Симментал тұқымына жататын сиырлардың асыл тұқымы және өнімдік көрсеткіштері
ЖОСПАР
Кіріспе 3
І. Зерттеу жүргізілген орын, мәліметтер мен зерттеу әдістері. 5
1.1 Зерттеу жүргізілген орын 5
1.2 Мәліметтер 8
1.3 Зерттеу әдістері 9
ІІ. Әдебиетке шолу. 11
ІІІ. Симментал тұқымына жататын сиырлардың асыл тұқымы және
өнімдік көрсеткіштері 33
3.1. Симментал тұқымына жататын асыл тұқымды сиырлар мен тайыншарлардың жастық, кластық құрылымы және өнімділік
көрсеткіші. 33
3.2 Симментал тұқымына жататын асыл тұқымды бұқалардың
мінездемесі және табынның гинекологиялық құрылымы 42
3.3 «Багратион.2 шаруа қожалығындағы симментал тұқымына
жататын ірі қара малдың саны мен өнімділігінің жоспары 61
3.4 Симментал тұқымына жататын асыл тұқымды ірі қараларды азықтандыру 64
ІV. Экономикалық тиімділігі. 67
Қорытындылар мен ұсыныстар. 68
Пайдаланылған әдебиеттер. 70
Кіріспе 3
І. Зерттеу жүргізілген орын, мәліметтер мен зерттеу әдістері. 5
1.1 Зерттеу жүргізілген орын 5
1.2 Мәліметтер 8
1.3 Зерттеу әдістері 9
ІІ. Әдебиетке шолу. 11
ІІІ. Симментал тұқымына жататын сиырлардың асыл тұқымы және
өнімдік көрсеткіштері 33
3.1. Симментал тұқымына жататын асыл тұқымды сиырлар мен тайыншарлардың жастық, кластық құрылымы және өнімділік
көрсеткіші. 33
3.2 Симментал тұқымына жататын асыл тұқымды бұқалардың
мінездемесі және табынның гинекологиялық құрылымы 42
3.3 «Багратион.2 шаруа қожалығындағы симментал тұқымына
жататын ірі қара малдың саны мен өнімділігінің жоспары 61
3.4 Симментал тұқымына жататын асыл тұқымды ірі қараларды азықтандыру 64
ІV. Экономикалық тиімділігі. 67
Қорытындылар мен ұсыныстар. 68
Пайдаланылған әдебиеттер. 70
ЖОСПАР
Кіріспе
3
І. Зерттеу жүргізілген орын, мәліметтер мен зерттеу әдістері.
5
1.1 Зерттеу жүргізілген орын
5
1.2 Мәліметтер
8
1.3 Зерттеу әдістері
9
ІІ. Әдебиетке шолу.
11
ІІІ. Симментал тұқымына жататын сиырлардың асыл тұқымы және
өнімдік көрсеткіштері
33
3.1. Симментал тұқымына жататын асыл тұқымды сиырлар мен
тайыншарлардың жастық, кластық құрылымы және өнімділік
көрсеткіші.
33
3.2 Симментал тұқымына жататын асыл тұқымды бұқалардың
мінездемесі және табынның гинекологиялық құрылымы
42
3.3 Багратион-2 шаруа қожалығындағы симментал тұқымына
жататын ірі қара малдың саны мен өнімділігінің жоспары
61
3.4 Симментал тұқымына жататын асыл тұқымды ірі қараларды азықтандыру
64
ІV. Экономикалық тиімділігі.
67
Қорытындылар мен ұсыныстар.
68
Пайдаланылған әдебиеттер.
70
Қосымшалар мен фото суреттер.
Кіріспе
Отанымызды азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін ірі қара шаруашылығың маңызы
өте зор. Себебі сүт өнімі оның 99 пайызын, ал ірі қара мал оның еті 40-45
дейінгі деңгейде. Сонымен қатар ірі қара малдың терісі де жеңіл өнеркәсіп
шаруашылығында көп қолданылады, әрі ірі қараның қиы егін шаруашылығында,
әсіресе кейінгі уақыттарда, органикалық тыңайтқыш ретінде кеңінен
пайдаланылуда.
Ғылыми техниканың ерекше дамуына байланысты ірі қара мал шаруашылығында
ерекше дамуда, әрі одан алынатын өнімдер де көбеюде.
Ал, кейінгі жылдарда ірі қарамалдың тұқымдарының асылдануын ерекше
көрсеткен жөн, сонымен қатар жаңадан асыл тұқымды ірі қара малдары
экономикалық табиғи аймақтарда жақсы бейімделген. Оған ерекше әсер еткен
селекция жұмыстарының жақсаруы. Себебі селекцияның дамуына генетика,
биотехнология ғылымдарының негізі мен электорнды-есептеу техникасының әсері
өте зор болды.
Жалпы мал шаруашылығы қазіргі уақытта іштей мамандыру арқылы, әрі осы
саланың интенсивті жолға көшіуіне байланысты ерекше дамуда.
1995-2005 жылдар аралығына дейін әрбір шаруашылықта сауын сиырлардың
сүтін 700-800 кг-ға дейін көтеру көзделініп отыр, ол үшін: мал азығын
молайту және селекциялық-асылдандыру жұмыстарын жақсарту қажет, ал ірі
қарадан алынатын ет өнімін, әр басқа есептегенде 30-40% көбейту межеленуде.
Кейінгі уақытта АҚШ-тан әкелінген голштинфриз ірі қарасын жергілікті ірі
қарамен будандастырудың нәтижесінде көптеген сиыр табындары шығуда.
Голштинбен будандастырылған малдардың санын 2005 жылға дейін 35% көбейту
белгіленіп тұр. Осы жұмыстың арқасында кейбір асыл тұқымды мал заводтарында
сиырлардан 8-10 мың кг-ға дейін сүт алу межеленуде, ал бордақыланатын
малдардың тәулік салмағы 1000-1500 г. жетуге тиіс.
Қазақстан Республикасның шаруашылықтарында 20-дай сүтті, сүтті-етті және
8 – етті ірі қарасының асыл тұқымды малдары өсірілуде. Айта кету керек, бұл
асыл тұқымды ірі қараларының көпшілігі жаңа өнеркәсіпті технологияға
бейімді емес. Сондықтан кейінгі уақытта будандастыру және гибридизациялау
арқылы ірі қара малының жаңа асыл тұқымдары шығарылуда.
Республкамыздың 2391 шаруашылығы ірі қарамалын өсірсе, соның 250 ірі
мамандандырылған сүт өндіру шаруашылығымен шұғылдануда. Жалпы республика
шаруашылықтарында ірі қарамалының саны 9,2 млн-нан асты.
Ірі қарамал шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы
толығымен интенсивті технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту,
сұрыптау және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту,
мал азығының сапасын жақсарту болып саналады.
І. Зерттеу жүргізілген орын, мәліметтер мен зерттеу әдістері.
1.1 Зерттеу жүргізілген орын
Зерттеу орынына, Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданы Привольное ауылында
орналасқан Багратион-2 шаруа қожалығында дипломдық жұмыстың тақырыбына
сәикес тәжірибе жұмысын жүргізіп, қажетті мәліметтер жинадым.
Багратион-2 шаруа қожалығы 2002 жылдың 22 маусымында Багратионовски
племсовхозының негізінде құрылған. Ал Багратионовскии совхозы 1955 жылы
ұсақ колхоздарды біріктірудің нәтижесінде құрылған. 1971 жылы Қазақ ССР-нің
ауыл шаруашылық министрлігінің бұйрығы бойынша қазақтың ақбас тұқымын
жақсарту бойынша асыл тұқымды совхоздар қатарына кіргізілді.
2003 жылы Багратион-2 шаруа қожалығына қазақтың ақбас тұқымы бойынша
асыл тұқымды завод статусы берілді. Жерінің негізге бөлігі Ұлан ауданының
солтүстік батыс жағында орналасқан, ұзындығы батыстан шығысқа – 25 км,
солтүстіктен оңтүстікке және батыс жағы Семей аймағымен шектеседі.
Багратион-2 шаруа қожалығының орталығы Өскемен қаласынан 100 км, аудан
орталығынан 45 км қашықтықта орналасқан Привольное ауылында орналасқан.
Климаты қатты-континентальді, ауа температурасының тәуліктік және жылдық
ауытқу амплитудасы жоғары. Қысы ұзақ және қатты, жазы қысқа, құрғақ және
ыстық. Жылдың түгел маусымдарында желді күндер көп. Калинин
метеостанциясының мәліметтері бойынша жыл ішінде 10-14 желсіз күндер
болады. Жылдамдығы 8-16 мсек жел болатын күндер саны 140-160 күн. Жылдың
орташа ауа температурасы 1-3 градусты құрайды. Жылдың атмосфералық жауын
шашын мөлшерішамамен 180-230 мм арасында. Жылдар бойынша салыстырсақ жауын-
шашын мөлшері әртүрлі, құрғақ жылдары жақсы жақсы жылдармен салыстырғанда
1,5-2 есе аз түседі.
Қыс ерте түседі, күздік шық түсу көбінесе қыркүйектің екінші жартысында,
кей жылдары тамызда да болады. Қар желтоқсанның бірінші жартысында түседі,
қыс аяғында оның орташа қалыңдығы 30-40 см жетеді, кей қыстарда 5-тен 80 см
дейін. Жиі қатты желдер егістік далалардағы қарды үрлеп алып кетеді, оған
қарсы тоғайлар отырғызылған.
Топырақтың түсі қара-қоңыр, егістікке жарамды, бірақ сапасы төмендеу.
Жердің көлемі және қолданылуы төменгі кестеде көрсетілген.
1-кесте. Жердің көлемі және қолданылуы
Алқап атауы Ауданы, га Жалпы жер Ауыл шаруашылық
көлеміне, % алқапқа, %
Жалпы жер ауданы 29000 100 Х
Барлық ауыл шаруашылық 28500 98,3 100
алқаптары
Оның ішінде: Егістік 9000 31,0 31,6
Шабындық 1500 5,2 5,3
Жайылым 18000 62,1 63,2
Осы 1-кестені талдасақ, жалпы жер көлемінің 98,3 % ауыл шаруашылық
алқаптар құрайтынын көреміз, оның 31% -егістік, 5,35%-шабындық және 63,2%
жайылым құрайды. Жайылымның көлемінің көптігі малды жайып-семіртуге жақсы
мүмкіндік береді
Сонымен қоса, шабындық жердің жетіспеушілігінен, жайылымның біраз бөлігін
қысқа шөп дайындауға қолданады. 9000 га егістік жер астық өндірудің жақсы
жүзеге асуына мүмкіндік туғызады. Егістік өнімін жоғарлату үшін тұқым
шаруашылықтарынан өте сапалы элита тұқымдарын сатып алады. Олар жергілікті
табиғи-экономикалық жағдайларға жақсы бейімделген және жақсы астық береді.
Орман-тоғайлар 440га-ды алып жатыр, 60 га құрылыстар, саябақтар
орналасқан. Багратион-2 шаруа қожалығынвң негізгі өнімдік бағыты – мал
шаруашылығы болып табылады. Ол табиғи-климаттық жағдайларға байланысты
жалпы өнімнің 50-65% құрайды.
Мал шаруашылығының көп үлесін ет және сүт-ет шаруашылығы құрайды (99%).
Қосымша салалар ретінде жылқы шаруашылығы және түйе шаруашылығы
жүргізіледі.
Багратион-2 шаруа қожалығында – селекцияланған етті қазақтың ақбас
тұқымын және сүтті-етті симментал тұқымын асырайды. Негізгі асыл тұқымды
өнім болып қазақтың ақбас тұқымды малы саналады. Симментал тұқымының
малдары да асыл тұқымды болып келеді және одан Өскемен қаласының халқына
қажетті сүт алынады.
Жылқы шаруашылғы-табындық, ет, қымыз өндіру үшін және мал шаруашылығын
жұмыс аттарымен қамтамасыз ету үшін жүргізіледі. Жабе типті дон және
орловский тұқымдарын өсіреді. Түйелерді 2004 жылдан бастап өсіре бастайды,
қазіргі уақытта 20 бастай түйе бар.
Өсімдік шаруашылығына келетін болсақ, астық тұқымдас, бұршақ тұқымдас,
күнбағыс, тамыр-түйнекті және бақша өнімдерін отырғызады. Өсімдік
шаруашылығының орасан зор үлесін астық және бұршақ тұқымдас өсімдіктер
алады.
Мал шаруашылығының және өсімдік шаруашылығының өнімдерін өңдейтін келесі
цехтары бар:
1. колбаса дайындау цехы
2. сүт өңдеу цехы
3. жемді өңдеу цехы (диірмен)
4. күн бағыс тарту цехы
5. мал сою цехы
Қазақтың ақбас тұқымды жас малдар, негізінен тайыншалар, басқа
шаруашылықтарға тірідей сатылады. Сатылмай қалған малдар 350-400 кг
салмаққа жеткенше бордақыланып, сойып, нарық бағасымен сатылады.
Симменталды малдар комплексте тұрады, бұнда малдар жасы және
физиологиялық жағдайына байланысты орналастырылады. Шаруашылықтың
диірменінде жоғары және І сортты ұн өндіріледі. Ұнды шаруашылық халқына
және қалаға сатады.
Соңғы жылдарда шаруашылықта бие сауу жұмысы жүргізіле бастады. Қымыз
өңдеп, сауыттарға құйылып , сауда жүйесі арқылы өткізіледі.
1.2 Мәліметтер
Тәжірбие зерттеу жұмыстары Шығыс Қазақсан облысы Ұлан ауданында
Багратион-2 шаруа қожалығында жүргізілді. Тәжірбие жұмысы Симментал
тұқымына жататын асыл тұқымды малдар мен жүргізілді. Зерттеу материалы
ретінде осы шаруа қожалығында орналасқан Симментал тұқымнына жататын асыл
тұқымды бұқалар, сауын сиырлар және тайынша-торпақтар алынды. Тәжірбие
жұмысын бірінші маусымда өндірістік тәжірбие өткен кезде шаруашылықта
орналасқан Симментал тұқымына жататын ірі қара малдың жасына және жынысына
байланысты мал табындары мен, олардың орналасқан орынымен, мал қораларымен
және сауын сиырлар орналасқан кешендерде зерттеп қажетті мәліметтер
жинақтадым. Кешенде орналасқан әр түрлі физиологиялық жағдайдағы сиыр
топтарын қандай әдіспен ұстайтынын анықтап, кешендегі орналасқан сүт
құбырларымен, азықты тасымалдау және малды суаратын құрылғыларымен және
сиырларды сауатын құрал-жабдықтарды көрдім. Сонымен қоса жасына және
жынысына байланысты әр түрлі топта орналасқан Симментал тұқымына жататын
ірі қара малды азықтандыру әдісі және жүйесімен таныстым. Сонымен қоса
жасына, жынысына байланысты әр түрлі топқа жататын тайынша торпақтар мен
бұзаулардың орналасқан қораларымен жеке жас бұзаулар орналасқан бөлмелермен
танысып қажетті материалдар жинақтадым.
Тәжербие жұмысын екніші маусымда Симметал тұқымына жататын асыл тұқымды
малдардың құжаттарымен танысып зоотехник-селекционердің дипломдық жұмысқа
қажетті мәліметтер жинақтап алдым. Оның ішінде мыналар бар: ірі қара малдың
жыныстық, жастық және кластық құрлымы; сиырлар мен құнажындардың
өнеркәсіптік пайдалануы, сауын маусымына байланысты жіктелуі, желіннің
формасы, суалу және сервис кезеңінің ұзақтығы, тірі салмағы, сүт
өнімділігі, аналық малдың гинекологиялық құрлымы, тайынша торпақтың әр бір
кезеңдегі тірі салмағы жөніндегі көрсеткіштер; асыл тұқымды бұқалардың
гиникологиялық құрлымы; соңғы бес жылда пайдаланған бұқалар мәліметтері;
соңғы 15 жылда шаруашылықта пайдаланған бұқалардың мәліметтері және асыл
тұқымды бұқалардың шеше жағынан, сүт өнімділігі жөніндегі мәліметтер;
Симментал тұқымына жататын ірі қара малдың соңғы 4 жылдағы өндірістік
көрсеткіштері. Осы мәліметтерге сүйеніп әр бір көрсеткіш бойынша кестелер
құрып, оларға тиісті анализ жасадым.
Тәжірбие жұмысының үшінші маусымында Багратион-2 шаруа қожалығында
орналасқан Симментал тұқымына жататан асыл тұқымды барлық ірі қара малдың
және азықта тұрған сиырлардың сауын маусымына байланысты алдағы 5 жылдықта
ірі қара малдың санының өсуі және сиырлардың тірі слмағымен сүт өнімділігі
жөнінде өсу жоспарын жасадым. Сонымен қоса аналық табынды жөндеуге
тағайындалған және басқа шаруашылыққа сатуға арналған тайынша торпақтардың
5 жылдық жоспарын жасадым.
1.3 Зерттеу әдістері
Багратион-2 шаруа қожалықтарындағы Симментал тұқымына жататын ірі қара
малдың жасына, жынысына және сауын сиырлардың физиологиялық жағдайына,
сауын маусымына байланысты қажетті мәліметтер алғаннан кейін ол
мәліметтерді малдың жоғарыда аталған орналасқан табынына байланысты
кестелерге жинақтап зоотехникалық тәжірбиелерге сүйеніп әрбір кестеге толық
және нәтижелі қорытынды жасадым. Ірі қара малдың асыл тұқымды және
өнімділік қасиетін зерттеу барысында экономикалық тиімділікті айқындау үшін
алдымен зоотехникалық есепті жолға қою керек. сүт бағытындағы сиырлардың ең
негізгі өнімі сүт болғандықтан әр сиырдан сауылған сүтті есепке алу өте
маңызды жұмыс. Сондықтан осы шаруашылықта әр бір он күндікте әр сиырдан
сауылған сүтті есепке алу өте маңызды жұмыс. Сондықтан осы шаруашылықта әр
бір он күндікте әр сиырдан сүт өнімділігін танертеңгі және кешкі саулуына
есепке алып отырады. Осы методиканы қолданып әрбір сауын сиырдың бір айлық
және 305 күндік сауын маусымындағы сауылған сүтін есепке аламыз. Сауын
маусымы қысқа болған жағдайда бірақ толық аяқталса осы қысқарған сауын
маусымда сауылған сүт толық есепке алынады.
Шаруашылықта экономикалық көрсеткіштерді анықтау үшін сиырлардың жыл бойы
сауылған сүтін есепке алады. Оны сол жылы азықтандырылған сиырлардың орташа
санына бөледі. Ондай сиырлар санын анықтау үшін сиырлардың жыл бойғы азық
күн санын, әрбір ойдағы сиыр санын сол айдың күніне көбейтеді де, шыққан
азық күн сайын 365 –ке бөлу керек.
Әр сиырдан сауын маусымдағы сауылған сүттің орташа майлылығын анықтау
үшін айына бір рет әр сиырдың сүтінің майлығын анықтау қажет. Соның
арқасында әр айдағы сауылған сүттің мөлшерін сүтін майлығына көбейтіп бір
пайыз сүтін есептеп шығарамыз. Әр айдағы бір пайыз сүттің қосындысын
жинақтап 305 күндік сауын мусымдағы бір пайыз сүтінің жинтығын анықтауға
болады. Есепті аяқтай келе сауын маусымдағы бір пайыз сүтін жиынтығын жалпы
сауылған сүттін мөлшеріне бөлеміз де, сауын маусымдағы сауылған сүттің
орташа майлығын анықтаймыз.
Ірі қара малдың тірі салмағын жылдық бонитировка өткізген кезде әрбір
малдың жеке салмағын өлшеп анықтаймыз, ол үшін шаруашылықта малды жеке-жеке
өлшейтін арнайы таразылар бар. Өндірістік тәжірибе өткен кезді малдың
салмағын өлшегенде өзім қатыстым. Жылына бір рет барлық малды жынысына
жасына байланысты барлық малды бонитировкадан өткізіп қорытындысын жасап
тиісті құжаттарын толтырады. Малдың бонитровкадан өткізген кезде әрбір
малдың міндетті түрде таразыдан өткізіп өлшейді.
ІІ. Әдеби шолу
Мемлекеттік асыл тұқымды мал заводы өзінің сиыр табынын асылдандыру
жұмысын одақ бойынша бір жоспар арқылы, төл өсіру, өз табынын өзінің
төлімен толықтыру, әрі асыл тұқымды төлдері мен асыл тұқымды совхоздарды
қамтамасыз етумен айналысады. Бұл шаруашылықтың негізгі жұмысы асыл тұқымды
төл өсіру және оны басқа шаруашылықтарға сату. Бұл шаруашылықта малды таза
өсіру және өндіре шағылыстыру тәсілі қолданылады. Ал, өз табынын
мемлекеттік асыл тұқымды мал заводының малдарымен толықтырады, әрі осы мал
заводымен бірігіп өз табынын асылдадырады.
Асыл тұқымды мал фермасы әрбір колхоз бен совхозда болады, оның негізгі
міндетті жұмысы асыл тұқымды мал өсіру, өз табынын асыл тұқымды малмен
толықтыру ,ал асыл тұқымды артық төлін басқа колхоздар мен совхоздарға
сату.
Әсіресе асыл тұқымды мал совхоздары мен асыл тұқымды колхоздың
фермаларын, мемлекеттік асыл тұқымды мал станцияларын ашудың да ірі қара
тұқымын асылдандыруда маңызы өте зор болды, сонымен қатар малды асылдандыру
ғылыми ұйымдары және жоғарғы ауыл шаруашылық оқу орындарының да
шаруашылықтарының, ірі қара тұқымын әр аймақта шоғырландыру жоспарларының,
әр түрлі көрмелер ұйымдастыруының да маңызы өте зор болды.
Біздің мемлекетімізде қара-ала, костром, лебедин, алатау, сычев,
курган, қазақтың ақбас, әулиеата, кавказдың қоңыр т.б. ірі қара асыл
тұқымдарын шығарылды. Оған көл әсер еткен ірі қара сиырларын өте жоғары
сапалы асыл тұқымды бұқаларының ұрықтарымен қолдан қашыру болды.
Ірі қараны асылдандыру жұмысы жалпы мемлекеттік жоспарлау жұмыстарымен
ұштасып жатты.
Арзуманян Е.А., Бегучев А.П., Соловьев А.А., Фондеев Б.В айтуы бойынша
ірі қара мал шаруашылығын асылдандыру жұмысын бұрынғы ССРО ауыл шаруашылық
және азық-түлік миністірлігі өзінің республикалық, өлкелік және облыстық
ауыл шаруашылық басқармалары арқылы атқарады. Негізгі ғылыми методикалық
жұмысты және малды асылдандыру жұмысы орталық генетико-селекциялық ұйымға
жүктелген, бұл ұйым бұқалардың ұрығының қорын жинайды, әрі есептеу
техникасының жұмсын басқарады. Бұрынғы Одақ бойынша барлық ғылыми зерттеу
ауыл шаруашылық зерттеу институттарына және жоғарғы оқу орнының ғалымдарына
селекциялық жоспар, сүтті сиыр табындарын, жаңа тұқым шығару
міндеттелінген.
Байтуманов Ә. пікірінше ірі қар малын асылдандыруда мемлекеттік мал
асылдандыру станциясының маңызы өте зор. Өзіне қарасты аймақтарда асыл
тұқымды бұқалардың ұрпақ сапасы бойынша бағалау, ірі қараны бонитировкалау,
әр асыл тұқымды мал заводтарында, асыл тұқымды мал совхоздарында және асыл
тұқымды мал фермаларында бұқаларды қолдану жоспарларын жасауда.
Сонымен қатар сауын сиырлардың сүтін анықтау, зоотехникалық және
асылдандыру жұмысының есебін, асыл тұқымды ірі қараны мемлекеттік кітапқа
кіргізу мәселелерімен айналысады.
Қорыта келе, ірі қара тұқымын асылдандыру – мал шаруашылығының ең
маңызды мәселелерінің бірі. Мал тұқымын асылдандыру өте қажетті де күрделі
іс. Ірі қара тұқымын асылдандырудағы, негізгі мақсат – сүтті және сүтті-
етті ірі қара тұқымдарының сүттілігін, сүттің сапасын, тірі салмағын
арттыру.
Ірі қара шаруашылығында мал өсіру үшін екі түрлі әдіс қолданылады.
Біріншісі – таза өсіру, екіншісі – шағылыстырып өсіру әдісі. Бұл екі әдіс
біріне–бірі өте байланысты. Тек біреуін ғана қолданып, сапалы нәтижеге жету
қиын. Малды таза өсіру әдісі, көбінесе асыл тұқымды мал шаруашылығында
қолданылады. Ал, кейбір шаруашылықта екі әдістің екеуі де қолданылуы
мүмкін. Таза өсіру әдісі көбінесе бір тұқымның ірі қарасын асылдандыруға
бағытталса, шағылыстырып өсіру әдісі жаңа асыл тұқымды мал шығарарда
кеңірек пайдаланылады.
Таза өсіру әдісінде бір тұқымның ірі қараларын сол тұқымның өз
бұқаларымен қашырады. Мысалы, симментал тұқымының ірі қараларын симментал
тұқымының бұқаларымен шағылыстырып, ешбір басқа тұқыммен араластырмайды.
Мұндағы негізгі мақсат – сол тұқымның өз ара тұқым қуалаушылық заңдылығын
одан әрі дамыту, олардың жақсы қасиетін сақтау әрі олардың шаруашылыққа
пайдалылығын дамыта түсу.
Бегучев А.П., Безенко Т.П. былай дейді, таза өсіру әдісі асыл тұқымды
малдарды одан әрі асылдандыру ,сол тұқымның сүттілігін, сүтінің майлылығын,
дене құрылысының ерекшеліктерін онша өзгертпеу үшін керек. Ірі қаралар мен
бұқалардың тұқым қуалаушылық қасиеті тұрақсыз болса, онда алға қойған
мақсатқа жету қиын. Сондықтан таза өсіру әдісін қолданудан бұрын сол ірі
қаралар мен бұқалардың тұқым қуалаушылық қасиеті дамып жетілгендігін, әлде
жетілмегендігін білу керек.
Малдардың тұқым қуалаушылық қасиеті тұрақты болса, онда таза өсіру
әдісі сапалы нәтиже береді. Оны кейінгі өсіп келе жатқан төлдерден байқауға
болады. Бұл тұқымның кейінгі ұрпақтары, ата-аналарындай өнімділігімен көзге
түссе, немесе олардан асып түссе, онда таза өсірудің өте нәтижелі болғаны.
Тұқымды таза өсірудің жолы линиялы одан әрі дамыту. Линия атақты
бұқаларды пайдалану жолымен құрылды. Линия дегеніміз - өнімділгі мен ден
құрылысы жөнінен ата-тегіне ұқсас ұрпақ шығару. Туыстық өсіру – аналары
арқылы арқылы құрылады.
Шағылыстырып өсіру әдісін сіңіре, өндіре, қан жаңарту, кезек,
өнеркәсіптік өсіру деп бөлінеді.
Будандарда түрлі тұқымдарды бір-бірмен шағылыстырады. Мысалы, қырдың
қызыл ірі қарасын қазақтың ақбас ірі қарасы тұқымының бұқаларымен қашырады.
Міне, солардан туғандар бұдан болып аталады да, бұл әдістің өзін
шағылыстыру деп аталады. Бұны бір асыл тұқымының жақсы қасиеттерін екінші
тұқымға беру үшін қолданады немесе екі тұқымның немесе бірнеше тұқымының
жақсы қасиеттерінің басын біріктіріп, бір тұқымнан шығару үшін де
қолданады.
Сұрыптау деп жақсы малдарды іріктеп, таңдап алуды айтады. Іріктеген
оның сүттілігіне, сүтінің майлылығына, тірілей салмағына, сүйек бітісіне,
дене құрылысының тұқымына, суалғыштығына, өсіп жетілгіштігіне, жақсы ұрпақ
беруіне және денсаулығына қарайды.
Сүтті тұқымға жататын ірі қаралардың ең негізгі беретін өнімі сүт
болғандықтан, ең алдымен олардың сүттілігіне қарай таңдайды. Демек, тұқымға
сүтті ірі қараларды таңдап алу керек. Ірі қараның сүттілігі тұқым
қуалаушылық заңдылыққа байланысты болғандықтан, оны тәжірибе жүзінде сынап
көрген дұрыс. Өйткенмен кейбір сүтті ірі қараның ұрпағы, өзі сияқты аса
сүтті болып келмейді. Ал, ірі қаралардың сүтті болуы тек тұқымына ғана
байланысты емес, олардың азықтануына, күтіміне, жасына, бұзаулағаннан
кейінгі келесі қашыру мезгіліге және суалу мезгіліне де байланысты.
Ал Всяких А.С., Исаев Р.С., Яковлев С.П өз еңбегінде ірі қаралардың
шыққан тегімен танысу мен қатар, сауылып жүрген ірі қара болса, оның
беретін сүті, тірілей салмағы жөніндегі мәліметтерін де көру керек. Өйткені
ірі қараға дұрыс баға берудің ең сенімді жолы – оның беріп жүрген сүтін
білу. Ол ірі қара бұдан бұрын қанша сүт бергендігін білу керек. Егер ірі
қара жылма-жыл сүтті тұрақты берсе немесе жылма-жыл сүті көбейсе берсе,
ондай ірі қараның сүтті екені күмәнсіз.
Сақа ірі қараларға қарағанда жас ірі қаралардың сүті кемдеу болады.
Олардың сүті бара-бара көбейеді. Әдетте, ірі қараның беретін сүті 5-6-7
бұзаулағанша артып отырады.
Ірі қараның сүт өнімін тексергенде сапасын да еске алу қажет. Сүт
неғұрлым майлы болса, солғұрлым маңызды болмақ. Майлы сүттен май да көп
алынады.
Кейінгі уақытта, осы айтылған мәліметтермен қатар, ірі қараның сыртқы
сымбатына да көп көңіл бөлінеді. Сыртқы пішініне, сымбатына қарап, ірі
қаралардың сүтті тұқымға әлде етті тұқымға жататындығын немесе сүтті-етті
және етті-сүтті тұқымдарға жататындығын айыруға болады.
Көзбен қарап ірі қараның баға берерде, әуелі оның тұла бойы көрінісін,
мүшелерінің бір-біріне лайықты бітісін, қоңын шолып өтеді. Сонан соң
денесінің әрбір бөліміне, мүшесіне жеке-жеке баға береді.
Сауын ірі қара малының бүкіл тұрқы созыңқы, кеудесіне қарағанда бөксесі
едәуір дамыған, сүт бездері мен кеудесінің орта бөлігі жақсы дамыған болса
сүттілігі жақсы деп бағалауға болады.
Біріңғай сүтті тұқым ірі қарасының желіні үлкен және аумақты, сауып
алғаннан кейін жақсы қайтады. Желіннің пішіні тегене немесе тостаған
тәрізді, желінінің барлық бөлімдері де жақсы дамыған. Емшектерінің ұзындығы
мен жуандығы орташа, емшек аралықтары кең орналасқан. Сүтті тұқым сиыры
етті тұқыммен салыстырғанда бұлшық еттері, кеудесі, шел қабаты, терісі
нашар жетілген. Дене пішіні сүйірлеу, сүйек буындары, қабырғалары,
“Қаңқасының” бірқатар бөліктері білініп тұрады. Бүкіл тұрқы сопақшалау, ал
артқы жағы аз кем жуан. Басы біршама кішілеу және нәзік. Мойыны ұзын, әрі
жіңішке. Арқасы тақтайдай жалпақ, түзу және ішті. Бөкпе жағы барлық өлшем
жөнінен кем, құйымшағы ұзын, сирақтары жіңішке түзу. Буындары айқын көрініп
тұр , тұяқ бітісі мықты.
Міне, сүтті тұқымға жататын ірі қараларды сымбатына қарап баға бергенде
осы жағдайларға көңіл бөлу керек. Егер осы айтқандарға лайық келсе тұқымға
қалдыруға болады. Дегенмен, сырт сымбатының кемістіктеріне де көңіл бөлген
жөн. Ондай кемістіктер болса, ұрпақтарына таратпауға тырысу керек.
Ірі қараның мынадай кемістіктері болмауы керек: қайқы белдігі, немесе
шойқы белдігі, тар бөкселігі, тірсегі қағысқан, имек немесе қайқы аяқ,
табан аяқ. Қисық желін, теріс емшек және тағы сондайлар.
Вернигор В.А. Сыртқы пішіні жөнінен ірі қараны таңдағанда осы
жағдайларды еске алу керке және денсаулығына, салмағына, конституциялық
мықтылығына мұқият қарау керек, әрбір малға жеке-жеке баға берген жөн
дейді.
Ірі қараның тұқым қуалаушылық қасиеті жоғары белгілеріне, оның сүтінің
майлығы мен белогы, сауу жылдамдығы, етінің жұмсақтығы, бұқалардың бұқалық
қасиеті және сиырлардың қосымша ерекшелігі жатады. Бұл аталған
көрсеткіштердің тұқым қуалаушылық коеффиценті 0,50 асып тұр. Ал, сиырдың
сауу маусымының, суалау мерзімінің, тәулік салмақ қосуының, ірі қараның
тірілей салмағының, сырт пішінінің, ұша шығымының, өнімге шыққан мал
азығының тұқым қуалаушылық коэффиценті 0,2-0,5 аспайды. Ал, өте төмен тұқым
қуалаушылық коэффициентке бірінші бұзаулағаннан келесі бұзаулағанға дейінгі
уақыт,сиырлардың бұзаулағыштық қасиеті, өмірінің ұзақтығы.
Тұқым қуалаушылық коэффициенттің жоғарғы болуы ол ірі қараның сыртқы
әсерге өте тұрақтылығын, ал екіншіден ата-тегінен ұрпағына берілетін
генетикалық көрсеткіштердің көптігін білдіреді. Ал, қуалаушылық
коэффициенттің төмен болуы, ол керісінше жағдай. Бір тұқымнан шыққан әр
сиырдың сүт өнімінің тұқым қуалаушылық коэффициенті әртүрлі.
Тұқым қуалаушылық коэффициенттің жоғары болуы сұрыптауға өте тиімді, ол
арқылы әр малдың болашақ өнімін болжауға болады.
Қайталаудың ірі қара шаруашылығында маңызы зор. Қайталау коэффициенті деп
бір ұрпақтан екінші ұрпаққа белгілі көрсеткіштердің тұрақты қайталануын
айтады. Қайталау коэффициентін бір көрсеткіш бойынша бірнеше жыл бойы
корреляциялық байланысы арқылы анықтайды. Қайталау коэффициентінің өте
жоғары болуы селекциялық жұмыстың жоғары гәтижелігін көрсетеді.
Профессор С.А. Рузанский бойынша 1-ші, 2-ші, 3-ші т.с.с. сауын
сиырларының ғұмыр бойы сүтінің қайталау коэффициенті 0,49-0,66 жетсе,
сүттің майлылығы 0,5-ке жеткен. Ірі қараның туғандағы тірілей салмағы мен
сақа уақытысында қайталау коэффициенті 0,19.
Корреляция – дегеніміз малдың бір өнім көрсеткішінің екінші өнім
көрсеткішінің екінші өнім көрсеткішімен тығыз байланыстығын айтады, әрі сол
өнім көрсеткіштерінің біреуі өзгерсе екіншісінде өзгеруін көрсетеді.
Корреляция болса, онда малдың бір өнімінің көбеюіне байланысты екінші өнім
де көбейеді, ал теріс корреляция болса, малдың бір өнімі көбейсе екінші
өнімі азаяды.
Дегенмен сиырлардың тірілей салмағы мен сүтінің арасындағы корреляция бір
қалыпты болып келмейді. Малдың тірілей салмағы өскен сайын, оның сүті де
өседі, бірақта ол шексіз емес, белгілі бір мөлшерге дейін, сосын барып
керісінше болады. Көптеген ғылыми деректер бойынша ол коэффициент 0,2-0,3.
Сауын сиырдың сүті мен сүт майлылығының арасындағы корреляциялық
байланыстың селекция жұмысы үшін маңызы зор. Асылдандыру жұмысы уақытында
малдардың сүттілігі және сүтінің майлылығы бойынша сұрыптау және жұп
таңдауды қатарымен жүргізбесе, онда бұл көрсеткіштердің аралық байланыста
теріс корреляция болуы мүмкін, себебі сүт өнімінің көбеюіне байланысты,
оның сүтінің малылығы азаюы мүмкін. Бірақ та мұндай байланыс корреляциясы
әр ірі қараның тұқымында әр түрлі.
Едігенов Қ. мынаны атап көрсетеді, бұқаларды бағалау және сұрыптаудың
бірнеше сатысы бар. Оның ең алғашқысында шығу тегі жатады, мұнда әсіресе
ене тегінің асылдық және өнімі, әкесінің ұрпақ өнімі т.б. еске алынды.
Екінші сатыда іріктеліп алынған бұқаларды өсіп-дамуы, сырт пішіні және
қашыру қасиетіне көп көңіл бөлінеді. Үшінші сатыда бұқаларды ұрпақ сапалары
арқылы бағаланды. Сүтті сиыр шаруашылығында әсіресе ұрпақтың сүт өнімін
ерекше еске алады. Сонымен қатар қазіргі уақытта сүтті және сүтті-етті ірі
қара шаруашылықтарында бұқалардың ұрпақтарын ет өнімі бойынша да бағалайды.
Мысал ретінде Светоч 9715 атты бұқаның 18 ұрпағынан Ленин атты асыл
тұқымды мал заводында Тамбов облысы бойынша бірінші бұзаулаған тума
сиырлардың орташа сүті 3625 кг, ал сүтінің майлылығы 3,88% жетсе, ол ұрпақ
құрдастарыменсалыстырғанда 473 кг артық болған.
Ғалымдар Л.К. Эрнст және Ф.Ф Эйснерлердің ілімі бойынша 358 бұқаның
ұрпақтарының орташа сүт өнімдерінің көрсеткіштері 3500-4000 кг жеткен. Осы
бұқалардың 180-і (50,3%) сүт көрсеткіші бойынша жоғарғы сапалы, ал сүттің
майлылығы жағынан 154 (45,3%) бұқа жоғары сапаға жатты. Осындай
көрсеткіштерді басқа да ғалымдар дәлелдейді. Көптеген зерттеулер бойынша,
көптеген сиырдың табындарында ене тегі жағынан алынған ұрпақтардың 40-50%-і
өнімі көрсеткішінен жоғары сапалы болған.
Сүйегі мықты, буындары берік және айқын; еті жақсы жетілген, кеудесі кең
әрі енді, арқасы және белі түзу және енді; аяқтары дұрыс орналасқан, жүні
жұмсақ.
Бұқалардың бұқалық қасиеті жақсы дамуы қажет, әрі олардың төмендегідей
кемшіліктері болмауы керек. Оған: басы дөрекі, арқасы қысқа, белі қайқы,
бөксесі көтеріңкі немесе түсіңкі т.б.
Сүтті ірі қара шаруашылғында бұқаларды ұрпақтарын сүт өнімі бойынша
бағаласа, етті ірі қара шаруашылығында оларды ұрпақтарының ет өнімі бойынша
бағалайлы. 12-14 айлық бұқалардың ұрығымен 80-100 сиырды қашырады, әрі бұл
жұмыс қатарымен 3-5 шаруашылықта жүргізіледі. Сиырлардың сүт өнімі ірі қара
тұқымының стандарт көрсеткіштерінен кем болмауы тиіс. Әрі сиырлардың
тұқымдылығы ІІ-буын ұрпағынан кем болмауы қажет.
Бұқаларды ұрпағының сапасы бойынша бұрынғы ССРО ауыл шаруашылығымен азық-
түлік миністрліктерінің арнайы нұсқауы бойынша бағалайды. Бұл нұсқау
бойынша барлық шаруашылықтарда бұқаларды сапасы бойынша бағалауға болады,
тек қана бұл шаруашылықтарда сиырлардың сүт өнімі стандарт көрсеткіштерінен
кем болмауы қажает, әрі бұқа ұрпақтарының тұқымдылығы ІІ-ұрпақ буыннан кем
болмауы тиіс.
Крюгер Л., Майер Ф. еңбегінде, бұқалардың тұқымдық қасиетін ұрпақтарының
сырт пішіні және ден бітімі бойынша өсіп-даму мезгілінде және ұрпақтарының
сүт өнімі көрсеткіші бойыншада бағалайды. Бұқа ұрпақтарының сүт өнімі
көрсеткішін оның құрдастарының сүт өнімі көрсеткішімен салыстырады.
Салыстыру уақытында тұқымын, жасын, сүт сауылу жылдамдығын, желіндерінің
дамуын, тірілей салмағын, сырт пішінінің балдарын еске алады, соның
нәтижесінде бұқалардың тұқымдық қасиеті жөнінде қорытынды жасайды, өте
бағалы бұқаларға жоғары дәрежелі категорияларға бөледі. Егерде сүт өнімі
бойынша ұрпақтары жоғары дәрежеге жетсе, оны А1, А2, А3 – деп категорияға
бөлсе, сүтінің майлылығы бойынша Б1, Б2, Б3 – деп категорияға бөледі
делінген.
Сүтті және сүтті-етті тұқымға жататын сиырларды бағалағанда олардың
сүтін, сүтінің майлылығы мен белогын еске алып, 305 тәуліктегі осы
өнімдерін анықтайды. Әсіресе алғашқы екі, немесе үш маусымдағы сүтін
бағалаудың маңызы зор. Профессор С.А.Рузанскмй сиырлардың алғашқы үш
маусымдағы сүті мен ғұмырлық сүт аралығында оң корреляция бар екенін
анықтайды. Сиырлардың ғұмырлық сүтін анықтаудың да маңызы зор. Сиырларды
сүт өнімі бойынша бағалағанда, олардың бағып-күтуін және азықтануын
ескерген жөн. Сиырларды бағалағанда сүтінің сапасына, сүтінің белогы мен
майлылығының маусым бойынша өзгеруін, әрі сүті мен майлылығының және сүті
мен белогының арасындағы байланыстылықты да ескереді.
Сиырларды сұрыптағанда дене бітіміне көп көңіл бөлу қажет, себебі
конституциясы есепке алынбаса, онда сиырлар ауруларға тез шалдығып, төлдеуі
төмендейді.
Сиырларды машинамен сауудың нәтижесінде, оның желінінің түріне және сүт
сауылу жылдамдығына да қарап сұрыптайды. Сиырлардың желіндерінің төрт
бөлімі бірдей дамып келсе, машинамен саууға өте қолайлы. Ғалым Г.П.
Легошиннің дерегі бойынша қара-ала және холмогор тұқымды сиырлардың
желіндерінің алдыңғы екі бөлімі нашар жетілген (40% және одан көп). Осындай
жағдайда, оның бос сауылуы 2,48-2,54 мин. Созылған, ал желіннің алдыңғы екі
бөлімі жақсы жетілген уақытта (44% және одан көп) – бос сауылу уақыты тек
қана 0,62-0,68 мин. Қана болған. Сондықтан бірінші топтағы сиырлардың
сиырлардың маститпен ауруы 13,2-14,1%-ке жетсе, 2-топтағы сиырлардыкі 4,3-
6,9%-ке жеткен.
Клейменов Н.И., Клейменов В.Н., Клейменов А.Н. жүргізген зерттеулерінде
сүтті ірі қара шаруашылығында сиырларды ұрпақтарының сапасы бойынша
бағалауға болады, бірақта ол жұмысы өте сирек қолданылады. Сиырлардан
алынатын ұрпақтар өте аз болуына байланысты, шет мемлекеттерде
индексирование деген тәсіл қолданады, оған берілген өнімі, туыстас
ұрпақтары және ұрпақ сапасы кіреді.
Аса сүтті сиырлардан бұқа алудың, ірі қара малдың асылдандыруда маңызы
зор. Әсіресе сиырларды қолдан ұрықтандыруда оның маңызы өте зор. Сондықтан
сиырларды сұрыптағанда, болашақ бұқа алуға бола ма, болмай ма, соны
ескереді. Бұқалардың енесін сұрыптағанда, олардың тұқымдық қасиетін
ескереді, әрі сүттілігін, сүтінің майлығы мен белогын және сүтінің құрғақ
затының деңгейін анықтайды. Ондай сиырлар өз тұқымына сәйкес, тірілей
салмағы жоғары, желіндері жақсы жетілген, емшетері біркелкі алдыңғы және
артқы желін бөлімдерінінен бірдей сүт алынуына қарайды. Әсіресе сүт сауылу
жылдамдығына көңіл бөледі. Сиырларды сұрыптағанда, олардың өнімімен қатар,
енелерінің де өнімділігін есептеп және аталарының да тұқымдық қасиетіне
көңіл бөледі. Сиырлардың тұқымдық қасиетінің жоғарлауы оның аталырының
ұрпақ сапасы бойынша бағалануына байланысты. Егерде сиырдың ата-тегі әйгілі
және жақсы ана ұядан шықса, бағасы одан сайын жоғарлайды.
Сүтті ірі қара шаруашылығында сиырларды енелерінің сүттілігі және сырт
пішіні және аталарының тұқымдық қасиеті бойынша сұрыптау кеңінен тараған.
Көптеген деректерге қарағанда бұл тәсіл көптеген жетіспеушіліктері бар.
Сондықтан сиырларды бірінші бұзаулаған маусымының сүт өнімі бойынша
сұрыптаудың маңызы зор. М. Эстонион тарту атты тәжірбиелі ғылыми зерттеу
институтының көрсеткіштеріне қарасақ сиыр табындарының сүт өнімі сегіз жыл
ішінде 3000 кг-нан -3942 кг дейін жоғарлаған , ал сүттің майлылығы 3,67%
-тен 4,05% дейін өскен бірінші бұзаулаған сиырларды сүт өнімі бойынша
бағалағанда, төл және қашыр мезгілдерінен бастап дұрыс күтіп-бағу қажет,
әрі қашар мезгілдерінде әр бір 100 сиырыға 25-30-ын қалдырған жөн. Мұндай
жоспар сиыр тобының сүт және ет өнімдерін көбейтіп, әр сиырдан сауылатын
сүттің деңгейгі де жоғарлап, шаруашылықтың экономикалық көрсеткіштері де
жақсарды.
Маротский Л.В., Калюжный Н.С., Мархатская Р.Б. асыл тұқымды етті
сиырларды бағалап және сұрыптағанда ең бірінші дене-тұлғасының сырт
пішініне, дене бітіміне қарайды. Еті ірі қараның өзінше биологиялық
ерекшеліктері бар, соған байланысты дене-тұлғасы кең, сүйегі мықты еті
жақсы жетілген болып келеді. Шоғы етті, әрі кең кеуде сүйегі де кең, әрі
терең, арқасы, белі және құйымшағы біркелкі түзу, бөксесі жақсы дамыған.
Аяқтары дұрыс орналасқан, тұяқтары мықты, терісі босаң, жүні жұқа болып
келеді. Етті сиырлардың трілей салмағына ерекше көңіл бөлінеді, бұл
көрсеткіштері жасына және тұқымына көп байланысты деп көрсетеді
Етті тұқымды сиырлар ұсақ, дене тұлғасының орта бөлімінің арқа және бел
еттері жамаң дамыса, ол үлкен кемістік болып саналады. Етті ірі қараның
оның ішінде, аналық малдардың тез өсіп дамуына көп көңіл бөлінген бұл жақсы
үлкен бір қасиет. Етті ірі қараға жататын сиырлар тез өскіш, тез жетіліп
қашыру мезгілінен бұрын келеді. Етті тұқымға жататын сиырлардың сүттілігін
7-8 айлық бұзауларының тірілей салмағы арқылы анықтауға болады, ал олардың
ұрпақ туу қасиетін зоотехникалық немесе ветиринарлық анықтау арқылы
білеміз.
Тұқымдық бұқалардың ірі қара шаруашылығында маңызы өте зор. Қазіргі
уақытта бір асыл тұқымды бұқанаң ұрығы мен бірнеше мың ірі қараны қолдан
ұрықтандаруға болады. Сондықтан бұқаның нәсілі неғұрлым асыл болса одан
тарайтын ұрпақтардың да асыл болуы мүмкін нәрсе және жалпы мал басын
асылдандыру ісі де тездетілмек. Себебі бір ірі қарадан жылына бір ғана
бұзау алсақ, бір бұқадан қолдан ұрықтандыру арқасында, бірнеше жүздеген
бұзау алынады. Малды шағылыстыру үшін ірі қаралармен бұқаларды бір-біріне
қолайлап алып лайықтап сайлап салады. Сонда бұл екеуінің арасында жақсы
ұрпақ туу жағы көзделеді. Демек, жақсы ірі қараға жақсы бұқа салынсын
деген мағына туады.
Ысқақбаев Б. Былай дейді, ірі қараға жіберетін бұқаны сайлағанда сол
бұқаның өзі барлық қасиеттері және асылдығы жағынан түсетін ірі қараларынан
артығырақ болуы тиіс. Сонымен бірге, сол ірі қаралар мен бұқаның туыс
жағынан жақын болмағаны жөн. Бәрінен бұрын бұқаның денесі таза болуы керек,
дене бітісі жинақы, ықшам және сымбатты болып келуі тиіс. Сырт белгілері
жағынан: сүйегі мықты, бұлшық еттері көрнекті болып, көп салмақ тартысын,
кеуделі және омыраулы келсін. Бөксесі төмен және салпы келсе, ол-бұқаның
үлкен кемістігі. Қайқы бел болуы да елеулі кемшілігі, сондықтан бұқаның
белі түзу және мықты, тұла бойы жақсы біткен болуы керек.
Аяқтары мығым, сіңірлі болып келсін, аяқтарының арасы саңылақты, тік
басатын болсын. Бұқаның өзі қайратты, ширақ келсін, спермасының қуаты жақсы
босын.
Бұқаларды таңдағанда, осылармен қатар, оның шыққан тегіне де қарайды.
Тегін тексергенде енесінің сүттілігіне және тірілей салмағына қарайды. Егер
енесі мен атасы жақсы болса, бұл бұқа қараған ірі қаралар да сүтті болады
деп шамалауға болады. Ал, бұқаның ата-енесінің өздері де сондай сүтті
тұқымнан шыққан болса – ол тіпті жақсы.
Тұқымдық малға арналған жақсы жас бұқаларды таңдап алғанда, олардың ең
кемі үш ұрпақтан кейінгі шығу тегін ескере отырып, қатаң іріктеу керек.
Юрмалиат А.П. бұқаның тегі, сыртқы пішіні, тірілей салмағы жақсы болып
келгенімен бұл бұқа жақсы ұрпақ береді деп айту тағы қиын. Себебі, әр
малдың өзінше ерекшелігі болатындығын жоғарыда айтып өтті. Сондықтан, асыл
тұқымды бұқаларды жоғары бағалаумен қатар, одан тараған ұрпаққа қарап та
бағалау жақсы болады. Ол үшін осы бұқадан қашқан ірі қаралардан туған
ұрғашы бұзауларды жақсылап бағып өсіреді, сонан соң олар ірі қара болған
соң сүттінің енесінің сүттілігімен салыстырғанда немесе басқа бұқалардан
тараған жастары шамалас ірі қаралармен салыстырады. Сүттілігімен қатар оның
майлылығы, тірілей салмағы, сырт сымбаттары да ескеріледі. Сөйтіп, ұрпағы
жақсы болып туса, бұқаның өзін де тұқымдық асыл бұқа деп санауға болады,
міне бұл әдісті – бұқаның ұрпағына қарай бағалау деп айтады. Бұқаның жасына
да қарау керек. Еркек бұзаудың 5-6 айлық жасында-ақ жыныстың сезімі туады.
7-9 айлығында бұқалық ете бастайды. Бірақ бұқалыққа салуға болмайды. Тана
бұқалыққа өсуіне, тұқымына қарай 18-20 айлығында салған дұрыс.
Шағылыстыру үшін іріктеп алынған жұптар өз тобының және жалпы тұқымды
жетілдіре беруге, ұрпақтарындағы пайдалы қасиеттерді дамыта түсуге
бағытталуы керек, осы мақсат үшін жоғары өнімді линия мен туыстас малдарға
жататын ірі қаралар мен бұқаларды барынша пайдалану керек.
Жұптау біртекті және әртекті болып бөлінеді. Дене құрылысы мен
өнімділігі жөнінен әр түрлі келетін малдарды шағылыстырып, олардың түрлі
тектілерін іріктеудің өзі – малдың жаңа типін шығаруға, жеке белгілері мен
сапасын, әсіресе сүтінің майлылығын жақсартуға бағытталған.
Щаруашылықта өсірілетін малдың асыл тұқымдық және халыққа азықтық
қасиетін жетілдіре түсумен қатар жаңадан тұқым шығару жолындағы
жүргізілетін ұйымдастыру және зоотехникалық шараларға творчестволық
сұрыптау жұмысы, асыл тұқымды, құнды малды күту, көбейту, сақтау, барынша
пайдалану және өнімсіз, нашар малды табыннан шығару жұмыстары жатады.
Бір мақсатқа бағытталған жұп таңдау, малды өз ішінде өсіру тәсілін және
оның техникасын таңдай білу, тіршілігінің қай кезеңі болмасын малға барынша
жақсы жағдай тудырып, жақсы қасиетін толық айқындауы үшін оны мейлінше тоқ
және дұрыс азықтандыру қажет. Демек, асылдандыру жұмыстары бір-бірімен біте
қайнасқан, біртұтас шаралар. өйткені осы шаралардың біреуі ғана дұрыс және
толық орындалмаса, қалғандары қаншама көрнекті, барынша тыңғылықты
орындалғанымен, ойдағыдай қорытынды бермейді.
Мал шаруашылығы өнімдерін өндірістік жолға аударып, оны кешендерге қөшіру
асылдандыру жұмысына да жаңа және өзгеше талап қойды. Қазіргі кезде, мысалы
ұрпақтан ұрпаққа малдың сүттілігін, еттілігін тағы басқа өнімдерін көтере
түсумен қатар, мал кешендерде ұстауға төзімді, механизімдерді пайдалануға
бейім болғаны бұрыс. Осы жолда малды салмағына, жетілгіштігіне,
сүттілігіне, еттілігіне қарай біркелкілендіру және машинамен сауғанда
сүттің шығуын арттыра түсу, сирақтары мен тұяғының беріктігін стандарттау
жұмыстары тұр.
Бір орынға осынша көп малды жинау мал арасында аурудың тез тарауының
бірдей бір себебі болатындықтан індеттерге шалдықпайтын төзімді мал басын
көбейту арнайы сұрыптауды да қажет етеді.
Мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын жүргізгенде шаруашылықтың бағыты мен
сапасын ескеру керек, мал тұқымын асылдандыру заводының негізгі мақсаты -
өсіріліп жүрген тұқым малының өнімдік және нәсілдік қасиетін жетілдіре
түсу, жаңадан тұқым аралық тип, аталық із малын шығару.
Мұндай шаруашылық тайынша өсіріп, оны өзімен қарайлас шаруашылықтарға, ал
бұқашықтарды тұқыммал станцияларын беру үшін өсіреді. Ал қатардағы
шаруашылықтарда асылдандыру жұмысы дұрыс және толық құнды азықтандырып,
өзіндік құны төмен, барынша өнімді мал өсіруге бағытталған. Дегенмен,
тұқыммал шаруашылығы болсын, қатардағы мал өсіретін шаруашылық болсын
асылдандыру жұмысын жүргізу үшін аймақтың ерекшелігімен санасады.
Ірі қараны аталық із қуалай өсіру – селекциялық жұмыстың ең жоғарғы
сатысы. Аталық із қуалай өсіру тұқымда ұзақ жылдар бойы жеке малда, табында
немесе тұқымда болатын ерекше қасиеттерді тұрақты түрде тұқым қуалай
алатындай етіп бекіткен таза тұқым малымен жүргізген асылдандыру жұмысының
қорытындысында ғана іске асады.
Табындағы әр мал өзіне тән өнімділігімен, дене бітімімен ерекшеленіп қана
қоймай, сол ерекшеліктерін ұрпағына да бере алатын тұқым қуалайтын
қасиетімен ерекшеленеді, өзінің шаруашылыққа қажет қасиетін ұрпағына бере
алатан мал жиі пайдаланып, табынды немесе тұқымды жетілдіре түседі.
Асыл тұқымды бағалы мал болған сайын оның ерекше қасиеті табында жиналып,
сол қасиеттерді бойына сіңірген мал да көбейеді. Егер мұндай бұқа болса,
онда оның еркек те, ұрғашы да ұрпағын табында қалдырады. Олардан өрген
ұрпақтар тағы да қалдырылады.
Сұрыптау және жұп таңдау процесінде бағалы мал ұрпақтарын пайдалана білу
өнімі бір-біріне ұқсас мал топтауға мүмкіндік тудырады. Осы топ аталық із
деп аталынады. Ал, егер осындай құнды ұрғашы мал болса, онда тараған мал
бір анадан тарағандықтан аналық ұя деп аталынады.
Мал тұқымын асылдандыру жұмыстары, аталық із бен аналық ұя құрудың маңызы
қазірде де зор.
Аталық із, аналық ұя құру көзге ілінбейтін, күнделікті там-тұмдап
істелетін, бірақ ауыр жұмыс.
Бұл жұмысты бір мақсатты көздеп, терең жүргізілетін асылдандыру жұмысымен
байланыстыруды, сондықтан да күніне жеке малға тән қасиет, бертін келе
бүкіл тұқымға тән ерекшелік болуы мүмкін.
Аналық ұя бойынша өсіру. Табындағы малдың өнімділік және тұқымдық
қасиетін жетілдіру жұмысында аналық ұямен жұмыс жасаудың да маңызы
айтарлықтай. Аналық ұя дегеніміз – тұқымды белгілі сиырдан тараған, сыртқы
пішіні және өнімдік деңгейі бірдей сипатталатын бір топ асыл тұқымды сиыр.
Тұқымдағы аталық із тобына жататын мал қанша көп болса, аналық ұя малы
сонша аз болады да, аталық із малын жетілдіру сол тұқым малы арасында
кеңінен тарайды. Ал аналық ұя малын жетілдіре түсу бір табын малмен
шектеледі.
Аталық із малды тұқым мал заводтарында шығарылып, тұқыммал совхоздары мен
фермаларында көбейтіліп, соларда жетілдіре түсіп, товарлы ет және сүт
шаруашылықтарындағы мал өнімін жоғарылатуға пайдаланылса, аналық ұя мал кез-
келген шаруашылықтарда шығарыла береді. Жекелеген шаруашылықтардағы аналық
ұя малының саны шектелмейді. Тек оның өнімдік қасиеті міндетті түрде
ескеріледі. өте құнды аналық ұя малы, аталық ізін шығарғандай, бір мақсатқа
бағындырылған сұрыптау және жұптау жұмыстарының қорытындысы бойынша
өсіріліп, күтіп-бағылып, толық құнды азықтандыру тәсілдерін қолданып
шығарылады. Аналық ұя малын күтіп-бағып, дұрыс та толық, құнды
азықтандырса, тиянақты селекциялық жұмыс жүргізсе, бірнеше ұрпақ бойы
бағалы қасиеті сақталған мал шығаруға болады. Мұндай малдың өнімдік
ерекшелігі бірнеше буын ұрпағы бойы сақталып, өнімінің деңгейі табынның
орташа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
І. Зерттеу жүргізілген орын, мәліметтер мен зерттеу әдістері.
5
1.1 Зерттеу жүргізілген орын
5
1.2 Мәліметтер
8
1.3 Зерттеу әдістері
9
ІІ. Әдебиетке шолу.
11
ІІІ. Симментал тұқымына жататын сиырлардың асыл тұқымы және
өнімдік көрсеткіштері
33
3.1. Симментал тұқымына жататын асыл тұқымды сиырлар мен
тайыншарлардың жастық, кластық құрылымы және өнімділік
көрсеткіші.
33
3.2 Симментал тұқымына жататын асыл тұқымды бұқалардың
мінездемесі және табынның гинекологиялық құрылымы
42
3.3 Багратион-2 шаруа қожалығындағы симментал тұқымына
жататын ірі қара малдың саны мен өнімділігінің жоспары
61
3.4 Симментал тұқымына жататын асыл тұқымды ірі қараларды азықтандыру
64
ІV. Экономикалық тиімділігі.
67
Қорытындылар мен ұсыныстар.
68
Пайдаланылған әдебиеттер.
70
Қосымшалар мен фото суреттер.
Кіріспе
Отанымызды азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін ірі қара шаруашылығың маңызы
өте зор. Себебі сүт өнімі оның 99 пайызын, ал ірі қара мал оның еті 40-45
дейінгі деңгейде. Сонымен қатар ірі қара малдың терісі де жеңіл өнеркәсіп
шаруашылығында көп қолданылады, әрі ірі қараның қиы егін шаруашылығында,
әсіресе кейінгі уақыттарда, органикалық тыңайтқыш ретінде кеңінен
пайдаланылуда.
Ғылыми техниканың ерекше дамуына байланысты ірі қара мал шаруашылығында
ерекше дамуда, әрі одан алынатын өнімдер де көбеюде.
Ал, кейінгі жылдарда ірі қарамалдың тұқымдарының асылдануын ерекше
көрсеткен жөн, сонымен қатар жаңадан асыл тұқымды ірі қара малдары
экономикалық табиғи аймақтарда жақсы бейімделген. Оған ерекше әсер еткен
селекция жұмыстарының жақсаруы. Себебі селекцияның дамуына генетика,
биотехнология ғылымдарының негізі мен электорнды-есептеу техникасының әсері
өте зор болды.
Жалпы мал шаруашылығы қазіргі уақытта іштей мамандыру арқылы, әрі осы
саланың интенсивті жолға көшіуіне байланысты ерекше дамуда.
1995-2005 жылдар аралығына дейін әрбір шаруашылықта сауын сиырлардың
сүтін 700-800 кг-ға дейін көтеру көзделініп отыр, ол үшін: мал азығын
молайту және селекциялық-асылдандыру жұмыстарын жақсарту қажет, ал ірі
қарадан алынатын ет өнімін, әр басқа есептегенде 30-40% көбейту межеленуде.
Кейінгі уақытта АҚШ-тан әкелінген голштинфриз ірі қарасын жергілікті ірі
қарамен будандастырудың нәтижесінде көптеген сиыр табындары шығуда.
Голштинбен будандастырылған малдардың санын 2005 жылға дейін 35% көбейту
белгіленіп тұр. Осы жұмыстың арқасында кейбір асыл тұқымды мал заводтарында
сиырлардан 8-10 мың кг-ға дейін сүт алу межеленуде, ал бордақыланатын
малдардың тәулік салмағы 1000-1500 г. жетуге тиіс.
Қазақстан Республикасның шаруашылықтарында 20-дай сүтті, сүтті-етті және
8 – етті ірі қарасының асыл тұқымды малдары өсірілуде. Айта кету керек, бұл
асыл тұқымды ірі қараларының көпшілігі жаңа өнеркәсіпті технологияға
бейімді емес. Сондықтан кейінгі уақытта будандастыру және гибридизациялау
арқылы ірі қара малының жаңа асыл тұқымдары шығарылуда.
Республкамыздың 2391 шаруашылығы ірі қарамалын өсірсе, соның 250 ірі
мамандандырылған сүт өндіру шаруашылығымен шұғылдануда. Жалпы республика
шаруашылықтарында ірі қарамалының саны 9,2 млн-нан асты.
Ірі қарамал шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы
толығымен интенсивті технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту,
сұрыптау және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту,
мал азығының сапасын жақсарту болып саналады.
І. Зерттеу жүргізілген орын, мәліметтер мен зерттеу әдістері.
1.1 Зерттеу жүргізілген орын
Зерттеу орынына, Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданы Привольное ауылында
орналасқан Багратион-2 шаруа қожалығында дипломдық жұмыстың тақырыбына
сәикес тәжірибе жұмысын жүргізіп, қажетті мәліметтер жинадым.
Багратион-2 шаруа қожалығы 2002 жылдың 22 маусымында Багратионовски
племсовхозының негізінде құрылған. Ал Багратионовскии совхозы 1955 жылы
ұсақ колхоздарды біріктірудің нәтижесінде құрылған. 1971 жылы Қазақ ССР-нің
ауыл шаруашылық министрлігінің бұйрығы бойынша қазақтың ақбас тұқымын
жақсарту бойынша асыл тұқымды совхоздар қатарына кіргізілді.
2003 жылы Багратион-2 шаруа қожалығына қазақтың ақбас тұқымы бойынша
асыл тұқымды завод статусы берілді. Жерінің негізге бөлігі Ұлан ауданының
солтүстік батыс жағында орналасқан, ұзындығы батыстан шығысқа – 25 км,
солтүстіктен оңтүстікке және батыс жағы Семей аймағымен шектеседі.
Багратион-2 шаруа қожалығының орталығы Өскемен қаласынан 100 км, аудан
орталығынан 45 км қашықтықта орналасқан Привольное ауылында орналасқан.
Климаты қатты-континентальді, ауа температурасының тәуліктік және жылдық
ауытқу амплитудасы жоғары. Қысы ұзақ және қатты, жазы қысқа, құрғақ және
ыстық. Жылдың түгел маусымдарында желді күндер көп. Калинин
метеостанциясының мәліметтері бойынша жыл ішінде 10-14 желсіз күндер
болады. Жылдамдығы 8-16 мсек жел болатын күндер саны 140-160 күн. Жылдың
орташа ауа температурасы 1-3 градусты құрайды. Жылдың атмосфералық жауын
шашын мөлшерішамамен 180-230 мм арасында. Жылдар бойынша салыстырсақ жауын-
шашын мөлшері әртүрлі, құрғақ жылдары жақсы жақсы жылдармен салыстырғанда
1,5-2 есе аз түседі.
Қыс ерте түседі, күздік шық түсу көбінесе қыркүйектің екінші жартысында,
кей жылдары тамызда да болады. Қар желтоқсанның бірінші жартысында түседі,
қыс аяғында оның орташа қалыңдығы 30-40 см жетеді, кей қыстарда 5-тен 80 см
дейін. Жиі қатты желдер егістік далалардағы қарды үрлеп алып кетеді, оған
қарсы тоғайлар отырғызылған.
Топырақтың түсі қара-қоңыр, егістікке жарамды, бірақ сапасы төмендеу.
Жердің көлемі және қолданылуы төменгі кестеде көрсетілген.
1-кесте. Жердің көлемі және қолданылуы
Алқап атауы Ауданы, га Жалпы жер Ауыл шаруашылық
көлеміне, % алқапқа, %
Жалпы жер ауданы 29000 100 Х
Барлық ауыл шаруашылық 28500 98,3 100
алқаптары
Оның ішінде: Егістік 9000 31,0 31,6
Шабындық 1500 5,2 5,3
Жайылым 18000 62,1 63,2
Осы 1-кестені талдасақ, жалпы жер көлемінің 98,3 % ауыл шаруашылық
алқаптар құрайтынын көреміз, оның 31% -егістік, 5,35%-шабындық және 63,2%
жайылым құрайды. Жайылымның көлемінің көптігі малды жайып-семіртуге жақсы
мүмкіндік береді
Сонымен қоса, шабындық жердің жетіспеушілігінен, жайылымның біраз бөлігін
қысқа шөп дайындауға қолданады. 9000 га егістік жер астық өндірудің жақсы
жүзеге асуына мүмкіндік туғызады. Егістік өнімін жоғарлату үшін тұқым
шаруашылықтарынан өте сапалы элита тұқымдарын сатып алады. Олар жергілікті
табиғи-экономикалық жағдайларға жақсы бейімделген және жақсы астық береді.
Орман-тоғайлар 440га-ды алып жатыр, 60 га құрылыстар, саябақтар
орналасқан. Багратион-2 шаруа қожалығынвң негізгі өнімдік бағыты – мал
шаруашылығы болып табылады. Ол табиғи-климаттық жағдайларға байланысты
жалпы өнімнің 50-65% құрайды.
Мал шаруашылығының көп үлесін ет және сүт-ет шаруашылығы құрайды (99%).
Қосымша салалар ретінде жылқы шаруашылығы және түйе шаруашылығы
жүргізіледі.
Багратион-2 шаруа қожалығында – селекцияланған етті қазақтың ақбас
тұқымын және сүтті-етті симментал тұқымын асырайды. Негізгі асыл тұқымды
өнім болып қазақтың ақбас тұқымды малы саналады. Симментал тұқымының
малдары да асыл тұқымды болып келеді және одан Өскемен қаласының халқына
қажетті сүт алынады.
Жылқы шаруашылғы-табындық, ет, қымыз өндіру үшін және мал шаруашылығын
жұмыс аттарымен қамтамасыз ету үшін жүргізіледі. Жабе типті дон және
орловский тұқымдарын өсіреді. Түйелерді 2004 жылдан бастап өсіре бастайды,
қазіргі уақытта 20 бастай түйе бар.
Өсімдік шаруашылығына келетін болсақ, астық тұқымдас, бұршақ тұқымдас,
күнбағыс, тамыр-түйнекті және бақша өнімдерін отырғызады. Өсімдік
шаруашылығының орасан зор үлесін астық және бұршақ тұқымдас өсімдіктер
алады.
Мал шаруашылығының және өсімдік шаруашылығының өнімдерін өңдейтін келесі
цехтары бар:
1. колбаса дайындау цехы
2. сүт өңдеу цехы
3. жемді өңдеу цехы (диірмен)
4. күн бағыс тарту цехы
5. мал сою цехы
Қазақтың ақбас тұқымды жас малдар, негізінен тайыншалар, басқа
шаруашылықтарға тірідей сатылады. Сатылмай қалған малдар 350-400 кг
салмаққа жеткенше бордақыланып, сойып, нарық бағасымен сатылады.
Симменталды малдар комплексте тұрады, бұнда малдар жасы және
физиологиялық жағдайына байланысты орналастырылады. Шаруашылықтың
диірменінде жоғары және І сортты ұн өндіріледі. Ұнды шаруашылық халқына
және қалаға сатады.
Соңғы жылдарда шаруашылықта бие сауу жұмысы жүргізіле бастады. Қымыз
өңдеп, сауыттарға құйылып , сауда жүйесі арқылы өткізіледі.
1.2 Мәліметтер
Тәжірбие зерттеу жұмыстары Шығыс Қазақсан облысы Ұлан ауданында
Багратион-2 шаруа қожалығында жүргізілді. Тәжірбие жұмысы Симментал
тұқымына жататын асыл тұқымды малдар мен жүргізілді. Зерттеу материалы
ретінде осы шаруа қожалығында орналасқан Симментал тұқымнына жататын асыл
тұқымды бұқалар, сауын сиырлар және тайынша-торпақтар алынды. Тәжірбие
жұмысын бірінші маусымда өндірістік тәжірбие өткен кезде шаруашылықта
орналасқан Симментал тұқымына жататын ірі қара малдың жасына және жынысына
байланысты мал табындары мен, олардың орналасқан орынымен, мал қораларымен
және сауын сиырлар орналасқан кешендерде зерттеп қажетті мәліметтер
жинақтадым. Кешенде орналасқан әр түрлі физиологиялық жағдайдағы сиыр
топтарын қандай әдіспен ұстайтынын анықтап, кешендегі орналасқан сүт
құбырларымен, азықты тасымалдау және малды суаратын құрылғыларымен және
сиырларды сауатын құрал-жабдықтарды көрдім. Сонымен қоса жасына және
жынысына байланысты әр түрлі топта орналасқан Симментал тұқымына жататын
ірі қара малды азықтандыру әдісі және жүйесімен таныстым. Сонымен қоса
жасына, жынысына байланысты әр түрлі топқа жататын тайынша торпақтар мен
бұзаулардың орналасқан қораларымен жеке жас бұзаулар орналасқан бөлмелермен
танысып қажетті материалдар жинақтадым.
Тәжербие жұмысын екніші маусымда Симметал тұқымына жататын асыл тұқымды
малдардың құжаттарымен танысып зоотехник-селекционердің дипломдық жұмысқа
қажетті мәліметтер жинақтап алдым. Оның ішінде мыналар бар: ірі қара малдың
жыныстық, жастық және кластық құрлымы; сиырлар мен құнажындардың
өнеркәсіптік пайдалануы, сауын маусымына байланысты жіктелуі, желіннің
формасы, суалу және сервис кезеңінің ұзақтығы, тірі салмағы, сүт
өнімділігі, аналық малдың гинекологиялық құрлымы, тайынша торпақтың әр бір
кезеңдегі тірі салмағы жөніндегі көрсеткіштер; асыл тұқымды бұқалардың
гиникологиялық құрлымы; соңғы бес жылда пайдаланған бұқалар мәліметтері;
соңғы 15 жылда шаруашылықта пайдаланған бұқалардың мәліметтері және асыл
тұқымды бұқалардың шеше жағынан, сүт өнімділігі жөніндегі мәліметтер;
Симментал тұқымына жататын ірі қара малдың соңғы 4 жылдағы өндірістік
көрсеткіштері. Осы мәліметтерге сүйеніп әр бір көрсеткіш бойынша кестелер
құрып, оларға тиісті анализ жасадым.
Тәжірбие жұмысының үшінші маусымында Багратион-2 шаруа қожалығында
орналасқан Симментал тұқымына жататан асыл тұқымды барлық ірі қара малдың
және азықта тұрған сиырлардың сауын маусымына байланысты алдағы 5 жылдықта
ірі қара малдың санының өсуі және сиырлардың тірі слмағымен сүт өнімділігі
жөнінде өсу жоспарын жасадым. Сонымен қоса аналық табынды жөндеуге
тағайындалған және басқа шаруашылыққа сатуға арналған тайынша торпақтардың
5 жылдық жоспарын жасадым.
1.3 Зерттеу әдістері
Багратион-2 шаруа қожалықтарындағы Симментал тұқымына жататын ірі қара
малдың жасына, жынысына және сауын сиырлардың физиологиялық жағдайына,
сауын маусымына байланысты қажетті мәліметтер алғаннан кейін ол
мәліметтерді малдың жоғарыда аталған орналасқан табынына байланысты
кестелерге жинақтап зоотехникалық тәжірбиелерге сүйеніп әрбір кестеге толық
және нәтижелі қорытынды жасадым. Ірі қара малдың асыл тұқымды және
өнімділік қасиетін зерттеу барысында экономикалық тиімділікті айқындау үшін
алдымен зоотехникалық есепті жолға қою керек. сүт бағытындағы сиырлардың ең
негізгі өнімі сүт болғандықтан әр сиырдан сауылған сүтті есепке алу өте
маңызды жұмыс. Сондықтан осы шаруашылықта әр бір он күндікте әр сиырдан
сауылған сүтті есепке алу өте маңызды жұмыс. Сондықтан осы шаруашылықта әр
бір он күндікте әр сиырдан сүт өнімділігін танертеңгі және кешкі саулуына
есепке алып отырады. Осы методиканы қолданып әрбір сауын сиырдың бір айлық
және 305 күндік сауын маусымындағы сауылған сүтін есепке аламыз. Сауын
маусымы қысқа болған жағдайда бірақ толық аяқталса осы қысқарған сауын
маусымда сауылған сүт толық есепке алынады.
Шаруашылықта экономикалық көрсеткіштерді анықтау үшін сиырлардың жыл бойы
сауылған сүтін есепке алады. Оны сол жылы азықтандырылған сиырлардың орташа
санына бөледі. Ондай сиырлар санын анықтау үшін сиырлардың жыл бойғы азық
күн санын, әрбір ойдағы сиыр санын сол айдың күніне көбейтеді де, шыққан
азық күн сайын 365 –ке бөлу керек.
Әр сиырдан сауын маусымдағы сауылған сүттің орташа майлылығын анықтау
үшін айына бір рет әр сиырдың сүтінің майлығын анықтау қажет. Соның
арқасында әр айдағы сауылған сүттің мөлшерін сүтін майлығына көбейтіп бір
пайыз сүтін есептеп шығарамыз. Әр айдағы бір пайыз сүттің қосындысын
жинақтап 305 күндік сауын мусымдағы бір пайыз сүтінің жинтығын анықтауға
болады. Есепті аяқтай келе сауын маусымдағы бір пайыз сүтін жиынтығын жалпы
сауылған сүттін мөлшеріне бөлеміз де, сауын маусымдағы сауылған сүттің
орташа майлығын анықтаймыз.
Ірі қара малдың тірі салмағын жылдық бонитировка өткізген кезде әрбір
малдың жеке салмағын өлшеп анықтаймыз, ол үшін шаруашылықта малды жеке-жеке
өлшейтін арнайы таразылар бар. Өндірістік тәжірибе өткен кезді малдың
салмағын өлшегенде өзім қатыстым. Жылына бір рет барлық малды жынысына
жасына байланысты барлық малды бонитировкадан өткізіп қорытындысын жасап
тиісті құжаттарын толтырады. Малдың бонитровкадан өткізген кезде әрбір
малдың міндетті түрде таразыдан өткізіп өлшейді.
ІІ. Әдеби шолу
Мемлекеттік асыл тұқымды мал заводы өзінің сиыр табынын асылдандыру
жұмысын одақ бойынша бір жоспар арқылы, төл өсіру, өз табынын өзінің
төлімен толықтыру, әрі асыл тұқымды төлдері мен асыл тұқымды совхоздарды
қамтамасыз етумен айналысады. Бұл шаруашылықтың негізгі жұмысы асыл тұқымды
төл өсіру және оны басқа шаруашылықтарға сату. Бұл шаруашылықта малды таза
өсіру және өндіре шағылыстыру тәсілі қолданылады. Ал, өз табынын
мемлекеттік асыл тұқымды мал заводының малдарымен толықтырады, әрі осы мал
заводымен бірігіп өз табынын асылдадырады.
Асыл тұқымды мал фермасы әрбір колхоз бен совхозда болады, оның негізгі
міндетті жұмысы асыл тұқымды мал өсіру, өз табынын асыл тұқымды малмен
толықтыру ,ал асыл тұқымды артық төлін басқа колхоздар мен совхоздарға
сату.
Әсіресе асыл тұқымды мал совхоздары мен асыл тұқымды колхоздың
фермаларын, мемлекеттік асыл тұқымды мал станцияларын ашудың да ірі қара
тұқымын асылдандыруда маңызы өте зор болды, сонымен қатар малды асылдандыру
ғылыми ұйымдары және жоғарғы ауыл шаруашылық оқу орындарының да
шаруашылықтарының, ірі қара тұқымын әр аймақта шоғырландыру жоспарларының,
әр түрлі көрмелер ұйымдастыруының да маңызы өте зор болды.
Біздің мемлекетімізде қара-ала, костром, лебедин, алатау, сычев,
курган, қазақтың ақбас, әулиеата, кавказдың қоңыр т.б. ірі қара асыл
тұқымдарын шығарылды. Оған көл әсер еткен ірі қара сиырларын өте жоғары
сапалы асыл тұқымды бұқаларының ұрықтарымен қолдан қашыру болды.
Ірі қараны асылдандыру жұмысы жалпы мемлекеттік жоспарлау жұмыстарымен
ұштасып жатты.
Арзуманян Е.А., Бегучев А.П., Соловьев А.А., Фондеев Б.В айтуы бойынша
ірі қара мал шаруашылығын асылдандыру жұмысын бұрынғы ССРО ауыл шаруашылық
және азық-түлік миністірлігі өзінің республикалық, өлкелік және облыстық
ауыл шаруашылық басқармалары арқылы атқарады. Негізгі ғылыми методикалық
жұмысты және малды асылдандыру жұмысы орталық генетико-селекциялық ұйымға
жүктелген, бұл ұйым бұқалардың ұрығының қорын жинайды, әрі есептеу
техникасының жұмсын басқарады. Бұрынғы Одақ бойынша барлық ғылыми зерттеу
ауыл шаруашылық зерттеу институттарына және жоғарғы оқу орнының ғалымдарына
селекциялық жоспар, сүтті сиыр табындарын, жаңа тұқым шығару
міндеттелінген.
Байтуманов Ә. пікірінше ірі қар малын асылдандыруда мемлекеттік мал
асылдандыру станциясының маңызы өте зор. Өзіне қарасты аймақтарда асыл
тұқымды бұқалардың ұрпақ сапасы бойынша бағалау, ірі қараны бонитировкалау,
әр асыл тұқымды мал заводтарында, асыл тұқымды мал совхоздарында және асыл
тұқымды мал фермаларында бұқаларды қолдану жоспарларын жасауда.
Сонымен қатар сауын сиырлардың сүтін анықтау, зоотехникалық және
асылдандыру жұмысының есебін, асыл тұқымды ірі қараны мемлекеттік кітапқа
кіргізу мәселелерімен айналысады.
Қорыта келе, ірі қара тұқымын асылдандыру – мал шаруашылығының ең
маңызды мәселелерінің бірі. Мал тұқымын асылдандыру өте қажетті де күрделі
іс. Ірі қара тұқымын асылдандырудағы, негізгі мақсат – сүтті және сүтті-
етті ірі қара тұқымдарының сүттілігін, сүттің сапасын, тірі салмағын
арттыру.
Ірі қара шаруашылығында мал өсіру үшін екі түрлі әдіс қолданылады.
Біріншісі – таза өсіру, екіншісі – шағылыстырып өсіру әдісі. Бұл екі әдіс
біріне–бірі өте байланысты. Тек біреуін ғана қолданып, сапалы нәтижеге жету
қиын. Малды таза өсіру әдісі, көбінесе асыл тұқымды мал шаруашылығында
қолданылады. Ал, кейбір шаруашылықта екі әдістің екеуі де қолданылуы
мүмкін. Таза өсіру әдісі көбінесе бір тұқымның ірі қарасын асылдандыруға
бағытталса, шағылыстырып өсіру әдісі жаңа асыл тұқымды мал шығарарда
кеңірек пайдаланылады.
Таза өсіру әдісінде бір тұқымның ірі қараларын сол тұқымның өз
бұқаларымен қашырады. Мысалы, симментал тұқымының ірі қараларын симментал
тұқымының бұқаларымен шағылыстырып, ешбір басқа тұқыммен араластырмайды.
Мұндағы негізгі мақсат – сол тұқымның өз ара тұқым қуалаушылық заңдылығын
одан әрі дамыту, олардың жақсы қасиетін сақтау әрі олардың шаруашылыққа
пайдалылығын дамыта түсу.
Бегучев А.П., Безенко Т.П. былай дейді, таза өсіру әдісі асыл тұқымды
малдарды одан әрі асылдандыру ,сол тұқымның сүттілігін, сүтінің майлылығын,
дене құрылысының ерекшеліктерін онша өзгертпеу үшін керек. Ірі қаралар мен
бұқалардың тұқым қуалаушылық қасиеті тұрақсыз болса, онда алға қойған
мақсатқа жету қиын. Сондықтан таза өсіру әдісін қолданудан бұрын сол ірі
қаралар мен бұқалардың тұқым қуалаушылық қасиеті дамып жетілгендігін, әлде
жетілмегендігін білу керек.
Малдардың тұқым қуалаушылық қасиеті тұрақты болса, онда таза өсіру
әдісі сапалы нәтиже береді. Оны кейінгі өсіп келе жатқан төлдерден байқауға
болады. Бұл тұқымның кейінгі ұрпақтары, ата-аналарындай өнімділігімен көзге
түссе, немесе олардан асып түссе, онда таза өсірудің өте нәтижелі болғаны.
Тұқымды таза өсірудің жолы линиялы одан әрі дамыту. Линия атақты
бұқаларды пайдалану жолымен құрылды. Линия дегеніміз - өнімділгі мен ден
құрылысы жөнінен ата-тегіне ұқсас ұрпақ шығару. Туыстық өсіру – аналары
арқылы арқылы құрылады.
Шағылыстырып өсіру әдісін сіңіре, өндіре, қан жаңарту, кезек,
өнеркәсіптік өсіру деп бөлінеді.
Будандарда түрлі тұқымдарды бір-бірмен шағылыстырады. Мысалы, қырдың
қызыл ірі қарасын қазақтың ақбас ірі қарасы тұқымының бұқаларымен қашырады.
Міне, солардан туғандар бұдан болып аталады да, бұл әдістің өзін
шағылыстыру деп аталады. Бұны бір асыл тұқымының жақсы қасиеттерін екінші
тұқымға беру үшін қолданады немесе екі тұқымның немесе бірнеше тұқымының
жақсы қасиеттерінің басын біріктіріп, бір тұқымнан шығару үшін де
қолданады.
Сұрыптау деп жақсы малдарды іріктеп, таңдап алуды айтады. Іріктеген
оның сүттілігіне, сүтінің майлылығына, тірілей салмағына, сүйек бітісіне,
дене құрылысының тұқымына, суалғыштығына, өсіп жетілгіштігіне, жақсы ұрпақ
беруіне және денсаулығына қарайды.
Сүтті тұқымға жататын ірі қаралардың ең негізгі беретін өнімі сүт
болғандықтан, ең алдымен олардың сүттілігіне қарай таңдайды. Демек, тұқымға
сүтті ірі қараларды таңдап алу керек. Ірі қараның сүттілігі тұқым
қуалаушылық заңдылыққа байланысты болғандықтан, оны тәжірибе жүзінде сынап
көрген дұрыс. Өйткенмен кейбір сүтті ірі қараның ұрпағы, өзі сияқты аса
сүтті болып келмейді. Ал, ірі қаралардың сүтті болуы тек тұқымына ғана
байланысты емес, олардың азықтануына, күтіміне, жасына, бұзаулағаннан
кейінгі келесі қашыру мезгіліге және суалу мезгіліне де байланысты.
Ал Всяких А.С., Исаев Р.С., Яковлев С.П өз еңбегінде ірі қаралардың
шыққан тегімен танысу мен қатар, сауылып жүрген ірі қара болса, оның
беретін сүті, тірілей салмағы жөніндегі мәліметтерін де көру керек. Өйткені
ірі қараға дұрыс баға берудің ең сенімді жолы – оның беріп жүрген сүтін
білу. Ол ірі қара бұдан бұрын қанша сүт бергендігін білу керек. Егер ірі
қара жылма-жыл сүтті тұрақты берсе немесе жылма-жыл сүті көбейсе берсе,
ондай ірі қараның сүтті екені күмәнсіз.
Сақа ірі қараларға қарағанда жас ірі қаралардың сүті кемдеу болады.
Олардың сүті бара-бара көбейеді. Әдетте, ірі қараның беретін сүті 5-6-7
бұзаулағанша артып отырады.
Ірі қараның сүт өнімін тексергенде сапасын да еске алу қажет. Сүт
неғұрлым майлы болса, солғұрлым маңызды болмақ. Майлы сүттен май да көп
алынады.
Кейінгі уақытта, осы айтылған мәліметтермен қатар, ірі қараның сыртқы
сымбатына да көп көңіл бөлінеді. Сыртқы пішініне, сымбатына қарап, ірі
қаралардың сүтті тұқымға әлде етті тұқымға жататындығын немесе сүтті-етті
және етті-сүтті тұқымдарға жататындығын айыруға болады.
Көзбен қарап ірі қараның баға берерде, әуелі оның тұла бойы көрінісін,
мүшелерінің бір-біріне лайықты бітісін, қоңын шолып өтеді. Сонан соң
денесінің әрбір бөліміне, мүшесіне жеке-жеке баға береді.
Сауын ірі қара малының бүкіл тұрқы созыңқы, кеудесіне қарағанда бөксесі
едәуір дамыған, сүт бездері мен кеудесінің орта бөлігі жақсы дамыған болса
сүттілігі жақсы деп бағалауға болады.
Біріңғай сүтті тұқым ірі қарасының желіні үлкен және аумақты, сауып
алғаннан кейін жақсы қайтады. Желіннің пішіні тегене немесе тостаған
тәрізді, желінінің барлық бөлімдері де жақсы дамыған. Емшектерінің ұзындығы
мен жуандығы орташа, емшек аралықтары кең орналасқан. Сүтті тұқым сиыры
етті тұқыммен салыстырғанда бұлшық еттері, кеудесі, шел қабаты, терісі
нашар жетілген. Дене пішіні сүйірлеу, сүйек буындары, қабырғалары,
“Қаңқасының” бірқатар бөліктері білініп тұрады. Бүкіл тұрқы сопақшалау, ал
артқы жағы аз кем жуан. Басы біршама кішілеу және нәзік. Мойыны ұзын, әрі
жіңішке. Арқасы тақтайдай жалпақ, түзу және ішті. Бөкпе жағы барлық өлшем
жөнінен кем, құйымшағы ұзын, сирақтары жіңішке түзу. Буындары айқын көрініп
тұр , тұяқ бітісі мықты.
Міне, сүтті тұқымға жататын ірі қараларды сымбатына қарап баға бергенде
осы жағдайларға көңіл бөлу керек. Егер осы айтқандарға лайық келсе тұқымға
қалдыруға болады. Дегенмен, сырт сымбатының кемістіктеріне де көңіл бөлген
жөн. Ондай кемістіктер болса, ұрпақтарына таратпауға тырысу керек.
Ірі қараның мынадай кемістіктері болмауы керек: қайқы белдігі, немесе
шойқы белдігі, тар бөкселігі, тірсегі қағысқан, имек немесе қайқы аяқ,
табан аяқ. Қисық желін, теріс емшек және тағы сондайлар.
Вернигор В.А. Сыртқы пішіні жөнінен ірі қараны таңдағанда осы
жағдайларды еске алу керке және денсаулығына, салмағына, конституциялық
мықтылығына мұқият қарау керек, әрбір малға жеке-жеке баға берген жөн
дейді.
Ірі қараның тұқым қуалаушылық қасиеті жоғары белгілеріне, оның сүтінің
майлығы мен белогы, сауу жылдамдығы, етінің жұмсақтығы, бұқалардың бұқалық
қасиеті және сиырлардың қосымша ерекшелігі жатады. Бұл аталған
көрсеткіштердің тұқым қуалаушылық коеффиценті 0,50 асып тұр. Ал, сиырдың
сауу маусымының, суалау мерзімінің, тәулік салмақ қосуының, ірі қараның
тірілей салмағының, сырт пішінінің, ұша шығымының, өнімге шыққан мал
азығының тұқым қуалаушылық коэффиценті 0,2-0,5 аспайды. Ал, өте төмен тұқым
қуалаушылық коэффициентке бірінші бұзаулағаннан келесі бұзаулағанға дейінгі
уақыт,сиырлардың бұзаулағыштық қасиеті, өмірінің ұзақтығы.
Тұқым қуалаушылық коэффициенттің жоғарғы болуы ол ірі қараның сыртқы
әсерге өте тұрақтылығын, ал екіншіден ата-тегінен ұрпағына берілетін
генетикалық көрсеткіштердің көптігін білдіреді. Ал, қуалаушылық
коэффициенттің төмен болуы, ол керісінше жағдай. Бір тұқымнан шыққан әр
сиырдың сүт өнімінің тұқым қуалаушылық коэффициенті әртүрлі.
Тұқым қуалаушылық коэффициенттің жоғары болуы сұрыптауға өте тиімді, ол
арқылы әр малдың болашақ өнімін болжауға болады.
Қайталаудың ірі қара шаруашылығында маңызы зор. Қайталау коэффициенті деп
бір ұрпақтан екінші ұрпаққа белгілі көрсеткіштердің тұрақты қайталануын
айтады. Қайталау коэффициентін бір көрсеткіш бойынша бірнеше жыл бойы
корреляциялық байланысы арқылы анықтайды. Қайталау коэффициентінің өте
жоғары болуы селекциялық жұмыстың жоғары гәтижелігін көрсетеді.
Профессор С.А. Рузанский бойынша 1-ші, 2-ші, 3-ші т.с.с. сауын
сиырларының ғұмыр бойы сүтінің қайталау коэффициенті 0,49-0,66 жетсе,
сүттің майлылығы 0,5-ке жеткен. Ірі қараның туғандағы тірілей салмағы мен
сақа уақытысында қайталау коэффициенті 0,19.
Корреляция – дегеніміз малдың бір өнім көрсеткішінің екінші өнім
көрсеткішінің екінші өнім көрсеткішімен тығыз байланыстығын айтады, әрі сол
өнім көрсеткіштерінің біреуі өзгерсе екіншісінде өзгеруін көрсетеді.
Корреляция болса, онда малдың бір өнімінің көбеюіне байланысты екінші өнім
де көбейеді, ал теріс корреляция болса, малдың бір өнімі көбейсе екінші
өнімі азаяды.
Дегенмен сиырлардың тірілей салмағы мен сүтінің арасындағы корреляция бір
қалыпты болып келмейді. Малдың тірілей салмағы өскен сайын, оның сүті де
өседі, бірақта ол шексіз емес, белгілі бір мөлшерге дейін, сосын барып
керісінше болады. Көптеген ғылыми деректер бойынша ол коэффициент 0,2-0,3.
Сауын сиырдың сүті мен сүт майлылығының арасындағы корреляциялық
байланыстың селекция жұмысы үшін маңызы зор. Асылдандыру жұмысы уақытында
малдардың сүттілігі және сүтінің майлылығы бойынша сұрыптау және жұп
таңдауды қатарымен жүргізбесе, онда бұл көрсеткіштердің аралық байланыста
теріс корреляция болуы мүмкін, себебі сүт өнімінің көбеюіне байланысты,
оның сүтінің малылығы азаюы мүмкін. Бірақ та мұндай байланыс корреляциясы
әр ірі қараның тұқымында әр түрлі.
Едігенов Қ. мынаны атап көрсетеді, бұқаларды бағалау және сұрыптаудың
бірнеше сатысы бар. Оның ең алғашқысында шығу тегі жатады, мұнда әсіресе
ене тегінің асылдық және өнімі, әкесінің ұрпақ өнімі т.б. еске алынды.
Екінші сатыда іріктеліп алынған бұқаларды өсіп-дамуы, сырт пішіні және
қашыру қасиетіне көп көңіл бөлінеді. Үшінші сатыда бұқаларды ұрпақ сапалары
арқылы бағаланды. Сүтті сиыр шаруашылығында әсіресе ұрпақтың сүт өнімін
ерекше еске алады. Сонымен қатар қазіргі уақытта сүтті және сүтті-етті ірі
қара шаруашылықтарында бұқалардың ұрпақтарын ет өнімі бойынша да бағалайды.
Мысал ретінде Светоч 9715 атты бұқаның 18 ұрпағынан Ленин атты асыл
тұқымды мал заводында Тамбов облысы бойынша бірінші бұзаулаған тума
сиырлардың орташа сүті 3625 кг, ал сүтінің майлылығы 3,88% жетсе, ол ұрпақ
құрдастарыменсалыстырғанда 473 кг артық болған.
Ғалымдар Л.К. Эрнст және Ф.Ф Эйснерлердің ілімі бойынша 358 бұқаның
ұрпақтарының орташа сүт өнімдерінің көрсеткіштері 3500-4000 кг жеткен. Осы
бұқалардың 180-і (50,3%) сүт көрсеткіші бойынша жоғарғы сапалы, ал сүттің
майлылығы жағынан 154 (45,3%) бұқа жоғары сапаға жатты. Осындай
көрсеткіштерді басқа да ғалымдар дәлелдейді. Көптеген зерттеулер бойынша,
көптеген сиырдың табындарында ене тегі жағынан алынған ұрпақтардың 40-50%-і
өнімі көрсеткішінен жоғары сапалы болған.
Сүйегі мықты, буындары берік және айқын; еті жақсы жетілген, кеудесі кең
әрі енді, арқасы және белі түзу және енді; аяқтары дұрыс орналасқан, жүні
жұмсақ.
Бұқалардың бұқалық қасиеті жақсы дамуы қажет, әрі олардың төмендегідей
кемшіліктері болмауы керек. Оған: басы дөрекі, арқасы қысқа, белі қайқы,
бөксесі көтеріңкі немесе түсіңкі т.б.
Сүтті ірі қара шаруашылғында бұқаларды ұрпақтарын сүт өнімі бойынша
бағаласа, етті ірі қара шаруашылығында оларды ұрпақтарының ет өнімі бойынша
бағалайлы. 12-14 айлық бұқалардың ұрығымен 80-100 сиырды қашырады, әрі бұл
жұмыс қатарымен 3-5 шаруашылықта жүргізіледі. Сиырлардың сүт өнімі ірі қара
тұқымының стандарт көрсеткіштерінен кем болмауы тиіс. Әрі сиырлардың
тұқымдылығы ІІ-буын ұрпағынан кем болмауы қажет.
Бұқаларды ұрпағының сапасы бойынша бұрынғы ССРО ауыл шаруашылығымен азық-
түлік миністрліктерінің арнайы нұсқауы бойынша бағалайды. Бұл нұсқау
бойынша барлық шаруашылықтарда бұқаларды сапасы бойынша бағалауға болады,
тек қана бұл шаруашылықтарда сиырлардың сүт өнімі стандарт көрсеткіштерінен
кем болмауы қажает, әрі бұқа ұрпақтарының тұқымдылығы ІІ-ұрпақ буыннан кем
болмауы тиіс.
Крюгер Л., Майер Ф. еңбегінде, бұқалардың тұқымдық қасиетін ұрпақтарының
сырт пішіні және ден бітімі бойынша өсіп-даму мезгілінде және ұрпақтарының
сүт өнімі көрсеткіші бойыншада бағалайды. Бұқа ұрпақтарының сүт өнімі
көрсеткішін оның құрдастарының сүт өнімі көрсеткішімен салыстырады.
Салыстыру уақытында тұқымын, жасын, сүт сауылу жылдамдығын, желіндерінің
дамуын, тірілей салмағын, сырт пішінінің балдарын еске алады, соның
нәтижесінде бұқалардың тұқымдық қасиеті жөнінде қорытынды жасайды, өте
бағалы бұқаларға жоғары дәрежелі категорияларға бөледі. Егерде сүт өнімі
бойынша ұрпақтары жоғары дәрежеге жетсе, оны А1, А2, А3 – деп категорияға
бөлсе, сүтінің майлылығы бойынша Б1, Б2, Б3 – деп категорияға бөледі
делінген.
Сүтті және сүтті-етті тұқымға жататын сиырларды бағалағанда олардың
сүтін, сүтінің майлылығы мен белогын еске алып, 305 тәуліктегі осы
өнімдерін анықтайды. Әсіресе алғашқы екі, немесе үш маусымдағы сүтін
бағалаудың маңызы зор. Профессор С.А.Рузанскмй сиырлардың алғашқы үш
маусымдағы сүті мен ғұмырлық сүт аралығында оң корреляция бар екенін
анықтайды. Сиырлардың ғұмырлық сүтін анықтаудың да маңызы зор. Сиырларды
сүт өнімі бойынша бағалағанда, олардың бағып-күтуін және азықтануын
ескерген жөн. Сиырларды бағалағанда сүтінің сапасына, сүтінің белогы мен
майлылығының маусым бойынша өзгеруін, әрі сүті мен майлылығының және сүті
мен белогының арасындағы байланыстылықты да ескереді.
Сиырларды сұрыптағанда дене бітіміне көп көңіл бөлу қажет, себебі
конституциясы есепке алынбаса, онда сиырлар ауруларға тез шалдығып, төлдеуі
төмендейді.
Сиырларды машинамен сауудың нәтижесінде, оның желінінің түріне және сүт
сауылу жылдамдығына да қарап сұрыптайды. Сиырлардың желіндерінің төрт
бөлімі бірдей дамып келсе, машинамен саууға өте қолайлы. Ғалым Г.П.
Легошиннің дерегі бойынша қара-ала және холмогор тұқымды сиырлардың
желіндерінің алдыңғы екі бөлімі нашар жетілген (40% және одан көп). Осындай
жағдайда, оның бос сауылуы 2,48-2,54 мин. Созылған, ал желіннің алдыңғы екі
бөлімі жақсы жетілген уақытта (44% және одан көп) – бос сауылу уақыты тек
қана 0,62-0,68 мин. Қана болған. Сондықтан бірінші топтағы сиырлардың
сиырлардың маститпен ауруы 13,2-14,1%-ке жетсе, 2-топтағы сиырлардыкі 4,3-
6,9%-ке жеткен.
Клейменов Н.И., Клейменов В.Н., Клейменов А.Н. жүргізген зерттеулерінде
сүтті ірі қара шаруашылығында сиырларды ұрпақтарының сапасы бойынша
бағалауға болады, бірақта ол жұмысы өте сирек қолданылады. Сиырлардан
алынатын ұрпақтар өте аз болуына байланысты, шет мемлекеттерде
индексирование деген тәсіл қолданады, оған берілген өнімі, туыстас
ұрпақтары және ұрпақ сапасы кіреді.
Аса сүтті сиырлардан бұқа алудың, ірі қара малдың асылдандыруда маңызы
зор. Әсіресе сиырларды қолдан ұрықтандыруда оның маңызы өте зор. Сондықтан
сиырларды сұрыптағанда, болашақ бұқа алуға бола ма, болмай ма, соны
ескереді. Бұқалардың енесін сұрыптағанда, олардың тұқымдық қасиетін
ескереді, әрі сүттілігін, сүтінің майлығы мен белогын және сүтінің құрғақ
затының деңгейін анықтайды. Ондай сиырлар өз тұқымына сәйкес, тірілей
салмағы жоғары, желіндері жақсы жетілген, емшетері біркелкі алдыңғы және
артқы желін бөлімдерінінен бірдей сүт алынуына қарайды. Әсіресе сүт сауылу
жылдамдығына көңіл бөледі. Сиырларды сұрыптағанда, олардың өнімімен қатар,
енелерінің де өнімділігін есептеп және аталарының да тұқымдық қасиетіне
көңіл бөледі. Сиырлардың тұқымдық қасиетінің жоғарлауы оның аталырының
ұрпақ сапасы бойынша бағалануына байланысты. Егерде сиырдың ата-тегі әйгілі
және жақсы ана ұядан шықса, бағасы одан сайын жоғарлайды.
Сүтті ірі қара шаруашылығында сиырларды енелерінің сүттілігі және сырт
пішіні және аталарының тұқымдық қасиеті бойынша сұрыптау кеңінен тараған.
Көптеген деректерге қарағанда бұл тәсіл көптеген жетіспеушіліктері бар.
Сондықтан сиырларды бірінші бұзаулаған маусымының сүт өнімі бойынша
сұрыптаудың маңызы зор. М. Эстонион тарту атты тәжірбиелі ғылыми зерттеу
институтының көрсеткіштеріне қарасақ сиыр табындарының сүт өнімі сегіз жыл
ішінде 3000 кг-нан -3942 кг дейін жоғарлаған , ал сүттің майлылығы 3,67%
-тен 4,05% дейін өскен бірінші бұзаулаған сиырларды сүт өнімі бойынша
бағалағанда, төл және қашыр мезгілдерінен бастап дұрыс күтіп-бағу қажет,
әрі қашар мезгілдерінде әр бір 100 сиырыға 25-30-ын қалдырған жөн. Мұндай
жоспар сиыр тобының сүт және ет өнімдерін көбейтіп, әр сиырдан сауылатын
сүттің деңгейгі де жоғарлап, шаруашылықтың экономикалық көрсеткіштері де
жақсарды.
Маротский Л.В., Калюжный Н.С., Мархатская Р.Б. асыл тұқымды етті
сиырларды бағалап және сұрыптағанда ең бірінші дене-тұлғасының сырт
пішініне, дене бітіміне қарайды. Еті ірі қараның өзінше биологиялық
ерекшеліктері бар, соған байланысты дене-тұлғасы кең, сүйегі мықты еті
жақсы жетілген болып келеді. Шоғы етті, әрі кең кеуде сүйегі де кең, әрі
терең, арқасы, белі және құйымшағы біркелкі түзу, бөксесі жақсы дамыған.
Аяқтары дұрыс орналасқан, тұяқтары мықты, терісі босаң, жүні жұқа болып
келеді. Етті сиырлардың трілей салмағына ерекше көңіл бөлінеді, бұл
көрсеткіштері жасына және тұқымына көп байланысты деп көрсетеді
Етті тұқымды сиырлар ұсақ, дене тұлғасының орта бөлімінің арқа және бел
еттері жамаң дамыса, ол үлкен кемістік болып саналады. Етті ірі қараның
оның ішінде, аналық малдардың тез өсіп дамуына көп көңіл бөлінген бұл жақсы
үлкен бір қасиет. Етті ірі қараға жататын сиырлар тез өскіш, тез жетіліп
қашыру мезгілінен бұрын келеді. Етті тұқымға жататын сиырлардың сүттілігін
7-8 айлық бұзауларының тірілей салмағы арқылы анықтауға болады, ал олардың
ұрпақ туу қасиетін зоотехникалық немесе ветиринарлық анықтау арқылы
білеміз.
Тұқымдық бұқалардың ірі қара шаруашылығында маңызы өте зор. Қазіргі
уақытта бір асыл тұқымды бұқанаң ұрығы мен бірнеше мың ірі қараны қолдан
ұрықтандаруға болады. Сондықтан бұқаның нәсілі неғұрлым асыл болса одан
тарайтын ұрпақтардың да асыл болуы мүмкін нәрсе және жалпы мал басын
асылдандыру ісі де тездетілмек. Себебі бір ірі қарадан жылына бір ғана
бұзау алсақ, бір бұқадан қолдан ұрықтандыру арқасында, бірнеше жүздеген
бұзау алынады. Малды шағылыстыру үшін ірі қаралармен бұқаларды бір-біріне
қолайлап алып лайықтап сайлап салады. Сонда бұл екеуінің арасында жақсы
ұрпақ туу жағы көзделеді. Демек, жақсы ірі қараға жақсы бұқа салынсын
деген мағына туады.
Ысқақбаев Б. Былай дейді, ірі қараға жіберетін бұқаны сайлағанда сол
бұқаның өзі барлық қасиеттері және асылдығы жағынан түсетін ірі қараларынан
артығырақ болуы тиіс. Сонымен бірге, сол ірі қаралар мен бұқаның туыс
жағынан жақын болмағаны жөн. Бәрінен бұрын бұқаның денесі таза болуы керек,
дене бітісі жинақы, ықшам және сымбатты болып келуі тиіс. Сырт белгілері
жағынан: сүйегі мықты, бұлшық еттері көрнекті болып, көп салмақ тартысын,
кеуделі және омыраулы келсін. Бөксесі төмен және салпы келсе, ол-бұқаның
үлкен кемістігі. Қайқы бел болуы да елеулі кемшілігі, сондықтан бұқаның
белі түзу және мықты, тұла бойы жақсы біткен болуы керек.
Аяқтары мығым, сіңірлі болып келсін, аяқтарының арасы саңылақты, тік
басатын болсын. Бұқаның өзі қайратты, ширақ келсін, спермасының қуаты жақсы
босын.
Бұқаларды таңдағанда, осылармен қатар, оның шыққан тегіне де қарайды.
Тегін тексергенде енесінің сүттілігіне және тірілей салмағына қарайды. Егер
енесі мен атасы жақсы болса, бұл бұқа қараған ірі қаралар да сүтті болады
деп шамалауға болады. Ал, бұқаның ата-енесінің өздері де сондай сүтті
тұқымнан шыққан болса – ол тіпті жақсы.
Тұқымдық малға арналған жақсы жас бұқаларды таңдап алғанда, олардың ең
кемі үш ұрпақтан кейінгі шығу тегін ескере отырып, қатаң іріктеу керек.
Юрмалиат А.П. бұқаның тегі, сыртқы пішіні, тірілей салмағы жақсы болып
келгенімен бұл бұқа жақсы ұрпақ береді деп айту тағы қиын. Себебі, әр
малдың өзінше ерекшелігі болатындығын жоғарыда айтып өтті. Сондықтан, асыл
тұқымды бұқаларды жоғары бағалаумен қатар, одан тараған ұрпаққа қарап та
бағалау жақсы болады. Ол үшін осы бұқадан қашқан ірі қаралардан туған
ұрғашы бұзауларды жақсылап бағып өсіреді, сонан соң олар ірі қара болған
соң сүттінің енесінің сүттілігімен салыстырғанда немесе басқа бұқалардан
тараған жастары шамалас ірі қаралармен салыстырады. Сүттілігімен қатар оның
майлылығы, тірілей салмағы, сырт сымбаттары да ескеріледі. Сөйтіп, ұрпағы
жақсы болып туса, бұқаның өзін де тұқымдық асыл бұқа деп санауға болады,
міне бұл әдісті – бұқаның ұрпағына қарай бағалау деп айтады. Бұқаның жасына
да қарау керек. Еркек бұзаудың 5-6 айлық жасында-ақ жыныстың сезімі туады.
7-9 айлығында бұқалық ете бастайды. Бірақ бұқалыққа салуға болмайды. Тана
бұқалыққа өсуіне, тұқымына қарай 18-20 айлығында салған дұрыс.
Шағылыстыру үшін іріктеп алынған жұптар өз тобының және жалпы тұқымды
жетілдіре беруге, ұрпақтарындағы пайдалы қасиеттерді дамыта түсуге
бағытталуы керек, осы мақсат үшін жоғары өнімді линия мен туыстас малдарға
жататын ірі қаралар мен бұқаларды барынша пайдалану керек.
Жұптау біртекті және әртекті болып бөлінеді. Дене құрылысы мен
өнімділігі жөнінен әр түрлі келетін малдарды шағылыстырып, олардың түрлі
тектілерін іріктеудің өзі – малдың жаңа типін шығаруға, жеке белгілері мен
сапасын, әсіресе сүтінің майлылығын жақсартуға бағытталған.
Щаруашылықта өсірілетін малдың асыл тұқымдық және халыққа азықтық
қасиетін жетілдіре түсумен қатар жаңадан тұқым шығару жолындағы
жүргізілетін ұйымдастыру және зоотехникалық шараларға творчестволық
сұрыптау жұмысы, асыл тұқымды, құнды малды күту, көбейту, сақтау, барынша
пайдалану және өнімсіз, нашар малды табыннан шығару жұмыстары жатады.
Бір мақсатқа бағытталған жұп таңдау, малды өз ішінде өсіру тәсілін және
оның техникасын таңдай білу, тіршілігінің қай кезеңі болмасын малға барынша
жақсы жағдай тудырып, жақсы қасиетін толық айқындауы үшін оны мейлінше тоқ
және дұрыс азықтандыру қажет. Демек, асылдандыру жұмыстары бір-бірімен біте
қайнасқан, біртұтас шаралар. өйткені осы шаралардың біреуі ғана дұрыс және
толық орындалмаса, қалғандары қаншама көрнекті, барынша тыңғылықты
орындалғанымен, ойдағыдай қорытынды бермейді.
Мал шаруашылығы өнімдерін өндірістік жолға аударып, оны кешендерге қөшіру
асылдандыру жұмысына да жаңа және өзгеше талап қойды. Қазіргі кезде, мысалы
ұрпақтан ұрпаққа малдың сүттілігін, еттілігін тағы басқа өнімдерін көтере
түсумен қатар, мал кешендерде ұстауға төзімді, механизімдерді пайдалануға
бейім болғаны бұрыс. Осы жолда малды салмағына, жетілгіштігіне,
сүттілігіне, еттілігіне қарай біркелкілендіру және машинамен сауғанда
сүттің шығуын арттыра түсу, сирақтары мен тұяғының беріктігін стандарттау
жұмыстары тұр.
Бір орынға осынша көп малды жинау мал арасында аурудың тез тарауының
бірдей бір себебі болатындықтан індеттерге шалдықпайтын төзімді мал басын
көбейту арнайы сұрыптауды да қажет етеді.
Мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын жүргізгенде шаруашылықтың бағыты мен
сапасын ескеру керек, мал тұқымын асылдандыру заводының негізгі мақсаты -
өсіріліп жүрген тұқым малының өнімдік және нәсілдік қасиетін жетілдіре
түсу, жаңадан тұқым аралық тип, аталық із малын шығару.
Мұндай шаруашылық тайынша өсіріп, оны өзімен қарайлас шаруашылықтарға, ал
бұқашықтарды тұқыммал станцияларын беру үшін өсіреді. Ал қатардағы
шаруашылықтарда асылдандыру жұмысы дұрыс және толық құнды азықтандырып,
өзіндік құны төмен, барынша өнімді мал өсіруге бағытталған. Дегенмен,
тұқыммал шаруашылығы болсын, қатардағы мал өсіретін шаруашылық болсын
асылдандыру жұмысын жүргізу үшін аймақтың ерекшелігімен санасады.
Ірі қараны аталық із қуалай өсіру – селекциялық жұмыстың ең жоғарғы
сатысы. Аталық із қуалай өсіру тұқымда ұзақ жылдар бойы жеке малда, табында
немесе тұқымда болатын ерекше қасиеттерді тұрақты түрде тұқым қуалай
алатындай етіп бекіткен таза тұқым малымен жүргізген асылдандыру жұмысының
қорытындысында ғана іске асады.
Табындағы әр мал өзіне тән өнімділігімен, дене бітімімен ерекшеленіп қана
қоймай, сол ерекшеліктерін ұрпағына да бере алатын тұқым қуалайтын
қасиетімен ерекшеленеді, өзінің шаруашылыққа қажет қасиетін ұрпағына бере
алатан мал жиі пайдаланып, табынды немесе тұқымды жетілдіре түседі.
Асыл тұқымды бағалы мал болған сайын оның ерекше қасиеті табында жиналып,
сол қасиеттерді бойына сіңірген мал да көбейеді. Егер мұндай бұқа болса,
онда оның еркек те, ұрғашы да ұрпағын табында қалдырады. Олардан өрген
ұрпақтар тағы да қалдырылады.
Сұрыптау және жұп таңдау процесінде бағалы мал ұрпақтарын пайдалана білу
өнімі бір-біріне ұқсас мал топтауға мүмкіндік тудырады. Осы топ аталық із
деп аталынады. Ал, егер осындай құнды ұрғашы мал болса, онда тараған мал
бір анадан тарағандықтан аналық ұя деп аталынады.
Мал тұқымын асылдандыру жұмыстары, аталық із бен аналық ұя құрудың маңызы
қазірде де зор.
Аталық із, аналық ұя құру көзге ілінбейтін, күнделікті там-тұмдап
істелетін, бірақ ауыр жұмыс.
Бұл жұмысты бір мақсатты көздеп, терең жүргізілетін асылдандыру жұмысымен
байланыстыруды, сондықтан да күніне жеке малға тән қасиет, бертін келе
бүкіл тұқымға тән ерекшелік болуы мүмкін.
Аналық ұя бойынша өсіру. Табындағы малдың өнімділік және тұқымдық
қасиетін жетілдіру жұмысында аналық ұямен жұмыс жасаудың да маңызы
айтарлықтай. Аналық ұя дегеніміз – тұқымды белгілі сиырдан тараған, сыртқы
пішіні және өнімдік деңгейі бірдей сипатталатын бір топ асыл тұқымды сиыр.
Тұқымдағы аталық із тобына жататын мал қанша көп болса, аналық ұя малы
сонша аз болады да, аталық із малын жетілдіру сол тұқым малы арасында
кеңінен тарайды. Ал аналық ұя малын жетілдіре түсу бір табын малмен
шектеледі.
Аталық із малды тұқым мал заводтарында шығарылып, тұқыммал совхоздары мен
фермаларында көбейтіліп, соларда жетілдіре түсіп, товарлы ет және сүт
шаруашылықтарындағы мал өнімін жоғарылатуға пайдаланылса, аналық ұя мал кез-
келген шаруашылықтарда шығарыла береді. Жекелеген шаруашылықтардағы аналық
ұя малының саны шектелмейді. Тек оның өнімдік қасиеті міндетті түрде
ескеріледі. өте құнды аналық ұя малы, аталық ізін шығарғандай, бір мақсатқа
бағындырылған сұрыптау және жұптау жұмыстарының қорытындысы бойынша
өсіріліп, күтіп-бағылып, толық құнды азықтандыру тәсілдерін қолданып
шығарылады. Аналық ұя малын күтіп-бағып, дұрыс та толық, құнды
азықтандырса, тиянақты селекциялық жұмыс жүргізсе, бірнеше ұрпақ бойы
бағалы қасиеті сақталған мал шығаруға болады. Мұндай малдың өнімдік
ерекшелігі бірнеше буын ұрпағы бойы сақталып, өнімінің деңгейі табынның
орташа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz