еркін қозғалатын кенелер.
Көптеген ғылыми әдебиеттерді қарап, танысқанда Шығыс Қазақстан
облысының оңтүстік - шығыс өңірлерінде (Үржар, Аягөз) қойлардың мониезиозы
бойынша нақтылы бір бағытта зерттеулер жүргізілмеген. Сондықтан осы өңірде
мониезиоздың эпизоотологиясын зерттеу, тиімді емдеу, алдын алу шараларын
анықтап, өндіріске ұсыну және енгізу ветеринарияның ең өзекті мәселесі
болып келеді.
Осы мәселені шешу барысында төмендегідей міндеттерді қойдық:
1. Мониезиоздың қоздырушысын анықтау.
2. Мониезиоздың мал жасына, жыл мерзімдеріне байланысты зақымдалу дәрежесін
анықтау.
3. Мониезиозға қарсы антгельминтиктерді қолдану.
4. Алдын алу және емдеу жолдарын өндіріске ұсыну.
-3-
ІІ. Ғылыми әдебиеттерге шолу.
Ветеринарлық паразитологияның басты тапсырмасы - жануарларды әр түрлі
паразиттер мен инвазиялық аурулардан сақтандыру болып табылады. Қазіргі
ғылыми білім мен тәжірибе деңгейінің жетілу дәрежесіне орай гельминтоз
салдарынан болатын малдардың өлім-жітімін болдырмауға толық мүмкіндік бар
деп айтуға болады.
Жануарлар өлімінің тіркелу деңгейі, көбіне малдардың паразитарлық
ауруларында профилактикалық және диагностикалық жұмыстардың қанағаттанарлық
дәрежеде жүргізілмеуі салдарынан болады.
Эпизоотологиясы.
Паразитология кафедрасының оқытушылары (В.В.Минеев, Л.Н.Савинкова,
Л.В.Золотарева, М.М.Искаков, Н.С.Матвиенко), доцент П.П.Осипов, аспирант
Үсенов.А., доцент Жұмабеков.Х.С., зоология кафедрасының меңгерушісі
Дүйсенбаев.К. және т.б. 1973-1975 жылдары Семей өңірі қойларының
анапляцефалятоздары мен стронгилятоздарындағы экономикалық шығын және
күресу шараларын, аймақтық эпизоотологияны, патогенезін зерттеген. осы
зерттеулерге орай Семей аймағының далалық бөліктеріндегі 1-2 жастағы
төлдердің мониезиозға шалдығуының маусымдық динамикасы кестегідей көрініс
береді. Бұл кестеде қаңтардан қыркүйекке дейін инвазия интесивтілігі мен
экстенсивтілігі өте төмен болатындығын (6,6-10% ИЭ, ИИ 6,5-8,8 экз) ауруға
шалдығудың жоғарғы шегі қазан-қарашада 23%-ке жетеді. 1 жастан асқан төл 8
айға дейін инвазия тасымалдаушысы болады, тек күтіп-бағу, азықтандыру
жағдайлары қолайсыз болған жағдайда, әсіресе малды қораға ауыстырған кезде,
аздап өрбуі мүмкін. 2 жастан асқан қойларда мониезий жұмыртқалары наурыздан
тамыз айларына дейінгі кезеңде анықталған. Көп мөлшерде зақымдалу деңгейі
маусымда - 33,3% және тамызда 23,3%-ке жеткен.
-4-
Қозылар және жас төлдермен салыстырғанда, ересек қойларда ауруға шалдығу
деңгейі төмен болатындығы байқалған (инвазияның максимальды интенсивтілігі
1 г нәжісте 18,1 жұмыртқа болған).
Бұл зертеулердің нәтижелері қойлардың аса қауіпті гельминтоздарымен
күресу шараларының жүйесін құруға мүмкіндік берді.
Мониезиоздар Н.Т.Қадыров, Х.И.Егізбаев, А.Р.Сансызбай, Р.М. Ибрагимов,
М.К. Мұстафин, М.М.Искаков, Ж.М. Исимбеков және т.б. авторлардың пікірінше,
мал шаруашылығына мониезиоз өте үлкен зиян келтіреді және алдын алу
шараларын дер кезінде жүргізбеген уақытта 80% төлдер өлім - жітімге
ұшырайды. Жануарлар зақымдалған орибатид кенелерін шөппен бірге жеп
зақымдалады. Кенелердің өсіп- өну мөлшері жыл маусымдарына тікелей
байланысты. Қазақстанның құрғақ далалы аймақтарында жаз кезінде олардың
мөлшері төмендейді де, көктем мен күзде жоғарлайды. Кенелер ыстық күндері
топырақты мекендейді, ал таңертең мен түнде шөпке ауысады. Қыста кенелер
белсенсіз, қар еріп температура жоғарылаған сайын олар белсенді бола
бастайды. Орибатид кенелерінің 60 түріне жуығы мониезиоздың аралық иелері
болып табылады, ал Қазақстан территориясында кездесетін негізгі түрлері
Шелорибатес, Зигорибатула туыстарына жатады. Мониезий онкосфералары ылғалды
орталарда, нәжісте ұзақ сақталады. Мысалы; 12 - 14 ?С ылғалды ортада ұрық 4
айға дейін белсенді болады, ал 50 ?С температурада өліп қалады. Жазда
жайылымда мониезия жұмыртқалары 1 сағаттан кейін қырылып қалады. Қозылар
қолайсыз жайылымыға шыққаннан кейінгі алғашқы күндерінің өзінде-ақ
зақымдала бастайды, әсіресе, көктемде туылған қозылар қыста туылған
қозыларға қарағанда ауруға шыдамсыз келеді және ауру ауыр түрде өтеді. M.
еxpansa тудыратын мониезиоз түрінің зақымдалу мерзімі мен кеңінен таралу
уақыты, негізінен малдың жайылымға шығу мерзіміне тікелей байланысты.
Мониезийлердің алғашқы бунақтары зақымдалғаннан кейін 30 - 40 күннен
-5-
кейін бөліне бастайды. Қазақстанның солтүстік аймақтарында, Батыс Сібірде,
Алтай жерлерінде жайылым мерзімі сәуірдің аяғына сәйкес келетіндіктен,
мониезиоздың алғашқы белгілері қозыларда мамыр айының аяғында байқалады.
Искаков.М.М. Шығыс Қазақстанда Семей өңірінде мал жайылатын жерлерден
орибатид кенелерін тапқан, олардың әр түрлі жайылымдарда жыл мерзімдеріне
байланысты, цистицеркоидтармен зақымдалғанын көрсетеді. Орибатид кенелері
мониезиоз құртының аралық иесі болып табылады. Жануарлар орибатид
кенелерімен жайылымдық жерлерде шөптерден, су қалдықтарынан, топырақтардан,
бұталардан залалданады.
Galumnidae тұқымдасына жататын орибатид кенелрінің қатысуымен M.
еxpansa түрі дамитынын Stuncard анықтаған.
Алғаш рет Moniezia benedeni тоғышарларын орибатид кенелерін
жұмыртқаларымен экспериментальды жолмен зақымдап даму барысын анықтаған.
Мониезийлердің аралық иелері топырақта тіршілік ететін орибатид кенелері
Oribathidae тұқымдасына жатады.
Moniezia benedeni аралық иесі Pergalumnu novosus тұқымдасына жататын
орибатид кенесімен дамиды.
Бұрынғы СССР - де орибатид кенелерінің 30 түрі табылған.
Platinothrus peltifer Е.С.Шалдыбин Гренландияда, Канадада, бұрынғы СССР-
де Москва аймақтарында, Hermaniella granulata - бұрынғы СССР -де,
Қырғызстанда, Тәжікстанда, Eremaeus hepaticus - Батыс Европада, Горьковск
облыстарында, Cepheus cepheoformis - Батыс Европада, Солтүстік Америкада,
Furcoribua furcellata - Кавказда, Қырымда, Шығыс Сібірде тараған,
Горьковский облыстарында Protoribatie badensis - бұрынғы СССР-де, Москва,
Горьковский облыстарында Ceratozetes gracilis, Европада Ceratozetella
selnicki - бұрынғы СССР-де орталықтарында, Parachipteria pungtata -
Европада, Шығыс Сібірде, Қиыр Шығыста, Pergalumna nervosa - Европада,
Прибалтикада, Белоруссияда,
-6-
Дагестанда, Қазақстанда тапқан.
Spatiodamus subverticillipes орибатид кнелерін бұрынғы СССР-де, Сібірде
М.В.Альков тапқан.
Е.Я.Башкирова Adoristes ovatus Батыс Европада және Москва аймағында орман
алқаптарында, Днепропетровск және Ростовск облыстарында жазық далада, ал
Волгоградск облыстарында шалшық жерлерден тапқан.
Liacarus coracinus, Ceratoppia bipilis, Zygoribatula cognata түрлерін
Солтүстік Америкада, Кавказда, Қырымда, Шығыс Сібірде, Горьковск облысында,
Арменияда, Тәжікстанда П.К.Сваджян тапқан.
Е.С.Шалдыбин, М.И.Кузнецов Scutavertex minutus орибатидтің бұл түрі
Прибалтикада, Белоруссияда, Украинада, Солтүстік Кавказда, Молдаваияда,
Солтүстік Қазақстанда кездестірген.
М.И.Кузнецов, П.К.Сваджян Арменияда орибатид кенелерінің Zygoribatula
frisiae түрі табылды. Кавказда және Қазақстанда Е.С.Згардан, Zygoribatula
frisiae түрін өзен жағалауларынан, мал жайылатын қоршаулардың ішінен
М.И.Кузнецов тапты.
С.А.Назаров Zygoribatula skrjabini Өзбекстанда, Тәжікстанда,
Қырғызстан республикаларында анықтады.
Н.Т. Қадыровтың зерттеулері бойынша, қозыларда мониезиоздың алғашқы
бунақтары Ақмола облысының (1959) жағдайларында 10-15 маусым кезінде бөліне
бастайды. Инвазияның максимальды таралуы маусым мен шілде айының аяғында,
кейде тамыз аына дейін байқалады, ал аурудың бәсеңдеу кезеңі қыркүйек
айынан басталады. Әр түрлі жастағы малдардың мониезиозының алуан түрлері
мен зақымдалу динамикасы алуан түрлі. Жайылымға алғаш шыққан қозылар ең
алдымен М. еxpansa түрімен залалданады, инвазияның интенсивтілігі мен
экстенсивтілігі (ИИ, ИЭ) 2-3 ай бойы жоғарғы деңгейде
болады.
-7-
Жекелеген шаруашылықтардағы қозылардың ИЭ - 90% жетеді. Ақмола облысының
жағдайында инвазия экстенсивтілігі маусымның аяғына дейін күрт жоғарылайды
да, шілде айында ең жоғарғы шегіне жетеді, ал қыркүйек айына қарай
біртіндеп төмендей бастайды. Қозылардың Moniezia benedeni зақымдалуы
кейінірек болады, инвазия экстенсивтілігі күз бен желтоқсан айында жоғарғы
шегіне жетеді, сөйтіп қозылардың инвазия экстенсивтілігі жылына екі рет
көтеріледі: жазда - M. еxpansa есебінен, күз, қыста - Moniezia benedeni
есебінен.
Оңтүстік Қазақстан жағдайларында (С.Д.Ульянов, 1961) M. еxpansa
қозыларда мамыр айында анықталады, маусым мен шілде айларында зақымдалған
мал саны жоғарлайды да, тамыз бен қыркүйек айларында ең жоғарғы шегіне
жетеді. Әдебиетке талдау жасау арқылы жақын шетелдердің барлық аймақтарында
қозылардың M. еxpansa түрімен алғашқы зақымдалу мерзімі және аурудың
басталуы жалпы қозылау мерзімі мен қозылардың жайылымға шығу уақытына
байланысты. 1-2 жастағы төлдер мен қойлар мониезиозбен инвазия
экстенсивтілігі төмен деңгейде жыл бойы залалданады, сондықтан маусымдық
даму қарқыны анық білінбейді. Көктем мен күзде 31% дейін зақымдалады,
көктемде төл мониезиоздың екі түрі мен бірдей деңгейде зақымдалады (20-
24%), ал қалған мерзімдері Moniezia benedeni зақымдалу M. еxpansa қарағанда
жоғары болады.
Н.Т.Қадыровтың 1958-1959 жж Ақмола облысы жағдайындағы 1-2 жастағы
төлдердің зақымдалу деңгейін зерттеу мәліметтеріне қарағанда мониезиоздың
маусымдық динамикасы екі көтерілу кезеңінен тұрады: біріншісі-жазда,
екіншісі-желтоқсанда, қаңтарда. Ересек малдарда көбіне Moniezia benedeni
тіршілік етеді.
М.Ш.Ақбаев және т.б. ғалымдардың зерттеулері бойынша, мониезиоздың
пайда болу уақытын екі кезеңге бөлген: Біріншісі - M. еxpansa тудыратын
қозылардың көктемгі кезеңі мен екіншісі - Moniezia benedeni, М.autumnalia
-8-
тудыратын 7-8 айлық және одан да жоғары жастағы қойлардың күзгі мониезиозы.
Табиғи -климаттық жағдайлардың ерекшеліктері мен мал шаруашылығын басқару
технологиясына орай мониезиоз кезіндегі малдардың зақымдалу мерзімі мен
эпизоотиялық процестің қарқындылығы еліміздің әр аймақтарында әрқилы
көрініс береді. Дүниежүзінің солтүстік аймақтарында қозылар мамыр айының
басына қарай зақымдалады. Ал Орталық Азия мен Кавказ маңында зақымдалу
наурыз айының басында басталады. Сонымен қатар, алғашқы кезде инвазия
таралуының негізіг көзі болып - жоспарлы преимагинальды дегельминтизациядан
өтпеген көктемгі ақырғы айларында зақымдалған қозылар есептеледі. Олар жыл
сайын аралық ие - кенелерді қайталап зақымдап отырады. Ал, Оңтүстік
өңірлерде малды қорада ұстау уақыты қысқа болғандықтан, мониезийлер ересек
малдың организмінде көктемге дейін тіршілігін сақтауы мүмкін. Мұндай малдар
инвазияның таралуының қосымша көздері болып табылады кез келген жерде
малдың зақымдалу көзі - табиғи орта жағдайларында 16-24 айға дейін
тіршілігін сақтай алатын залалданған цистицеркоидты орибатид кенелері болып
табылады.
Қара теңіз жағалауына жатпайтын өңірлердегі малдар көктемгі мониезиоз
қоздырғышы мен "жай оғындай" мамыр айында кенеттен зақымдалады, себебі осы
кезде зақымдалған кенелермен тікелей байланыста болады. Бұл жағдайдың
себебі мынада: кенелер көктемнің ақырғы айларында топырақтың беткейлі
қабаттарында белсенді түрде тіршілік етеді, соған сәйкес, малдар қарқынды
түрде шөппен қоректеніп, зақымдалады. Бұл аймақта зақымдалу барысы мамыр
айынан басталып, қазан айының басында аяқталады. Қолайлы кезең мамыр айына
сәйкес келеді. Көктемгі мониезиоздың инвазия экстенсивтілігі жоғарғы шегі
маусым, шілде айларына сәйкес келеді. Қозыларда инвазия интенсивтілігі
орташа 3,01±0,4 экземпляр 1-57 аралығында болады. Күзгі мониезиоз шегі ИЭ
42-62% тамыз - қазан айларына сәйкес келеді ИИ - 2,31±1,6 экземпляр . Басқа
-9-
аймақтарда зақымдалу мерзімі, ИИ, ИЭ әр түрлі болуы мүмкін. Мониезиоздар
Солтүстіктегі бұғы шаруашылығы мен Калмыкия, Қазақстандағы сайғақ
шаруашылығында орасан зор шығын әкелген. Инвазияны жабайы жануарлар
арасында таратуда үй жануарларының алатын орнын ескеру қажет.
Совет үкіметі территориясындағы М. expansa, M. вenedeni аралық иелері
Scheloribates, Galumna, Zygoribatula, Ceraterotes, Punctoribates сияқты
туыстарға жататын орибатид кенелері болып саналады. Қозылардың жасы
ұлғайған сайын цистицеркоидтардың даму уақыты ұзара түседі. M. еxpansa
қозылардың организмінде 250 күн тіршілігін сақтайды, сол себепті олар
инвазияны барлық жайылым уақытында бөледі. Екі айға дейінгі қозылар
M.вenedeni түрімен зақымдалмайды. Бұл түріне 5 айдан асқан ересек малдар
сезімтал. М. еxpansa тудыратын мониезиоз күзге қарай әлсірейді, M. вenedeni
түрімен керісінше, күшейеді. Мониезий жұмыртқалары күн сәулесінің әсерінен
құрғақ жерлерде тіршілігін жоятыны, ал ылғалды орталарда ұзақ сақталатыны
анықталған. Кенелердің өмір сүру ұзақтығы 19 ай және мұндай цистицеркоидтар
кенелерде жылдың барлық мезгілдерінде сақталады. (Е.М. Матевосян,
С.О.Мовсесян 1977)
В.А.Потемкина (Москва 1965)
Әдеби мәліметтерді ескере отырып, моиезиозды еэзоотияның пайда болу
кезеңдерін климаттық - географиялық жағдай мен бағу жүйесіне орай
біріктірген. Бұл негізінен орибатид кенелерінің таралуымен, олардың әр
жердегі биоэкологиялық ерекшеліктерімен және саулықтардың төлдеу мерзімі
мен жасына, жайылымыға шығу уақытына байланысты. М. еxpansa негізінен 1,5-3
айға дейінгі жастағы қозыларда пайда болады. M. вenedeni 6 айдан жоғары
жастағы малдарда кездеседі.
Ақмола облысы жағдайында гельминтокопрологиялық тұрғыдан (Н.Т.Қадыров,
1958) маусым айының екінші жартысынан басталып тіркеледі. Осыған орай малды
жайылымға шығарғаннан кейін мамырдың алғашқы күндері
-10-
зақымдала бастайды. Маусым айының аяғына қарай инвазиямен зақымдалу деңгейі
өсе бастайды да, шілде айында жоғарғы шегіне жетеді. Ары қарай инвазиямен
зақымдалу түсе бастайды да , қазан айынан желтоқсан айына дейін аздап
көтеріледі. 1-2 жастағы төлдерде инвакзия экстенсивтілігі аздап байқалады,
ең жоғарғы шегі шілде, тамыз, желтоқсан айларында болады. 2 жастан жоғары
малдарда мониезиоз өте сирек кездеседі Ақмола облысында негізінен М.
еxpansa, M. вenedeni кезедеседі, алғашқы түрі тек қозыларда маусым айынан
қыркүйек айына дейін, ал екінші түрі жылдың екінші жартысында екі жасқа
дейінгі төлдерде, көбіне қыс - көктем кезеңінде кездеседі.
Солтүстік Қазақстанда мониезиоз қойларда тамыз айында басталады
(В.И.Гутовский, 1957) Ақмола облысындағы қозылар мен 1-2 жасқа дейінгі
төлдерде инвазияның екі кезеңі байқалады: озыларда ең жоғарғы көрсеткіш
шілде айында, ең төменгі көрсеткіш қазан айында, ал төлдерде желтоқсан,
тамыз айларында. Қозылардың М. еxpansa түрімен зақымдалуы қыста жоқ деуге
болады,
M. вenedeni түрімен зақымдалуы қозыларда жазда, ірі қара мал мен қой
төлдерінде; ересек малдарда қыста байқалады.
Орталық Қазақстанда (Бетпақдала) мониезиозбен зақымдалудың ең жоғарғы
көрсеткіші жазда байқалады. (Д.К.Қарабаев, 1953 - 1957) Қазақстанның
Оңтүстік-шығысында M. еxpansa көбіне жаз бен күзде, ал қыс, көктемде сирек
кездеседі (Бондарева, 1945). M. вenedeni түрімен қой мен ірі қара жылдың
барлық мезгілдерінде, көбіне, қыста көктем мен жазда сирек кездеседі.
Шымкент облысында M. еxpansa еліміздің басқа солтүстік аймақтарына
қарағанда қой мен ешкілерде жыл бойында кездеседі. Дегенмен, инвазия жаз
кезінде жоғарғы шегіне жетеді. (қозыларда инвазия интенсивтілігі мен
инвазия
-11-
экстенсивтілігі бойынша, ешкілерде инвазия экстенсивтілігі бойынша)
Ульянов, Решетов, Кущенко (1959) қозылардың максимальды зақымдалуы
Шымкент облысында жазда (тамыз, қыркүйек айларында негізінен M. еxpansa
есебінен), төлдер мен ересек қойларда көктемде (наурыз - сәуір) және күздің
аяғында - қыстың басында (қазан - желтоқсан).
Орал облысында M. еxpansa қойларда күз бен жазда, қойларда қыста сирек
кездеседі көктемде болмайды. M. вenedeni жылдың барлық мезгілдерінде,
көбіне қойларда қыс мезгілінде көрінеді. (Шумилина, 1950).
Мониезиозды инвазияның эпизоотолгоиялық жағдайлары жыл сайын климаттық
жағдайлармен, күтіп-бағу, азықтандыру жағдайларына орай өзгеріп отырады.
Сонымен қатар орибатид кенелері мал тұратын жерлерде кездеседі.
С.Д.Ульянов (1962) байқауынша, Оңтүстік Қазақстан жағдайларында күз бен
көктем мезгілдерінде нәжістегі мониезий жұмыртқаларының тіршілік ету
ұзақтығы 30-60 күн, ал жазда 30-35ºС температураны көрсететін құрғақ
жайылымдарда 2-4 күн бойы тірішілігін сақтаған.
Krull (1939) зерттеуінше, 12-14ºС температурадағы аздаған су мөлшерінде
мониезий жұмыртқаларын сақтау кезінде онкосферадағы эмбриональды ілмекшелер
375 күн бойы қозғалмалы болатындығын байқаған.
Көптеген ғалымдардың зерттеуінше (Л.А.Лосев, 1940; В.А. Потемкина, 1949
және т.б.) бұрынғы СССР-дің Европалық бөлігіндегі жайылымдарда мониезий
жұмыртқалары қыстап шығып, көктемде қырылып қалады. Аралық иелері жайылым
мерзімінің барлық кезеңдерінде зақымдалады. Кенелерде инвазия 2 жылға дейін
сақталады. Кенелердегі цистицеркоидтардың даму барысының ұзақтығына орай,
малдар жаздың бірінші жартысы мен көктемде өткен жылы заладанған
орибатидтерді жұтып зақымдалады. Зақымдалу малдардың көктемгі жайылымға
шығуының алғашқы күндерінен басталады.
Мониезиоздың дамуы төлдердің өлім-жітімге ұшырауымен сипатталады және
-12-
клиникасы айқын білінеді. (В.А.Потемкина, 1958-1959) деректеріне қарағанда,
бұрынғы СССР-дің Европалық бөлігінің жағдайларында жыныстық жағынан
жетілген M. еxpansa түрінің пайда болуы 15 мамырдан басталады және аурудың
кенеттен туындауы маусым айына сәйкес келеді және 2-3 айға созылады. Жаздың
аяғына қарай M. еxpansa есебінен туындайтын инвазияның интенсивтілігі мен
экстенсивтілігі төмендесе, ал M. вenedeni түрімен зақымдалу керісінше,
жоғарылайды.
Орибатид кенелеріндегі цистицеркоидтардың даму ұзақтығы қоршаған орта
температурасына байланысты және 52-125 күнге созылады. Күзде зақымдалған
кенелерде цистицеркоидтардың дамуы мамыр айында жаңарады да, шілде айының
екінші жартысында, яғни қар ерігеннен кейін аяқталады. Ақырғы иесінің
ішегінде паразиттің жыныстық жетілу мерзімі 27-50 күнге созылады.
(М.И.Кузнецов, 1970)
-13-
Таралуы.
Мониезиоздар ішектің таспа гельминтоздарына жататындықтан көбіне қой, ешкі,
ірі қара малында кездеседі. Бұл олардың аралық иелерінің - орибатид
кенелерініңкең таралуына, сонымен қатар бұл гельминттермен әр түрлі жабайы
жануарлардың зақымдалу сипатына да байланысты. Орибатид кенелері
кездеспейтін шөлді - құмды аймақтарда мониезиоздар тіркелмейді.
(В.А.Потемкина, М - 1965)
Е.А.Москачев (1959) мәліметтері бойынша Белоруссиядағы сауытты
кенелердің миграциясы ылғалдылықтың арқасында жүзеге асырылады және
орибатид кенелеріне тән қасиет болып табылады. Сол жылдардағы автордың
зерттеулері бойынша жыныстық жағынан жетілген кенелердің мекен ету
көрсеткіші 54,5% құрап, орманды жер топырағының 0,5 см тереңдігінде
кездескен. Автордың айтуынша, құрғақшылық кезеңдердің өзінде кенелер
топырақтың терең қабатына ауыспаған.
В.А. Виксне (1960) Латвияда орибатид кенелерінің тіршілік ету жағдайына
ылғалдылықтың әсерін зерттеген. Оның пайымдауларынша, кенелер бұлтты
күндері және жаңбырдан кейін шөпке көтеріледі екен. Ал, құрғақ ашық күндері
олар шөпте күн батқаннан кейін болады екен.
Krull (1939) пікірінше, температуралық жағдай орибатидтердің аймақтық
ерекшеліктері бойынша таралуына әсер етпейді деген, яғни олар тіпті қыстың
өзінде қар астындағы шөпте кездеседі екен.
М.П. Воронин (1941) лабораториялық жағдайларда орибатидке ең қолайлы
температура 7-10ºС екенін анықтаған. 35ºС температура орибатид кенелерін
өлтірмейді, бірақ олардың қозғалысына теріс әсер етеді екен. Олар 5ºС
температурада қозғала алмай қалады, ал 13ºС температурада 12 сағаттың
ішінде 90% өледі екен.
Е.Я. Башкирова, В.А. Потемкина (1940-1941) мәліметтері бойынша,
-14-
лабораторияда орибатид кенелерін ұстауға қолайлы температура 7-10ºС екені
анықталған және олар сол жағдайда 200 күн өмір сүрген. 28ºС температурада
қырыла бастаған.
А.П.Солдатова (1948) зерттеулері бойынша, 30ºС температурада 10 күні
кнелердің 17,3% өлген. Ал 9ºС температурада 75 күн ішінде олар өлмеген.
Температураның төмендеуі мен жоғарылауына ең сезімтал кенелер: Achlipteria
sp; Adoristes ovatus, Pergaluma obvius, Gnervosus болса, ең шыдамдылары:
Scheloribates laevigatus, Sch. latipes түрлеріне жатады екен.
Жоғарыда аталған авторлардың зерттеулері бойынша, кенелердің ең аз
мөлшері ерте көктемде, ал көп мөлшері жаздың аяғымен күздің басында
кездеседі екен. Сонымен қатар Горьков ауданында кенелердің ең аз мөлшері
көктемде кездесетіні анықталған.
Е.С.Шалдыбина (1952-1957) орманды жерлердегі күзгі үсік жүрулер барлық
түрдегі жайылымдарда кенелердің мөлшерінің төмендейтінін анықтаған.
Е.А.Москачева (1954) Белорусияда жүргізген зерттеулері бойынша, тамыз,
қыркүйек айларында орибатид кенелерінің мөлшері азаяды, ал қазан айында
қайтадан ұлғаяды екен.
Т.Е. Эйтминавичюте (1959) Литвияда Вильнюс аймағындағы аралас ормандағы
орибатид кенелерінің мөлшері көктемнің сәуір айында, күздің қазан айында,
ал дақылдық жайылымдарда - мамыр және қыркүйек айларында жоғарылайтынын
байқаған.
Автордың 1962 жылы зерттеулері бойынша, дақылдық жайылымдарда орибатид
кенелерінің 32 түрі табылған. Олардың ішінде Scheloribates laevigatus -
42,8% құраса, Punctoribates puntum -13,1% құраған. Кенелердің бұл екі түрі
М. expansa, M. вenedeni түрлері тудыратын мониезийлердің аралық иелері
болып табылады.
В.А.Виксне (1959) Латвиядағы үй жануарларының ішіндегі мониезиозды
-15-
инвазияның туындауындағы орибатид кенелерінің маңызын зерттеген. Шалғын
жерлер мен жайылымдары зерттеу барысында орибатид кенелерінің 19 түрін
анықтаған, соның 12 түрі аталған жердегі мониезийлердің аралық иелері болып
табылған. Орибатид кенелерінің көп мөлшері жайылымда - мамыр, шілде, тамыз,
қыркүйек айларында, салыстырмалы түрде аз мөлшері - маусым, қазан, қараша
айларында кездескен.
В.К.Еглитис (1962) зерттеулерінше, олар тіпті, Балтық теңізінің
жағалауындағы құмдарда кездескен.
Karppinek (1959) пікірінше, Финляндия жағдайында орибатид кенелерінің
ең көп шоғырланған жері, ол - бұтасы аз, үйеңкілі және шыршалы ормандардың
топырағында екен. Аз шоғырланған жері - рН деңгейі жоғары, ақ қайыңды
жерлерде екен.
М.И.Кузнецов (1955) Волгоград облысының жартылай шөлді далалық
аймақтарындағы жылдың әр маусымындағы орибатид кенелерінің таралу мөлшерін
анықтаған. Орибатид кенелерінің ең көп мөлшері - желтоқсан айында, ең аз
мөлшері - құрғақ ашық жерлерде мамыр айларында анықталған. Орибатид
кенелері өлі жабындысы мол, ылғалы жеткілікті жерлерде тығыз орналасқан 100
м2 жерде орташа есеппен 103,23 экземпляр, екінші орында далалық аймақтар,
онда орналасқан 100 м2 жерде 38 экземпляр, ақырғы орында қора маңайындағы
жерлер, онда 100 м2 16,26 экземпляр.
В.А.Холощанов (1955) Ростов облысының далалық жайылымдарының 1 м2
топырағынан 13-23 мың орибатидтерді тапқан. Бұл көрсеткіш мамыр, қыркүйек,
қазан айларына сәйкес келеді. Маусым, шілде, тамыз айларында бұл көрсеткіш
1-4 мыңға төмендеген.
А.П. Солдатова, С.А.Назарова (1963) Өзбекстан жағдайларында 25 см
тереңдіктегі жайылым топырақ қабатындағы орибатидтердің таралу сипатының
жыл мезгілдеріне байланыстылығын анықтаған. Орибатидтердің таралуының
-16-
мезгілдік өзгерістері әр аймақта алуан түрлі: жартылай шөлді аймақта
кенелердің көп шоғырлануы күзден көктемнің ортасына дейін байқалған. Ал
таулы аймақтарда жыл бойы кездеседі.
(Michael, 1884; Jacot, 1932; А.А. Захваткин, 1939; Krull, 1939)
авторлардың зерттеулері бойынша, орибатидтердің негізгі мекен ететін
жерлері ол - топырақтың барлық түрі, қына, орманды төсеніш, әәр түрлі
өсімдік қалдықтарының шоғырлануы, шіріген ағаш діңгегі, саңырауқұлақ,
ағаштың қабығы, топырақтың жоғарғы қабаты.
В.Баскина, Г.Фридман (1928) Пермь облысының ылғалды шалғын жерлеріндегі
кенелердің пайызы жалпы кенелердің 68,8% құрайды, орташа мөлшері 1м2= 2450
дара.
М.К.Бойцова (1931) Пермь қаласының қыналы аймақтарындағы орибатид
кенелерінің барлық кенелер фаунасының 92% құрайтынын анықтаған.
Krull, (1939) мәліметтерінше, орибатидтер көп мөлшерде ылғалдылығы
жеткілікті жайылымның барлық түрінде кездесетінін анықтаған.
М.П.Воронин (1941) Воронеж облысындағы жайлымның әр түрін зерттегенде,
ағашты өсімдіктер көп кездесетін жерлерде орибатидтердің орналасу тығыздығы
жоғары екендігін анықтаған.
А.П.Солдатова 1948 жылы әр түрлі экологиялық жағдайлардағы топырақта
кенелердің орналасу тығыздығын зерттеу кезіндегі орибатидтер аралса түрдегі
орманда көп шоғырланатынын анықтаған.
Е.С.Шалдыбина (1952 - 1957) Горьков облысындағы кенелердің тығыз
орналасатын жерлері - орманды жайылымдар екенін анықтаған. 1 м2 жерде 508
экземпляр.
-17-
Клиникалық белгілері.
Қойлардың мониезиозының өту барысы әр түрлі және малдың жасына орай әр
түрлі формада өтеді.
В.А.Лосев (1940) мониезиоздың өту барысынң 4 түрін ажыратқан: жеңіл
токсикалық, ауыр токсикалық, обтурациялық және жүйкелік. Срнымен қатар
автор, қойлардың мониезиозға шалдығуынан бастап, инвазияның алғашқы
клиникалық белгілері пайда болғанға дейін өтетін инкубациялық, яғни
латенттік, жасырын кезеңі анықтады.
Жеңіл токсикалық түрі негізінен ересек қойларда байқалады. Дегенмен,
көктемде 3-4 айлық жасында мониезиозбен ауырған, қыста туылған қозыларда
және инвазияның аз мөлшері мен зақымдалып, жақсы жағдайларда күтілген 1-2
айлық қозыларда кездеседі. Бұл түрінде клиникалық белгілері әлісз
байқалады. Малдарда арықтау, қажу, аз қозғалу, нәжістерінің ыдаруы, кейде
іш өту байқалады. Жекелеген қозыларда азыққа зауқы төмендейді, малдан қалып
қояды. Ересек қойлар мен төзімді төлдердегі мониезиоздың жеңіл түрінің өтуі
қысқы уақытта, ал қозыларда көктем мен жазда байқалады.
Ауыр токсикалық түрі 1 жасқа дейінгі озыларда байқалады ересек қойларды
сирек кездеседі. Ең алдымен қажу, апатия, аздап арықтау болады.
Кейбіреулерінде азыққа тәбеті төмендейді, керісінше жоғарылайды. Қозылар
әлісреп, көп жатады, малдар арқаларын күжірейтеді. Нәжіс пен мониезий
бунақтары шығады. Ауру малдар жерді қазады, күшті шөлдеу болады зат
алмасудың бұзылуының нәтижесінде жөн құрғап түсе бастайды. Біртіндеп анемия
дамиды, жүрек жұмысыәлісрейді, қанның құрамында су көбейеді. Жүрек
жұмысының әлсіреуінен, дененің төменгі бөліктерінде ісіктер пайда болады
әлсіреген қозылар комалық жағдайда өздігінен тұра алмайды. Қарқынды түрдегі
диаррея дамиды, кейде геморрагиялық сипаттағы, соның салдарынан мал толық
кахексияға шалдығады. Несепте көзге көрінетін
-18-
өзгерістер жоқ қозылардың өлімге ұшырауы мониезиозға шалдыққаннан кейін 30-
40 күннен кейін байқалады. Мониезиоздың ауыр түрінде де өлімге ұшырамауы
мүмкін. Жоғарыдағы белгілер әлсіреп, мониезий бунақтары өздігінен
организмнен шығу нәтижесінде, олар бөлетін токсиндер мөлшерінің азаю
салдарынан, малдар сауыға бастайды.
Обтурациялық түрі 2-4 айлық қозыларда кездеседі. Ішектің өзегі көпшілік
жағдайда цестод ілмектерімен бітеліп қалады. Ересек жастағы қозылар мен
қойларда ішектің бітелуі сирек кездеседі. Ауру мал басын ішіне қарай қысып,
1 орында айналады, жерге құлап, аяқтарын тыпырлатады. Айналу әр түрлі
бағытта болады. Айналу кенеттен үзіліп, мал алдыға немесе артқа
бағытталады. Шаншу белгісі күшті қажуға ұласады. Аурудың ақыры ішек толық
бітелгенде, кейде оның инвагинациясында болады.
Жүйкелік түрі интоксикация құбылысымен сипатталады. Қозылар күшті
әлсіреп, тұрмай ұзақ жатады, сыртқы ортаға көңіл бөлмейді. Жүрісі
шатқаяқтанып, қозғалыс координациясы бұзылады. Кейде ценуроз клиникасын
еске түсіретін айналмалы қозғалыстар жасайды. Көрсетілген белгілер
жағдайында қозылар бірнеше сағаттан кейін немесе 1 күн ішінде өлімге
ұшырайды. (Иваницкий, 1928).
Н.В.Демидов, В.В.Сорокина (!1951) Москва облысындағы шаруашылықтарда
қозылардың арасынан мониезиоздың айқын білінетін жүйкелік түрін анықтаған.
Бұл кезде инвазия энзоотикалық сипатқа ие болып, жоғарғы өлім-жітім
деңгейімен сипатталған. Аурудың алғашқы белгілері қозыларды жайылымға
шығарғаннан кейін 3 аптадан кейін байқалған. Өлген немесе амалсыз сойылған
малдарды сойып қараған уақытта, инвазия интенсивтлігі жекелеген жағдайларда
әлсіз, кейбір жағдайларда орташа, яғни 2-3 экземпляр кездескен, цестодтар
жыныстық жағынан жетіле қоймаған болып шыққан.
В.Ф.Рязанцев (1956) мониезиоз өтуінің 3 түрін сипаттайды: 3-10 күнге
-19-
созылатын жіті, 10-21 күнге созылатын жітілеу және созылмалы. Автор,
нәжісте мониезий бунақтары мен жұмыртқалар пайда болатын алғашқы кезеңдегі
клиникалық белгілерін өзіндік сипатқа ие деп есептемейді. Аурудың ары қарай
даму барысында тенезмдермен ұласатын күшті іш өтулер байқалады. Қозылардың
өсуі тежеледі, салмағы төмендейді. Азыққа тәбеті алғашында сақталады,
артынан өзгереді, өлуге 2-3 күн қалғанда азықты мүлдем қабылдамайды.
Инвазияның жітілеу және созылмалы өту барысында іштің төменгі жағы
салданады. Бірнеше күн бойы жоғары температура -41,4ºС байқалады. Қарқынды
түрде арықтау нәтижесінде, мал өлімге ұшырайды. Дер кезінде емдеу жұмыстары
жүргізілмесе, қозылардың 60-80% өлім-жітімге ұшырайды.
Р.Шлейкус 1958 мониезиоздың клиникалық өту барысының 3 түрін байқаған:
жіті, жітілеу, созылмалы. Жүрісі өзгереді, күйіс қайыру жоғалады, іш өтеді.
Температура 40-41ºС жоғарлайды. Жіті түрінде малдың 80%, жітілеу түрінде
20%, созылмалы түрінде 5% өлім-жітімге ұшырайды.
1959 жылғы зерттеулер бойынша, мониезий бунақтары мен жұмыртқаларының
сыртқы ортаға нәжіспен бөлінуі малдың заладанғаннан соң, яғни жайылымға
шыққаннан кейін 37-40 күннен кейін басталады. Қозыларда жүйкелік түрі
инвазияның төменгі көрсеткіштерінің өзінде "жай оғындай" аяқ астынан өтеді.
Бұл аурулардың, дифференциальды, яғни ажырату диагностикасында өлген немесе
амалсыз сойылған малдардың ішегін жарып, қорытындысын қарау керек.
А.Ф.Никанорова мониезий токсиндерінің гемолитикалық қасиеттері бар деп
жазған. Қанның құрамындағы өзгерістер, бір жағынан-гемолиздің өтіп
жатқанын, екінші жағынан-қан жасаушы ағзалардың бұзылуын көрсетеді, соның
нәтижесінде лейкоцитоз пайда болады.
Х.С. Гайнулин (1943) мәліметтері бойынша, мониезий токсиндері мен
-20-
уланған қойлардың қан құрамдарының физико-химиялық өзгерістері 10 күнге
созылады делінген. Базофильді пунктацияның төмендеуі, нормобласт,
кариокинез, Жолли денешіктері, гипохромды эритроциттердің, полихромазияның
төмендеуі байқалған. Қан сарысуында билирубин көбейген. Таяқша ядролы
лейкоциттердің мөлшері ұлғайған. Несепте белок, қан, өт пигменттері пайда
болаған, реакциясы әрқашан қышқыл. Несептегі уробилинге реакциясы әрқашан
оң.
С.Д.Ульянов (1960) мониезиозбен заладанған қойларда бунақтардың бөлінер
алдында, жіңішке ішектің, ұйқы безінің, қарынның, секреторлық қызметінің
бұзылып, тек 15-25 күннен кейін ғана қалыпьтасатынын көрсеткен.
1962 жылы осы автордың бақылауы бойынша, қозылардың мониезий
цистицеркоидтарымен зақымдалғаннан соң, 20 - күні эритроцит пен гемоглабин
мөлшері азайған. Цестодтар бөлетін токсиндер қанның сілтілік қорын күрт
төмендеткен. Зақымдалған қозылардың қан сарыусында жалпы белок мөлшері,
зақымдалғаннан соң 20 күннен кейін азайған, ал бунақтар бөліне бастағаннан
соң, 20-30 күндері максимальды төмендеу болған (6,8 5,1 мг%). Барлық
жағдайдағы белок мөлшерінің төмендеуі альбуминдер есебінен болған, ал
глобулиндер мөлшері ұлғайып отырған.
Ф.А. Терентьева, А.А. Моркова (1951) мониезиоздың патогенезіне
паразиттің әсері болатындығын көрсеткен:
1. Механикалық әсерде ішек мониезий бунақтарымен бітеліп, ішек бұралып
қалады.
2. Паразит ішек қорытындысының қоректік құндылығының төмендеуіне әсер
ететін ферменттер бөледі.
3. Токсикалық әсер.
Н.Т.Қадыров, Х.И.Егізбаева, М.К.Мұстафин, М.М.Искаков, Ж.М.Исимбеков
(2000) мониезилердің патогенезінің төрт әсерін көрсеткен: механикалық,
-21-
токсикалық, аллергиялық, трофикалық.
Профилактика.
Мониезиоздың таралу жолдары мен зақымдалу көзін, гельминтоздың
маусымдылығын, аралық иесіндегі цистицеркоидтардың инвазиялық сатысына жету
мерзімін, ақырғы иесінің ішегіндегі жыныстық жетілу кезеңін білмей, алдын
алу мүмкін емес. Мониезиоздағы профилактикалық іс - шаралар ақырғы
иесіндегі жыныстық жағынан жетілмеген цестод түрлерін жоюға бағытталады,
яғни преимагинальды дегельминтизация және ақырғы иесі мен аралық иесінің
арасындағы қатынасты үзуге бағытталған шаралар, яғни орибатид кенелерінің
биоэкологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, жайылымды дұрыс пайдалану
жатады (В.А. Потемкина, 1965)
Гельминтоз кезіндегі преимагинальды дегельминтизацияның әдістерінің
негізін алғаш рет 1934 жылы Нью - Йоркте өткен ХІІ халықаралық
малдәрігерлік конгресте К.И. Скрябин ұсынған.
Совет үкіметінде преимагинальдыдегельминтизация әдістерін қойлардың
мониезиозына алғаш рет Л.А. Лосев, 1934 жылы қолданды.
Л.А.Лосев (1940) байқауынша, төлдерді мониезиоздан сақтандырудың ең
негізгі жолы - аурудың басында мал организмінен гельминтті шығару болып
табылады. Бұл шарва қоршаған ортаны мониезий жұмыртқаларымен ластанудан
сақтайды. Көктемгі преимагинальды дегельминтизация жайылымдағы кенелердің
мониезий жұмыртқаларымен зақымдалуына және инвазияның таралына жол
бермейді.
В.А. Потемкина және В.И.Родин (1960-1962) Тамбов облысында ерте
көктемдік преимагинальдық дегельминтизацияны сәуір айының аяғы мен мамыр
айының басында жүргізу қажет екендігін анықтаған. Бұл мал ішегінен бөлінген
жыныстық жағынан жетілмеген цестодтармен кенелердің
-22-
зақымдалуына жол бермейді.
1960 жылы Тамбов облысында мамырдың аяғында авторлар мониезиозды
инвазияның клиникалық белгілерінің айқын көрінетінін байқаған. Екінші
дегельминтизация 1961 ж 12-14 мамырда, үшіншісі 1962 ж 28-сәуір мен 5-
мамырда жүргізілу нәтижесінде, инвазия экстенсивтілігі, инвазия
интенсивтілігі айтарлықтай төмендеген.
П.И. Хухунашвили (1963) күшалақышқылды қалайыны қойлардың мониезиозында
қолдану арқылы инвазияны жоюға мүмкіндік бар екенін көрсеткен.
С.Д. Ульянов, И.К. Решетов, З.В. Кущенко (1959) Оңтүстік Қазақстан
жағдайларында дегельминтизацияны қозыларға шілде, тамыз, қазан айларында,
былтыр туылған төлдерге сәуір-мамыр айларында, саулықтарға ақпан, қараша
айларында жүргізуге ұсыныс жасаған.
Р.Х. Хаитов, Ш.А.Азимов (1956) Өзбекстанда алғашқы дегельминтизацияны
қыркүйектің ортасында, екіншісін - желтоқсанда немесе ақпанда жүргізуді
ұсынған.
В.Г.Гагарин (1963) пікірінше, Қырғызияда әртүрлі аймақтарының климаттық
жағдайларының ерекшеліктеріне қарай қойларға қарсы дегельминтизацияның
бірыңғай мерзімдерін нақты бекітуге келмейтіндігін көрсеткен. Мониезиоз
кезіндегі профилактикалық іс-шараларға мал органиміндегі дернәсілдердің
жойылуына және гельминт ұрықтарының дамуына кедергі жасауға негізделген
постимагинальды дегельминтизация жатады. Бұл әдіс малдардың зақымдалу
деңгейін шектеп, организмге енген мониезий дамуын тежейді. (Р.С.Шульц, Г.И.
Диков, 1963). Аталған әдіс кең қолданысқа ие және ауылшаруашылық
министрлігінің ғылыми-техникалық кеңесінің қаулысымен Қазақстанда сынаудан
өтуде.
Р.С.Шульц өзінің "Ауылшаруашылық малдарының гельминттері мен
-23-
гельминтоздары" (Алматы, 1964) деген еңбегінде Қазақстандағы
зерттеушілердің әдеби еңбектерінде көрініс тапқан мыс купоросының аз
мөлшерін азықтық тұзбен бірге малдарды ұзақ уақыт азықтандыру жолымен
дегельминтизация жөніндегі мәліметтерді біріктірген.
Каденаций Қырымда қозы мониезиозының пайда болуының негізгі көзі -
орибатид кенелерімен қамтылған қора маңайындағы жерлер (1м2 жерде 3-4 мың )
екенін тәжірибе жүзінде анықтады.
Ю.Н.Бурилова (1957), В.З. Ямов (1960) Батыс Сібір шаруашылықтарында
Каденаций жүйесі бойынша қойларды мониезиоздан сауықтыру жұмыстарын жүргізу
арқылы кешенді әдістің тиімділігін растады.
Кузнецов (1959) Ставрополь маңайында қозыларды жаятын жайылымды жыл
сайын оған бір жылдық дақылдарды (бидай, қара бидай, жүгері) егу арқылы
өңдеп, қойлардың арасында мониезиозды инвазияның тарлуының төмендеуіне,
орибатид кенелерінің жойылуына мүмкіндік бар екенін атап көрсетті.
Қашарларда орибатид кенелері мониезий жұмыртқаларымен емдік
дегельминтизация кезінде заладанады, негізінен әсіресе, қозылар M. expansa
түрімен қарқынды түрде заладанған кезде, сондықтан қорада, қора маңайындағы
жерлерде дегельминтизацияны жүргізу қажет емес.Бұл үшін міндетті түрде
нәжісті 5-10 см топырақ қабатымен қоса, мұқият тазалайтын жерді таңдау
қажет. Нәжісті топырақ қабатымен көктемде жыртылып, дақылдар егілетін
жерлерге төгу қажет. Көктемде қораны міндетті түрдетазалау қажет. (В. А.
Потемкина, 1965)
М.Ш.Ақпаев, А.А.Водянов, Н.Е.Косминков, А.И.Ятусевич, П.И.Пашкин,
Ф.И.Васильевич (1998) мәліметтері бойынша, Қара теңіз жағалауына жатпайтын
шаруашылықтарда аурудың алдын алу мақсатында төлдер мен қойларды қорада
және серуендетіп ұстау жұмыстарын ұйымдастырған.
-24-
Сонымен қатар дақылдық жайылымға кенелер сирек мекен ете алатын бір жылдық
және көп жылдық өсімдіктерді егу арқылы алдын алу шараларының тиімділігін
анықтаған.
Ең тиімдісі - қозылардың алғашқы зақымдалу мерзімдерін ескере отырып
жүргізілетін профилактикалық дегельминтизация болып табылады. Ерте
преимагинальдық профилактикалық дегельминтизацияны бірінші рет қозыларды
жайылымға шығарғанан соң 14-16 күннен кейін, қайталап біріншісінен соң 15-
20 күн өткен соң, үшіншісін екінші дегельминтизациядан соң 20-30 күн өткен
соң жүргізген дұрыс. Саулықтарды алғаш рет маусымның аяғы мен шілденің
басында өңдесе, ал M. вenedeni таралған барлық мал басын қыркүйекте немесе
қазанда өңдеуден өткізеді. Химия профилактика ретінде
тұзфенотиазинмыскупоросы қоспасын (1 бөлік ұнтақталған мыс сульфаты: 10
бөлік фенотиазин: 100 бөлік азық тұзы) қолданған. Қоспаны ағаш ыдыста
жасап, сақтайды. Оң қолайлы нәтижеге малдың зақымдалу мерзімі мен аурудың
өту барысының ерекшілігін ескерген жағдайда ғана қол жеткізуге болады. Мыс:
Қрата теңіз жағалауына қарасты емес жерлерде міндетті түрде қоспаны
мамырдан маусымға дейін, ал одан кейін тамыздың басынан қыркүйекке дейін
беру керек. Ал Сібір жағдайында профилактика мақсатында мыс карбонатын
қолдану ұсынылады.
Н.Т.Қадыров, Х.И.Егізбаева, М.К.Мұстафин, М.М.Искаков, Ж.М.Исимбеков
(2000) мәліметтері бойынша, M. вenedeni түрімен қозылардың зақымдалуы
тамыздың аяғы мен қыркүйектің басында болатындықтан, оларды қыркүйектің 1-
жартысында дегельмитизациялау керек. 1-2 жастағы төлді жайылымға шыққан
соң, 35-40 күннен кейін дегельминтизациялайды. Биыл туылған төлдерді
бірінші рет жайылымға шыққан соң, 35 күннен кейін өңдесе, одан кейін ай
сайын екі рет өңдейді. Қолайсыз шаруашылыққа жайылымға шыққанға және
қораға ұстағанға дейін күнде жегенінше (1:9:90) қоспа береді. Мал
-25-
организмінде мыстың кумуляциялық қасиетіне орай, әсіресе, шілде кезінде
қоспа құрамынан мыс купоросын алып тастайды. Қазан айнына мамыр айына дейін
гельмнттердің фенотиазинге бейімделуін болдырмау және фенотиазинге төзімді
паразит түрлерін қалыптастырмау үшін қоспаны беруді тоқтатады.
Г.И.Диков, И.С.Дементьев (1978) зерттеулері бойынша, қойлары жайылымда
жыл бойы жайылатын Қазақстанның оңтүстік аймақтарында, қоспаны күнде
ақпанның ортасынан, шілденің ортасына дейін береді де, екі ай үзіліс
жасағаннан кейін желтоқсанның ортасына дейін беру ұсынылады. Солтүстік
аймақтарда барлық жайылым кезеңі бойынша күнделікті азықпен беріледі, ал
Орталық Азия жерлерінде күнделікті қазаннан мамырға дейін беріледі. Қоспаны
барлық жастағы қозыларға, ересек қойлар мен буаз малдарға да шектеусіз
береді. Қоспамен жүйелі түрде азықтандыруға мүмкіндік болмаған жағдайда,
әсіресе қойларды тұзды топырақты жерлерге жайғанда, моиезийлерден қарқынды
түрде залалданған шаруашылықтарда қозыларға преимагинальды дегельминтизация
жүргізеді. Еліміздің басқа аймақтарында қоспамен аймақтың биогеохимиялық
ерекшеліктерін ескере отырып, азықтандырады.
К.А.Крюкова (1952) 1% никотин - сульфат ерітіндісі қосылған 1% мыс
купороз қоспасын 4-5 айлық озыларға 1 кг салмағына 3,4,5 см3 мөлшерде
беріп, сынаған. Препараттың экстенсивті тиімділігі 28,5%, ИЭ-66,8%.
Thomas, Downey, Dreadon (1956) энтеротоксемия нәтижесінде пайда болған,
M. expansa зақымдалумен асқынған қозылардың ауруының өлім-жітім дәрежесі
мысникотинсульфат ерітіндісін қолданғаннан кейін жойылған.
Е.С.Згардан (1960) мониезиозда ересек қойларға 1,6 г мөлшерде малахитті
қолданудың аса тиімді екенін көрсеткен.
В.Г.Подгорный (1963) әр мал басына 0,5 г мөлшерде кальций арсенатын
беріп, сынақтан өткізген. ЭТ-83%, ИТ-88%.
-26-
Диагностика.
Аурудың ерте кезеңін анықтау үшін иммунобиологиялық реакцияларды
қолданады.
1900 ж өзінде М.Мейер қой ішігінде тіршілік ететін цестодтардан алынған
антигеннің әсерін, сынамадағы малдарды иммундеу арқылы зерттеген.
В.И.Бредихина (1959) В.С.Ершов әдісімен дайындалған белокты мониезиозды
антигенді қолданған.
А.Шлейкус (1958) зерттеуі бойынша, аурудың ерте кезеңін анықтаудағы ең
тиімді әдіс деп, ол - 0,2 мл мөлшерде құйрық асты тері қатпарына
енгізілетін, мониезий антигенінің көмегімен жасалынатын аллергиялық реакция
әдісін есептеген.
Диагнозды инвазияның пайда болу ақытын, ауру өрбитін аймақты, малдың
жасын ескере отырып, қою қажет. Міндетті түрде малдың күтіп-бағу жағдайын,
жайылым жерін, кейінгі екі жалда аталған аурудың болғанын немесе
болмағанын, міндетті түрде білу қажет.
Мониезиоздың диагностиксын мал зақымдалған соң, 37-40 күннен кейін
жүргізу жеңіл болып саналады, себебі сол уақытқа дейін қоздырушысы жыныстық
жағынан жетіледі.
Я.Д.Никольский (1961) мониезий жұмыртқаларын анықтау үшін, оларды
нәжістен жуып - шаю әдісін ұсынды. Тірі кезіндегі диагностика
эпизоотологиялық мәліметтер мен клиникалық белгілерді,
гельминтокопрологиялық зерттеулердің нәтижелерін ескере отырып кешенді
түрде қойылады.
В.И.Бредихина, А.Шлейкус мониезийлерден жаслған белоктық антигенмен
тері ішіне аллергиялық диагностиканы қолданған.
-27-
Емі.
Р.С.Шульц (1959) пайымдауынша, Қазақстандағы малдәрігерлік
қызметшілердің бірқатары дегельмнтизация әдістерін рационалдандыру, яғни
жақсарту мақсатында малдарға мыс купоросын бергеннен кейін, дереу артынан
глаубер тұзының ерітіндісін берген. Сол кезде цестодтардың бөлініп шығуы
жақсарып, ешқандай асқыну белгілері байқалмаған. Инвазияның интенсивтілігі
төмен болған жағдайда, іш өткізгіш заттарды беру міндетті емес.
Әдебиеттерде мыс купоросының мөлшері мен концентрациясы ұлғайған сайын,
оның тиімділіг жоғарлайтыны айтылады.
Н.Х.Шевченко (1958) мониезиоз кезінде мыс купоросының концентрациясын
2%-ке жоғарылатқанда, сонымен қатар 1% мыс купоросының ерітіндісімен күн
аралатып, 2 рет өңдеген жағдайда, оның 100% тиімді болатынын анықтаған.
П.В.Родионов (1960) зерттеуінше, қойлардың мониезиозы кезіндегі мыс
купоросының 2% ерітіндісінің тиімділігі 1% түріне қарағнда 4 есе жоғары
болған.
Р.С.Шульц (1960) мәлімдеуінше, дегельминтизацияның бұл әдісі
Қазақстанда 50000 бас қойға жүргізіліп, тексеруден өткен екен.
И.Т.Чубабрия (1955) қойлардың мониезиозына күшала қышқылды қалайыны
жоғары тиімділікті антгельминтик ретінде ұсынды. Дегелминтизация күні малға
су, іш айдағыш заттар бермейді және күшала қышқылды қалайы мониезийлердің
жас және жыныстық жағынан жетілген, ересек түрлеріне тиімді, сонымен қатар
препарат құрамындағы күшала мал организміне оң әсерін тигізеді.
В.А.Потемкина (1953) қойлардаң мониезиозында филиксанды қолдануды
ұсынған, ол малдың жалпы жағдайы мен жас ерекшелігіне байланысты қозының 1
кг тірі салмағына 0,3-0,4 г мөлшерде тиімді болып табылған.
Ю.Я. Дольников (1959) қозыларды мониезиоз кезінде кейбір мыс
-28-
қосылыстары препараттарымен топтық дегельминтизация жүргізуді ұсынған.
Дольников ұсынған мыстың негізгі тұздары суда ерімейтіндіктен және дәмі жоқ
болғандықтан, азықтық тұз бен дән қоспасы мен азықтандырғанда жақсы нәтиже
берген. Дегельминтизацияны жабық жерде жүргізіп, бөлінген қалдықты дер
кезінде жойып жіберу керек егер бұған мүмкіндік болмаса, онда емдегеннен
кейін мал бағылған жайылымды 1,5-2 жыл қолданбау қажет.
Р.А. Некипелова (КазНИВИ Том ХІІІ, 1968) бұрынғы Ақмола облысындағы
ішек-қарын және өкпе гельминтоздарына профилактикалық жұмыстар жүргізген.
Зерттеу барысында анықталғаны төмендегідей: 1) 5 ай бойы 361 қозыға тексеру
жүргізгенде, мониезиозбен зақымдалу деңгейі шілдеде - 1,7 %, тамызда -7,8%
қозы екенін анықтаған. Аталған зақымдалу антгельминтті қоспалармен
азықтандыруды 1 ай бойы үзудің нәтижесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz