Орманды қорғау және көбейту
Мазмұны
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
3. Шаруашылыққа қысқа сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3.1 Табиғи.климаттық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
3.2 Шаруашылық.экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3.3 Еңбек қорғау және техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
3.4 Орманды қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
4. Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
4.1 Зерттеудің мақсаты мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
4.2 Зерттеу материалы және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
4.3 Зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
5. Тұжырымдама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
6. Қорытынды және ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
7. Қолданылғын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
3. Шаруашылыққа қысқа сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3.1 Табиғи.климаттық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
3.2 Шаруашылық.экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3.3 Еңбек қорғау және техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
3.4 Орманды қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
4. Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
4.1 Зерттеудің мақсаты мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
4.2 Зерттеу материалы және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
4.3 Зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
5. Тұжырымдама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
6. Қорытынды және ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
7. Қолданылғын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Малшаруашылығы және агрономия кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Орындаған:Байжулдинов. А. Е-
531 тобының студенті
Ғылыми жетекші: Кожебаев Б.Ж.
Семей 2008
Мазмұны
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...3
2. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
3. Шаруашылыққа қысқа сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3.1 Табиғи-климаттық жағдай
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
3.2 Шаруашылық-экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3.3 Еңбек қорғау және техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
3.4 Орманды қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..27
4. Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..37
4.1 Зерттеудің мақсаты мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...37
4.2 Зерттеу материалы және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 37
4.3 Зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...41
5.
Тұжырымдама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
6. Қорытынды және ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
7. Қолданылғын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
Қосымша
1 Кіріспе
Қазіргі кезде орманды пайдалану көлемдері өсті, оның сапалы
өзгеруі өтіп жатыр ,бұл негізгінен жаңа машиналарды және технологияларды
қолдануға байланысты.Ормандардың біршама аудандары шабылып жатыр . Алдын
ала есептеулер бойынша, біздің ғаламшарда жыл сайын ауданы 10 млн га
асатын орман шабылады.
Ал жыл сайынғы әлемнің маңызды аудандарындағы ормандардағы
өрттер саны одан да көп, бірақ жалпы алғанда жану көлемі техникалық алға
басуға байланысты төмендеу байқалады.
Осыдан орманы шабылған және жанған аудандарда орманды бұрынғы
қалпына келтіру қажеттілігі туындайды. Бұл қазіргі заманның ғаламдық
проблемасы .
Орман шаруашылықтарындаорманды қалпына келтіру ерекше орын
алады – себебі бұл мемлекетіміздің үлкен шаруашылық мақсаты және сонымен
қоса оны орындау жұмыстардың масштабтылығына байланысты, ғаламдық
проблеманы шешуге өз үлесімізді қосамыз .
Орманды қалпына келтіру мәселелерін дұрыс шешу,ағашпен және
орманның басқа өнімдерімен үздіксіз қамтамасыз етумен, сонымен қоса
орманның қорғағыштық, рекрециялық және басқа функцияларымен тікелей
байланысты, бұл орманның биосфераның маңызды құрамдас бөлігі ұғымынан
туындайды.
Орманды қайта жаңарту, оның басты компоненті –ағаш өсімдіктерінің
қалпына келуін білдіреді.
Ал ол болса, басқа компоненттердің –орманға тән топырақ жабындысы-
ның, саңырауқұлақтар және бактериальды флораның және т.б пайда болуына
әкеледі. Сондықтан орманды қайта жаңарту ұғымын кең мәнде биогеоценоздың
немесе экожүйе тұрғысынан қарастыруға болады,яғни орман қоғамдастығының,
орман биогеоценозының немесе орман экожүйесінің қайта жанаруы деп.Тәжірибе
жүзінде орманның қайта жаңаруы ағаш өсімдіктерінің қалпына келуі және жас
ағаш өсінділерінің болуы, оның сипаты (шығу,тап, өздігінен өскен, көшеттер,
өсуі, олардың санын орналасуы, олардың тұқым бойынша таралуы,жағдайы)
бойынша бағаланады.
Орманды қалпына келтіру-көп жақты проблема,оның ішінде әсіресе
табиғи, техникалық, технологиялық, экономиялық және әлеуметтік жақтарды
бөліп көрсетуге болады.
Орманды қалпына келтіру табиғи,жасанды және аралас деп бөлінеді.
Орманды табиғи қалпына келтіруді екі мәнде түсінуге болады:
1) өздігінен қалпына келтіру процессі ретінде, ол орманда сұрапыл
(стихиялы) түрде,ағаш өсірушуінің әсерінсіз, бірақ ол белгілі
заңдылықтарға бағынады,оларды білу арқылы қайта жаңарту мәселелерінің кез
келген түрін шешуге болады;
2) реттелетін процесс ретінде, ағаш өсіруші бағыттайтын, яғни былай
айтқанда, табиғи жаңартудың бір әдісі ретінде қарастыруға болады, ағаш
өсіруші табиғи жаңартудың бағытын анықтайды және оны әдіс ретінде
қолданып, ағаш тұқымының өсуі үшін қолайлы күтімдік кесудің әдістерін
және тұқым беретін ағаштарды таңдайды, топырақ үстін және топырақты
дайындайды, орман кесу кезінде өсінділерді сақтау шараларын ойластырады.
Табиғи қайта жаңарту әдісінде ағаш тұқымдарының биологиясын және
экологиясын, табиғи және экономикалық жағдайларды, кесу тәсілдерін
ескеретін әдістерді қолдану қарастырылған. Сөйтіп,орманды табиғи қайта
жаңарту басқарылатын процесс және әдіс ретінде қайта жаңартудың активті
түріне жатады.
Ал жасанды қайта жаңарту кезінде қазіргі әлемдік ағаш өсіруде
ортақ тенденция байқалады,бұл біртіндеп көшет отырғызуды көбейту. Бірақ егу
және отырғызу қатынастары әр түрлі болуы мүмкін, бұл тұқымға, табиғи
жағдайларға, тұқыммен және отырғызылатын материалмен қамтамасыз етілуіне,
техниканың мүмкіндіктеріне байланысты.
Аралас қайта жаңарту бір учаскіде табиғи және жасанды қайта
жаңарту-ды бірдей қолдану болып табылады және әр түрлі нұсқада берілуі
мүмкін. Бұл әдістің бірталай жақсы жақтары бар, бірақ ол сұрапыл
жағдайлардың болуын ескеру керек, яғни қанағаттырылмайтын нәтижелерді алуды
(мысалға,қарағайдың өсуін табиғи қайта жаңарту нәтижесінде шыққан қайың
басып тастау мүмкін) сондықтан бұл процеске ағаш өсірушінің уақытында
кіріскені керек.
Орманды қорғау және көбейту-жалпы халықтық іс. Орманды сақтау
және көбейту тек қана халық шаруашылын ағаш және басқа бағалы өнімдерімен
қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қоса жануар әлемінің, табиғи су
қоймаларында балықтың сақталуына және көбеюіне,климаттың жақсаруына
әкеледі. Осы арқылы адамдардың өмір сүру жағдайлары жақсарады.осы орайда
орманды қорғауға ертеден көп көңіл бөлінген. Петр І 1701 жылы өзендердің
бассейндеріндегі орманды кесуге тиым салды.Сонымен қоса ол қорғауға
алынған ағаш түрлерін, орман алаңдарын анықтады. Малды бақташысыз жаюға
тиым салынды. Қазан және Нижнегородтағы орманды кескен үшін қатаң жаза
тағайындады.1722 жылы Петр І орман шаруашылығында маңызды реформаны
жүргізді, бұл реформа орман шаруашылығын министр бастаған жеке бір сала
ретінде арнайы басқарманың қалыптасуына негіз болды.
Орман шаруашылығының жұмысшылары орманды қалпына келтіру, орман
қорын тиімді пайдалану,ағаш дайындау кезінде оның шығымын азайту,
тасымалдауға және өңдеуге, орман өнеркәсіптерін орман қорына жақын етіп
орналастыруға байланысты көптеген қиын мәселелердің сәтті шешімін тауып
жатыр.
Орман өсірудің негізгі проблемасы-біздің орман байлығымызды
көбейту және оның өнімділігін арттыру-ғылыми негізде дайындалған арнайы
шаралар арқылы шешіліп жатыр. Бұл проблеманы шешудегі жетістіктер орман
шаруашылығын жүргізу ережелерін терең және мықты түсінуге тікелей
байланысты.
Ормандағы шаруашылық әдістер мен тәсілдер орман биологиясы
бойынша арнайы білімдерді-орман екпелерінің өмірі туралы білуді талап
етеді.
Ағаш өсірушілердің оңды ісін бағалауға келмейді. Ағаш өсірушінің ұлылығы
мынада жатыр,ол өзінің күнделікті жұмысында өзі көрмейтін және қолданыла
алмайтын затты өсіп шығарады, бірақ оны ұрпақтары алғыс айта отыра
бағалайды.
Ағаш өсірушінің қызметін чеховтың кейіпкері Астровтың
сөздерімен сомдауға болады: менің қолымен өсірілген жас орманның шуын
естігенде, мен климаттың кішкене болса да менің қолымда екенін сезем және
мың жыл өткен соң адамдар бақытты болса,оған мен кішкене кінәлі болуға
бақытты болам.Мен қайыңды салып, одан куейін оның өсіп келе жатқанын
көргенде, менің кеудем мақтанышқа толады .
Иә,орман тек қана ағаш және басқа өнімдердің көзі емес,тек адам
өмір сүретін ортаның компоненті ғана емес. Орман-бұл талай жазушыларды,
ақындарды, суретшілерді және композитерлерді толғандырған сұлулықтың көзі.
Алғашқы музыкалық әуендер құстардың әндеріне, жапырақтардың
қозғалуына,шегірткелердің зуылдауына,бұлақтардың гүрілдеуіне еліктеуден
пайда болған шығар. Әр қашан және әр жерде музыканың негізгі көзі табиғат,
оның ішінде орман болып келеді. Орманға өздерінің тамаша суреттерін
Васнецов,Саврасов,Попов және Левитан, т.б суретшілер арнаған. Шишкин да
орыс орманының әншісі болған .
2 Әдебиетке шолу
Ғалымдар мен философтардың айтуы бойынша б.д.д Ү ғ жер өндеушілер
орманды өздерінің ағаш материалдарына қажеттілігін қамтамасыз ету үшін
өсірген. Өркениеттің дамуына байланысты орманды пайдалану бағытталған
түрде болды. Біздің дәуірімізге дейінгі ІҮғ. кітаптарында орманды пайдалану
және орман босаған жерді қалпына келтіру туралы шаралар сипатталған.
Орманды өсіру туралы ережелер әр түрлі энциклопедияларда (ІХ-Х
ғ.ғ) келтірілген. Мемлекет тарапынан орман ісіне деген қызығушылық ПетрІ
кезінде басталады. Ресми бұйрықтарында ПетрІ орманның мемлекет үшін
маңыздылығын көрсетіп кеткен.
Ормандар кеме флотын дамыту үшін керек болған.Бірақ ғылымдағы
адамдардың ойлары тек орманды адамдар қажеттілігі үшін қолданумен шектеледі
деген оймен тұрып қалған жоқ. Орманның суқорғауда, суреттеуде, топырақты
қорғауда, климатты жақсартуда маңызы зор екені туралы ойлар пайда болды
және олар дәлелденді .
Ағаш өсіру ғылымының негізін өздерінің еңбектерінде ұлы орыс
ғалымдары М.В.Ломоносов, А.Л.Нартов, А.Т.Болотов және т.б салды.
Орманды өсіру ғылымы тез қарқынмен дамыды.1804 жылы бірінші,орман
өсірудің негіздері жазылған кітап шықты, авторы Е.Ф.Забловский.
Орман өсірушілер баспадан шыққан А.В.Теплухов, А.Варгал,
П.Перелыгин, Д.И.Менделеев, В.В. Докучаевтың еңбектерімен танысты.
ХІХ ғ.ортасында және екінші жартысында орман ғылымында В.Шелгунов,
М.К.Турский, Ф. К. Арнольд, Д. М. Кравчинский, А. Ф. Рудзкий және т.б.
еңбектері белгілі болды.ХІХ ғ.соңы мен ХХғ.басында оларға Н. С. Нестеров,
Г. Н. Высоцкий, Л. И. Яшнов, М. Е. Ткаченко, В. Н. Сукачевтың және т.б
еңбектері қосылды .
Орыстың орман туралы ғылымының пайда болуына және дамуына үлкен
үлес қосқан профессор Г.Ф.Морозов, оның жүзжылдық мерейтойын 1967 ж
тойланылып кетті. Оның Орман туралы ілімі 1912 ж және 1949ж аралығында
жеті рет басылып шығарылды. Г.Морозовтың Орман туралы ілімі атты
кітабының бағалығы мынада жатыр, әлемде бірінші рет орман өмірінің
теориясы берілді. Өзі бақылаған нақты материалдар және орыс, шетел
зерттеушілерінің материалдары негізінде Г.Ф.Морозов орманның даму және оның
пайдалану барысында қалпына келтіру заңдылықтарын анықтап, зерттеді . Ол
орманды географиялық құбылыс ретінде қарастырды.
Орман өсіруде жиналған тәжірибе негізінде мынаны көруге
болады,қарағайды қайта жаңарту кезінде негізгі орынды орман дақылдары алу
керек. Бірақ оны өсіруге байланысты кейбір сұрақтар, мысалы құмды
топырақтарды дайындау, басқа тұқымдармен араластыру, орманның қалыңдығы
және егу орындарын орналастыру секілді,әлі күнге дейін орман өсірушілер
арасында қызу талқылануда.
Өміршенді және жоғары өнімді егінділерді салу кезінде маңызды
рөлді әр түрлі жағдайларда өсетін орман тұқымдарының дәнінің шығу тегі
алады.
(Вересин, 1946. Носков, 1959, Поджаров, 1971). Дәндерді таңдау кезіндегі
қателік дәл сол кезде емес, тек біраздан соң анықталады,сондықтан ағаш
өсірушілер кез келген дәнді қолдануынан болатын эффекті білу және болжау
керек. Орманды зонаның Орталық бөлігінде, Усман борында оңтүстік бөлігі),
жай қарағай дақылдарын сау технологиясы бойынша туындайтын сұрақтарға жауап
беруге арналған бірегей объектілер орналасқан. Олар жоғарыда айтылған
бағыттар бойынша зерттеулер жүргізуге мүмкіндік береді. Орман өсіру
тарихында бірінші рет организмдер мен ортаның бір тұтастығы туралы қағида
айтылды.
Орман сыртқы ортамен үздіксіз байланыстағы тірі организмдердің
күрделі тұрғылықты жері ретінде қарастырылды. Орман туралы түсінікке бір-
бірімен және қоршаған ортамен әрекеттесетін және үздіксіз өзгерісте болатын
жануарлар мен өсімдіктер қоғамдыстығы ретінде берілді. Г.Ф.Морозов бойынша
орман географиялық құбылыс.
Ч.Дарвинның көзқарастарына негізделе отырып Г.Ф.Морозов орман
өмірін тіршілік үшін күреспен байланыстырды, бұл табиғи сұрыпталуға
әкеледі деп ойлады. Ағаш өсімдіктерінде индивидуальды өзгергіштік түрі
қатты дамыған. Табиғи сұрыптау процессі ағаш тұқымдарына тән. Ортаның
жағдайына бейімделе алған организмдер тірі қалады, бейімделе алмағандар
өледі. Ағаш тұқымдарында аналық және аталық белгілер тұқым қуалайды, ал
ағаштардың қасиеттерінің өзгергіштігіне шек жоқ.
Қазіргі орман өсіру үшін Г.Ф.Морозов тұжырымдаған ереженің
маңызы зор, ағаш тұқымдарының орта жағдайларына сәйкестігі туралы ереже.
Тек ағаш тұқымдарының өсетін орын жағдайларына сәйкес болғанда ғана оң
нәтиже алуға болады, яғни жоғары өнімді орман.
Орманды қозғалмалы тепе-тең жүйе деп көрсете отырып, Г.Ф.Морозов
орман өміріне белсенді қатысып, табиғи сұрыпталуды жасанды жолмен реттеу
керек деп санаған. Ол орман өсіруде жаңа бір бөлім әдейі сұрыптаудың пайда
болуына сетігін тигізді, бұл сұрыптау табиғи сұрыпталуды шарттарға сай
және шаруашылыққа керек етіп реттеу туралы пән. Осыған орай орман табиғатын
терең зерттеу және оған орман дақылдарының селекциясы, күту мақсатында кесу
және басқа шаралар арқылы белсенді әсер ету,оның орман туралы ілімнің
негізі болды.
Профессор Г.Ф.Морозов ағаш тұқымдарының ауысуы туралы ілімнің
негізін қалаушы.Оның айтуы бойынша, табиғатта бәрі өзгереді, ауысады.
Орманда, кейбір формаларда тұрақты болуына қарамастан,осы заңға бағынады.
Орманның өмірге деген қабілеті ағаш бітімінің орта жағдайларына сәйкес болу
дәрежесіне байланысты.
Г.Ф.Морозовтың дарындылығы әсіресе ол жасап шығарған орман
типтері туралы ілімде анық көрінді. Бұл ілімді жалпы біздің елде де және
шетелде де мойындады. Ол В. Н. Сукачев, П. С. Погребняк, В. Г. Нестеров,
И. С. Мелеховтар айналасқан типологиялық бағыттардың дамуына негіз болды.
Орыс орман өсірушілері ІҮ әлемдік орман конгрессінде орыстардың
типологиялық мектебін жоғары бағалануы Г.Ф.Морозовқа міндетті.
Отандық орман өсіруде ең таңымал, А.Ф.Правдинің (1964) жай
қарағайдың түр ішілік классификациясы, ол қарағайдың 5
түртармағын(географиялық түр) бөліп көрсетті:жай ормандық,ілгекше
түрдегі,солтүстік лапландық, сібірлік және құлынды(немесе оңтүстік
далалық). Әр түр тармақтар өз ішінде климаттық экотиптерге және топырақтық
немесе эдафиялық экотиптерге бөлінеді.Мысалға, бордық қарағай (меловая)
және батпақты қарағай (болотный).
Климаттық тип (немесе географиялық бір түр) бұл ең үлкен
популяция,оның ішінде географиялық ендік пен теңіз деңгейінің биіктігі
арасында айырмашылықты анықтау мүмкін емес деп қарастыралады.
(Дж.Райт,1978).
Қазіргі түрлер концепциясы оны популяциялар жүйесі ретінде
көрсетеді
(Н.В. Тимофеев-Ресовский және т.б., 1973; Э. Майр, 1974). Негізгі орман-
түзушілерді зерттеу кезіндегі популяциялық көзқарас орман ғылымында жаңа
кезең. Орман өсіруде популяция пайдаланудың,қорғаудың және түрлі
жаңғыртудың негізгі бірлігі ретінде қарастырылады.Ағаш өсімдіктерінің
популяциялық құрылымының ерекшеліктері, олардың биоэкологиялық
өзгешіліктері-мен,өміршеңділігімен, ареал кеңдігімен анықталады.Ағаш
өсімдіктерінің популяциясы, әсіресе жай қарағайдың,дарақтардың саны бойынша
көп, ашық шекара жоқ, аралас зоналар бар. Ареал деңгейінде тұқымқуалаушылық
қасиеттер мен белгілері физ-географиялық жағдайлардың өзгеруіне байланысты
өзгереді. Жай қарағайдың географиялық өзгергіштігін ескере отырып, бұрынғы
Кеңес Одақ территориясында 85 орман аудандары құрылған еді .
3 Шаруашылықтың қысқа сипатамасы
3.1 Табиғи-климаттық жағдайы
Шығыс Қазақстан облысы-Қазақстан Республикасының ірі
өнеркәсіптік, ауылшаруашылық аймақтардың бірі, жалпы ауданы 28051,2 мың га.
Территориясы 40 0-тан 510 –ке дейінгі ендікте және 760-тан -860 –ке дейінгі
шығыс бойлықта орналасқан.
Рельефі жоғарғы, орта және төменгі таулармен, тау бөктеріндегі
және тау араларындағы кең алаңдармен сипатталады. Абсолюттік биіктік
батыста 250 м-ден, оңтүстік-шығыста 2962 м дейін және шығыста 4506 м дейін
өзгереді.Облыстың климаты шұғыл континенталды, суық қыспен және ыстық
құрғақ жазбен сипатталады.
Таулы және тау бөктеріндегі аудандарда континенталдық климат
біршама әлсірейді.Ең суық ай қаңтар, орташа айлық температура -15-200 С
солтүстігінде, -140 С оңтүстікте.
Қар жабындысы облыстың солтүстік және орталық аудандарында қазан
айының аяғында, қараша айының басында,ал қараша айының аяғында оңтүстік
бөлігінде түседі. Облыс бойынша қар жабындысының биіктігі біркелкі емес, 15
см-ден аспайды, бірақ 80 см-ге дейін жетуге мүмкін.
Тұрақты қар жабындысының болу аралығы (қарашадан наурыз аралығы)
105-180 күн арасында ауытқиды. Кейбір қыстарда төмен ауа температурасы және
әлсіз қар жабындысымен қатар келгенде, топырақ қабаттарының терең қатып
қалуы байқалады. Облыс территориясында суық уақыт аралығы (ауа
температурасы 00 С төмен) 160-170 күн,ал оңтүстік бөлікте 135-155 күн.
Ең жылы айдың-шілденің орташа ауа айлық ауа температурасы-
облыстың таулы бөктерлерінде және таулы аудандарында 18-19 0 С, ал
жазықтарда- 20-220 С және ең оңтүстік бөлігінде-230 С. Кейбір жеке жаз
күндерінде ауа температурасы 40-430 С дейін көтеріле алады. Орташа жылдық
ауа температурасы 30 С тан 2,80 С аралығында. Жылу уақыт аралығы- аймақтың
көп бөлігінде 195 -205 күнге дейін және 210-230 күн оңтүстікте.
Облыстың оңтүстігінде теріс температурадан оң температураға
ауысу наурыздың соңы-сәуірдің басына, ал басқа территориясында-сәуірдің
басына келеді. Ауа температурасының тұрақты ауысуы әр 100 С-қа сәуірдің
соңы-мамырдың басында облыстың жазықтық бөлігінде және мамырдың бірінші
бөлігінде-тау бөктерінде және тау бөліктерінде орын алады. Аязсыз уақыт
аралығы облыс бойынша 90-105 күн ауада және 80-135 күн топырақта.
Жазықтықта, әсіресе оңтүстікте бұл периодқа,температурасы 100 С-
тан жоғары күндер, ал ұсақ шоқыда температурасы 15 0 С жоғары күндер сәйкес
келеді. Тәулік арасында температураның шұғыл ауытқулуларына байланысты
жылдың жылу уақытында аязсыз период орта тәуліктік температура 100 С
көтерілген уақыттан, біршама кеш басталады және орташа жылдық температура
100 С төмендеген уақыттан ерте бітеді.
Орташа жауын –шашын мөлшері территорияның көп бөлігінде шамамен
250 мм, бұл жаздың жоғары температурасын ескеретін болсақ,климаттың
құрғақтылығы туралы айтуға болады.
Бұл аймақ үшін жыл бойы қатты желдер тән.Орташа жылдық жел
жылдамдығы территорияның көп бөлігінде 4-тен 5мс-ке дейін және шығыста 2-
3 мс дейін төмендейді.
Шығыс Қазақстан облысының территориясының көп бөлігі далалармен
және Алтай, Саур-Тарбағатай секілді таулы жүйелерімен сипатталады. Ертістің
толығымен оң жақ бөлігі және сол жақтың бір бөлігін Алтай таулы жүйесі алып
жатыр. Оңтүстік және оңтүстік-батысында Семейдің Ертіс маңы (172,7 мың км2)
созылып жатыр, ол ұсақ тау-ұсақ тау-шоқылар-төбешікті жазықтармен
сипатталады.
Жазықтардың көбінде жусан-көде, жусан-бетеге-көкпек өседі.
Ертіс алаңы әр түрлі шөптік-астық шалдықтар және орманды тоғайлармен, Ертіс
жайылымдары бетеге және көде-бетеге шөптерімен сипатталады.
Қазақстанның орман өсіруді аудандастыру сызбасына сай (Чупахин
, 1970) және ҚР Ғылым Академиясының географиялық бөлімінің мәліметтері
бойынша филиал территориясы далалық зонада орналасқан, бұл зона қара-қоңыр
топырақтағы жусан-бетегелі даламен сипатталады.
Филиал территориясы Ертіс-Обь қарағай-қайың далалық ормандар
жеріне кіреді және Ертіс маңының ленталық орманына жатады.
Геоморфологиялық жақтан қарастыратын болса филиал территориясы
Ертіс маңы ойпатына жатады, ол әлсіз толқынды құмды-құмдақпен сипатталады.
Топырақ және өсімдік жабындыларының ерекшелігі жергілікті жердің рельефімен
байланысты. Территорияның көп бөлігін шымды-бор топырақтар және құмда
өсетін ленталық орман алады. Рельефтің төменгі жақтарында қайың, көктерек
кездеседі, олар аралас ағаш қауымдастығын құрайды.
Жазықтық бөлігінде қарақоңыр гумусты топырақта құмды-селеулі-
бетеге секілді өсімдіктер тобы кездеседі. Ал әлсіз айқындалған рельефта әр
түрлі шалғындық өсімдіктер көп таралған. Негізінен селеу, бетеге,
подмореник арпабас, бидайық, бұталы-тобылғы және қарағай басым
болады.Жерасты сулары жақын жерлерінде әр түрлі шөптік-асық тұқымдастар
кездеседі.
Теректі және бұтақты ормандар ауданы Ертіс өзенінің алабында
орналасқан. Өзен сағасының бір бөлігі қатты қабатты аллювимен қаланған және
кедір-бұдырлы толқынды рельефпен ерекшеленеді (өзен сағасындағы талдар және
жыралармен,құмды қайрандармен және т.б сипатталады).
Орталық бөлік топырақтың ауыр құрамымен және көл, бұлақтардың
көптігі-нен пайда болған ойыс-қиыс рельефпен сипатталады. Мезорельефтің
төменгі бөлігінде батпақты шалғындықтар кездеседі. Ағаш (терек, үйеңкі)
және талдар (итмұрын, шоқ тал,ырғай секілді және т.б) өсімдіктермен және
басқа жағалауында астық тұқымдастар және әр түрлі шөптер (арпабас, шын), ал
батпақты шалғындықтарда-қамыс, елекшөп және т.б.
Филиал орналасқан ауданның орман өсу үшін жағдайлары қатал. Жазда
құрғақшылық, аңызақ, ол өсімдіктердің су балансын бұзады.
Қысқы желдер ашық жерлерден қарды айдап алып кету
мүмкін,нәтижесінде топырақ үлкен тереңдікке қатып қалады, бұл тамыр
жүйесінің жағдайына жаман әсер етеді. Жаз кезінде найзағай түседі, әсіресе
ұзақ құрғақшылықтан соң, орман өрттерін тудырады. Қатаң климат орман өсіру
үшін қолайсыз және осы аймақта ормандандыруды қиындатады.
Қоршаған ортаны қорғауда орманның рөлі жоғары. Орманды пайдаланудың
бес түрін бөліп көрсетуге болады:
1) ағаш өсіру
2) орманның басқа керек өнімдерін алу
3) аң, құс аулау
4) адам демалатын орын ретінде
5) орманның санитарлық –гигиеналық, топырақты қорғау, суды қорғау және т.б
функцияларын пайдалану.
Орманның санитарлық-гигиеналық рөлі шаңды, желдің жылдамдығын
төмендету, климатты жұмсартуда, жүйке жүйесін тыныштандыруда көрінеді.
Ағаштардың залалсыздандырғыш қасиеттері көптеген қауіпті микробтарды жоюға
қабілеті бар. Сол себепті курорттар, санаториялық профилактикалар, мектеп
лагерлері ормандарға жақын жерлерде орналастырылады. Семей маңындағы
қарағайлы орман ландшафты әсемдеумен қатар жоғарғыда айтылған барлық
қорғағыш функцияларды атқарады. Әсіресе Семей үшін тән жағдай орман
массивтері топырақты бекітіп, қатты желдер болғанда құрылыстың, жолдардың
жабылуын алдын алады.
Ертіс өзенінің жағаларында жапырақты ормандар су реттегіш
функция-мен қатар, ауылшаруашылық дақылдарынының, шабындықтардың, жайлымдар-
дың өнімділгін арттырады. Ертіс жағасында он шақты шаруашылық, мектеп
лагерьлері, демалу зоналары, профилакториялар орналасқан.
Тұрғындардың қажеттілігін қамтамасыз ету үшін ағаш дайындау да
маңызды рөль ойнайды.Орташа алғанда өткен тексеру аралығында филиал 15-20
мың м3 ағаш дайындады .
Ленталық бордың көлемінің шұғыл қысқаруы,орман резерваты алдына
негізігі мақсат ретінде Ертіс маңы ормандарын сақтау және көбейту қойылды.
2. Филиалдың шаруашылық-экономикалық сипаттамалары
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 шілдедегі Аса қорғалатын
табиғи территориялар туралы заңына сәйкес Ертім маңының ленталық орманын
сақтау және қалпына келтіру мақсатында Қазақстан Республикасы-ның
Үкіметінің 2003 жылғы 22 қаңтардағы №73 қаулысымен бұрынғы Беген,
Бородулиха Букебай, Долон, Жанасемей, Жарма, Канонерка, Морозовка,
Жаңашүльбі және Семейдегі орман және аң шаруашылық комитетінің мекемелері
қайта құрылып(қосылу арқылы), мемлекттік мекеме Мемлекттік орман
табиғатының резерваты Семей Орманы айналды. Орман және жануар әлемін
қорғауға арналған Семейлік мемлекттік мекеме толығымен Семей Орманы
резерватының құрамына 5 орманшылығы сақталған жеке филиал ретінде кірді.
2004 жылы Қазақстан Республикасының ауылшаруашылық
министрлігінің орман және аң аулау комитетінің 15.06.04 №122 бұйрығы
бойынша Жанасемей филиалынан Семей филиалына Ертіс орманшылығы берілді.
Қазіргі уақытта Семей филиалы 6 орманшылықтан тұрады (кесте №1)
Кесте №1.Филиалдың әкімшілік құрлымы
Орманшылық Жалпы ауданы, га Орманшылық пен филиалдың
орналасу орны
Краснокордон 20248 п. Красный Кордон
Пригород 19611 п. Аксаринск
Батпаев 18000 п. Батпай
Каштак 24769 п. Каштак
Талицк 13134 п. Талица
Иртышск 9926 п. Бобровка
Жалпы: 105688
Всего:
Филиалдың ормандары алғашқы рет 1910 жылы құрылды, содан соң 1929 жылы, сол
кезде Пригород, Озерка, Лейков орман саяжайлары құрылды. Осы жылы орман
массивтері 2х2 шақырымдық квадраттарға бөлінді. Бұл орманды орналастыру
туралы материалдар сақталмаған. Семей орман шаруашылығы ҚазССР Орман
шаруашылығының министрлігінің 30.01.47 ж №3 бұйрығы бойынша,Пригород орман
шаруашылығын қайта құру нәтижесінде п.б.
Келесі орманды орналастыру 1946-47 жж Сібір аэрофотоорман-
орналастыру мекемесімен 2 деңгейлік дәлдікпен өткізілді.Таксацияны
аэрофотосуреттерсіз жүргізілді. Бұл орманды орналастыру туралы
материалдар да сақталмаған. Келесі орман орналастыру 1961 жылы Қазақ орман
орналастыру мекемесімен 1 деңгейлік дәлдікпен жүргізілді. Таксация
аэрофотосуреттерді қолданумен жүргізілді. Бұл орман орналастыру кезінде 2х2
шақырымдық квадраттар нысанаулаушылармен әрқайсысы 4 кварталдарға бөлінді.
Осының нәтижесінде кварталдың орташа ауданы 113 га дейін болды. Осы жылы
орман массиві планшеттерге бөлінді,олардың шекаралары 1:1500 тең келетін
аспаптық дәлдікпен өлшенген. Осы кезде орман массивтерінің оңтүстік
шекаралары қалпына келтірілді. Келесі орманды орналастыру Қазақ орман
орналастыру кәсіпорнымен 1970,1981 жылдары І деңгейлік дәлдікпен,
аэрофотосуреттерді қолдана жүргізілді.
Өткен орманды орналастыру 1991 ж- Қазақ орман орналастыру
кәсіпорнымен І деңгейлік дәлдікпен 1986 жылғы ормнды орналастыру
нұсқаулықтардың талаптарына сай ауданы 95922 га, 1990жылғы
аэрофотосуреттерді пайдаланып жүргізілді.
Қазіргі кездегі орманды орналастыруды (2004ж) да, Қазақ орман
орналастыру кәсіпорнымен І деңгейлік дәлдікпен 1986 жылғы орманды
орналастыру нұсқаулығының талаптарына сай 2003 ж масштабы 1:30000
топакарталарды қолданумен жүргізілді. Планшеттерді құру үшін керек
геодезиялық негіз ретінде масштабтары 1:25000 болатын топакарталар
қолданылды. Бұрынғы Семей бас орманшаруашылық өндірістік кәсіпорынының
шекаралары және квартал нөмерлері өзгерген жоқ. Қазақстан Республикасының
Ауылшаруашылық министрлігінің орман және аң аулау шаруашылығының
комитетінің 15.06.01ж №22 бұйрығы бойынша Ертіс орманшылығында 893 га жерді
басқа жер қоланушыларға берілгендіктен, кварталдарды қайта нөмірлеу болды.
Орман қорының инвентеризациясын жербетік таксация арқылы көздік
және көздік өлшегіш әдістерді, өлшегіш таксацияны қолдану арқылы
жүргізілді.
Таксациялық көрсеткіштердің көздік анықтауын бекіту үшін биіктік
өлшегіш, полиотомерлерді қолданылған.Жүргізілген орман орналастыру бойынша
сипаттамалар 2-кестеде көрсетілген.
2кесте.Орманды орналастырудың стпаттамалары.
Көрсеткіштер өлшем БарлығыОрманшылық бойынша
бірліг
і
Краснокордон Пригород Батп
аев
Аң аулау
және орман
шаруашылық
комитеті
1 Жалпы орманның 105688
ауданы,оның ішінде 105688
1). жазықтықтағыны қоса 20248 Краснокордон 1-181
19611 Пригород 1-176
18000 Батпаев 1-160
24769 Каштак 1-219
13134 Талицк 1-115
9926 Иртышск 1-100
3. Еңбек қорғау және еңбек қауіпсіздігі.
Адам еңбегінің қауіпсіз және денсаулыққа зиянсыз жағдайда
өтуін зерттеу және шешу-жаңа технологиялар мен өндіріс жүйесін дамытудағы
маңызды шарттардың бірі.Әр түрлі өндірістегі оқыс оқиғаларды,кәсіби аурулар-
ды,аварияларды,жарылыстарды, өрттердің болу себептерін анықтау және
зерттеу,осы себептерді жоюға бағытталған шаралар мен талаптарды
дайындау,қауіпсіз және жайлы жағадйлардың кепілі.Жайлы және қауіпсіз еңбек
жағдайлары-еңбек өнімділігіне және қауіпсіздігіне,жұмысшылардың
денсаулығына әсер ететін негізгі факторлардың бірі.Сол себепті мен өз
жұмысымның тақырыбы ретінде еңбекті қорғауды алдым,әсіресе
әйелдер,жасөспірімдер және еңбек ету қабілетітері төмен адамдар
категориясын, себебі қазіргі әлеуметтік тоқырау кезінде халықтың бұл бөлігі
қауіп-қатерге төзімсіз және ерекше қорғауды талап етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамдардың негізгі
құқықтары ретінде денсаулықтарын қорғау құқығы бекітілген.Осыдан жұмысшының
денсаулығына зиянсыз және қауіпсіз жұмыс жағдайы болу керектігі туындайды,
оны бір жеке принцип және субъективті құқық ретінде Конституцияда бекіткен.
Еңбекті қорғау-еңбек ету процессі кезіндегі жұмысшылардың өмірін
және денсаулығын қамтамасыз ететін жүйе, оның құрамына құқықтық, әлеуметтік-
экономикалық, ұйымдастыру-техникалық, санитарлық-гигиеналық, емдеу-
профилактикалық, қайта қалпына келтіру және басқа шаралар кіреді. Құқықтық
формада көрсетіліп және еңбек заңдылығында бекітілген барлық нормалар еңбек
құқығының ерекше бөлімінің маңызды құқықтық институтын құрайды, бірақ мұнда
кең мағынада еңбек қорғау ретінде еңбек құқығын түсіну керек себебі оның
барлық нормалары жұмыс істеушілердің мүдделерін қорғауға бағытталған.
Ал тар мағынада еңбекті қорғау сөзін жұмыс істеушілердің өмірі
мен денсаулығын, жұмыс істеу жағдайын қамтамасыз етуге бағытталған
нормаларды біріктірген еңбек құқығының құқықтық институты деп түсінуге
болады. Ол келесі нормалар жиынтығынан тұрады:
- еңбек қауіпсіздігі және өндірістік санитария ережелері;
- ауыр,зиянды және қауіпті жағдайларда жұмыс істейтін адамдардың еңбегін
қорғауға арналған арнайы нормалар;
- әйелдердің, кәмелетке толмаған және еңбекке қабілетігі төмен адамдардың
еңбегін қорғау нормалары;
- мемлекттік қадағалау және қоғамдық бақылау органдардының қызметін және
еңбекті қорғау заңдылығын бұзғандығы үшін жауапкершелікті белгілейтін
нормалар.
Бір мақсатты көздеп біріктірілген нормалар жергілікті деңгейде,
орталықтандырылған түрде қабылданады. Алғашқы төрт топ орталықтан-дырылған
түрде қабылдануы керек, бұл қоғамдағы зиянды, ауыр немесе басқа жағымсыз
жағдайларды анықтау, оны жою, бейтарап-тандырудың бірегей стандарттарын
және мемлекет ішіндегі жалпы органдар-қадағалау органдарының қызметін
реттеу нормаларын құру үшін керек. Бірақ үшіншісін орталықтандырылған түрде
шешу оның орындалуына аз кепілдік береді, ол тек жергілікті актілерде
өндірістің қаржылық жағдайына байланысты көтерілуі мүмкін. Ал еңбекті
қорғау жұмыстарын жоспарлауды және ұйымдастыруды реттеу нормалары
керсінше,көп жағдайда әмбебап түред болады да,ұжымдық келісімшарттар,
келісімдерге кіреді. Еңбекті қорғау ережелерін бұзған үшін болатын
жауапкершілікті белгілейтін нормалар ерекше сипатта келеді. Еңбекті қорғау
институты қарастыратын басқа нормалардан ерекшелігі ол құқықтың басқа
салаларына кіреді, өйткені тиісті құқық бұзушылыққа арналған санкциялар,
тек еңбек құқығында емес, басқа құқықтың әкімшілік және қылмыстық
тармақтарында кездеседі. Институтың барлық нормаларын ескере отырып,
еңбекті қорғаудың нормативтік актілеріне кіреді:
- еңбек қауіпсіздігін стандарттау жүйесінің стандарттары (мемлекет-
тік,салалық.өндірістік стандарттар);
- санитарлық ережелер, нормалар және гигиеналық нормативтері;
- іске асыру және қауіпсіз пайдалану ережелері (өрттік, ядролық,
радияциялық , лазерлік, биологиялық, техникалық, жарылыс немесе
электрқауіпсіздігі);
- еңбекті қорғау ережелері және еңбек қорғау нұсқаулары.
Қазақстан Республикасының еңбекті қорғау заңнамасында біздің
заңнамамыздың тарихында бірінші болып, жұмыс істеушінің еңбегін қорғаудың
субъективті құқығын ашып көрсетті.
Жұмыс істеушінің еңбегін қорғау құқығы, әр жұмысшы еңбегін
қорғалуына құқығы, оның ішінде:
а) өндірістік жарақатқа, өндірістік ауруға немесе жұмыс қабілетінің
төменденуіне әкелетін зиянды және қауіпті өндірістік факторлардан
қорғайтын жұмыс орнына;
б) зияндылықты төлеу, егер ол еңбек істеу кезінде болған жарақаттан,
өндірістік аурудан немесе басқа денсаулықты зақымданудан болса;
в) жұмыс берушіден немесе мемлекеттік және қоғамдық органдардан жұмыс істеу
орындағы еңбекті қорғау және жұмыс жағдайы туралы, денсаулықты зақымдайтын
қатер туралы, сонымен қатар зиянды және қауіпті өндірістік фактордан қорғау
шаралары туралы ақпарат алуға;
г) өміріне және денсаулығына тікелей қауіп төндіретін жұмыстардан, сол
қауіпті жойғанша істеуден бас тартуға;
д) жұмыс істеушінің ұжымдық және жеке басты қорғау жабдықтармен қамтамасыз
етілуі;
е) жұмыс берушінің ақшасына еңбектің қауіпсіз әдіс, тәсіліне үйренуге;
ж) жұмыс берушінің ақшасына қайта мамандандырылуына,егер өндірістің,
цехтың, жұмыс орнының тоқтау жағдайында және еңбек жағдайының
қанағаттандырылмайтын деңгейде болғанда,сонымен қатар ондірістегі оқыс
жағдайдан немесе кәсіби аурудың нәтижесінде еңбек қабілетінің төмендеуіне
әкелсе;
з) еңбек жағдайын және еңбекті қорғауды мемлекттік қадағалау және бақылау,
қоғамдық бақылау органдарының инспектрлік тексеруі,оның ішінде жұмыс
істеушінің сұрауы бойынша жүргізу;
и) тиісті мемлекеттік органдарға, кәсіби одақтарға,құзіретті органдарға
жұмыс жағдайының, еңбек қорғауының қанағаттандырылмайтындығы туралы арыз
жазуға;
к) еңбек жағдайын,еңбек қорғауды жақсарту туралы жиындарға қатысуға құқылы.
Орман шаруашылығындағы жалпы қауіпсіздік талаптары.
Орман кесу жұмыстарына жасыы 18 жастан төмен емес, медициналық
куәландырудан және жұмыс орнына жолнұсқадан өткен адамдар жіберіледі.
Жұмысшы жолнұсқаларды: кіріспе, бірінші жұмыс орнында және қайталау,
жоспардан тыс кез келген уақытта алады. Орман кесуде механикандырылған
құрылғыларды басқаратын адамдарда, оларды жүргізуге құқық беретін куәлігі
болу керек.
Жұмысқа жіберу және әр механизмге немесе машинаға тиісті
адамдарды бекіту өндірісті басқарушының бұйрығымен жүргізіледі. Орман кесу
орны орналасқан әр участікке жергілікті рельефке, машиналар жабдықтарына,
еңбекті ұйымдастырылуына байланысты технологиялық карталар жасалады.
Технологиялық картаны шебердің қатысумен орманшы құрайды және өндірістің
бас инженері бекітеді. Орман кесу жұмыстарын технологиялық картасыз жасауға
немесе одан шегерілуге жол берілмейді.
Технологиялық картаға кіру керек: орманды кесетін жердің
сипаттамасы, орманды таситын жер, орманды тиеу, құрылғылардың орналасуын
көрсете-тін сызба.
Ағашты кесу кезегі, жұмысшылардың орналасуы немесе жұмыс істеудің
қауіпсіз әдістері көрсетілген технологиялық нұсқаулар.
Технологиялық карта бекітілген соң, шебер онымен орман кесуде
істейтін жұмысшыларды таныстырады,бригадирлерге қол қойғызады және оған
орман кесудің технологиялық сызбасын береді. Орманда күтімдік кесуді
құрамында екі адамнан төмен емес бригадаларға рұқсат етіледі, олардың
біреуіне қай ағашты кесу, қай бағытта кесуді таңдап бастық қызметін
атқарады.
Жұмысшылар,шеберлер және орман кесуге келген басқа тұлғалар қорғағыш
каскада болу керек. Орман кесуде және санитарлық кесуде жұмыс істейтін
жұмысшылар рнайы киімде және арнайы аяқ-киімде, қолғапта болу керек,
оларды кәсіпорынның әкімшілігі бекіткен нормаға сай беріледі,сонымен қоса
шу, дірілге қарсы жеке қорғау жабдықтарын және басқа құрылғыларды қоладану
керек .
Орман кесуде жұмыс істейтін әр бригада да демалу,жылыну үшін
үймен, ыстық тамақпен,ауыз сумен және бірінші медициналық көмек көрсететуге
арналған дәрі қораппен қамтамасыз етілуі керек. Таулы жерде орман кесуде
орманды құлату, жиілету, бұтақтарды кесу, желдің жылдамдығы 8.5 мс, ал
жазықтықта желдің жылдамдығы 11мс-тан жоғары болғанда рұқсат етілмейді.
Орман кесу жұмыстары қатты жауын,найзағай,қатты қар жабқанда, қалың туманда
тоқтатылады.
Пайдалануда жүрген машиналар, жабдықтар техникалық шарттарға
және шығарушы зауыттың пайдалану нұсқасының талаптарына сәйкес жүргізілу
керек. Қол жабдықтары мен сайманда келесі талаптарға сай болу керек.
Құлатқыш ашалардың, күректердің және басқа құрал-саймандардың
саптары берік, тегіс немесе металдық бөлікпен берік қосылу керек.
Балтаның саптары тегіс және құрғақ,қатты ағаштан жасалып,соңы
қалыңдау болу керек, саптау бұрышы, жарғыш үшін-88% ,орман шабуға арналған
балта үшін -86% және бұтақкескіш-84%.
Жұмыс орының тұрғылықты орнынан 3 км қашықтықта болса және қоғамдық
көлік болмағанда,жұмысшыларды жұмысқа және үйге өндіріс ақшасына арнайы
жабдықталған, техникалық жарамды көлікте және адамдарды тасымалдау
ережелеріне сай жүргізлуі керек. Адамдарды тасымалдауға арналмаған көлікте
тасымалдауға тиым салынады.
Адамдарды өзендер,көлдер және т.б су бөгеттері арқылы тасымалдау
арнайы өздігінен жүретін кемелерде немесе арнайы осы үшін жабдықталған
қайықтарда, паромдарда, тасымалдау ережелерін сақтай жүргізіледі.Өткелдегі
моторлы және ескекті қайықтарда міндетті түрде кезекші болу керек. Қайықтар
құтқарушы леермен және келесі жабдықтармен қамтамасыз етілу керек:
құтқарушы дөңгелек немесе көтеруші күші 0,14 кН болатын Суслов шарын
қайықта көрсетілген жүккөтергіштікке сай адамдар саны тиісті берілу керек,
1 м Александровтың құтқарушы білтемен, 1 қосымша ескек, суды төгу үшін
арналған ожау, 1шам, 1 багор және 1 металдық басы бар сырғауыл болу керек.
Әр түрлі тереңдіктегі мүмкін болатын адамдардың максимальды саны
ватер сызығында санмен көрсетілуі керек.
Ескекті және моторлы қайықтарды құрғақ борттың биіктігі ең төмен
бөлігінде желсіз немесе әлсіз желде 20см төмен болмау керек. Су бетінде
болқын болған жағдайда қайықты толтыру нормасы азайтылып,құрғақ борттың
биіктігі 40см төмен болмау керек. Құрғақ борттың 20 және 40см биіктігін
көрсететін ватер сызығы өшірілмейтін бояумен сызылу керек.Қайықты асыра
толтыруға жол берілмейді.Өзенде бөгеті көп және қарқынды ағаш
кесінділерінің қозғалысы, мұз жүргенде, жел жылдамдығы 8,5 мс жоғары
болғанда және қалың туман кезінде өтуге рұқсат етілмейді.
Әр жарақат туралы жәбірленген немесе көрген адам тез арада
шеберге, басқа тікелей жұмысты басқарушыға хабарлау керек, олар міндетті
түрде жәбірленген адамға тез арада бірінші көмек көрсету және оны
медсанитарлық бөлімге немесе басқа емдеу мекемесіне жеткізуге, орманшы
немесе басқа бастыққа болған оқыс оқиға туралы хабарлауға,жұмысшы орынды
тергеуге дейін сол қалпында сақтау және құрал-жабдықтарды оқиға болған
жағдайдағыдай қалпында қалтыру (егер ол адам өміріне, денсаулығына әсер
етіп, аварияға әкелмесе). Оқыс оқиға туралы кәсіпорын бастығына және
кәсіподақ комитетіне хабарлау керек.
Барлық жұмысшылар бірінші дәрігерлік көмек көрсетудің әдістерін
білу керек. Барлық жұмысшылар өңдірістегі еңбек тәртібінің ережелерін
орындау керек.Темекі тартуға тек арнайы орындарда рұқсат етіледі. Жұмыс
істеу орынында мас адамдардың және арақ ішуге тиым салынады. Тәртіпті
бұзған адамдар нұсқанама сай, әкімшілік және тәртіптік жауапкершілікке
тартылады, егер олардың заң бұзушылығы қылмыстық жауапкершілікке
тартылмаса. Нұсқанаманың талаптарын орындалау оны білмеумен ақталынбайды.
Орман кесуде жұмыс істейтін тракторлар мен басқа машиналарда
өтсөндіргіш және өрткеөарсы жабдықтар болу керек.
Орманда жұмыс істемейтін тракторлардың пайдаланған газды шығару
трубасы шоқ сөндіргішпен жабдықтар керек, тракторларға және басқа
машиналарға жанармай құю тек механикандырылған құюшы жабдықтардан жүргізілу
керек.
Жылдың суық уақытында двигательдердегі, жүргізушігі мостың,
картердегі жағармайды ашық отпен қыздыруға болмайды.
Арбасында оңай жанғыш материалдар бар автомобильдер,
тракторларды және ішінде адамдар бар автомобильдер, автобустарда жанармай
құюға тиым салынады. Найзағай кезінде және ол жақындағанда ашық мұнай
өнімдерімен құю-толтыру жұмыстарын, машиналарға жанармай құю тоқтатылады.
Электргаз дәнекерлеушіні дала жағдайында машиналарды жөндеуге
қоланған кезде, құру жұмыстары тоқтатылу керек.
Машиналарды жуу, тазалау, техникалық жөндеу жұмыстары тек
сөндірілген двигательдерді жүргізіледі.
Орманда жұмыс істеу кезінде от жағудың жалпы өрт қауіпсіздік
ережелерін сақтау керек. Өрт және жарылыс қауіпсіздіген қамтамасыз ету
үшін, жанармай құю кезінде темекі тартуға, жанармайды трактор кабинасында
сақтауға, жанғыш материалдар сіңген киімде жұмыс істеуге, жанармайдың ағып
тұруына жол берілмейді.
Дала жағдайында тракторлар мен машиналардың уақытша тұрақтары
құрғақ шөптен тазаланып,ені 1 м болатындай жолақ ретінде жыртылуы керек
және материалдар қоймаларына, шөп маяларына, орман екпелеріне 20 м-ден
жақын болмау керек. Қауіпсіздік және өндірістік санитария талаптарына сай
келмейтін тракторлар мен механизмдерлі пайдалануға жібермек. Қайта құрылып,
жиналған машиналар, механизмдерді комиссия алдында сынақтан өткенше
пайдалануға жібермеу. Машиналар, жабдықтар, механикандырылған саймандарда
паспорт және пайдалану нұсқасы болу керек және оны жұмыс процессі кезінде
сақтау керек.Машиналардың жабындысының түстік, сигналдық реңі, қауіпсіз
белгілері ГОСТ 124026-76 талаптарына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Малшаруашылығы және агрономия кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Орындаған:Байжулдинов. А. Е-
531 тобының студенті
Ғылыми жетекші: Кожебаев Б.Ж.
Семей 2008
Мазмұны
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...3
2. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
3. Шаруашылыққа қысқа сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3.1 Табиғи-климаттық жағдай
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
3.2 Шаруашылық-экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3.3 Еңбек қорғау және техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
3.4 Орманды қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..27
4. Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..37
4.1 Зерттеудің мақсаты мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...37
4.2 Зерттеу материалы және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 37
4.3 Зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...41
5.
Тұжырымдама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
6. Қорытынды және ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
7. Қолданылғын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
Қосымша
1 Кіріспе
Қазіргі кезде орманды пайдалану көлемдері өсті, оның сапалы
өзгеруі өтіп жатыр ,бұл негізгінен жаңа машиналарды және технологияларды
қолдануға байланысты.Ормандардың біршама аудандары шабылып жатыр . Алдын
ала есептеулер бойынша, біздің ғаламшарда жыл сайын ауданы 10 млн га
асатын орман шабылады.
Ал жыл сайынғы әлемнің маңызды аудандарындағы ормандардағы
өрттер саны одан да көп, бірақ жалпы алғанда жану көлемі техникалық алға
басуға байланысты төмендеу байқалады.
Осыдан орманы шабылған және жанған аудандарда орманды бұрынғы
қалпына келтіру қажеттілігі туындайды. Бұл қазіргі заманның ғаламдық
проблемасы .
Орман шаруашылықтарындаорманды қалпына келтіру ерекше орын
алады – себебі бұл мемлекетіміздің үлкен шаруашылық мақсаты және сонымен
қоса оны орындау жұмыстардың масштабтылығына байланысты, ғаламдық
проблеманы шешуге өз үлесімізді қосамыз .
Орманды қалпына келтіру мәселелерін дұрыс шешу,ағашпен және
орманның басқа өнімдерімен үздіксіз қамтамасыз етумен, сонымен қоса
орманның қорғағыштық, рекрециялық және басқа функцияларымен тікелей
байланысты, бұл орманның биосфераның маңызды құрамдас бөлігі ұғымынан
туындайды.
Орманды қайта жаңарту, оның басты компоненті –ағаш өсімдіктерінің
қалпына келуін білдіреді.
Ал ол болса, басқа компоненттердің –орманға тән топырақ жабындысы-
ның, саңырауқұлақтар және бактериальды флораның және т.б пайда болуына
әкеледі. Сондықтан орманды қайта жаңарту ұғымын кең мәнде биогеоценоздың
немесе экожүйе тұрғысынан қарастыруға болады,яғни орман қоғамдастығының,
орман биогеоценозының немесе орман экожүйесінің қайта жанаруы деп.Тәжірибе
жүзінде орманның қайта жаңаруы ағаш өсімдіктерінің қалпына келуі және жас
ағаш өсінділерінің болуы, оның сипаты (шығу,тап, өздігінен өскен, көшеттер,
өсуі, олардың санын орналасуы, олардың тұқым бойынша таралуы,жағдайы)
бойынша бағаланады.
Орманды қалпына келтіру-көп жақты проблема,оның ішінде әсіресе
табиғи, техникалық, технологиялық, экономиялық және әлеуметтік жақтарды
бөліп көрсетуге болады.
Орманды қалпына келтіру табиғи,жасанды және аралас деп бөлінеді.
Орманды табиғи қалпына келтіруді екі мәнде түсінуге болады:
1) өздігінен қалпына келтіру процессі ретінде, ол орманда сұрапыл
(стихиялы) түрде,ағаш өсірушуінің әсерінсіз, бірақ ол белгілі
заңдылықтарға бағынады,оларды білу арқылы қайта жаңарту мәселелерінің кез
келген түрін шешуге болады;
2) реттелетін процесс ретінде, ағаш өсіруші бағыттайтын, яғни былай
айтқанда, табиғи жаңартудың бір әдісі ретінде қарастыруға болады, ағаш
өсіруші табиғи жаңартудың бағытын анықтайды және оны әдіс ретінде
қолданып, ағаш тұқымының өсуі үшін қолайлы күтімдік кесудің әдістерін
және тұқым беретін ағаштарды таңдайды, топырақ үстін және топырақты
дайындайды, орман кесу кезінде өсінділерді сақтау шараларын ойластырады.
Табиғи қайта жаңарту әдісінде ағаш тұқымдарының биологиясын және
экологиясын, табиғи және экономикалық жағдайларды, кесу тәсілдерін
ескеретін әдістерді қолдану қарастырылған. Сөйтіп,орманды табиғи қайта
жаңарту басқарылатын процесс және әдіс ретінде қайта жаңартудың активті
түріне жатады.
Ал жасанды қайта жаңарту кезінде қазіргі әлемдік ағаш өсіруде
ортақ тенденция байқалады,бұл біртіндеп көшет отырғызуды көбейту. Бірақ егу
және отырғызу қатынастары әр түрлі болуы мүмкін, бұл тұқымға, табиғи
жағдайларға, тұқыммен және отырғызылатын материалмен қамтамасыз етілуіне,
техниканың мүмкіндіктеріне байланысты.
Аралас қайта жаңарту бір учаскіде табиғи және жасанды қайта
жаңарту-ды бірдей қолдану болып табылады және әр түрлі нұсқада берілуі
мүмкін. Бұл әдістің бірталай жақсы жақтары бар, бірақ ол сұрапыл
жағдайлардың болуын ескеру керек, яғни қанағаттырылмайтын нәтижелерді алуды
(мысалға,қарағайдың өсуін табиғи қайта жаңарту нәтижесінде шыққан қайың
басып тастау мүмкін) сондықтан бұл процеске ағаш өсірушінің уақытында
кіріскені керек.
Орманды қорғау және көбейту-жалпы халықтық іс. Орманды сақтау
және көбейту тек қана халық шаруашылын ағаш және басқа бағалы өнімдерімен
қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қоса жануар әлемінің, табиғи су
қоймаларында балықтың сақталуына және көбеюіне,климаттың жақсаруына
әкеледі. Осы арқылы адамдардың өмір сүру жағдайлары жақсарады.осы орайда
орманды қорғауға ертеден көп көңіл бөлінген. Петр І 1701 жылы өзендердің
бассейндеріндегі орманды кесуге тиым салды.Сонымен қоса ол қорғауға
алынған ағаш түрлерін, орман алаңдарын анықтады. Малды бақташысыз жаюға
тиым салынды. Қазан және Нижнегородтағы орманды кескен үшін қатаң жаза
тағайындады.1722 жылы Петр І орман шаруашылығында маңызды реформаны
жүргізді, бұл реформа орман шаруашылығын министр бастаған жеке бір сала
ретінде арнайы басқарманың қалыптасуына негіз болды.
Орман шаруашылығының жұмысшылары орманды қалпына келтіру, орман
қорын тиімді пайдалану,ағаш дайындау кезінде оның шығымын азайту,
тасымалдауға және өңдеуге, орман өнеркәсіптерін орман қорына жақын етіп
орналастыруға байланысты көптеген қиын мәселелердің сәтті шешімін тауып
жатыр.
Орман өсірудің негізгі проблемасы-біздің орман байлығымызды
көбейту және оның өнімділігін арттыру-ғылыми негізде дайындалған арнайы
шаралар арқылы шешіліп жатыр. Бұл проблеманы шешудегі жетістіктер орман
шаруашылығын жүргізу ережелерін терең және мықты түсінуге тікелей
байланысты.
Ормандағы шаруашылық әдістер мен тәсілдер орман биологиясы
бойынша арнайы білімдерді-орман екпелерінің өмірі туралы білуді талап
етеді.
Ағаш өсірушілердің оңды ісін бағалауға келмейді. Ағаш өсірушінің ұлылығы
мынада жатыр,ол өзінің күнделікті жұмысында өзі көрмейтін және қолданыла
алмайтын затты өсіп шығарады, бірақ оны ұрпақтары алғыс айта отыра
бағалайды.
Ағаш өсірушінің қызметін чеховтың кейіпкері Астровтың
сөздерімен сомдауға болады: менің қолымен өсірілген жас орманның шуын
естігенде, мен климаттың кішкене болса да менің қолымда екенін сезем және
мың жыл өткен соң адамдар бақытты болса,оған мен кішкене кінәлі болуға
бақытты болам.Мен қайыңды салып, одан куейін оның өсіп келе жатқанын
көргенде, менің кеудем мақтанышқа толады .
Иә,орман тек қана ағаш және басқа өнімдердің көзі емес,тек адам
өмір сүретін ортаның компоненті ғана емес. Орман-бұл талай жазушыларды,
ақындарды, суретшілерді және композитерлерді толғандырған сұлулықтың көзі.
Алғашқы музыкалық әуендер құстардың әндеріне, жапырақтардың
қозғалуына,шегірткелердің зуылдауына,бұлақтардың гүрілдеуіне еліктеуден
пайда болған шығар. Әр қашан және әр жерде музыканың негізгі көзі табиғат,
оның ішінде орман болып келеді. Орманға өздерінің тамаша суреттерін
Васнецов,Саврасов,Попов және Левитан, т.б суретшілер арнаған. Шишкин да
орыс орманының әншісі болған .
2 Әдебиетке шолу
Ғалымдар мен философтардың айтуы бойынша б.д.д Ү ғ жер өндеушілер
орманды өздерінің ағаш материалдарына қажеттілігін қамтамасыз ету үшін
өсірген. Өркениеттің дамуына байланысты орманды пайдалану бағытталған
түрде болды. Біздің дәуірімізге дейінгі ІҮғ. кітаптарында орманды пайдалану
және орман босаған жерді қалпына келтіру туралы шаралар сипатталған.
Орманды өсіру туралы ережелер әр түрлі энциклопедияларда (ІХ-Х
ғ.ғ) келтірілген. Мемлекет тарапынан орман ісіне деген қызығушылық ПетрІ
кезінде басталады. Ресми бұйрықтарында ПетрІ орманның мемлекет үшін
маңыздылығын көрсетіп кеткен.
Ормандар кеме флотын дамыту үшін керек болған.Бірақ ғылымдағы
адамдардың ойлары тек орманды адамдар қажеттілігі үшін қолданумен шектеледі
деген оймен тұрып қалған жоқ. Орманның суқорғауда, суреттеуде, топырақты
қорғауда, климатты жақсартуда маңызы зор екені туралы ойлар пайда болды
және олар дәлелденді .
Ағаш өсіру ғылымының негізін өздерінің еңбектерінде ұлы орыс
ғалымдары М.В.Ломоносов, А.Л.Нартов, А.Т.Болотов және т.б салды.
Орманды өсіру ғылымы тез қарқынмен дамыды.1804 жылы бірінші,орман
өсірудің негіздері жазылған кітап шықты, авторы Е.Ф.Забловский.
Орман өсірушілер баспадан шыққан А.В.Теплухов, А.Варгал,
П.Перелыгин, Д.И.Менделеев, В.В. Докучаевтың еңбектерімен танысты.
ХІХ ғ.ортасында және екінші жартысында орман ғылымында В.Шелгунов,
М.К.Турский, Ф. К. Арнольд, Д. М. Кравчинский, А. Ф. Рудзкий және т.б.
еңбектері белгілі болды.ХІХ ғ.соңы мен ХХғ.басында оларға Н. С. Нестеров,
Г. Н. Высоцкий, Л. И. Яшнов, М. Е. Ткаченко, В. Н. Сукачевтың және т.б
еңбектері қосылды .
Орыстың орман туралы ғылымының пайда болуына және дамуына үлкен
үлес қосқан профессор Г.Ф.Морозов, оның жүзжылдық мерейтойын 1967 ж
тойланылып кетті. Оның Орман туралы ілімі 1912 ж және 1949ж аралығында
жеті рет басылып шығарылды. Г.Морозовтың Орман туралы ілімі атты
кітабының бағалығы мынада жатыр, әлемде бірінші рет орман өмірінің
теориясы берілді. Өзі бақылаған нақты материалдар және орыс, шетел
зерттеушілерінің материалдары негізінде Г.Ф.Морозов орманның даму және оның
пайдалану барысында қалпына келтіру заңдылықтарын анықтап, зерттеді . Ол
орманды географиялық құбылыс ретінде қарастырды.
Орман өсіруде жиналған тәжірибе негізінде мынаны көруге
болады,қарағайды қайта жаңарту кезінде негізгі орынды орман дақылдары алу
керек. Бірақ оны өсіруге байланысты кейбір сұрақтар, мысалы құмды
топырақтарды дайындау, басқа тұқымдармен араластыру, орманның қалыңдығы
және егу орындарын орналастыру секілді,әлі күнге дейін орман өсірушілер
арасында қызу талқылануда.
Өміршенді және жоғары өнімді егінділерді салу кезінде маңызды
рөлді әр түрлі жағдайларда өсетін орман тұқымдарының дәнінің шығу тегі
алады.
(Вересин, 1946. Носков, 1959, Поджаров, 1971). Дәндерді таңдау кезіндегі
қателік дәл сол кезде емес, тек біраздан соң анықталады,сондықтан ағаш
өсірушілер кез келген дәнді қолдануынан болатын эффекті білу және болжау
керек. Орманды зонаның Орталық бөлігінде, Усман борында оңтүстік бөлігі),
жай қарағай дақылдарын сау технологиясы бойынша туындайтын сұрақтарға жауап
беруге арналған бірегей объектілер орналасқан. Олар жоғарыда айтылған
бағыттар бойынша зерттеулер жүргізуге мүмкіндік береді. Орман өсіру
тарихында бірінші рет организмдер мен ортаның бір тұтастығы туралы қағида
айтылды.
Орман сыртқы ортамен үздіксіз байланыстағы тірі организмдердің
күрделі тұрғылықты жері ретінде қарастырылды. Орман туралы түсінікке бір-
бірімен және қоршаған ортамен әрекеттесетін және үздіксіз өзгерісте болатын
жануарлар мен өсімдіктер қоғамдыстығы ретінде берілді. Г.Ф.Морозов бойынша
орман географиялық құбылыс.
Ч.Дарвинның көзқарастарына негізделе отырып Г.Ф.Морозов орман
өмірін тіршілік үшін күреспен байланыстырды, бұл табиғи сұрыпталуға
әкеледі деп ойлады. Ағаш өсімдіктерінде индивидуальды өзгергіштік түрі
қатты дамыған. Табиғи сұрыптау процессі ағаш тұқымдарына тән. Ортаның
жағдайына бейімделе алған организмдер тірі қалады, бейімделе алмағандар
өледі. Ағаш тұқымдарында аналық және аталық белгілер тұқым қуалайды, ал
ағаштардың қасиеттерінің өзгергіштігіне шек жоқ.
Қазіргі орман өсіру үшін Г.Ф.Морозов тұжырымдаған ереженің
маңызы зор, ағаш тұқымдарының орта жағдайларына сәйкестігі туралы ереже.
Тек ағаш тұқымдарының өсетін орын жағдайларына сәйкес болғанда ғана оң
нәтиже алуға болады, яғни жоғары өнімді орман.
Орманды қозғалмалы тепе-тең жүйе деп көрсете отырып, Г.Ф.Морозов
орман өміріне белсенді қатысып, табиғи сұрыпталуды жасанды жолмен реттеу
керек деп санаған. Ол орман өсіруде жаңа бір бөлім әдейі сұрыптаудың пайда
болуына сетігін тигізді, бұл сұрыптау табиғи сұрыпталуды шарттарға сай
және шаруашылыққа керек етіп реттеу туралы пән. Осыған орай орман табиғатын
терең зерттеу және оған орман дақылдарының селекциясы, күту мақсатында кесу
және басқа шаралар арқылы белсенді әсер ету,оның орман туралы ілімнің
негізі болды.
Профессор Г.Ф.Морозов ағаш тұқымдарының ауысуы туралы ілімнің
негізін қалаушы.Оның айтуы бойынша, табиғатта бәрі өзгереді, ауысады.
Орманда, кейбір формаларда тұрақты болуына қарамастан,осы заңға бағынады.
Орманның өмірге деген қабілеті ағаш бітімінің орта жағдайларына сәйкес болу
дәрежесіне байланысты.
Г.Ф.Морозовтың дарындылығы әсіресе ол жасап шығарған орман
типтері туралы ілімде анық көрінді. Бұл ілімді жалпы біздің елде де және
шетелде де мойындады. Ол В. Н. Сукачев, П. С. Погребняк, В. Г. Нестеров,
И. С. Мелеховтар айналасқан типологиялық бағыттардың дамуына негіз болды.
Орыс орман өсірушілері ІҮ әлемдік орман конгрессінде орыстардың
типологиялық мектебін жоғары бағалануы Г.Ф.Морозовқа міндетті.
Отандық орман өсіруде ең таңымал, А.Ф.Правдинің (1964) жай
қарағайдың түр ішілік классификациясы, ол қарағайдың 5
түртармағын(географиялық түр) бөліп көрсетті:жай ормандық,ілгекше
түрдегі,солтүстік лапландық, сібірлік және құлынды(немесе оңтүстік
далалық). Әр түр тармақтар өз ішінде климаттық экотиптерге және топырақтық
немесе эдафиялық экотиптерге бөлінеді.Мысалға, бордық қарағай (меловая)
және батпақты қарағай (болотный).
Климаттық тип (немесе географиялық бір түр) бұл ең үлкен
популяция,оның ішінде географиялық ендік пен теңіз деңгейінің биіктігі
арасында айырмашылықты анықтау мүмкін емес деп қарастыралады.
(Дж.Райт,1978).
Қазіргі түрлер концепциясы оны популяциялар жүйесі ретінде
көрсетеді
(Н.В. Тимофеев-Ресовский және т.б., 1973; Э. Майр, 1974). Негізгі орман-
түзушілерді зерттеу кезіндегі популяциялық көзқарас орман ғылымында жаңа
кезең. Орман өсіруде популяция пайдаланудың,қорғаудың және түрлі
жаңғыртудың негізгі бірлігі ретінде қарастырылады.Ағаш өсімдіктерінің
популяциялық құрылымының ерекшеліктері, олардың биоэкологиялық
өзгешіліктері-мен,өміршеңділігімен, ареал кеңдігімен анықталады.Ағаш
өсімдіктерінің популяциясы, әсіресе жай қарағайдың,дарақтардың саны бойынша
көп, ашық шекара жоқ, аралас зоналар бар. Ареал деңгейінде тұқымқуалаушылық
қасиеттер мен белгілері физ-географиялық жағдайлардың өзгеруіне байланысты
өзгереді. Жай қарағайдың географиялық өзгергіштігін ескере отырып, бұрынғы
Кеңес Одақ территориясында 85 орман аудандары құрылған еді .
3 Шаруашылықтың қысқа сипатамасы
3.1 Табиғи-климаттық жағдайы
Шығыс Қазақстан облысы-Қазақстан Республикасының ірі
өнеркәсіптік, ауылшаруашылық аймақтардың бірі, жалпы ауданы 28051,2 мың га.
Территориясы 40 0-тан 510 –ке дейінгі ендікте және 760-тан -860 –ке дейінгі
шығыс бойлықта орналасқан.
Рельефі жоғарғы, орта және төменгі таулармен, тау бөктеріндегі
және тау араларындағы кең алаңдармен сипатталады. Абсолюттік биіктік
батыста 250 м-ден, оңтүстік-шығыста 2962 м дейін және шығыста 4506 м дейін
өзгереді.Облыстың климаты шұғыл континенталды, суық қыспен және ыстық
құрғақ жазбен сипатталады.
Таулы және тау бөктеріндегі аудандарда континенталдық климат
біршама әлсірейді.Ең суық ай қаңтар, орташа айлық температура -15-200 С
солтүстігінде, -140 С оңтүстікте.
Қар жабындысы облыстың солтүстік және орталық аудандарында қазан
айының аяғында, қараша айының басында,ал қараша айының аяғында оңтүстік
бөлігінде түседі. Облыс бойынша қар жабындысының биіктігі біркелкі емес, 15
см-ден аспайды, бірақ 80 см-ге дейін жетуге мүмкін.
Тұрақты қар жабындысының болу аралығы (қарашадан наурыз аралығы)
105-180 күн арасында ауытқиды. Кейбір қыстарда төмен ауа температурасы және
әлсіз қар жабындысымен қатар келгенде, топырақ қабаттарының терең қатып
қалуы байқалады. Облыс территориясында суық уақыт аралығы (ауа
температурасы 00 С төмен) 160-170 күн,ал оңтүстік бөлікте 135-155 күн.
Ең жылы айдың-шілденің орташа ауа айлық ауа температурасы-
облыстың таулы бөктерлерінде және таулы аудандарында 18-19 0 С, ал
жазықтарда- 20-220 С және ең оңтүстік бөлігінде-230 С. Кейбір жеке жаз
күндерінде ауа температурасы 40-430 С дейін көтеріле алады. Орташа жылдық
ауа температурасы 30 С тан 2,80 С аралығында. Жылу уақыт аралығы- аймақтың
көп бөлігінде 195 -205 күнге дейін және 210-230 күн оңтүстікте.
Облыстың оңтүстігінде теріс температурадан оң температураға
ауысу наурыздың соңы-сәуірдің басына, ал басқа территориясында-сәуірдің
басына келеді. Ауа температурасының тұрақты ауысуы әр 100 С-қа сәуірдің
соңы-мамырдың басында облыстың жазықтық бөлігінде және мамырдың бірінші
бөлігінде-тау бөктерінде және тау бөліктерінде орын алады. Аязсыз уақыт
аралығы облыс бойынша 90-105 күн ауада және 80-135 күн топырақта.
Жазықтықта, әсіресе оңтүстікте бұл периодқа,температурасы 100 С-
тан жоғары күндер, ал ұсақ шоқыда температурасы 15 0 С жоғары күндер сәйкес
келеді. Тәулік арасында температураның шұғыл ауытқулуларына байланысты
жылдың жылу уақытында аязсыз период орта тәуліктік температура 100 С
көтерілген уақыттан, біршама кеш басталады және орташа жылдық температура
100 С төмендеген уақыттан ерте бітеді.
Орташа жауын –шашын мөлшері территорияның көп бөлігінде шамамен
250 мм, бұл жаздың жоғары температурасын ескеретін болсақ,климаттың
құрғақтылығы туралы айтуға болады.
Бұл аймақ үшін жыл бойы қатты желдер тән.Орташа жылдық жел
жылдамдығы территорияның көп бөлігінде 4-тен 5мс-ке дейін және шығыста 2-
3 мс дейін төмендейді.
Шығыс Қазақстан облысының территориясының көп бөлігі далалармен
және Алтай, Саур-Тарбағатай секілді таулы жүйелерімен сипатталады. Ертістің
толығымен оң жақ бөлігі және сол жақтың бір бөлігін Алтай таулы жүйесі алып
жатыр. Оңтүстік және оңтүстік-батысында Семейдің Ертіс маңы (172,7 мың км2)
созылып жатыр, ол ұсақ тау-ұсақ тау-шоқылар-төбешікті жазықтармен
сипатталады.
Жазықтардың көбінде жусан-көде, жусан-бетеге-көкпек өседі.
Ертіс алаңы әр түрлі шөптік-астық шалдықтар және орманды тоғайлармен, Ертіс
жайылымдары бетеге және көде-бетеге шөптерімен сипатталады.
Қазақстанның орман өсіруді аудандастыру сызбасына сай (Чупахин
, 1970) және ҚР Ғылым Академиясының географиялық бөлімінің мәліметтері
бойынша филиал территориясы далалық зонада орналасқан, бұл зона қара-қоңыр
топырақтағы жусан-бетегелі даламен сипатталады.
Филиал территориясы Ертіс-Обь қарағай-қайың далалық ормандар
жеріне кіреді және Ертіс маңының ленталық орманына жатады.
Геоморфологиялық жақтан қарастыратын болса филиал территориясы
Ертіс маңы ойпатына жатады, ол әлсіз толқынды құмды-құмдақпен сипатталады.
Топырақ және өсімдік жабындыларының ерекшелігі жергілікті жердің рельефімен
байланысты. Территорияның көп бөлігін шымды-бор топырақтар және құмда
өсетін ленталық орман алады. Рельефтің төменгі жақтарында қайың, көктерек
кездеседі, олар аралас ағаш қауымдастығын құрайды.
Жазықтық бөлігінде қарақоңыр гумусты топырақта құмды-селеулі-
бетеге секілді өсімдіктер тобы кездеседі. Ал әлсіз айқындалған рельефта әр
түрлі шалғындық өсімдіктер көп таралған. Негізінен селеу, бетеге,
подмореник арпабас, бидайық, бұталы-тобылғы және қарағай басым
болады.Жерасты сулары жақын жерлерінде әр түрлі шөптік-асық тұқымдастар
кездеседі.
Теректі және бұтақты ормандар ауданы Ертіс өзенінің алабында
орналасқан. Өзен сағасының бір бөлігі қатты қабатты аллювимен қаланған және
кедір-бұдырлы толқынды рельефпен ерекшеленеді (өзен сағасындағы талдар және
жыралармен,құмды қайрандармен және т.б сипатталады).
Орталық бөлік топырақтың ауыр құрамымен және көл, бұлақтардың
көптігі-нен пайда болған ойыс-қиыс рельефпен сипатталады. Мезорельефтің
төменгі бөлігінде батпақты шалғындықтар кездеседі. Ағаш (терек, үйеңкі)
және талдар (итмұрын, шоқ тал,ырғай секілді және т.б) өсімдіктермен және
басқа жағалауында астық тұқымдастар және әр түрлі шөптер (арпабас, шын), ал
батпақты шалғындықтарда-қамыс, елекшөп және т.б.
Филиал орналасқан ауданның орман өсу үшін жағдайлары қатал. Жазда
құрғақшылық, аңызақ, ол өсімдіктердің су балансын бұзады.
Қысқы желдер ашық жерлерден қарды айдап алып кету
мүмкін,нәтижесінде топырақ үлкен тереңдікке қатып қалады, бұл тамыр
жүйесінің жағдайына жаман әсер етеді. Жаз кезінде найзағай түседі, әсіресе
ұзақ құрғақшылықтан соң, орман өрттерін тудырады. Қатаң климат орман өсіру
үшін қолайсыз және осы аймақта ормандандыруды қиындатады.
Қоршаған ортаны қорғауда орманның рөлі жоғары. Орманды пайдаланудың
бес түрін бөліп көрсетуге болады:
1) ағаш өсіру
2) орманның басқа керек өнімдерін алу
3) аң, құс аулау
4) адам демалатын орын ретінде
5) орманның санитарлық –гигиеналық, топырақты қорғау, суды қорғау және т.б
функцияларын пайдалану.
Орманның санитарлық-гигиеналық рөлі шаңды, желдің жылдамдығын
төмендету, климатты жұмсартуда, жүйке жүйесін тыныштандыруда көрінеді.
Ағаштардың залалсыздандырғыш қасиеттері көптеген қауіпті микробтарды жоюға
қабілеті бар. Сол себепті курорттар, санаториялық профилактикалар, мектеп
лагерлері ормандарға жақын жерлерде орналастырылады. Семей маңындағы
қарағайлы орман ландшафты әсемдеумен қатар жоғарғыда айтылған барлық
қорғағыш функцияларды атқарады. Әсіресе Семей үшін тән жағдай орман
массивтері топырақты бекітіп, қатты желдер болғанда құрылыстың, жолдардың
жабылуын алдын алады.
Ертіс өзенінің жағаларында жапырақты ормандар су реттегіш
функция-мен қатар, ауылшаруашылық дақылдарынының, шабындықтардың, жайлымдар-
дың өнімділгін арттырады. Ертіс жағасында он шақты шаруашылық, мектеп
лагерьлері, демалу зоналары, профилакториялар орналасқан.
Тұрғындардың қажеттілігін қамтамасыз ету үшін ағаш дайындау да
маңызды рөль ойнайды.Орташа алғанда өткен тексеру аралығында филиал 15-20
мың м3 ағаш дайындады .
Ленталық бордың көлемінің шұғыл қысқаруы,орман резерваты алдына
негізігі мақсат ретінде Ертіс маңы ормандарын сақтау және көбейту қойылды.
2. Филиалдың шаруашылық-экономикалық сипаттамалары
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 шілдедегі Аса қорғалатын
табиғи территориялар туралы заңына сәйкес Ертім маңының ленталық орманын
сақтау және қалпына келтіру мақсатында Қазақстан Республикасы-ның
Үкіметінің 2003 жылғы 22 қаңтардағы №73 қаулысымен бұрынғы Беген,
Бородулиха Букебай, Долон, Жанасемей, Жарма, Канонерка, Морозовка,
Жаңашүльбі және Семейдегі орман және аң шаруашылық комитетінің мекемелері
қайта құрылып(қосылу арқылы), мемлекттік мекеме Мемлекттік орман
табиғатының резерваты Семей Орманы айналды. Орман және жануар әлемін
қорғауға арналған Семейлік мемлекттік мекеме толығымен Семей Орманы
резерватының құрамына 5 орманшылығы сақталған жеке филиал ретінде кірді.
2004 жылы Қазақстан Республикасының ауылшаруашылық
министрлігінің орман және аң аулау комитетінің 15.06.04 №122 бұйрығы
бойынша Жанасемей филиалынан Семей филиалына Ертіс орманшылығы берілді.
Қазіргі уақытта Семей филиалы 6 орманшылықтан тұрады (кесте №1)
Кесте №1.Филиалдың әкімшілік құрлымы
Орманшылық Жалпы ауданы, га Орманшылық пен филиалдың
орналасу орны
Краснокордон 20248 п. Красный Кордон
Пригород 19611 п. Аксаринск
Батпаев 18000 п. Батпай
Каштак 24769 п. Каштак
Талицк 13134 п. Талица
Иртышск 9926 п. Бобровка
Жалпы: 105688
Всего:
Филиалдың ормандары алғашқы рет 1910 жылы құрылды, содан соң 1929 жылы, сол
кезде Пригород, Озерка, Лейков орман саяжайлары құрылды. Осы жылы орман
массивтері 2х2 шақырымдық квадраттарға бөлінді. Бұл орманды орналастыру
туралы материалдар сақталмаған. Семей орман шаруашылығы ҚазССР Орман
шаруашылығының министрлігінің 30.01.47 ж №3 бұйрығы бойынша,Пригород орман
шаруашылығын қайта құру нәтижесінде п.б.
Келесі орманды орналастыру 1946-47 жж Сібір аэрофотоорман-
орналастыру мекемесімен 2 деңгейлік дәлдікпен өткізілді.Таксацияны
аэрофотосуреттерсіз жүргізілді. Бұл орманды орналастыру туралы
материалдар да сақталмаған. Келесі орман орналастыру 1961 жылы Қазақ орман
орналастыру мекемесімен 1 деңгейлік дәлдікпен жүргізілді. Таксация
аэрофотосуреттерді қолданумен жүргізілді. Бұл орман орналастыру кезінде 2х2
шақырымдық квадраттар нысанаулаушылармен әрқайсысы 4 кварталдарға бөлінді.
Осының нәтижесінде кварталдың орташа ауданы 113 га дейін болды. Осы жылы
орман массиві планшеттерге бөлінді,олардың шекаралары 1:1500 тең келетін
аспаптық дәлдікпен өлшенген. Осы кезде орман массивтерінің оңтүстік
шекаралары қалпына келтірілді. Келесі орманды орналастыру Қазақ орман
орналастыру кәсіпорнымен 1970,1981 жылдары І деңгейлік дәлдікпен,
аэрофотосуреттерді қолдана жүргізілді.
Өткен орманды орналастыру 1991 ж- Қазақ орман орналастыру
кәсіпорнымен І деңгейлік дәлдікпен 1986 жылғы ормнды орналастыру
нұсқаулықтардың талаптарына сай ауданы 95922 га, 1990жылғы
аэрофотосуреттерді пайдаланып жүргізілді.
Қазіргі кездегі орманды орналастыруды (2004ж) да, Қазақ орман
орналастыру кәсіпорнымен І деңгейлік дәлдікпен 1986 жылғы орманды
орналастыру нұсқаулығының талаптарына сай 2003 ж масштабы 1:30000
топакарталарды қолданумен жүргізілді. Планшеттерді құру үшін керек
геодезиялық негіз ретінде масштабтары 1:25000 болатын топакарталар
қолданылды. Бұрынғы Семей бас орманшаруашылық өндірістік кәсіпорынының
шекаралары және квартал нөмерлері өзгерген жоқ. Қазақстан Республикасының
Ауылшаруашылық министрлігінің орман және аң аулау шаруашылығының
комитетінің 15.06.01ж №22 бұйрығы бойынша Ертіс орманшылығында 893 га жерді
басқа жер қоланушыларға берілгендіктен, кварталдарды қайта нөмірлеу болды.
Орман қорының инвентеризациясын жербетік таксация арқылы көздік
және көздік өлшегіш әдістерді, өлшегіш таксацияны қолдану арқылы
жүргізілді.
Таксациялық көрсеткіштердің көздік анықтауын бекіту үшін биіктік
өлшегіш, полиотомерлерді қолданылған.Жүргізілген орман орналастыру бойынша
сипаттамалар 2-кестеде көрсетілген.
2кесте.Орманды орналастырудың стпаттамалары.
Көрсеткіштер өлшем БарлығыОрманшылық бойынша
бірліг
і
Краснокордон Пригород Батп
аев
Аң аулау
және орман
шаруашылық
комитеті
1 Жалпы орманның 105688
ауданы,оның ішінде 105688
1). жазықтықтағыны қоса 20248 Краснокордон 1-181
19611 Пригород 1-176
18000 Батпаев 1-160
24769 Каштак 1-219
13134 Талицк 1-115
9926 Иртышск 1-100
3. Еңбек қорғау және еңбек қауіпсіздігі.
Адам еңбегінің қауіпсіз және денсаулыққа зиянсыз жағдайда
өтуін зерттеу және шешу-жаңа технологиялар мен өндіріс жүйесін дамытудағы
маңызды шарттардың бірі.Әр түрлі өндірістегі оқыс оқиғаларды,кәсіби аурулар-
ды,аварияларды,жарылыстарды, өрттердің болу себептерін анықтау және
зерттеу,осы себептерді жоюға бағытталған шаралар мен талаптарды
дайындау,қауіпсіз және жайлы жағадйлардың кепілі.Жайлы және қауіпсіз еңбек
жағдайлары-еңбек өнімділігіне және қауіпсіздігіне,жұмысшылардың
денсаулығына әсер ететін негізгі факторлардың бірі.Сол себепті мен өз
жұмысымның тақырыбы ретінде еңбекті қорғауды алдым,әсіресе
әйелдер,жасөспірімдер және еңбек ету қабілетітері төмен адамдар
категориясын, себебі қазіргі әлеуметтік тоқырау кезінде халықтың бұл бөлігі
қауіп-қатерге төзімсіз және ерекше қорғауды талап етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамдардың негізгі
құқықтары ретінде денсаулықтарын қорғау құқығы бекітілген.Осыдан жұмысшының
денсаулығына зиянсыз және қауіпсіз жұмыс жағдайы болу керектігі туындайды,
оны бір жеке принцип және субъективті құқық ретінде Конституцияда бекіткен.
Еңбекті қорғау-еңбек ету процессі кезіндегі жұмысшылардың өмірін
және денсаулығын қамтамасыз ететін жүйе, оның құрамына құқықтық, әлеуметтік-
экономикалық, ұйымдастыру-техникалық, санитарлық-гигиеналық, емдеу-
профилактикалық, қайта қалпына келтіру және басқа шаралар кіреді. Құқықтық
формада көрсетіліп және еңбек заңдылығында бекітілген барлық нормалар еңбек
құқығының ерекше бөлімінің маңызды құқықтық институтын құрайды, бірақ мұнда
кең мағынада еңбек қорғау ретінде еңбек құқығын түсіну керек себебі оның
барлық нормалары жұмыс істеушілердің мүдделерін қорғауға бағытталған.
Ал тар мағынада еңбекті қорғау сөзін жұмыс істеушілердің өмірі
мен денсаулығын, жұмыс істеу жағдайын қамтамасыз етуге бағытталған
нормаларды біріктірген еңбек құқығының құқықтық институты деп түсінуге
болады. Ол келесі нормалар жиынтығынан тұрады:
- еңбек қауіпсіздігі және өндірістік санитария ережелері;
- ауыр,зиянды және қауіпті жағдайларда жұмыс істейтін адамдардың еңбегін
қорғауға арналған арнайы нормалар;
- әйелдердің, кәмелетке толмаған және еңбекке қабілетігі төмен адамдардың
еңбегін қорғау нормалары;
- мемлекттік қадағалау және қоғамдық бақылау органдардының қызметін және
еңбекті қорғау заңдылығын бұзғандығы үшін жауапкершелікті белгілейтін
нормалар.
Бір мақсатты көздеп біріктірілген нормалар жергілікті деңгейде,
орталықтандырылған түрде қабылданады. Алғашқы төрт топ орталықтан-дырылған
түрде қабылдануы керек, бұл қоғамдағы зиянды, ауыр немесе басқа жағымсыз
жағдайларды анықтау, оны жою, бейтарап-тандырудың бірегей стандарттарын
және мемлекет ішіндегі жалпы органдар-қадағалау органдарының қызметін
реттеу нормаларын құру үшін керек. Бірақ үшіншісін орталықтандырылған түрде
шешу оның орындалуына аз кепілдік береді, ол тек жергілікті актілерде
өндірістің қаржылық жағдайына байланысты көтерілуі мүмкін. Ал еңбекті
қорғау жұмыстарын жоспарлауды және ұйымдастыруды реттеу нормалары
керсінше,көп жағдайда әмбебап түред болады да,ұжымдық келісімшарттар,
келісімдерге кіреді. Еңбекті қорғау ережелерін бұзған үшін болатын
жауапкершілікті белгілейтін нормалар ерекше сипатта келеді. Еңбекті қорғау
институты қарастыратын басқа нормалардан ерекшелігі ол құқықтың басқа
салаларына кіреді, өйткені тиісті құқық бұзушылыққа арналған санкциялар,
тек еңбек құқығында емес, басқа құқықтың әкімшілік және қылмыстық
тармақтарында кездеседі. Институтың барлық нормаларын ескере отырып,
еңбекті қорғаудың нормативтік актілеріне кіреді:
- еңбек қауіпсіздігін стандарттау жүйесінің стандарттары (мемлекет-
тік,салалық.өндірістік стандарттар);
- санитарлық ережелер, нормалар және гигиеналық нормативтері;
- іске асыру және қауіпсіз пайдалану ережелері (өрттік, ядролық,
радияциялық , лазерлік, биологиялық, техникалық, жарылыс немесе
электрқауіпсіздігі);
- еңбекті қорғау ережелері және еңбек қорғау нұсқаулары.
Қазақстан Республикасының еңбекті қорғау заңнамасында біздің
заңнамамыздың тарихында бірінші болып, жұмыс істеушінің еңбегін қорғаудың
субъективті құқығын ашып көрсетті.
Жұмыс істеушінің еңбегін қорғау құқығы, әр жұмысшы еңбегін
қорғалуына құқығы, оның ішінде:
а) өндірістік жарақатқа, өндірістік ауруға немесе жұмыс қабілетінің
төменденуіне әкелетін зиянды және қауіпті өндірістік факторлардан
қорғайтын жұмыс орнына;
б) зияндылықты төлеу, егер ол еңбек істеу кезінде болған жарақаттан,
өндірістік аурудан немесе басқа денсаулықты зақымданудан болса;
в) жұмыс берушіден немесе мемлекеттік және қоғамдық органдардан жұмыс істеу
орындағы еңбекті қорғау және жұмыс жағдайы туралы, денсаулықты зақымдайтын
қатер туралы, сонымен қатар зиянды және қауіпті өндірістік фактордан қорғау
шаралары туралы ақпарат алуға;
г) өміріне және денсаулығына тікелей қауіп төндіретін жұмыстардан, сол
қауіпті жойғанша істеуден бас тартуға;
д) жұмыс істеушінің ұжымдық және жеке басты қорғау жабдықтармен қамтамасыз
етілуі;
е) жұмыс берушінің ақшасына еңбектің қауіпсіз әдіс, тәсіліне үйренуге;
ж) жұмыс берушінің ақшасына қайта мамандандырылуына,егер өндірістің,
цехтың, жұмыс орнының тоқтау жағдайында және еңбек жағдайының
қанағаттандырылмайтын деңгейде болғанда,сонымен қатар ондірістегі оқыс
жағдайдан немесе кәсіби аурудың нәтижесінде еңбек қабілетінің төмендеуіне
әкелсе;
з) еңбек жағдайын және еңбекті қорғауды мемлекттік қадағалау және бақылау,
қоғамдық бақылау органдарының инспектрлік тексеруі,оның ішінде жұмыс
істеушінің сұрауы бойынша жүргізу;
и) тиісті мемлекеттік органдарға, кәсіби одақтарға,құзіретті органдарға
жұмыс жағдайының, еңбек қорғауының қанағаттандырылмайтындығы туралы арыз
жазуға;
к) еңбек жағдайын,еңбек қорғауды жақсарту туралы жиындарға қатысуға құқылы.
Орман шаруашылығындағы жалпы қауіпсіздік талаптары.
Орман кесу жұмыстарына жасыы 18 жастан төмен емес, медициналық
куәландырудан және жұмыс орнына жолнұсқадан өткен адамдар жіберіледі.
Жұмысшы жолнұсқаларды: кіріспе, бірінші жұмыс орнында және қайталау,
жоспардан тыс кез келген уақытта алады. Орман кесуде механикандырылған
құрылғыларды басқаратын адамдарда, оларды жүргізуге құқық беретін куәлігі
болу керек.
Жұмысқа жіберу және әр механизмге немесе машинаға тиісті
адамдарды бекіту өндірісті басқарушының бұйрығымен жүргізіледі. Орман кесу
орны орналасқан әр участікке жергілікті рельефке, машиналар жабдықтарына,
еңбекті ұйымдастырылуына байланысты технологиялық карталар жасалады.
Технологиялық картаны шебердің қатысумен орманшы құрайды және өндірістің
бас инженері бекітеді. Орман кесу жұмыстарын технологиялық картасыз жасауға
немесе одан шегерілуге жол берілмейді.
Технологиялық картаға кіру керек: орманды кесетін жердің
сипаттамасы, орманды таситын жер, орманды тиеу, құрылғылардың орналасуын
көрсете-тін сызба.
Ағашты кесу кезегі, жұмысшылардың орналасуы немесе жұмыс істеудің
қауіпсіз әдістері көрсетілген технологиялық нұсқаулар.
Технологиялық карта бекітілген соң, шебер онымен орман кесуде
істейтін жұмысшыларды таныстырады,бригадирлерге қол қойғызады және оған
орман кесудің технологиялық сызбасын береді. Орманда күтімдік кесуді
құрамында екі адамнан төмен емес бригадаларға рұқсат етіледі, олардың
біреуіне қай ағашты кесу, қай бағытта кесуді таңдап бастық қызметін
атқарады.
Жұмысшылар,шеберлер және орман кесуге келген басқа тұлғалар қорғағыш
каскада болу керек. Орман кесуде және санитарлық кесуде жұмыс істейтін
жұмысшылар рнайы киімде және арнайы аяқ-киімде, қолғапта болу керек,
оларды кәсіпорынның әкімшілігі бекіткен нормаға сай беріледі,сонымен қоса
шу, дірілге қарсы жеке қорғау жабдықтарын және басқа құрылғыларды қоладану
керек .
Орман кесуде жұмыс істейтін әр бригада да демалу,жылыну үшін
үймен, ыстық тамақпен,ауыз сумен және бірінші медициналық көмек көрсететуге
арналған дәрі қораппен қамтамасыз етілуі керек. Таулы жерде орман кесуде
орманды құлату, жиілету, бұтақтарды кесу, желдің жылдамдығы 8.5 мс, ал
жазықтықта желдің жылдамдығы 11мс-тан жоғары болғанда рұқсат етілмейді.
Орман кесу жұмыстары қатты жауын,найзағай,қатты қар жабқанда, қалың туманда
тоқтатылады.
Пайдалануда жүрген машиналар, жабдықтар техникалық шарттарға
және шығарушы зауыттың пайдалану нұсқасының талаптарына сәйкес жүргізілу
керек. Қол жабдықтары мен сайманда келесі талаптарға сай болу керек.
Құлатқыш ашалардың, күректердің және басқа құрал-саймандардың
саптары берік, тегіс немесе металдық бөлікпен берік қосылу керек.
Балтаның саптары тегіс және құрғақ,қатты ағаштан жасалып,соңы
қалыңдау болу керек, саптау бұрышы, жарғыш үшін-88% ,орман шабуға арналған
балта үшін -86% және бұтақкескіш-84%.
Жұмыс орының тұрғылықты орнынан 3 км қашықтықта болса және қоғамдық
көлік болмағанда,жұмысшыларды жұмысқа және үйге өндіріс ақшасына арнайы
жабдықталған, техникалық жарамды көлікте және адамдарды тасымалдау
ережелеріне сай жүргізлуі керек. Адамдарды тасымалдауға арналмаған көлікте
тасымалдауға тиым салынады.
Адамдарды өзендер,көлдер және т.б су бөгеттері арқылы тасымалдау
арнайы өздігінен жүретін кемелерде немесе арнайы осы үшін жабдықталған
қайықтарда, паромдарда, тасымалдау ережелерін сақтай жүргізіледі.Өткелдегі
моторлы және ескекті қайықтарда міндетті түрде кезекші болу керек. Қайықтар
құтқарушы леермен және келесі жабдықтармен қамтамасыз етілу керек:
құтқарушы дөңгелек немесе көтеруші күші 0,14 кН болатын Суслов шарын
қайықта көрсетілген жүккөтергіштікке сай адамдар саны тиісті берілу керек,
1 м Александровтың құтқарушы білтемен, 1 қосымша ескек, суды төгу үшін
арналған ожау, 1шам, 1 багор және 1 металдық басы бар сырғауыл болу керек.
Әр түрлі тереңдіктегі мүмкін болатын адамдардың максимальды саны
ватер сызығында санмен көрсетілуі керек.
Ескекті және моторлы қайықтарды құрғақ борттың биіктігі ең төмен
бөлігінде желсіз немесе әлсіз желде 20см төмен болмау керек. Су бетінде
болқын болған жағдайда қайықты толтыру нормасы азайтылып,құрғақ борттың
биіктігі 40см төмен болмау керек. Құрғақ борттың 20 және 40см биіктігін
көрсететін ватер сызығы өшірілмейтін бояумен сызылу керек.Қайықты асыра
толтыруға жол берілмейді.Өзенде бөгеті көп және қарқынды ағаш
кесінділерінің қозғалысы, мұз жүргенде, жел жылдамдығы 8,5 мс жоғары
болғанда және қалың туман кезінде өтуге рұқсат етілмейді.
Әр жарақат туралы жәбірленген немесе көрген адам тез арада
шеберге, басқа тікелей жұмысты басқарушыға хабарлау керек, олар міндетті
түрде жәбірленген адамға тез арада бірінші көмек көрсету және оны
медсанитарлық бөлімге немесе басқа емдеу мекемесіне жеткізуге, орманшы
немесе басқа бастыққа болған оқыс оқиға туралы хабарлауға,жұмысшы орынды
тергеуге дейін сол қалпында сақтау және құрал-жабдықтарды оқиға болған
жағдайдағыдай қалпында қалтыру (егер ол адам өміріне, денсаулығына әсер
етіп, аварияға әкелмесе). Оқыс оқиға туралы кәсіпорын бастығына және
кәсіподақ комитетіне хабарлау керек.
Барлық жұмысшылар бірінші дәрігерлік көмек көрсетудің әдістерін
білу керек. Барлық жұмысшылар өңдірістегі еңбек тәртібінің ережелерін
орындау керек.Темекі тартуға тек арнайы орындарда рұқсат етіледі. Жұмыс
істеу орынында мас адамдардың және арақ ішуге тиым салынады. Тәртіпті
бұзған адамдар нұсқанама сай, әкімшілік және тәртіптік жауапкершілікке
тартылады, егер олардың заң бұзушылығы қылмыстық жауапкершілікке
тартылмаса. Нұсқанаманың талаптарын орындалау оны білмеумен ақталынбайды.
Орман кесуде жұмыс істейтін тракторлар мен басқа машиналарда
өтсөндіргіш және өрткеөарсы жабдықтар болу керек.
Орманда жұмыс істемейтін тракторлардың пайдаланған газды шығару
трубасы шоқ сөндіргішпен жабдықтар керек, тракторларға және басқа
машиналарға жанармай құю тек механикандырылған құюшы жабдықтардан жүргізілу
керек.
Жылдың суық уақытында двигательдердегі, жүргізушігі мостың,
картердегі жағармайды ашық отпен қыздыруға болмайды.
Арбасында оңай жанғыш материалдар бар автомобильдер,
тракторларды және ішінде адамдар бар автомобильдер, автобустарда жанармай
құюға тиым салынады. Найзағай кезінде және ол жақындағанда ашық мұнай
өнімдерімен құю-толтыру жұмыстарын, машиналарға жанармай құю тоқтатылады.
Электргаз дәнекерлеушіні дала жағдайында машиналарды жөндеуге
қоланған кезде, құру жұмыстары тоқтатылу керек.
Машиналарды жуу, тазалау, техникалық жөндеу жұмыстары тек
сөндірілген двигательдерді жүргізіледі.
Орманда жұмыс істеу кезінде от жағудың жалпы өрт қауіпсіздік
ережелерін сақтау керек. Өрт және жарылыс қауіпсіздіген қамтамасыз ету
үшін, жанармай құю кезінде темекі тартуға, жанармайды трактор кабинасында
сақтауға, жанғыш материалдар сіңген киімде жұмыс істеуге, жанармайдың ағып
тұруына жол берілмейді.
Дала жағдайында тракторлар мен машиналардың уақытша тұрақтары
құрғақ шөптен тазаланып,ені 1 м болатындай жолақ ретінде жыртылуы керек
және материалдар қоймаларына, шөп маяларына, орман екпелеріне 20 м-ден
жақын болмау керек. Қауіпсіздік және өндірістік санитария талаптарына сай
келмейтін тракторлар мен механизмдерлі пайдалануға жібермек. Қайта құрылып,
жиналған машиналар, механизмдерді комиссия алдында сынақтан өткенше
пайдалануға жібермеу. Машиналар, жабдықтар, механикандырылған саймандарда
паспорт және пайдалану нұсқасы болу керек және оны жұмыс процессі кезінде
сақтау керек.Машиналардың жабындысының түстік, сигналдық реңі, қауіпсіз
белгілері ГОСТ 124026-76 талаптарына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz