Қытайдағы қазақ диаспорасының саяси-әлеуметтік, құқықтық жағдайы
Жоспар
Кіріспе 2.7 б.б.
I тарау.
ХХ ғасырдағы қазақтардың Қытайға көшу мен елге оралу тарихы.
1.1. 1914.1939 ж.ж. аралығындағы қазақтардың Қытайға
көшу себептері. 8.23 б.б.
1.2. ХХ ғасырдың екінші жартысында Қытай қазақтарының
елге қайтуы. 24.27 б.б.
II тарау.
Қытайдағы қазақ диаспорасының саяси.әлеуметтік, құқықтық жағдайы.
2.1. Қытайдағы қазақ диаспорасының әлеуметтік,
демографиялық жағдайы. 28.39 б.б.
2.2. Қытай қазақтарының құқықтық қорғалу мәселелері. 40.44 б.б.
2.3. Тәуелсіз Қазақстанның көші.қон саясатында, Қытай
қазақтарының алатын орны. 45.65 б.б.
III тарау.
«Қытайдағы қазақ диаспорасы: тарихтық, құқықтық аспектісі» тақырыбын мектепте оқыту мәселелері.
3.1. «Қытайдағы қазақтардың тарихи.құқықтық жағдайы» тақырыбын
мектеп бағдарламасына енгізу мәселелері. 66.72 б.б.
3.2. Қытайдағы қазақ диаспорасына қатысты, құқықтық қатынастарды
мектепте оқыту. 73.84 б.б.
Қорытынды 85.87 б.б.
Қосымшалар 88.91 б.б.
Қолданылған әдебиеттер тізімі 92.93 б.б.
Кіріспе 2.7 б.б.
I тарау.
ХХ ғасырдағы қазақтардың Қытайға көшу мен елге оралу тарихы.
1.1. 1914.1939 ж.ж. аралығындағы қазақтардың Қытайға
көшу себептері. 8.23 б.б.
1.2. ХХ ғасырдың екінші жартысында Қытай қазақтарының
елге қайтуы. 24.27 б.б.
II тарау.
Қытайдағы қазақ диаспорасының саяси.әлеуметтік, құқықтық жағдайы.
2.1. Қытайдағы қазақ диаспорасының әлеуметтік,
демографиялық жағдайы. 28.39 б.б.
2.2. Қытай қазақтарының құқықтық қорғалу мәселелері. 40.44 б.б.
2.3. Тәуелсіз Қазақстанның көші.қон саясатында, Қытай
қазақтарының алатын орны. 45.65 б.б.
III тарау.
«Қытайдағы қазақ диаспорасы: тарихтық, құқықтық аспектісі» тақырыбын мектепте оқыту мәселелері.
3.1. «Қытайдағы қазақтардың тарихи.құқықтық жағдайы» тақырыбын
мектеп бағдарламасына енгізу мәселелері. 66.72 б.б.
3.2. Қытайдағы қазақ диаспорасына қатысты, құқықтық қатынастарды
мектепте оқыту. 73.84 б.б.
Қорытынды 85.87 б.б.
Қосымшалар 88.91 б.б.
Қолданылған әдебиеттер тізімі 92.93 б.б.
Қытайдағы қазақ диаспорасы: тарихтық, құқықтық аспектісі.
Жоспар
Кіріспе
2-7 б.б.
I тарау.
ХХ ғасырдағы қазақтардың Қытайға көшу мен елге оралу тарихы.
1.1. 1914-1939 ж.ж. аралығындағы қазақтардың Қытайға
көшу себептері.
8-23 б.б.
1.2. ХХ ғасырдың екінші жартысында Қытай қазақтарының
елге қайтуы.
24-27 б.б.
II тарау.
Қытайдағы қазақ диаспорасының саяси-әлеуметтік, құқықтық жағдайы.
2.1. Қытайдағы қазақ диаспорасының әлеуметтік,
демографиялық жағдайы.
28-39 б.б.
2.2. Қытай қазақтарының құқықтық қорғалу мәселелері. 40-44
б.б.
2.3. Тәуелсіз Қазақстанның көші-қон саясатында, Қытай
қазақтарының алатын орны.
45-65 б.б.
III тарау.
Қытайдағы қазақ диаспорасы: тарихтық, құқықтық аспектісі тақырыбын
мектепте оқыту мәселелері.
3.1. Қытайдағы қазақтардың тарихи-құқықтық жағдайы тақырыбын
мектеп бағдарламасына енгізу мәселелері.
66-72 б.б.
3.2. Қытайдағы қазақ диаспорасына қатысты, құқықтық қатынастарды
мектепте оқыту.
73-84 б.б.
Қорытынды
85-87 б.б.
Қосымшалар
88-91 б.б.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
92-93 б.б.
Кіріспе
Қазақ халқы бүгінде 10 миллионнан асатын ұлттардың қатарында. Бұл
санның үштен бірін Қазақстаннан сырт алыс, жақын шетелдерде тұратын
қазақтар құрайды. Олардың тұрмыс құрып, мекен еткен елі үшін олар қашанда
диаспора болса, біздер үшін олар қандастарымыз, отандастарымыз болып
қалмақ.
Демографиялық үрдістерге объективтілік түрде талдау жасамайынша
Қазақстанның сан қилы күрделі тарихын қайта жазып шығу мүмкін емес. Сана-
сезімнің ширығуы заманында өз қандастарымыздан өзіміз жеріп, оларды
қашқындар, оралмандар деп атой салып жатқанымыз да бар. Тағдыр
тәлкегіне түсіп, шекара ауғандары болса оларды түсінуден, өздерінің тарихи
ата-қонысының бір шегінде тұрақты тұрып келе жатқан қазақ халқының қомақты
бір бөлігі ретінде қарастырудан аулақпыз. Ащы болса да қоғамда қалыптасқан
шындық осы. Елімізде қазақ тарихын зерделейтіндер арасында бұл мәселеге оң
қабақ танытқан зерттеу жұмыстарының жоқтығы жүрек қынжылтады. Бұл құбылыс
бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі ретінде, менің таңдап алған
тақырыбымның да өзектілігін құрайды.
Қазір Қытай шегінде 1 миллион 500 мыңнан аса қазақ жасайды. (12.) Олар
бүгінгі күні ешқандай да қашқын емес, ол жайында төмендегідей негіз
келтіре аламыз:
• Тарихи тұрғыдан алғанда Қытай қазақтары өз ата-қонысында отыр. Олар
қоныстанып отырған жерлер қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына ұйытқы
болған байырғы үйсін, ғұн, түрік, түркеш, қарлұқ ұлыстарының тарихи
Отаны. Қарлұқтар заманынан ХV дейін де бұл өлкеде найман, керей,
меркіт, үйсін, қаңлы тектес ру-тайпалары жасады. Кейінгі кезде
шығыстағы ойрат моңғолдарының күшеюіне байланысты бұл өңір бір мезгіл
қолдан кетсе де, ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап қайтадан қазақтар
қолына өтті. Бүгінгі қытай қазақтары бір кездері ойрат қалмақтары
жойылғасын, Абылай ханның кемеңгерлікпен орналастыруының арқасында,
Қабанбай, Жәнібек тектес батырлардың бастауымен өз ата-мекендеріне
оралған сол қазақтардан өсіп-өнген ұрпақ.
• Қытайдағы қазақтар бұрын-соңды өздерінің әкімшілік өкілеттігін белгілі
деңгейде сақтап келеді. Бүгінде Қытай шегінде отырған қазақтардың
автономиялы облысы, үш автономиялы ауданы бар. Іле Қазақ автономиялы
облысы Қытайдағы ең үлкен облыс. Бұған себеп оның қарамғында бұрындары
кілең қазақтар қоныстанған үш аймақтан тұратын 25 аудан мен қаланың
болуы. (13.) Сондықтан әкімшілік-дәрежесіне қарай ол Қытайдағы бірден-
бір орынбасар өлке дәрежелі облыс. Ал басқа автономиялы облыстар
әкімшілік мәртебесі жағынан қатардағы аймақ дәрежесінде ғана. Қытай
қазақтары 47 ауданға қоныс тепкен. Осыншама халық жер бетіндегі
қазақтардың жалпы санымен салыстырғанда өздерін азшылық санап отырған
жоқ. Ал оларды 1 миллиардтан астам қытай ұлтымен салыстырғанда
теңіздің тамшысындай-ақ болатынын айтпасақ та түсінікті.
• Қытай қазақтарының өздеріне тән тіл-жазуы, ақпарат, баспасөзі,
бастауыш, орта және жоғары оқу орындары, ғылыми мекемелері, әкімшілік
басқару жүйесі, кадрлар запасы болып келді. Соның нәтижесінде қазақ
тілі ұмыт қалмады. Аталған салалардың бәрінде жұмыс көбінесе қазақ
тілінде жүргізілді. Екінші сөзбен айтқанда, қазақ тілі қазақ халқының
қомақты бөлігі қоныстанған аталмыш өңірде үздіксіз даму, кемелдену
мүмкіндігіне ие болды.
• Қытай қазақтарының арасында қазақтың ұлттық салт-дәстүрі, ән биі,
көркемөнері, әдебиеті жалғасты дамуда. Атап айтқанда, торқалы той,
топырақты өлім, ас-мереке, ақындар айтысы т.б. бұқаралық қимылдар
қазақтың байырғы салт-дәстүріне сай өткізіліп келеді. Сондай-ақ
көптеген өнер қайраткерлері, әдебиетшілер өсіп жетілуде.
• Қытай қазақтарында халқымыздың қымбатты әдеби-тарихи мұралары, ән-
күйлері сақталған. Олардың кейбіреуі түрлі себептерге байланысты қара
шаңырақ – Қазақстанда ұмыт болған немесе із-тозсыз жоғалып кеткен
бағалы дүниелер. Қазірге дейін Қытай қазақтары тарапынан қазақ ауыз
әдебиеті мен фольклорына арналған 80 том, қазақ қиссаларына арналған
18 том, қазақ тарихына арналған 6 том баспадан шықты. (13.)
Әрине бұл айтылғандардан Қытай қазақтарының төрт құбыласы тең, қой
үстінде бозторғай жұмыртқалаған заманда өмір сүріп отыр деген ұғым тумауы
керек. Олардың да күрмеуі қиын мәселелері толып жатыр. Қытайландыру
саясатының қарқындылығы бейбітшіл халықты зар жылатып жатқан кездер де аз
емес. Жалпы Қытайдағы қандастарымыздың жай-күйін, көші-қон себептерін
зерделеу менің дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты болып табылады.
Аталған мақсатқа жету жолында, дипломдық жобаның міндеттерін де негізге
алғанымыз жөн. Оның негізгі міндеттері төменгідей:
• ХХ ғасырдың басында қазақтардың Қытайға қоныс аударуына мәжбүрлеуші
себептерді анықтау;
• Қытайдағы қазақтардың құқықтық қорғалу мәселесін қарастыру;
• Қандастарымыздың көшіп-келуіне қатысты әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді ашықтау;
• Қытай қазақтарының демографиялық жай-күйін зерттеу;
• Қытайдың көші-қон саясатының негізгі бағыттарын анықтау.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шектері ретінде ХХ ғасырдың 16-17
жылдарынан бастап, қазіргі күнге дейінгі уақыт алынды. Бірінші бөлімде
жалпы қандастарымыздың қазіргі Қытай территориясына қай уақыттан бастап
қоныс тепкенін білу үшін азғана тарихқа шегініс жасалынады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Әрине, Кеңес дәуірінде бұл мәселені зерттеуге тыйым салынған болатын.
Сол кезде көптеген жұмыстар жарыққа шыққанымен, ондағы зерттеулер
идеологиялық қысым негізінде біржақты қарастырылады. Сондықтан 1950-1980 жж
шетелдерде тұрып жатқан қазақтардың кейбір тарихи немесе қазіргі кездегі
мәселесіне байланысты жарияланған жұмыстар идеологиялық қысымға ұшырады.
Осы пайымдаудың дұрыстығына көз жеткізу үшін біріншіден, сол жұмыстарды
оқығанда және екіншіден, қазақ диаспорасына байланысты монография мен
мақалалардың жетіспеушілігі, сол кездегі кеңес тарихнамасындағы
мақалалардың аз болуы және олардың көбі Қытайдағы қазақ ирредентінің жеке
мәселелерін зерттеген. (12.)
Осының негізінде Г.В. Астафьевтің Казахи Синьцзна монографиясын
айтуға болады. Бұл кітапта Шыңжан провинциясындағы қазақ тұрғындарының этно-
тарихи проблемалары зерттелген. Қытайдағы қазақ ирреденті тұралы кеңес
тарихнамасында бұл жалғыз монография болды.
Тарихи және этнографиялық мәселелерге арналған мақалаларды айта отырып,
Қытайдағы қазақтар тұралы Н.Н.Мингуловтын Национально-освободительное
движение народов Синьцзяна как составная часть общекитайской революции
(1944-1949) деп аталатын мақаласын айтуға болады. Н.Н.Мингулов сол кездегі
оқиғаға қатысты Шынжаңның периодикалық прессасын пайдалана отырып, Шығыс
Түркістандағы Іле қозғалысы туралы мәлімет берген. (8.)
Шет жерлерде тұратын қазақтар туралы Кеңес тарихнамасында С.И.Бурк
ғылыми зерттеулер жүргізген. Ол 1950 жылы Шыңжанда тұрып жатқан халықтың
эникалық құрамын Г.П.Сердюченконың Қытай халықтарының тілдік
классификациясына арналған мақаласын пайдаланып және статистикалық
мәліметтер келтіре отырып, автор 1954 жылғы бірінші Қытай санағынан алынған
мәліметтер арқылы 1953-1954 жж қазақтар туралы жазған.
Қазақтардың жоңғар хандығымен екі ғасырлар бойы жүргізген қарым-
қатынасының тарихы Орталық Азияның халықаралық аренсында ең қызықтыратын
сұрақтардың бірі болып табылады. Осыған байланысты ғылыми ізденістер
жүргізіледі.
Олардың ішінен В.А. Мойсеевтің Джунгарское ханство и казахи 17-18
вв монографиясын айтуға болады. Қытай қазақтарыныңтарихи пайда болу мен
қазіргі кездегі дамуының тарихын, қазақтардың эмиграция салдарынан
Шыңжаннан 1930-1950 жылдары Үндістан мен Пәкістанға, кейін басқа елдерге
таралуының бірнеше кезеңдері бар: бірінші кезеңге батыс ғалымдарының
зерттеулерін жатқызамыз. Олар өздерінің ғылыми зеттеулерін 1950 жылғы
Шыңжанда, Тибетте , Үндістанда және Пәкістанда болған оқиғаларға байланысты
жүргізген. Осыған орай, Годфри Лиастың Казахский исход деп аталатын
монографиясын және Милтон Дж. Кларктың Как казахи бежали к свободе
мақаласын айтуға болады. Осы кезеңге неміс ғалымдарының социологиялық
зерттеулері жатады. Олар Шынжаңнан Түркияға келген алғашқы саяси қазақ
босқындардың лагерлерінде зерттеулер жүргізді.
Екінші кезеңге сол оқиғаларға қатысқан немесе олардың туысқандары
жазған көптеген зерттеулер мен мемуарлар жатады.
Ең біріншісі 1976 жылы Стамбулда түрік тілінде шыққан Хасен Оралтайдың
Казахские тюрки кітабы. Бұл кітаптың бірінші бөлімінде автор оқырмандарды
Шыңжаң қазақтарының этнографиясымен таныстырады, қалған сегіз бөлімдері
1940 жылғы Шынжаңдағы оқиғаларға байланысты жазған. Сонымен қатар Әлібек
Хакім және Хамза Ұшар басшылары бастаған қазақтардың Шынжаңнан Тибет арқылы
Кашмирге келуі және көптеген қанды көтерілістердің болғанын бяндайды.
Үшінші кезеңге батыс тарихшылары мен этонлогтарының 1980 жылғы
Қытайдағы, Түркиядағы, Швециядағы қазақ қоғамының тарихы мен қазіргі дамуын
зерттеген монографиялары жатады. Бұл жерде 1988 жылы Упсалада (Швеция)
Оклад университетінің профессоры (Рочестер, АҚШ) Линда Бенсон мен швед
ғалымы Ингвар Сванбергтің Казахи Китая деп аталатын монографиясы жарыққа
шықты.
Төртінші кезеңді кейінгі жылдары осы проблеманы зерттей бастаған
қазақстандық ғалымдарының еңбектері құрайды.
1995 жылы 16-17 қараша Түркістан қаласында Казахская диаспора:
проблемы и перспективы деп аталатын халықаралық симпозиум. Бұл ғылыми
творчестволық форум Қазақстанда бірінші рет өткізіледі және ғылыми зерттеу
жұмыс Қытай қазақтарының қазіргі проблемасын оқып білуге арналады.
Симпозиумда Түркия, ФРГ-дағы қазақ диаспорасының, Ресей, Монғолия және
Өзбекстандағы қазақ ирредентінің өкілдері сөз сөйледі.
Қазақ тарихнамасында бұдан басқа 1994 жылы шыққан К.Л.Сыроежкиннің
Казахи в КНР: очерки социально-экономического и культурного развития
монографиясын, Жақсылық Сәмитұлының Қытайдағы қазақтар еңбегін, Нәбижан
Мұқаметқанұлының Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920)
монографиясын атап кету керек. Авторлар ҚХР-да тұрып жатқан қазақтардың
өткен тарихы мен қазіргі дамуын зерттеген. (12.)
Қазақстанның байырғы халқы - қазақтардың демографиялық өсуі, кейбір
зерттеушілердің пайымдауындай әлеуметтік-экономикалық артта қалғандығының
салдарынан емес, бірқатар тарихи-саяси жағдайлардың қолайсыздығынан тікелей
жапа шекті. Екі ғасырға созылған отарлық қысымшылықтан кейін, қазақтар
алғашқылардың бірі болып сталиндік әкімшілдік-әміршілдік жүйенің алғашқы
құрбаны болды. Әсіресе өте ауыр тиген зұлматты, тым рақымсыз голощекиндік
геноцидтен көшпенді қазақтар қатты күйзелді. ХХ-шы ғасырдың ортасына дейін,
екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғанша, шамамен екі жарым ғасыр бойы қазақ
халқының өз жеріндегі жағдайы өте жайсыз болды. Ұжымдастыру кезіндегі асыра
сілтеушіліктің салдарынан болған қатты ашаршылық, саяси репрессиялар және
тағы басқасы жергілікті халықтың шекаралас басқа республикалар мен
шетелдерге көшіп кетуі, қазақ халқының демографиялық жағдайының өзгеріске
ұшырауына әкеледі. Қазіргі күні Қытай территориясын мекендеп жатқан
қандастарымыздың жай-күйі: Кіріспе, ІІІ тараудан құралған негізгі бөлімде
және Қорытынды бөлімнен тұратын осы дипломдық жұмыста кеңінен ашылып
баяндалады.
I тарау.
ХХ ғасырдағы қазақтардың Қытайға көшу мен елге оралу тарихы.
1. 1914-1939 ж.ж. аралығындағы қазақтардың
2. Қытайға көшу себептері.
ХХ ғасырдағы қазақтардың Қытайға көшуі мен елге оралуын қарастырмас
бұрын, тарихқа азғана шегініс жасап, қазіргі Қытай территориясына
қазақтардың алғаш қоныстана бастауына назар салайық.. Бұл жөнінде біздің
жүгінетін көптеген тарихи мәліметтеріміздің ішінде, Қытай тарихы мен
жылнамаларынан құжаттар келтірген Нәбижан Мұхаметқанұлының Қытайдағы
қазақтардың қоғамдық тарихы еңбегінде төмендегідей деректер келтіріледі.
Қазақтар мен қытайлардың өзара қарым-қатынастары біздің заманымыздан
бұрынғы ІІІ ғасырдағы Қытайдың Хан патшалығы мен ұлтымыздың
этногенездерінің қайнар көзі болған Ғұн және Үйсін дәуірінен басталғандығы
баршаға аян. Ол кезде Қытайдың Хан патшалығы өзімен үзеңгі қағыстырып
терезесі тең тұрған Ғұн империясын жойып, батысқа қарай жол тартып ірге жаю
үшін Батыс өңірден одақтас іздеп, орталық Азияны шарлады. Ақыры олар Іле-
жетісу өңірінен Үйсін мемлекетімен байланыс орнатып, оларды ғұндарға қарсы
қою арқылы өздерінің алға қойған мақсаттарын іске асырды. Орталық азиядағы
елдермен де қарым-қатынас орнатты. Бірақ бұл тұста басталған қарым-
қатынастар, Қытайдың Шығыс хан патшалығы кезінде, яғни біздің заманымыздың
І ғасырында үзілген еді. Содан соңғы ғасырларда саяси аренаға шыққан Қытай
патшалықтарының кейбір әулеттері ғана Орталық азиядағы елдермен өзара
байланыс жасай алды. Бірақ ол байланыстар сол патшалықтың тақтан таюымен
бірге үзіліп қалып отырғандықтан, Қытай елі Орталық Азия елдеріне
айтарлықтай әсер ете алмаған-ды. Бірақ, Қытайдың ең соңғы феодалдық
патшалығы болған Цин империясының (1644-1911 ж.ж.) ХVIII ғасырдың орта
шенінде Орталық азияға дейін ірге жайып келуі, қазақ тарихына аса үлкен
ықпал жасады.
Қытайдың Цин империясы – қытайдың шығыс солтүстігінде өмір сүрген
Шүршіт ақсүйектері 1644 жылы құрған феодалдық патшалық. Ол содан 1911
жылдың соңына дейін бүкіл Қытайға өз үстемдігін жүргізді.
Цин патшалығы Жонғария мен Қашқарияға әскери жорық жасау барысында,
ілгерінді-кейінді Орталық Азиядағы елдермен, яғни қазақтармен, тәжіктермен
және де басқа да елдермен де тікелей қарым-қатынас орнатты. Бірақ Цин
патшалығының Орталық Азиядағы елдермен болған байланысының сипаты, оның
Тянь-Шань тауы өңіріндегі монғол (жонғар), ұйғыр сияқты тұрғындармен болған
қарым-қытынасының сипатынан мүлде басқаша еді. Сондықтан Цин патшалығы
оларға әуел бастан-ақ парықты мәміле жасады. (8.)
Цин патшалығы Тянь-Шань тауының батыс солтүстігіндегі жоңғарларды және
оңтүстігіндегі ұйғырларды өзімнің пақырым (шын мин) деп атады, әрі оларға
тікелей билеп-төстеу саясатын жүргізді. Ал Орталық Азиядағы өзімен байланыс
орнатқан қазақ, өзбек, қырғыз, тәжік тіпті ауғандықтарды өзіне сырттай ел
болғандар (фан шу го) деп атағанымен, іс жүзінде оларды дербес елдер
қатарында көріп, сол негізде олармен дипломатиялық қарым-қатынас жасады.
Алайда ол кезде өздерін аспан асты қожасымын, деп есептейтін Қытайдың
Цин патшалығы өздерімен байланыс орнатқан елдердің бәрін өздеріне сырттай
ел болғандар деп атайтын-ды. Бұл олардың сырт көзге жасаған айбары болса
керек. Ал іс жүзінде Цин патшалығы Орталық азия елдерінің ішкі-сыртқы
істеріне араласпай бейтарап тұру саясатын ұстанды. Сөйте тұра бұрын
жоңғарлардың қарамағында болған жерлердің барлығын өздерінікі санап,
Ертістің солтүстігінен Іленің оңтүстігіне дейінгі жерге бүйірлетіп қатар-
қатар қада қағып, тас үйіп, оба тұрғызып, қарауыл жасап, оны айналдыра
әскери күзет қойды. (12.)
Цин патшалығының алғашқы кезде Тянь-Шанның батыс-солтүстік жағынан
қорғанып, сақтанғаны әуелі қазақтар болды. Сондықтан цин патшалығы ордасы
шекара қорғаныс шонжарларына Қазақтарды ішкі жаққа кимелеп кіріп кетпейді
деуге болмайды,-деп ескертті. Сондай-ақ оларға қазақтарды сол өздері қойып
алған оба қарауылдарынан өрге өткізбеуді тапсырды. Әрине, бұл жәйдан-жай
жасалған қорғаныс саясаты емес еді. Өйткені Цин патшалығы ордасы
жоңғарлардың хандық құрып дәурендеген кездегі иеленген аумағы – кезінде
қазақтардың өсіп-өнген көне жұрты екендігін, сондай-ақ қазақтардың соңғы
кезде жоңғардан атамекендерін қайтарып алу күресін күшейте түскендігінен
толық хабардар болатын. Сондықтан Цин патшалығы қазақтардың жоңғар жеріне
кимелеп кіріп кетуінен екі түрлі әдіспен сақтанбақ болды: Біріншіден,
олар шекара қарауылдарын күзетуге тұрақты әскер ұстап, өздері қойған
қарауылдардан ары асып барған қазақ малшыларын кері қайтарып отыру;
екіншіден, қазақтармен қалыпты қарым-қытынас жасап, олармен жақын араласу
арқылы қазақ билеушілерін өздеріне баурап, оларға қол астындағы елдерін
шекара қарауылдардың сыртқы жағында ұстауға, әрі шекара өңірінің тыныштығын
сақтау еді. Сондықтан Цин патшалығы ордасының қазақ ханы Абылайға жолдаған
алғашқы хатында-ақ олар: Қазақтардың (бізге) бағыну-бағынбау еркіндігі
өздерінде. Бірақ әр тараптар өз шекараларын сақтаулары керек. Қазақтар өз
беттерімен шекарадан асып келіп жоңғарларды талан-таражылауына болмайды,-
деп ескертеді. (8.) Цин патшалығы қазақтарға жолдаған тағы бір хатында:
Сендер жат елсіңдер, әдет-ғұрыптарың қытайға ұқсамайды. Сендердің бізге ел
болу-болмау еріктерің өздеріңде, біз сендерді зорлықпен бағындырмаймыз.
Бірақ сендер өз елдеріңе ие болып, шекараны мәңгі қорғауларың керек,-деп
жазылған. Міне, бұдан Цин патшалығының қазақтарға бағыттаған алғашқы
дипломатиялық саясаттары мен көздеген мақсаттарын байқауға болады. (17.)
XVIII ғасырдың орта шенінде қазақ хандығы қайта көркею үстінде болды.
Абылай хан бүкіл қазақ елін біртұтастандыруды қазақ хандығының ұлттық
териториясын қалыптастыруды өзінің басты мақстаы етіп қойды. Сонымен ол,
Цин патшалығы жоңғар хандығын жойып, қазақтарға таяп келген кезде олармен
қалыпты байланыс жасауға мәжбүр болды. Сөйтіп ол Цин патшалығының ресми
адамдарымен бір қатар барыс-келістер жасау арқылы олардың тамырын басып,
ындынын байқап бақты. Ақыры Абылай хан 1757 жылы цин патшалығымен ресми
қарым-қатынас орнатты. Сол жылдан бастап қазақ-қытай ортасында
дипломатиялық барыс-келістер басталып, экономикалық сауда-саттық істері
қанат жайды. Қытай цин патшалығы 1758 жылы Үрімшіден, 1759 жылы Іледен,
1763 жылы Тарбағатайдан қазақтармен сауда жасайтын арнаулы базарлар ашып,
малға мата айырбастау саудасын кең көлемде өрістетті. Екі жақты
экономикалық сауданың бірден айтарлықтай дамуы қазақ-қытай ортасындағы
саяси дипломатиялық байланыстардың да өріс алуына ұйытқы болды. Қазақ
хандарының елшілік делегациялары шамамен әрбір екі жыл сайын Цин
патшалығының ордасына барып, Императорға тарту-таралғы ұсынып, өз
хандарының сәлемін жеткізіп тұрды. Цин патшалығы өзіне сәлем бере барған
қазақ елшілерін қабылдағанда оларға дән ризашылығын білдірген кейіп
танытатын. Оларға тіпті асты-үстіне түсіп, әбігер болып қалатын. Тіпті,
оларға еселеген сый-сияпат көрсетіп, мол силық беріп, үкілі бөрік кигізіп,
қайтарып отырды. Сондай-ақ Цин патшалығы өзінен ізет күткен қазақ хандарын
жарлық хаты арқылы ұлықтап тағайындап, өзінің тәңір билеушісі немесе Аспан
асты қожайыны екендігін де аңғартып тұрды. Бірақ олар қазақ елінің
күнделікті ішкі-сыртқы істеріне қол сұғып, билік жүргізуге бара қоймады.
Керісінше, қазақтың хандық жүйесін қолдап-қуаттап, қазақтарды өз шекарасы
сыртындағы қамал-қорғаны етуді көздеді. (8.)
Ол кезде қазақ ханы Абылайдың да, қарапайым қазақ қауымының да жер
мәселесі төңірегіндегі көзқарасы Цин патшалығынан гөрі өзгеше, яғни оларға
қарама-қарсы болды. Қазақтар тянь-Шанның солтүстік батысындағы алтай,
Тарбағатай және іле аймақтары біздің атамекеніміз, жоңғарлар жойылды, біз
енді сол өңірлерге қайта оралуымыз керек деген танымда болды. Абылай хан
өзінің алғаш рет Цин патшалығына жіберген ресми делегациясы арқылы Чиянлұң
патшадан қазақтардың атамекені Тарбағатай аймағын қазақтарға жарылқап
қайтарып беруін талап етеді. Абылай ханның осы талабына қайтарылған Цин
патшалығы ордасының жауап хатында: Абылай – сендер шалғайда жатқан жат
жұртсыңдар. ... Сенің елшің бізге: Тарбағатай тегінде біздің байырғы
жайылым жеріміз еді. Сол жерді патша бізге жарылқап қайтарып бере салса –
деген талабыңды жеткізді. Бұл өңір жаңа ғана тыныштандырылған, әлі иен
жатқан өлке. Патша әсілі ол жерді сендерге қиып бере салар еді, бірақ
сендер бізге ебін тауып елдесіп алдыңдар, бізге еңбек сіңірген жоқсыңдар.
Сондықтан ол жерді сендерге сиға бере салу мемлекеттің тәртібіне қиғаш
келеді. ... Егер сендер айтқанымыздай-ақ Әмірсананы тұтқындап әкеліп
беретін болсаңдар, онда ол жерді сендерге жарылқап бере салуға бере салуға
болар еді,-деп жазылған. (17.) Міне, бұдан Абылай ханның ұлттық кеңістікке
болған танымы мен талпынысын байқауға болады. Абылай хан Цин патшалығынан
қазақтың атамекенін сұрап ала алмайтын болған соң, ол шығыстағы көне жұртқа
қарай жылжи көшкен қазақ шаруалары, Цин патшалығының Іледен Ертіске дейін
көлденеңдеген шекара қарауыл обаларын қусыра қоныстанып мал бақты. Кей
жылдары кейбір рулар ол қарауылдардың арғы бетіне асып барып, қытап
қалатын. Бірақ әр жылы жазға салым шекара қарауылын барлауға шыққан Цин
патшалығының әскерлерінің ары қайтқан ізімен жоғары қарай қайта жылжып
отырады. Егер бұл жақ Цин патшалығының көзіне түссе, қайта қуғындалады,
түспесе сонда қала береді. Осындай өзара тартысты жағдай сол шекара қарауыл
обалары қойылған күнен басталып, жыл өткен сайын тереңдей берді. Цин
патшалығының шекара қорғаныс әскерлерінің оларды түгелдей қуғындап,
қайтарып отыруға мүмкіндігі келмеді. Цин патшалығы ордасы өзінің шекара
қорғанысындағы шонжары А Гүйге: Дереу әскер жіберіп, Тарбағатайға кірген
қазақ малшыларды қуғындап шекарадан шығарып жібер. Абылайға адамдарын
қайтарып әкетуді айтыңдар,-деген жарлық түсірді. Абылай хан ол кезде
шығысқа беттеген халқын кері қайтарып алу емес, керісінше Цин патшалығынан
Ілені қазақтарға беруді талап етумен болды. соған орай Цин патшалығының
1760 жылы маусымның 8-күні Абылай ханға жолдаған хатында: Сенің елшіңнің
айтуынша, ойрат жері қазір иен жатыр екен. Қазір Әбілпейіздің қоластындағы
Таңатар руы Барлықта, Тарбаторсық көлінде, Қарқаралы руының ішіндегі
Есенкелді, жолымбет рулары Алтын-Емел, Қаратал, Көксуда тұрады екен.
Сонымен қоймай сен патша және де жарылқағанның үстіне жарылқап қазақтардың
Ілеге барып мал бағуына рұқсат берілсе - деген екенсің. Тарбағатай қатарлы
жерлер ежелден жоңғарлардың жайылым жері, патша ол жерді қалың қолмен
тыныштандырған. ... Қазақтар сендердің жайылым жерлерің ұлан-ғайыр кең дала
болғандықтан, сендер бұрынғы шекараларыңды сақтайтын жөндерің бар еді,
тіпті біздің шекара қарауылдарымыздан асып келуді ойлауға тиісті емес
едіңдер. Сондықтан сен Абылай Тарбағатай қатарлы жерлерді мал бағуға
сұрағанда, патша саған бермеген еді ғой. Қазір сен қалайша өз білгеніңше
өріс жайып келесің?! Жоңғарлар ол жерлерді басым күшпен басып алғанда
сендер олардың маңайына да келе алмаған едіңдер ғой. Патша Ілені
тыныштандырғаннан кейін кейін ғана сендер бейбіт өмір сүруге мүмкіндік
алдыңдар, осыны неге қанағат қылмайсыңдар,-деп жазғырады. Цин патшалығы
ордасы Іледегі генерал әмірлеріне: Шекараны үнемі әскер жіберіп барлау
жасаңдар, егер Абылайдың адамдары қоныстанып алған болса, оларды дереу қуып
жіберіңдер,-деген жарлық түсіреді. Міне, бұдан қазақтар мен Цин патшалығы
арасындағы жер мәселесі төңірегіндегі ұғымдарындағы айырмашылықтың
қаншалықты алшақ екндігін байқауға болады. (12.)
Цин патшалығының алғашқы кезде батыс-солтүстік өңірдегі өздері
белгілеген шекара қарауыл орындары тұрақсыз, әрдайым қозғалыста немесе
жылжымалы болды. Оны өздері де ий дүң ка лүн (жылжымайтын қарауылдар)
деп атаған. Өйткені, Цин патшалығының шекара қорғаныс әскерлері өздерінің
шекара қарауыл обаларын өздері жылдан-жалға ішкі жақтарына қарай шегіндіріп
қойып отырды, яғни ең алғашқы орындарына жеткізбей қойып отырған болатын.
Шекара қарауыл обалары төңірегіндегі қазақтар оған ілесе шығысқа қарай
жылжып көшіп отырды. Кейбір қар қалың түскен қатаң қыстарда қазақ шаруалары
Цин патшалығының шекара қарауылдарының жан-жағынан асып өтіп барып қыстап,
жазда қайтып келіп отырды, кейбір рулар тіптен жазда да кері қайтпай сонда
жайлап қалып қойып отырды. Олардың бәрін қуғындап қайтарып отыруға Цин
патшалығының әскерлерінің шама-шарқы келе бермеді. (17.) Бара-бара Цин
патшалығы шекара өңірінде қалыптасқан сондай болмысты мойындауға мәжбүр
болды да, өз қарамағындағы шекара маңындағы жерлерге келіп, мал баққан
қазақтардан тиісті жер жертөлемін (жер майы-жер салығын) алып, малын бағып
сонда тұра беруіне рұқсат беруге мәжбүр болды. Осыған байланысты Цин
патшалығы ордасының қазақтарға арналған жарлығында былай делінген:
Малдарың жұтап, жайлы қыстау іздеп, біздің қарауылдан өтіп келіп мал
бақпақ болсандар, сендер әуелі біздің жергілікті әмірлерге қабарлап және
оларға жер төлемін төлеулерін керек. Сонымен екі жақ өкілдерінің келісімі
нәтижесінде қазақ шаруалары жер төлемі үшін әрбір жүз бас малға бір бас
малды (жылқыны) Цин патшалығының жергілік әкімдеріне тапсырып тұруға
міндетті болады. Сөйтіп қазақтар сол барған жерлерінде тұрақтап тұрып мал
бағады. Цин патшалығының шекара шонжарлары аталмыш салықты қазақтардан
жинап ала бастайды. Осығын орай Цин патшалығының қазақтарға түсірген және
бір жарлық хатында: Сендер бірнеше ондаған жылдардан бері ептеп ішкері
жылжып келесіңдер. Біздің генерал әмірлердің өтініші бойынша әсілі сендерді
жазаға тарту керек еді. Бірақ патша сендерге кең пейіл танытып отыр.
Сендердің шекара қарауылдарымыздың бер жағындағы иен жатқан жерлерге келіп
мал бағуларыңа рұқсат берген жарлығын жариялады. Бұның бәрі сендердің
бізбен елдескендерің үшін жасалған патшаның мейір-шапағаты. Өздерің өстіп
өркендеумен қатар, көршілес елдеріңмен де тату тұрып, патшаның мейір-
шапағатына мәңгі бөлене беріңдер,- делінген. Сонымен Цин патшалығына салық
тапсыратын қазақ шаруаларды Ішкеріге көшіп келген қазақтар (ней шу
қасакі),-деп аталды. Бірақ Цин патшалығы оларды тым ішкерілетіп алмау
үшін өрлеп ары көшкендерін кері қайтарып отырды. Оған көнгісі келмеген
қазақ малшылары кері қайтып кетпей, сол маңайды айналсоқтап мал бағып жүре
берді. (17.)
Сол кезде бірталай қазақ ру-тайпаларының шығыстағы, яғни анығырақ
айтқанда Тянь-Шань тауының батыс солтүстігіндегі ежелгі қоныстарына баруға
соншалықты ынта қойғандығының тағы бір үлкен себебі болды. Ол патшалық
Ресей отаршылдарының Қазақстанды жаулау әрекеті еді. Патшалық Ресейдің
қазақ даласын жаулап алу үшін аттандырған экспедициялары Қазақстанның
шығысы мен оңтүстік өңірлеріне сұғынып кірген сайын, онда отырған орта жүз
бен ұлы жүздің бірқатар рулары орыстың отарына айналудан ат-бойын ала қашып
Қытайдың Цин патшалығына қарай ықтай берді. Сондықтан олар XIX ғасырдың
орта шеніне келгенде, Цин патшалығы әскерлерінің кері қуғындауына қарулы
қарсылық көрсетіп, қан төгіп жан берсе де, барған жерлерінен кері қайтпай,
сол маңайды айналсоқтап жүріп, ақыры Цин патшалығының ішкі жерлері (ней
ди) Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарына табан тірей бастады. (8.)
Патшалық Ресей отаршылдары XIX ғасырдың 60-жылдары Қазақстанды толық
жаулап алып, өзінің отарлаған территориясының шығыс жақ іргесін Цин
патшалығының қарамағындағы жерлерге дейін апарып тіреді. Сонымен патшалық
Ресей үкіметі мен Қытай Цин патшалығы үкіметі ортасында шекара мәселсі
туындап, екі империяның қазақ даласы таласу дау-дамайы басталды. Сөйтіп
Қытай Цин патшалығы мен патшалық Ресей үкіметтерінің өкілдері 1861 жылдан
бастап өздерінің шекараларын қалай белгілеу мәселесі бойынша келіссөз
жүргізді. Олар қазақ жеріндегі мемлекеттік шекара шебін белгілеу
тұспалдарына көп таласып, ұзын-сонар айтыстан жақтары талғанда барып бір
мәмілеге келіп, 1864 жылы Шәуешек қаласында Қытай - Ресей батыс солтүстік
шекараны белгілеу келісіміне қол қойды. Сонымен Қытай мен Ресейдің
мемлекеттік шекарасының негізгі шеп шеңбері (линиясы) белгіленді. Осы
келісім-шарттың 5-тарауында: ... Жер қайсы мемлекетке бөлінсе, онда
отырған адамдар сол жерімен бірге сол мемлекеттің басқаруында болады,- деп
белгілеген. Сөйтіп қазақтың жерінің қытайға тиген бөлігінде отырған
қазақтар жерімен бірге Қытайға, Ресейге тән болған өңірдегі қазақтар
жерімен бірге Ресейдің басқаруына қарады.
1864 жылғы Қытай мен Ресейдің Шәуешек қаласында қол қойған шекара
келісімі, іс жүзінде біртұтас қазақ халқы және оның жерінің екі мемлекетке
- Ресей мен Қытайға бодан болғандығын құжат жүзінде заңдастырды. Сонымен
Қытайда қазақ қауымы ресми қалыптасты. Осыдан кейін ғана Цин патшалығы
өзінің басқаруындағы қазақтарды шын мәнінде өз қарашам (шын мин) немесе
азаматым деп санап, оларды қоныстандыру және басқару істерін қолға алды.
Содан кейінгі кездегі Циң патшалығының қазақтарға қатысты құжаттарында
Ресей қазақтары немесе Ресейге қараған қазақтар және Қытайға қараған
қазақтар,- деп анықтап жазылып -отырды. Ал егер қайсы бір азамат істі бола
қалса, ол істі адам Ресей қазағы болса, онда оның ісін дипломатиялық жолмен
Ресей үкіметіне арыздану арқылы шешуді қарастыратын болады. Егер сол істі
адам Қытай қазағы болса, онда оны өзінің қолданып отырған заңы бойынша
немесе қазақтың әдеттегі дәстүрлі заңы бойынша жауапқа тартылатын болады.
Міне, бұл деректер Қытай жеріндегі атамекеніне қайта оралған қазақтардың
қытай азаматына айналғандығын айғақтайды.
Қытай мен Ресей үкіметінің 1864 жылғы Шәуешек қаласында қол қойған
шекара келісімі бойынша отырған жерлерімен бірге қытайға қараған
қазақтардың алғашқы отырған жері тек шекараның арғы бетінің төңірегімен
шектеледі. Ал арғы бетте қалған қазақтардың мақсаты – Іле Тарбағатай және
Алтай аймақтарын қоныстану еді. Оған Қытай Цин патшалығы үкіметі бірден
рұқсат бермеді. Солайда сол кездегі қоғамдық-саяси жағдай қазақтардың ол
мақсатын жүзеге асыруға мүмкіндік туғызды.
ХІХ ғасырдың орта шенінен басталған Батыс державаларының Қытайға
жасаған агрессиялық шабуылы, қытай қоғамын жартылай отар, жартылай
феодалдық сипатқа айналдыра бастады. Қытайдағы әр ұлт халқының Цин
патшалығының билігіне қарсылығы күшейіп, қарулы көтерлістер әрбір өлкеде,
әрқайсысы ұлттар арасында орын алып, бір-біріне ұласып жатты. Солардың бірі
1864 жылы Тянь-Шаньнның Оңтүстігінде Кұшар ауданындағы ұйғыр диқандардың
Тоқты Ниязғали басшылығымен бас көтеруі еді. Цин патшалығының билігіне
қарсы Қашғарияда көтерілген осы көтерілістің дүмпуімен Үрімжі, Іле және
Тарбағатай аймақтардағы әр ұлт тұрғындары да жаппай қозғалып, өз
жерлеріндегі Цин патшалығының әскери әкімшілік органдарына шабуыл жасады.
Сонымен үкімет әскерлері осы қозғалыстарды жаныштауға жұмылдырылды да,
олардың шекара өңірін бақылауы босаңсыды. Осы орайдан пайдаланған шекара
маңындағы қазақ шаруалары шығысқа қарай өрлеп қоныстанды және жергілікті
тұрғындардың Цин патшалығына қарсы күресіне белсенді қатысты. Іле генералы
Миң Шүй 1865 жылы 4 шілде күні патша ордасына жолдаған мәлімдемесінде:
Сәуірдің 12-сі күні аяқ астынан бірнеше түнмен Дүнген бандиттері
қазақтармен бірлесе отырып шығыс, оңтүстік және солтүстік үш бағыттан келіп
Іле қаласына шабуыл жасады деп айтуы соның айғағы болса керек. Іле
аймағындағы осы көтеріліс нәтижесінде 1866 жылғы жеңіске жетіп, Құлжада Іле
сұлтандығы әкімшілігі құрылды. Оның билігі ұйғыр феодалдарының қолына тиді.
Бірақ олар Іледегі қытайлар мен дүнгендердің қатты қарсылығына тап болды.
Сондықтан Іле сұлтандығы өз жақтасын көбейту үшін қазақтардың Іле аймағының
шығыс аудандарына кең таралып қоныстануын қолдап-қуаттады. Сонымен ХІХ
ғасырдың 60-жылдары Іле аймағының барлық аудандарына қазақтар қоныс тепті.
Іледегі көтеріліс Тарбағатайға да өз әсерін тигізді. 1865 жылдың
соңында Шәуешек қаласында тұратын дүнгендер Цин патшалығының сондағы
жергілікті әскери-әкімшілігіне қарсы шабуыл жасады, оған Тарбағатай
аймағындағы, Шәуешек қаласы маңындағы қазақтар жабыла ат саллысты. Цин
патшалығының Шәуешектегі шенеунігі У Линнің патша ордасына жолдаған
хатында: Дүнген бандиттері мешітті иеленіп алды. Оларды айнала қоршап,
бізідң әскерлерді қоршап, біздің әскерлерді кіргізбей тұрған қазақ қолдары
бар. Қазақтар өз пайдасы үшін дүнгендерге болысуда. Олардың әрекетері
сұрқия, олардың адамдары көп, ол қазақтардың қайдан келіп, қайда кетіп
жатқанын адам біліп болмайды. Оларды қолға түсіріп, жойып жіберу өте қиын
болып тұр - деп жазған. Аталмыш қазақтардың өз пайдасы - Тарбағатайдағы
шұрайлы жерлерді иелену екендігі шүбәсіз. Шәуешектегі дүнгендер көтерілісін
Цин патшалығы ақыры қалың қолмен жаныштады, тірі қалған дүнгендер шығыс
жаққа бытырап, қашып кетті. Дүнгендердің кетуімен Шәуешек бос қалды,
айналаны етектеп көшіп-қонып қазақтар қыстап жүрді делінген деректер, сол
көтерілістен кейін қазақтардың Тарбағатай аймағына қоныс тепкенін
аңғартады.
Қытайға қараған қазақтардың орналасқан аймақтар бойынша рулық құрылымы
негізінен мынадай болған: Іле аймағына қоныс тепкендер – Ұлы жүздің Албан,
Суан рулары мен Орта жүздің Найман ұлысының Матай әулетінен тарайтын Қызай
рулары; Тарбағатайға орналасқандар Орта жүздің Найманнан тарайтын
Қаракерейдің кейбір рулары, Уақ рулары және Абақ керейдің ішінара рулары;
Алтай аймағына қоныстанғандар Орта жүздің Абақ керей рулары (Он екі абақ
керей) мен Найманның кейбір рулары. Қытайға қараған қазақтардың осы рулық
құрылымдары мен географиялық қоныстану жағдайы, тіпті қоғамдық басқару
құрылымы 1911 жылы Цин патшалығы жойылғанға дейін сақталып келді.
Цин патшалығы 1884 жылы қазақ халқына байланысты жүргізген саясатында,
Алтай мен Қобда аймақтарын орталыққа төте қаратуды жөн санаған болатын.
1911 жылы осы саясаттың қателігін түсінді. Өйткені осы жылдары моңғол
жерінде болған көптеген ұлт бостандығы үшін жүргізілген көтерілістер өз
нәтижесін беріп, Моңғолия Қобда аймағын өзіне қосып азаттығын алды. Цин
патшалығы Алтай аймағынан да айырылып қалатынын да сезді. Цин патшалығының
орныны келген Гоминдан үкіметі бұл қателіктердің алдын алу мақсатында жаңа
бағдарламалар жасай бастады.
1917 жылы Ресейдегі Қазан төңкерісінің жеңісі іргедегі елді одан әрі
қорқытты. Бүкіл әлемдегі ортақ жүйеден бөлініп, мүлде жаңа бір мемлекеттің
негізі қалыптасып келе жатқандығы оларды қатты ойландырды. Ресей Ресей
болғалы, ғасырлар бойы ұрық жалғап билеп келе жатқан ақ патшаны аямаған
қызылдар, басқа ешкімнің үкіметін аямайтыны сезілді. Ендігі қауіптің
Алтайға ғана емес, шекарада тұрған Іле, Тарбағатай аймақтарына, онан ары
тұтас Шыңжаң өлкесіне төніп келе жатқанын анық білді. Сондықтан, әкімшілік
басқару жүйелерін қайта құруды қолға алмақ болды. Сонымен, Шыңжаңда 1912
жылы 18 мамырда таққа шыққан генерал Яң Зыңшын үкіметі жоғарыда
айтқанымыздай, 1914 жылы Іле аймағын, 1916 жылы Тарбағатай аймағын, 1919
жылы Алтай аймағын бірінің артынан бірін Шыңжаң өлкесіне қаратып,
бағындырып алды.
Яң Зыңшын үкіметі бұл өзгерістің қазақтарға жақпайтынын да алдын ала
межелеп, оған қарсы күн ілгері сұмдықтар сайлап, жоспарлар жасап үлгерді.
1914 жылы желтоқсанның 12-жұлдызы күні Пекин үкіметіне жолдаған
жеделхатында Яң Зыңшын былай деп жазды: ... өлке Іле, Алтай, Тарбағатай
жолдарының торабы есептеледі. Егер оның одақтары біріктіруіне жол қойылатын
болса... бірін-бірі ауыздықтауына қиын болып жүреді. Мұндайда бірер оқиға
туыла қалса өлке Іле, Алтай, Тарбағатай болып, бөлініп кетіп қана қалмай,
Қара шаһар да соның шарпуына ұшырайды. Яғни, Шыңжаң оңтүстік, солтүстік
болып, екіге бөлініп кетеді де, шекара жағдайына тиімсіз болып қалады.
(8.)
Сөйтіп, қарамағындағы елден айырылып қалмау үшін Яң Зыңшын Шыңжаңда
билік басында тұрған он жеті жылында ішкі жақта тізгіндеу, қақпайлау
деп аталатын тәсілдер арқылы үстемдік жүргізіп, қазақ аймақтарын да солайша
шырғалап келді. Ол өз саясатын сол кездің өзінде-ақ былай деп түсіндірегн
болатын: Шыңжаңдағы дүнгендер недәуір білімді, ислам дініндегілерге ықпал
күші недәуір зор. Оларды тізгіндей алғанда ұйғырлар мен қазақтарды да
тізгіндей алуға болады. Шыңжаңда мүлде басым көп санды ұстайтын осы
адамдарды бағындыра алатын болсақ, қытайларды табиғи түрде қақпайлауға
болады. Ал қақпайланған қытайлар қайта айналып келіп, басқа ұлттарды
қақпайлай алады.
Қазақстан қазақтарының 1916 жылғы 25-маусымындағы майдан жұмысына
адамдар алу жөніндегі патша жарлығына қарсы көтерілістен кейін Қытай асқан
қазақтардың санына келсек, бұл Қазақстандағы сол кездердегі архивтерде өте
айқын жазылған. Бұны нақтылап айтатын болсақ, Жетісу облысының жергілікті
халқының төрттен бір бөлігі, яғни шамамен 300 мың адам қытай жеріне қуып
тасталынады. М.Тынышбаевтың есебі бойынша, Жетісу облысына қарасты Алматы,
Жаркент, Пішкек, Пржевальск уездеріндегі 44 болыс елде тұратын 4 мың 759
түтіннің 4 мың 250 түтіні қытай асқан.
Сол кездегі архив материалдарына қарағанда, қытай асқан қазақтардың
барлығы да сол жақта қалып қойған жоқ. 1917 жылдың көктемі шыға Қытай
билік орындары босқын қырғыздар мен қазақтарды қайтару шарасына кіріседі.
Оған себепші болған мынадай жағдайлар еді. Біріншіден, Ақпан революциясы
жеңіп, Саяси биліктің өзгеруі босқындардың арасында кейін өз ата мекеніне
қайту тілегін туғызады. Бұл, әрине, толық табиғи құбылыс болатын.
Екіншіден, 16-жылғы көтеріліс нәтижесінде Шығыс Түркістан өлкесіне үлкен
босқындар толқынының жетуі, әрине, бұл аймақтың қалыпты тұрмысын бұзып,
біраз қолайсыздық ала келгендігі түсінікті. Сондықтанда Қытай үкіметі
тезірек босқындардан құтылуға тырысты. Үшіншіден, Қытай асқан босқындар
қайтып, өз ата мекеніне оралмай Жетісу өлкесінде тыныштықтың болмайтындығын
түсінуге мәжбүр болған Уақытша үкімет, Қытайдағы билік орындарына қырғыз
және қазақ босқындарын қайтару туралы өтініш айтып, өз елшілігі мен
Құлжадағы консулына бұл істі орындауға байланысты тапсырмалар берген
болатын. (17.)
Қытай асқан қазақтардың Шығыс Түркістан жерінен тезірек кетуіне
асыққан Қытайдағы билік орныдары босқын қазақтарды зорлап қуа бастағаны да
өтірік емес. 1917 жылы 17 мамырда Қытай үкіметінің Іле өлкесіндегі
губернаторы Текестегі Қытай әскерлерінің полковнигі Го-и-бяоның мәліметіне
сүйене отырып, 26 наурызда 6-сумун және Хэй-шу-ва округіндегі барлық босқын
қырғыздардың Қытайдан қуып шығарылғандығы, ал 30 наурызда осындай мақсатта
Қытай әскери бөлімдерінің Ақнияз, Мюнтай, Көктерек, Үлкен және Кіші
Жырғалаң, Төкей және Күнгес деген жерлерге жіберілгендігін Құлжадағы Ресей
консулына хабарлайды. 4-7 мамыр аралығыда бұл аталған жерлердегі
босқындардың барлығы да мүгей –толақай деген жерге жеткізіліп, қолхат
арқылы полковник Путинцевтің қарамағына беріледі. Олардың жалпы саны 120
мыңнан астам адам (20 мың киіз үй бар) еді. (7.)
Бұл сандарды тағы да мынадай фактілермен анықтай түсуге болады:
Тынышбаев пен Шкапский түрлі үкімет орындарына берген мәліметтерінде,
баспасөзде жариялаған материалдарында Қытай жеріне асқан босқындардың санын
келтірген. Мәселен, олардың 1917 жылдың күзінде Петроградқа Уақытша
үкіметтің Түркістан бойынша бас комиссары, сенатор Шнитинковқа жолддаған
жеделхатында 1916 жылы Қытай жеріне асқан қазақ пен қырғыздардың ұзын саны
шамамен екі жүз мың жан, олардың жартысы аштықтан және басқа себептерден
қырылған, қайтып оралғаны тоқсан мың шамасында, қалғандары Қытай жерінде
деп көрсеткен болатын.
1916 жылы Қытай асқан қазақтардың бір бөлігі сол жақты мекендеп,
қайтпай қалғаны да рас. Бірақ бұл өте аз. Көпшілігі өз мекендеріне қайтып
оралған. Бұл жөнінде мына сандарға назар аударып көріңіз. Қазақ газеті
1917 жылғы маусымындағы санында Мұхаметжан Тынышбайұлының жинаған
мағлұматынша Қытай жеріне (Құлжа һәм Қашқар өлкелеріне ) босқан қырғыз-
қазақтың саны 164 мың адам екен. Сонан үстіміздегі шілденің біріне дейін
қырылғаны 83 мың, жеріне қайтқаны 69 мың, Қытай жерінде қалғаны 12 мың.
Жетісу облысының жергілікті халқының төрттен бір бөлігі, яғни шамамен 300
мың адам Қытай жеріне қуып тасталынады. Жетісу облысына қарасты Алматы,
Жаркент, Пішкек, Пржевальск уездеріндегі 44 болыс елде тұратын 4 мың 759
түтіннің 40 мың 250 түтіні Қытай асқан. (6)
Қазақстаннан Қытай бетіне аса көшкен қазақтар жөнінде Шыңжаңдағы
белгілі ғалым Нығмет Мыңжани мынадай нақтылы сандар келтіреді: ХХ ғасырдың
басында Ресейге қарасты қазақтар Шыңжаңға көшіп келіп отырды. Санақ
мәліметтеріне қарағанда бұлардың Іле аймағына келгендері алты мыңдай адам
болған.
Қандастарымыздың қашан және не себепті көшіп кеткендігі жайлы қоғамда
әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Кейбіреулер қытайдағы қазақтар туралы сөз
бола қалса, оларды Қазан төңкерісі кезінде немесе 1932 жылғы ашаршылық
тұсында Қазақстаннан қашып кетіп, Қытайды паналап қалғандар деп есептейді.
Әрине әркімнің өз пікірі бар. Дегенмен де, біздің қолға түскен архив
құжаттарын сараптап, бұл мәселеге оң қабақ танытып, шындықты анықтауға
азғантай болса да үлес қосу, ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты болмақ.
Голощекиннің кіші қазан саясаты нәтижесінде жоғарыдан келген
жарлыққа сәйкес қызмет істейміз деп жанталасқан жергілікті атқарушы билік
өкілдері, бұқара халықты қан қақсатты. 20-30 жылдары қазақ даласында жүрген
жаппай мал-мүлікті тәркілеу науқаны қазақтардың берекесін қашырды. (4.)
Бай-кулак деген айып халықтың барлық өкілдеріне тағылды. Бұл атқа ие
болмау үшін: 10 қой, 1 сиыр, 1 жылқыдан басқа малдың бәрін өкіметке өткізу
керек еді. Ал көшпелі қазақтың ең кедей деген отбасында кемінде 20 қой, 3
сиыр болатыны бәріне белгілі. Солақай саясаттың нәтижесінде билік
өкілдерінің заң бұзушылық әрекеттерге барып, кейіннен жағдайды қалпына
келтіре алмауы қоғамда кең етек ала бастады. Нәтижесінде қазақ халқы жапа
шегіп, шекара асты. Сөзіміз дәлелді болуы үшін, осы тақырыпты зерттеу
барысында қолданылған архив құжаттарына жүгінейік.
1930 жылы 22 ақпанда Бахты шекаралық комендатурасының кезектен тыс
жиналысының хаттамасы табылған болатын. Хаттамада партия өкілдері:
Рестберг, Красин, Трусов, Иевелев сынды азаматтар қазақ ұлтының шекара
асуы жайлы сөз қозғайды. Олардың айтуы бойынша 1930 жылдың ақпан айының
ортасында, Еміл ауылынан 12 отбасы, Қарақоға ауылынан 10 отбасы қытайға
өткен. (1.)
Бұл хаттама сол замандағы жалпы қазақ отбасыларының Қытайға көшуінің
себептерін анықтауға көп септігін тигізді. Осы және басқа да құжаттарды
сараптай отырып, шекара асудың негізгі себептері төмендегідей деп айтуға
болады:
1. Билік өкілдерінің егіс науқанының көлемін шамадан тыс арттырып
жібергендігі. Мысалы: 1929 жылы Еміл ауылында 606 десятина жерге егін
егу тапсырылса, 1930 жылы бұл көрсеткішті 150% көбейтіп, 1507
десятина жерге салу тапсырылады. Ал мұндай көрсеткішке жету жергілікті
тұрғындардың шамасынан тыс еді. (2.)
2. Діни мейрамдарды тойлағандарға айыппұл төлеткізу туралы шешімнің
шығуы. Ғасырлар бойғы рухани құндылықтарынан ажырау қазақтар үшін
өлімнен де артық еді.
3. Әрбір колхоз қызметкері мемлекетке, 3 десятина жерге жетерлік тұқым
өткізуге міндеттенді. Бұл науқан адамдардың әлеуметтік жағдайымен
санаспастан, бәріне тең жүргізілді. Тапсырма орындалмаса абақтыға
жапқызу ісі қолданылды. Кейбір, жағдайы төмен қазақ отбасыларына бұл
қиындық туғызды.
4. Мал-мүлікті санау барысында жергілікті басқарушылар, барлық дерлік
отбасыларға артық мал санын жазып қойды. Кейіннен тексеру кезінде,
билік өкілдері шындығында жоқ малды талап етіп, тұрғындарды түрмеге
жапқызумен қорқытты.
Тағы бір құжаттарда Мақаншы, Зайсан, Тарбағатай аудандарында, 1930
жылдың ақпан-наурыз айларында жалпы 828 шаруашылық шекара ауғаны
айтылған. Ол яғни 4140 отбасы немесе 20 700-ге жуық адам. (5.) Ал бұл тек
екі айдың көрсеткіші, ар жағын есептеп, шамалай беруге болады.
1.2. ХХ ғасырдың екінші жартысында Қытай
қазақтарының елге қайтуы.
Қытай халық республикасы құрылғаннан кейін Қытайдағы қазақтардың
тарихи отанына – Қазақстанға оралуы ХХ ғасырдың елуінші жылдарынан
басталды. Бұл кезде Отанға оралушылар 1930 жылдары Кеңес одағының
Қазақстанда жүргізген саяси қуғын-сүргіннен жан тасалап арғы бетке асып
кеткен зиялылырмен жоғарғы жік өкілдері болды. Олардың көбі Қытайда
өздерінің Кеңес одағы паспортын жасырын сақтаған, 1949 жылы Қытайда
Компартия билік басына келіп, Кеңес одағы үлгісінде социализм құра
бастағанда ақ олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе
2-7 б.б.
I тарау.
ХХ ғасырдағы қазақтардың Қытайға көшу мен елге оралу тарихы.
1.1. 1914-1939 ж.ж. аралығындағы қазақтардың Қытайға
көшу себептері.
8-23 б.б.
1.2. ХХ ғасырдың екінші жартысында Қытай қазақтарының
елге қайтуы.
24-27 б.б.
II тарау.
Қытайдағы қазақ диаспорасының саяси-әлеуметтік, құқықтық жағдайы.
2.1. Қытайдағы қазақ диаспорасының әлеуметтік,
демографиялық жағдайы.
28-39 б.б.
2.2. Қытай қазақтарының құқықтық қорғалу мәселелері. 40-44
б.б.
2.3. Тәуелсіз Қазақстанның көші-қон саясатында, Қытай
қазақтарының алатын орны.
45-65 б.б.
III тарау.
Қытайдағы қазақ диаспорасы: тарихтық, құқықтық аспектісі тақырыбын
мектепте оқыту мәселелері.
3.1. Қытайдағы қазақтардың тарихи-құқықтық жағдайы тақырыбын
мектеп бағдарламасына енгізу мәселелері.
66-72 б.б.
3.2. Қытайдағы қазақ диаспорасына қатысты, құқықтық қатынастарды
мектепте оқыту.
73-84 б.б.
Қорытынды
85-87 б.б.
Қосымшалар
88-91 б.б.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
92-93 б.б.
Кіріспе
Қазақ халқы бүгінде 10 миллионнан асатын ұлттардың қатарында. Бұл
санның үштен бірін Қазақстаннан сырт алыс, жақын шетелдерде тұратын
қазақтар құрайды. Олардың тұрмыс құрып, мекен еткен елі үшін олар қашанда
диаспора болса, біздер үшін олар қандастарымыз, отандастарымыз болып
қалмақ.
Демографиялық үрдістерге объективтілік түрде талдау жасамайынша
Қазақстанның сан қилы күрделі тарихын қайта жазып шығу мүмкін емес. Сана-
сезімнің ширығуы заманында өз қандастарымыздан өзіміз жеріп, оларды
қашқындар, оралмандар деп атой салып жатқанымыз да бар. Тағдыр
тәлкегіне түсіп, шекара ауғандары болса оларды түсінуден, өздерінің тарихи
ата-қонысының бір шегінде тұрақты тұрып келе жатқан қазақ халқының қомақты
бір бөлігі ретінде қарастырудан аулақпыз. Ащы болса да қоғамда қалыптасқан
шындық осы. Елімізде қазақ тарихын зерделейтіндер арасында бұл мәселеге оң
қабақ танытқан зерттеу жұмыстарының жоқтығы жүрек қынжылтады. Бұл құбылыс
бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі ретінде, менің таңдап алған
тақырыбымның да өзектілігін құрайды.
Қазір Қытай шегінде 1 миллион 500 мыңнан аса қазақ жасайды. (12.) Олар
бүгінгі күні ешқандай да қашқын емес, ол жайында төмендегідей негіз
келтіре аламыз:
• Тарихи тұрғыдан алғанда Қытай қазақтары өз ата-қонысында отыр. Олар
қоныстанып отырған жерлер қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына ұйытқы
болған байырғы үйсін, ғұн, түрік, түркеш, қарлұқ ұлыстарының тарихи
Отаны. Қарлұқтар заманынан ХV дейін де бұл өлкеде найман, керей,
меркіт, үйсін, қаңлы тектес ру-тайпалары жасады. Кейінгі кезде
шығыстағы ойрат моңғолдарының күшеюіне байланысты бұл өңір бір мезгіл
қолдан кетсе де, ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап қайтадан қазақтар
қолына өтті. Бүгінгі қытай қазақтары бір кездері ойрат қалмақтары
жойылғасын, Абылай ханның кемеңгерлікпен орналастыруының арқасында,
Қабанбай, Жәнібек тектес батырлардың бастауымен өз ата-мекендеріне
оралған сол қазақтардан өсіп-өнген ұрпақ.
• Қытайдағы қазақтар бұрын-соңды өздерінің әкімшілік өкілеттігін белгілі
деңгейде сақтап келеді. Бүгінде Қытай шегінде отырған қазақтардың
автономиялы облысы, үш автономиялы ауданы бар. Іле Қазақ автономиялы
облысы Қытайдағы ең үлкен облыс. Бұған себеп оның қарамғында бұрындары
кілең қазақтар қоныстанған үш аймақтан тұратын 25 аудан мен қаланың
болуы. (13.) Сондықтан әкімшілік-дәрежесіне қарай ол Қытайдағы бірден-
бір орынбасар өлке дәрежелі облыс. Ал басқа автономиялы облыстар
әкімшілік мәртебесі жағынан қатардағы аймақ дәрежесінде ғана. Қытай
қазақтары 47 ауданға қоныс тепкен. Осыншама халық жер бетіндегі
қазақтардың жалпы санымен салыстырғанда өздерін азшылық санап отырған
жоқ. Ал оларды 1 миллиардтан астам қытай ұлтымен салыстырғанда
теңіздің тамшысындай-ақ болатынын айтпасақ та түсінікті.
• Қытай қазақтарының өздеріне тән тіл-жазуы, ақпарат, баспасөзі,
бастауыш, орта және жоғары оқу орындары, ғылыми мекемелері, әкімшілік
басқару жүйесі, кадрлар запасы болып келді. Соның нәтижесінде қазақ
тілі ұмыт қалмады. Аталған салалардың бәрінде жұмыс көбінесе қазақ
тілінде жүргізілді. Екінші сөзбен айтқанда, қазақ тілі қазақ халқының
қомақты бөлігі қоныстанған аталмыш өңірде үздіксіз даму, кемелдену
мүмкіндігіне ие болды.
• Қытай қазақтарының арасында қазақтың ұлттық салт-дәстүрі, ән биі,
көркемөнері, әдебиеті жалғасты дамуда. Атап айтқанда, торқалы той,
топырақты өлім, ас-мереке, ақындар айтысы т.б. бұқаралық қимылдар
қазақтың байырғы салт-дәстүріне сай өткізіліп келеді. Сондай-ақ
көптеген өнер қайраткерлері, әдебиетшілер өсіп жетілуде.
• Қытай қазақтарында халқымыздың қымбатты әдеби-тарихи мұралары, ән-
күйлері сақталған. Олардың кейбіреуі түрлі себептерге байланысты қара
шаңырақ – Қазақстанда ұмыт болған немесе із-тозсыз жоғалып кеткен
бағалы дүниелер. Қазірге дейін Қытай қазақтары тарапынан қазақ ауыз
әдебиеті мен фольклорына арналған 80 том, қазақ қиссаларына арналған
18 том, қазақ тарихына арналған 6 том баспадан шықты. (13.)
Әрине бұл айтылғандардан Қытай қазақтарының төрт құбыласы тең, қой
үстінде бозторғай жұмыртқалаған заманда өмір сүріп отыр деген ұғым тумауы
керек. Олардың да күрмеуі қиын мәселелері толып жатыр. Қытайландыру
саясатының қарқындылығы бейбітшіл халықты зар жылатып жатқан кездер де аз
емес. Жалпы Қытайдағы қандастарымыздың жай-күйін, көші-қон себептерін
зерделеу менің дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты болып табылады.
Аталған мақсатқа жету жолында, дипломдық жобаның міндеттерін де негізге
алғанымыз жөн. Оның негізгі міндеттері төменгідей:
• ХХ ғасырдың басында қазақтардың Қытайға қоныс аударуына мәжбүрлеуші
себептерді анықтау;
• Қытайдағы қазақтардың құқықтық қорғалу мәселесін қарастыру;
• Қандастарымыздың көшіп-келуіне қатысты әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді ашықтау;
• Қытай қазақтарының демографиялық жай-күйін зерттеу;
• Қытайдың көші-қон саясатының негізгі бағыттарын анықтау.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шектері ретінде ХХ ғасырдың 16-17
жылдарынан бастап, қазіргі күнге дейінгі уақыт алынды. Бірінші бөлімде
жалпы қандастарымыздың қазіргі Қытай территориясына қай уақыттан бастап
қоныс тепкенін білу үшін азғана тарихқа шегініс жасалынады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Әрине, Кеңес дәуірінде бұл мәселені зерттеуге тыйым салынған болатын.
Сол кезде көптеген жұмыстар жарыққа шыққанымен, ондағы зерттеулер
идеологиялық қысым негізінде біржақты қарастырылады. Сондықтан 1950-1980 жж
шетелдерде тұрып жатқан қазақтардың кейбір тарихи немесе қазіргі кездегі
мәселесіне байланысты жарияланған жұмыстар идеологиялық қысымға ұшырады.
Осы пайымдаудың дұрыстығына көз жеткізу үшін біріншіден, сол жұмыстарды
оқығанда және екіншіден, қазақ диаспорасына байланысты монография мен
мақалалардың жетіспеушілігі, сол кездегі кеңес тарихнамасындағы
мақалалардың аз болуы және олардың көбі Қытайдағы қазақ ирредентінің жеке
мәселелерін зерттеген. (12.)
Осының негізінде Г.В. Астафьевтің Казахи Синьцзна монографиясын
айтуға болады. Бұл кітапта Шыңжан провинциясындағы қазақ тұрғындарының этно-
тарихи проблемалары зерттелген. Қытайдағы қазақ ирреденті тұралы кеңес
тарихнамасында бұл жалғыз монография болды.
Тарихи және этнографиялық мәселелерге арналған мақалаларды айта отырып,
Қытайдағы қазақтар тұралы Н.Н.Мингуловтын Национально-освободительное
движение народов Синьцзяна как составная часть общекитайской революции
(1944-1949) деп аталатын мақаласын айтуға болады. Н.Н.Мингулов сол кездегі
оқиғаға қатысты Шынжаңның периодикалық прессасын пайдалана отырып, Шығыс
Түркістандағы Іле қозғалысы туралы мәлімет берген. (8.)
Шет жерлерде тұратын қазақтар туралы Кеңес тарихнамасында С.И.Бурк
ғылыми зерттеулер жүргізген. Ол 1950 жылы Шыңжанда тұрып жатқан халықтың
эникалық құрамын Г.П.Сердюченконың Қытай халықтарының тілдік
классификациясына арналған мақаласын пайдаланып және статистикалық
мәліметтер келтіре отырып, автор 1954 жылғы бірінші Қытай санағынан алынған
мәліметтер арқылы 1953-1954 жж қазақтар туралы жазған.
Қазақтардың жоңғар хандығымен екі ғасырлар бойы жүргізген қарым-
қатынасының тарихы Орталық Азияның халықаралық аренсында ең қызықтыратын
сұрақтардың бірі болып табылады. Осыған байланысты ғылыми ізденістер
жүргізіледі.
Олардың ішінен В.А. Мойсеевтің Джунгарское ханство и казахи 17-18
вв монографиясын айтуға болады. Қытай қазақтарыныңтарихи пайда болу мен
қазіргі кездегі дамуының тарихын, қазақтардың эмиграция салдарынан
Шыңжаннан 1930-1950 жылдары Үндістан мен Пәкістанға, кейін басқа елдерге
таралуының бірнеше кезеңдері бар: бірінші кезеңге батыс ғалымдарының
зерттеулерін жатқызамыз. Олар өздерінің ғылыми зеттеулерін 1950 жылғы
Шыңжанда, Тибетте , Үндістанда және Пәкістанда болған оқиғаларға байланысты
жүргізген. Осыған орай, Годфри Лиастың Казахский исход деп аталатын
монографиясын және Милтон Дж. Кларктың Как казахи бежали к свободе
мақаласын айтуға болады. Осы кезеңге неміс ғалымдарының социологиялық
зерттеулері жатады. Олар Шынжаңнан Түркияға келген алғашқы саяси қазақ
босқындардың лагерлерінде зерттеулер жүргізді.
Екінші кезеңге сол оқиғаларға қатысқан немесе олардың туысқандары
жазған көптеген зерттеулер мен мемуарлар жатады.
Ең біріншісі 1976 жылы Стамбулда түрік тілінде шыққан Хасен Оралтайдың
Казахские тюрки кітабы. Бұл кітаптың бірінші бөлімінде автор оқырмандарды
Шыңжаң қазақтарының этнографиясымен таныстырады, қалған сегіз бөлімдері
1940 жылғы Шынжаңдағы оқиғаларға байланысты жазған. Сонымен қатар Әлібек
Хакім және Хамза Ұшар басшылары бастаған қазақтардың Шынжаңнан Тибет арқылы
Кашмирге келуі және көптеген қанды көтерілістердің болғанын бяндайды.
Үшінші кезеңге батыс тарихшылары мен этонлогтарының 1980 жылғы
Қытайдағы, Түркиядағы, Швециядағы қазақ қоғамының тарихы мен қазіргі дамуын
зерттеген монографиялары жатады. Бұл жерде 1988 жылы Упсалада (Швеция)
Оклад университетінің профессоры (Рочестер, АҚШ) Линда Бенсон мен швед
ғалымы Ингвар Сванбергтің Казахи Китая деп аталатын монографиясы жарыққа
шықты.
Төртінші кезеңді кейінгі жылдары осы проблеманы зерттей бастаған
қазақстандық ғалымдарының еңбектері құрайды.
1995 жылы 16-17 қараша Түркістан қаласында Казахская диаспора:
проблемы и перспективы деп аталатын халықаралық симпозиум. Бұл ғылыми
творчестволық форум Қазақстанда бірінші рет өткізіледі және ғылыми зерттеу
жұмыс Қытай қазақтарының қазіргі проблемасын оқып білуге арналады.
Симпозиумда Түркия, ФРГ-дағы қазақ диаспорасының, Ресей, Монғолия және
Өзбекстандағы қазақ ирредентінің өкілдері сөз сөйледі.
Қазақ тарихнамасында бұдан басқа 1994 жылы шыққан К.Л.Сыроежкиннің
Казахи в КНР: очерки социально-экономического и культурного развития
монографиясын, Жақсылық Сәмитұлының Қытайдағы қазақтар еңбегін, Нәбижан
Мұқаметқанұлының Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920)
монографиясын атап кету керек. Авторлар ҚХР-да тұрып жатқан қазақтардың
өткен тарихы мен қазіргі дамуын зерттеген. (12.)
Қазақстанның байырғы халқы - қазақтардың демографиялық өсуі, кейбір
зерттеушілердің пайымдауындай әлеуметтік-экономикалық артта қалғандығының
салдарынан емес, бірқатар тарихи-саяси жағдайлардың қолайсыздығынан тікелей
жапа шекті. Екі ғасырға созылған отарлық қысымшылықтан кейін, қазақтар
алғашқылардың бірі болып сталиндік әкімшілдік-әміршілдік жүйенің алғашқы
құрбаны болды. Әсіресе өте ауыр тиген зұлматты, тым рақымсыз голощекиндік
геноцидтен көшпенді қазақтар қатты күйзелді. ХХ-шы ғасырдың ортасына дейін,
екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғанша, шамамен екі жарым ғасыр бойы қазақ
халқының өз жеріндегі жағдайы өте жайсыз болды. Ұжымдастыру кезіндегі асыра
сілтеушіліктің салдарынан болған қатты ашаршылық, саяси репрессиялар және
тағы басқасы жергілікті халықтың шекаралас басқа республикалар мен
шетелдерге көшіп кетуі, қазақ халқының демографиялық жағдайының өзгеріске
ұшырауына әкеледі. Қазіргі күні Қытай территориясын мекендеп жатқан
қандастарымыздың жай-күйі: Кіріспе, ІІІ тараудан құралған негізгі бөлімде
және Қорытынды бөлімнен тұратын осы дипломдық жұмыста кеңінен ашылып
баяндалады.
I тарау.
ХХ ғасырдағы қазақтардың Қытайға көшу мен елге оралу тарихы.
1. 1914-1939 ж.ж. аралығындағы қазақтардың
2. Қытайға көшу себептері.
ХХ ғасырдағы қазақтардың Қытайға көшуі мен елге оралуын қарастырмас
бұрын, тарихқа азғана шегініс жасап, қазіргі Қытай территориясына
қазақтардың алғаш қоныстана бастауына назар салайық.. Бұл жөнінде біздің
жүгінетін көптеген тарихи мәліметтеріміздің ішінде, Қытай тарихы мен
жылнамаларынан құжаттар келтірген Нәбижан Мұхаметқанұлының Қытайдағы
қазақтардың қоғамдық тарихы еңбегінде төмендегідей деректер келтіріледі.
Қазақтар мен қытайлардың өзара қарым-қатынастары біздің заманымыздан
бұрынғы ІІІ ғасырдағы Қытайдың Хан патшалығы мен ұлтымыздың
этногенездерінің қайнар көзі болған Ғұн және Үйсін дәуірінен басталғандығы
баршаға аян. Ол кезде Қытайдың Хан патшалығы өзімен үзеңгі қағыстырып
терезесі тең тұрған Ғұн империясын жойып, батысқа қарай жол тартып ірге жаю
үшін Батыс өңірден одақтас іздеп, орталық Азияны шарлады. Ақыры олар Іле-
жетісу өңірінен Үйсін мемлекетімен байланыс орнатып, оларды ғұндарға қарсы
қою арқылы өздерінің алға қойған мақсаттарын іске асырды. Орталық азиядағы
елдермен де қарым-қатынас орнатты. Бірақ бұл тұста басталған қарым-
қатынастар, Қытайдың Шығыс хан патшалығы кезінде, яғни біздің заманымыздың
І ғасырында үзілген еді. Содан соңғы ғасырларда саяси аренаға шыққан Қытай
патшалықтарының кейбір әулеттері ғана Орталық азиядағы елдермен өзара
байланыс жасай алды. Бірақ ол байланыстар сол патшалықтың тақтан таюымен
бірге үзіліп қалып отырғандықтан, Қытай елі Орталық Азия елдеріне
айтарлықтай әсер ете алмаған-ды. Бірақ, Қытайдың ең соңғы феодалдық
патшалығы болған Цин империясының (1644-1911 ж.ж.) ХVIII ғасырдың орта
шенінде Орталық азияға дейін ірге жайып келуі, қазақ тарихына аса үлкен
ықпал жасады.
Қытайдың Цин империясы – қытайдың шығыс солтүстігінде өмір сүрген
Шүршіт ақсүйектері 1644 жылы құрған феодалдық патшалық. Ол содан 1911
жылдың соңына дейін бүкіл Қытайға өз үстемдігін жүргізді.
Цин патшалығы Жонғария мен Қашқарияға әскери жорық жасау барысында,
ілгерінді-кейінді Орталық Азиядағы елдермен, яғни қазақтармен, тәжіктермен
және де басқа да елдермен де тікелей қарым-қатынас орнатты. Бірақ Цин
патшалығының Орталық Азиядағы елдермен болған байланысының сипаты, оның
Тянь-Шань тауы өңіріндегі монғол (жонғар), ұйғыр сияқты тұрғындармен болған
қарым-қытынасының сипатынан мүлде басқаша еді. Сондықтан Цин патшалығы
оларға әуел бастан-ақ парықты мәміле жасады. (8.)
Цин патшалығы Тянь-Шань тауының батыс солтүстігіндегі жоңғарларды және
оңтүстігіндегі ұйғырларды өзімнің пақырым (шын мин) деп атады, әрі оларға
тікелей билеп-төстеу саясатын жүргізді. Ал Орталық Азиядағы өзімен байланыс
орнатқан қазақ, өзбек, қырғыз, тәжік тіпті ауғандықтарды өзіне сырттай ел
болғандар (фан шу го) деп атағанымен, іс жүзінде оларды дербес елдер
қатарында көріп, сол негізде олармен дипломатиялық қарым-қатынас жасады.
Алайда ол кезде өздерін аспан асты қожасымын, деп есептейтін Қытайдың
Цин патшалығы өздерімен байланыс орнатқан елдердің бәрін өздеріне сырттай
ел болғандар деп атайтын-ды. Бұл олардың сырт көзге жасаған айбары болса
керек. Ал іс жүзінде Цин патшалығы Орталық азия елдерінің ішкі-сыртқы
істеріне араласпай бейтарап тұру саясатын ұстанды. Сөйте тұра бұрын
жоңғарлардың қарамағында болған жерлердің барлығын өздерінікі санап,
Ертістің солтүстігінен Іленің оңтүстігіне дейінгі жерге бүйірлетіп қатар-
қатар қада қағып, тас үйіп, оба тұрғызып, қарауыл жасап, оны айналдыра
әскери күзет қойды. (12.)
Цин патшалығының алғашқы кезде Тянь-Шанның батыс-солтүстік жағынан
қорғанып, сақтанғаны әуелі қазақтар болды. Сондықтан цин патшалығы ордасы
шекара қорғаныс шонжарларына Қазақтарды ішкі жаққа кимелеп кіріп кетпейді
деуге болмайды,-деп ескертті. Сондай-ақ оларға қазақтарды сол өздері қойып
алған оба қарауылдарынан өрге өткізбеуді тапсырды. Әрине, бұл жәйдан-жай
жасалған қорғаныс саясаты емес еді. Өйткені Цин патшалығы ордасы
жоңғарлардың хандық құрып дәурендеген кездегі иеленген аумағы – кезінде
қазақтардың өсіп-өнген көне жұрты екендігін, сондай-ақ қазақтардың соңғы
кезде жоңғардан атамекендерін қайтарып алу күресін күшейте түскендігінен
толық хабардар болатын. Сондықтан Цин патшалығы қазақтардың жоңғар жеріне
кимелеп кіріп кетуінен екі түрлі әдіспен сақтанбақ болды: Біріншіден,
олар шекара қарауылдарын күзетуге тұрақты әскер ұстап, өздері қойған
қарауылдардан ары асып барған қазақ малшыларын кері қайтарып отыру;
екіншіден, қазақтармен қалыпты қарым-қытынас жасап, олармен жақын араласу
арқылы қазақ билеушілерін өздеріне баурап, оларға қол астындағы елдерін
шекара қарауылдардың сыртқы жағында ұстауға, әрі шекара өңірінің тыныштығын
сақтау еді. Сондықтан Цин патшалығы ордасының қазақ ханы Абылайға жолдаған
алғашқы хатында-ақ олар: Қазақтардың (бізге) бағыну-бағынбау еркіндігі
өздерінде. Бірақ әр тараптар өз шекараларын сақтаулары керек. Қазақтар өз
беттерімен шекарадан асып келіп жоңғарларды талан-таражылауына болмайды,-
деп ескертеді. (8.) Цин патшалығы қазақтарға жолдаған тағы бір хатында:
Сендер жат елсіңдер, әдет-ғұрыптарың қытайға ұқсамайды. Сендердің бізге ел
болу-болмау еріктерің өздеріңде, біз сендерді зорлықпен бағындырмаймыз.
Бірақ сендер өз елдеріңе ие болып, шекараны мәңгі қорғауларың керек,-деп
жазылған. Міне, бұдан Цин патшалығының қазақтарға бағыттаған алғашқы
дипломатиялық саясаттары мен көздеген мақсаттарын байқауға болады. (17.)
XVIII ғасырдың орта шенінде қазақ хандығы қайта көркею үстінде болды.
Абылай хан бүкіл қазақ елін біртұтастандыруды қазақ хандығының ұлттық
териториясын қалыптастыруды өзінің басты мақстаы етіп қойды. Сонымен ол,
Цин патшалығы жоңғар хандығын жойып, қазақтарға таяп келген кезде олармен
қалыпты байланыс жасауға мәжбүр болды. Сөйтіп ол Цин патшалығының ресми
адамдарымен бір қатар барыс-келістер жасау арқылы олардың тамырын басып,
ындынын байқап бақты. Ақыры Абылай хан 1757 жылы цин патшалығымен ресми
қарым-қатынас орнатты. Сол жылдан бастап қазақ-қытай ортасында
дипломатиялық барыс-келістер басталып, экономикалық сауда-саттық істері
қанат жайды. Қытай цин патшалығы 1758 жылы Үрімшіден, 1759 жылы Іледен,
1763 жылы Тарбағатайдан қазақтармен сауда жасайтын арнаулы базарлар ашып,
малға мата айырбастау саудасын кең көлемде өрістетті. Екі жақты
экономикалық сауданың бірден айтарлықтай дамуы қазақ-қытай ортасындағы
саяси дипломатиялық байланыстардың да өріс алуына ұйытқы болды. Қазақ
хандарының елшілік делегациялары шамамен әрбір екі жыл сайын Цин
патшалығының ордасына барып, Императорға тарту-таралғы ұсынып, өз
хандарының сәлемін жеткізіп тұрды. Цин патшалығы өзіне сәлем бере барған
қазақ елшілерін қабылдағанда оларға дән ризашылығын білдірген кейіп
танытатын. Оларға тіпті асты-үстіне түсіп, әбігер болып қалатын. Тіпті,
оларға еселеген сый-сияпат көрсетіп, мол силық беріп, үкілі бөрік кигізіп,
қайтарып отырды. Сондай-ақ Цин патшалығы өзінен ізет күткен қазақ хандарын
жарлық хаты арқылы ұлықтап тағайындап, өзінің тәңір билеушісі немесе Аспан
асты қожайыны екендігін де аңғартып тұрды. Бірақ олар қазақ елінің
күнделікті ішкі-сыртқы істеріне қол сұғып, билік жүргізуге бара қоймады.
Керісінше, қазақтың хандық жүйесін қолдап-қуаттап, қазақтарды өз шекарасы
сыртындағы қамал-қорғаны етуді көздеді. (8.)
Ол кезде қазақ ханы Абылайдың да, қарапайым қазақ қауымының да жер
мәселесі төңірегіндегі көзқарасы Цин патшалығынан гөрі өзгеше, яғни оларға
қарама-қарсы болды. Қазақтар тянь-Шанның солтүстік батысындағы алтай,
Тарбағатай және іле аймақтары біздің атамекеніміз, жоңғарлар жойылды, біз
енді сол өңірлерге қайта оралуымыз керек деген танымда болды. Абылай хан
өзінің алғаш рет Цин патшалығына жіберген ресми делегациясы арқылы Чиянлұң
патшадан қазақтардың атамекені Тарбағатай аймағын қазақтарға жарылқап
қайтарып беруін талап етеді. Абылай ханның осы талабына қайтарылған Цин
патшалығы ордасының жауап хатында: Абылай – сендер шалғайда жатқан жат
жұртсыңдар. ... Сенің елшің бізге: Тарбағатай тегінде біздің байырғы
жайылым жеріміз еді. Сол жерді патша бізге жарылқап қайтарып бере салса –
деген талабыңды жеткізді. Бұл өңір жаңа ғана тыныштандырылған, әлі иен
жатқан өлке. Патша әсілі ол жерді сендерге қиып бере салар еді, бірақ
сендер бізге ебін тауып елдесіп алдыңдар, бізге еңбек сіңірген жоқсыңдар.
Сондықтан ол жерді сендерге сиға бере салу мемлекеттің тәртібіне қиғаш
келеді. ... Егер сендер айтқанымыздай-ақ Әмірсананы тұтқындап әкеліп
беретін болсаңдар, онда ол жерді сендерге жарылқап бере салуға бере салуға
болар еді,-деп жазылған. (17.) Міне, бұдан Абылай ханның ұлттық кеңістікке
болған танымы мен талпынысын байқауға болады. Абылай хан Цин патшалығынан
қазақтың атамекенін сұрап ала алмайтын болған соң, ол шығыстағы көне жұртқа
қарай жылжи көшкен қазақ шаруалары, Цин патшалығының Іледен Ертіске дейін
көлденеңдеген шекара қарауыл обаларын қусыра қоныстанып мал бақты. Кей
жылдары кейбір рулар ол қарауылдардың арғы бетіне асып барып, қытап
қалатын. Бірақ әр жылы жазға салым шекара қарауылын барлауға шыққан Цин
патшалығының әскерлерінің ары қайтқан ізімен жоғары қарай қайта жылжып
отырады. Егер бұл жақ Цин патшалығының көзіне түссе, қайта қуғындалады,
түспесе сонда қала береді. Осындай өзара тартысты жағдай сол шекара қарауыл
обалары қойылған күнен басталып, жыл өткен сайын тереңдей берді. Цин
патшалығының шекара қорғаныс әскерлерінің оларды түгелдей қуғындап,
қайтарып отыруға мүмкіндігі келмеді. Цин патшалығы ордасы өзінің шекара
қорғанысындағы шонжары А Гүйге: Дереу әскер жіберіп, Тарбағатайға кірген
қазақ малшыларды қуғындап шекарадан шығарып жібер. Абылайға адамдарын
қайтарып әкетуді айтыңдар,-деген жарлық түсірді. Абылай хан ол кезде
шығысқа беттеген халқын кері қайтарып алу емес, керісінше Цин патшалығынан
Ілені қазақтарға беруді талап етумен болды. соған орай Цин патшалығының
1760 жылы маусымның 8-күні Абылай ханға жолдаған хатында: Сенің елшіңнің
айтуынша, ойрат жері қазір иен жатыр екен. Қазір Әбілпейіздің қоластындағы
Таңатар руы Барлықта, Тарбаторсық көлінде, Қарқаралы руының ішіндегі
Есенкелді, жолымбет рулары Алтын-Емел, Қаратал, Көксуда тұрады екен.
Сонымен қоймай сен патша және де жарылқағанның үстіне жарылқап қазақтардың
Ілеге барып мал бағуына рұқсат берілсе - деген екенсің. Тарбағатай қатарлы
жерлер ежелден жоңғарлардың жайылым жері, патша ол жерді қалың қолмен
тыныштандырған. ... Қазақтар сендердің жайылым жерлерің ұлан-ғайыр кең дала
болғандықтан, сендер бұрынғы шекараларыңды сақтайтын жөндерің бар еді,
тіпті біздің шекара қарауылдарымыздан асып келуді ойлауға тиісті емес
едіңдер. Сондықтан сен Абылай Тарбағатай қатарлы жерлерді мал бағуға
сұрағанда, патша саған бермеген еді ғой. Қазір сен қалайша өз білгеніңше
өріс жайып келесің?! Жоңғарлар ол жерлерді басым күшпен басып алғанда
сендер олардың маңайына да келе алмаған едіңдер ғой. Патша Ілені
тыныштандырғаннан кейін кейін ғана сендер бейбіт өмір сүруге мүмкіндік
алдыңдар, осыны неге қанағат қылмайсыңдар,-деп жазғырады. Цин патшалығы
ордасы Іледегі генерал әмірлеріне: Шекараны үнемі әскер жіберіп барлау
жасаңдар, егер Абылайдың адамдары қоныстанып алған болса, оларды дереу қуып
жіберіңдер,-деген жарлық түсіреді. Міне, бұдан қазақтар мен Цин патшалығы
арасындағы жер мәселесі төңірегіндегі ұғымдарындағы айырмашылықтың
қаншалықты алшақ екндігін байқауға болады. (12.)
Цин патшалығының алғашқы кезде батыс-солтүстік өңірдегі өздері
белгілеген шекара қарауыл орындары тұрақсыз, әрдайым қозғалыста немесе
жылжымалы болды. Оны өздері де ий дүң ка лүн (жылжымайтын қарауылдар)
деп атаған. Өйткені, Цин патшалығының шекара қорғаныс әскерлері өздерінің
шекара қарауыл обаларын өздері жылдан-жалға ішкі жақтарына қарай шегіндіріп
қойып отырды, яғни ең алғашқы орындарына жеткізбей қойып отырған болатын.
Шекара қарауыл обалары төңірегіндегі қазақтар оған ілесе шығысқа қарай
жылжып көшіп отырды. Кейбір қар қалың түскен қатаң қыстарда қазақ шаруалары
Цин патшалығының шекара қарауылдарының жан-жағынан асып өтіп барып қыстап,
жазда қайтып келіп отырды, кейбір рулар тіптен жазда да кері қайтпай сонда
жайлап қалып қойып отырды. Олардың бәрін қуғындап қайтарып отыруға Цин
патшалығының әскерлерінің шама-шарқы келе бермеді. (17.) Бара-бара Цин
патшалығы шекара өңірінде қалыптасқан сондай болмысты мойындауға мәжбүр
болды да, өз қарамағындағы шекара маңындағы жерлерге келіп, мал баққан
қазақтардан тиісті жер жертөлемін (жер майы-жер салығын) алып, малын бағып
сонда тұра беруіне рұқсат беруге мәжбүр болды. Осыған байланысты Цин
патшалығы ордасының қазақтарға арналған жарлығында былай делінген:
Малдарың жұтап, жайлы қыстау іздеп, біздің қарауылдан өтіп келіп мал
бақпақ болсандар, сендер әуелі біздің жергілікті әмірлерге қабарлап және
оларға жер төлемін төлеулерін керек. Сонымен екі жақ өкілдерінің келісімі
нәтижесінде қазақ шаруалары жер төлемі үшін әрбір жүз бас малға бір бас
малды (жылқыны) Цин патшалығының жергілік әкімдеріне тапсырып тұруға
міндетті болады. Сөйтіп қазақтар сол барған жерлерінде тұрақтап тұрып мал
бағады. Цин патшалығының шекара шонжарлары аталмыш салықты қазақтардан
жинап ала бастайды. Осығын орай Цин патшалығының қазақтарға түсірген және
бір жарлық хатында: Сендер бірнеше ондаған жылдардан бері ептеп ішкері
жылжып келесіңдер. Біздің генерал әмірлердің өтініші бойынша әсілі сендерді
жазаға тарту керек еді. Бірақ патша сендерге кең пейіл танытып отыр.
Сендердің шекара қарауылдарымыздың бер жағындағы иен жатқан жерлерге келіп
мал бағуларыңа рұқсат берген жарлығын жариялады. Бұның бәрі сендердің
бізбен елдескендерің үшін жасалған патшаның мейір-шапағаты. Өздерің өстіп
өркендеумен қатар, көршілес елдеріңмен де тату тұрып, патшаның мейір-
шапағатына мәңгі бөлене беріңдер,- делінген. Сонымен Цин патшалығына салық
тапсыратын қазақ шаруаларды Ішкеріге көшіп келген қазақтар (ней шу
қасакі),-деп аталды. Бірақ Цин патшалығы оларды тым ішкерілетіп алмау
үшін өрлеп ары көшкендерін кері қайтарып отырды. Оған көнгісі келмеген
қазақ малшылары кері қайтып кетпей, сол маңайды айналсоқтап мал бағып жүре
берді. (17.)
Сол кезде бірталай қазақ ру-тайпаларының шығыстағы, яғни анығырақ
айтқанда Тянь-Шань тауының батыс солтүстігіндегі ежелгі қоныстарына баруға
соншалықты ынта қойғандығының тағы бір үлкен себебі болды. Ол патшалық
Ресей отаршылдарының Қазақстанды жаулау әрекеті еді. Патшалық Ресейдің
қазақ даласын жаулап алу үшін аттандырған экспедициялары Қазақстанның
шығысы мен оңтүстік өңірлеріне сұғынып кірген сайын, онда отырған орта жүз
бен ұлы жүздің бірқатар рулары орыстың отарына айналудан ат-бойын ала қашып
Қытайдың Цин патшалығына қарай ықтай берді. Сондықтан олар XIX ғасырдың
орта шеніне келгенде, Цин патшалығы әскерлерінің кері қуғындауына қарулы
қарсылық көрсетіп, қан төгіп жан берсе де, барған жерлерінен кері қайтпай,
сол маңайды айналсоқтап жүріп, ақыры Цин патшалығының ішкі жерлері (ней
ди) Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарына табан тірей бастады. (8.)
Патшалық Ресей отаршылдары XIX ғасырдың 60-жылдары Қазақстанды толық
жаулап алып, өзінің отарлаған территориясының шығыс жақ іргесін Цин
патшалығының қарамағындағы жерлерге дейін апарып тіреді. Сонымен патшалық
Ресей үкіметі мен Қытай Цин патшалығы үкіметі ортасында шекара мәселсі
туындап, екі империяның қазақ даласы таласу дау-дамайы басталды. Сөйтіп
Қытай Цин патшалығы мен патшалық Ресей үкіметтерінің өкілдері 1861 жылдан
бастап өздерінің шекараларын қалай белгілеу мәселесі бойынша келіссөз
жүргізді. Олар қазақ жеріндегі мемлекеттік шекара шебін белгілеу
тұспалдарына көп таласып, ұзын-сонар айтыстан жақтары талғанда барып бір
мәмілеге келіп, 1864 жылы Шәуешек қаласында Қытай - Ресей батыс солтүстік
шекараны белгілеу келісіміне қол қойды. Сонымен Қытай мен Ресейдің
мемлекеттік шекарасының негізгі шеп шеңбері (линиясы) белгіленді. Осы
келісім-шарттың 5-тарауында: ... Жер қайсы мемлекетке бөлінсе, онда
отырған адамдар сол жерімен бірге сол мемлекеттің басқаруында болады,- деп
белгілеген. Сөйтіп қазақтың жерінің қытайға тиген бөлігінде отырған
қазақтар жерімен бірге Қытайға, Ресейге тән болған өңірдегі қазақтар
жерімен бірге Ресейдің басқаруына қарады.
1864 жылғы Қытай мен Ресейдің Шәуешек қаласында қол қойған шекара
келісімі, іс жүзінде біртұтас қазақ халқы және оның жерінің екі мемлекетке
- Ресей мен Қытайға бодан болғандығын құжат жүзінде заңдастырды. Сонымен
Қытайда қазақ қауымы ресми қалыптасты. Осыдан кейін ғана Цин патшалығы
өзінің басқаруындағы қазақтарды шын мәнінде өз қарашам (шын мин) немесе
азаматым деп санап, оларды қоныстандыру және басқару істерін қолға алды.
Содан кейінгі кездегі Циң патшалығының қазақтарға қатысты құжаттарында
Ресей қазақтары немесе Ресейге қараған қазақтар және Қытайға қараған
қазақтар,- деп анықтап жазылып -отырды. Ал егер қайсы бір азамат істі бола
қалса, ол істі адам Ресей қазағы болса, онда оның ісін дипломатиялық жолмен
Ресей үкіметіне арыздану арқылы шешуді қарастыратын болады. Егер сол істі
адам Қытай қазағы болса, онда оны өзінің қолданып отырған заңы бойынша
немесе қазақтың әдеттегі дәстүрлі заңы бойынша жауапқа тартылатын болады.
Міне, бұл деректер Қытай жеріндегі атамекеніне қайта оралған қазақтардың
қытай азаматына айналғандығын айғақтайды.
Қытай мен Ресей үкіметінің 1864 жылғы Шәуешек қаласында қол қойған
шекара келісімі бойынша отырған жерлерімен бірге қытайға қараған
қазақтардың алғашқы отырған жері тек шекараның арғы бетінің төңірегімен
шектеледі. Ал арғы бетте қалған қазақтардың мақсаты – Іле Тарбағатай және
Алтай аймақтарын қоныстану еді. Оған Қытай Цин патшалығы үкіметі бірден
рұқсат бермеді. Солайда сол кездегі қоғамдық-саяси жағдай қазақтардың ол
мақсатын жүзеге асыруға мүмкіндік туғызды.
ХІХ ғасырдың орта шенінен басталған Батыс державаларының Қытайға
жасаған агрессиялық шабуылы, қытай қоғамын жартылай отар, жартылай
феодалдық сипатқа айналдыра бастады. Қытайдағы әр ұлт халқының Цин
патшалығының билігіне қарсылығы күшейіп, қарулы көтерлістер әрбір өлкеде,
әрқайсысы ұлттар арасында орын алып, бір-біріне ұласып жатты. Солардың бірі
1864 жылы Тянь-Шаньнның Оңтүстігінде Кұшар ауданындағы ұйғыр диқандардың
Тоқты Ниязғали басшылығымен бас көтеруі еді. Цин патшалығының билігіне
қарсы Қашғарияда көтерілген осы көтерілістің дүмпуімен Үрімжі, Іле және
Тарбағатай аймақтардағы әр ұлт тұрғындары да жаппай қозғалып, өз
жерлеріндегі Цин патшалығының әскери әкімшілік органдарына шабуыл жасады.
Сонымен үкімет әскерлері осы қозғалыстарды жаныштауға жұмылдырылды да,
олардың шекара өңірін бақылауы босаңсыды. Осы орайдан пайдаланған шекара
маңындағы қазақ шаруалары шығысқа қарай өрлеп қоныстанды және жергілікті
тұрғындардың Цин патшалығына қарсы күресіне белсенді қатысты. Іле генералы
Миң Шүй 1865 жылы 4 шілде күні патша ордасына жолдаған мәлімдемесінде:
Сәуірдің 12-сі күні аяқ астынан бірнеше түнмен Дүнген бандиттері
қазақтармен бірлесе отырып шығыс, оңтүстік және солтүстік үш бағыттан келіп
Іле қаласына шабуыл жасады деп айтуы соның айғағы болса керек. Іле
аймағындағы осы көтеріліс нәтижесінде 1866 жылғы жеңіске жетіп, Құлжада Іле
сұлтандығы әкімшілігі құрылды. Оның билігі ұйғыр феодалдарының қолына тиді.
Бірақ олар Іледегі қытайлар мен дүнгендердің қатты қарсылығына тап болды.
Сондықтан Іле сұлтандығы өз жақтасын көбейту үшін қазақтардың Іле аймағының
шығыс аудандарына кең таралып қоныстануын қолдап-қуаттады. Сонымен ХІХ
ғасырдың 60-жылдары Іле аймағының барлық аудандарына қазақтар қоныс тепті.
Іледегі көтеріліс Тарбағатайға да өз әсерін тигізді. 1865 жылдың
соңында Шәуешек қаласында тұратын дүнгендер Цин патшалығының сондағы
жергілікті әскери-әкімшілігіне қарсы шабуыл жасады, оған Тарбағатай
аймағындағы, Шәуешек қаласы маңындағы қазақтар жабыла ат саллысты. Цин
патшалығының Шәуешектегі шенеунігі У Линнің патша ордасына жолдаған
хатында: Дүнген бандиттері мешітті иеленіп алды. Оларды айнала қоршап,
бізідң әскерлерді қоршап, біздің әскерлерді кіргізбей тұрған қазақ қолдары
бар. Қазақтар өз пайдасы үшін дүнгендерге болысуда. Олардың әрекетері
сұрқия, олардың адамдары көп, ол қазақтардың қайдан келіп, қайда кетіп
жатқанын адам біліп болмайды. Оларды қолға түсіріп, жойып жіберу өте қиын
болып тұр - деп жазған. Аталмыш қазақтардың өз пайдасы - Тарбағатайдағы
шұрайлы жерлерді иелену екендігі шүбәсіз. Шәуешектегі дүнгендер көтерілісін
Цин патшалығы ақыры қалың қолмен жаныштады, тірі қалған дүнгендер шығыс
жаққа бытырап, қашып кетті. Дүнгендердің кетуімен Шәуешек бос қалды,
айналаны етектеп көшіп-қонып қазақтар қыстап жүрді делінген деректер, сол
көтерілістен кейін қазақтардың Тарбағатай аймағына қоныс тепкенін
аңғартады.
Қытайға қараған қазақтардың орналасқан аймақтар бойынша рулық құрылымы
негізінен мынадай болған: Іле аймағына қоныс тепкендер – Ұлы жүздің Албан,
Суан рулары мен Орта жүздің Найман ұлысының Матай әулетінен тарайтын Қызай
рулары; Тарбағатайға орналасқандар Орта жүздің Найманнан тарайтын
Қаракерейдің кейбір рулары, Уақ рулары және Абақ керейдің ішінара рулары;
Алтай аймағына қоныстанғандар Орта жүздің Абақ керей рулары (Он екі абақ
керей) мен Найманның кейбір рулары. Қытайға қараған қазақтардың осы рулық
құрылымдары мен географиялық қоныстану жағдайы, тіпті қоғамдық басқару
құрылымы 1911 жылы Цин патшалығы жойылғанға дейін сақталып келді.
Цин патшалығы 1884 жылы қазақ халқына байланысты жүргізген саясатында,
Алтай мен Қобда аймақтарын орталыққа төте қаратуды жөн санаған болатын.
1911 жылы осы саясаттың қателігін түсінді. Өйткені осы жылдары моңғол
жерінде болған көптеген ұлт бостандығы үшін жүргізілген көтерілістер өз
нәтижесін беріп, Моңғолия Қобда аймағын өзіне қосып азаттығын алды. Цин
патшалығы Алтай аймағынан да айырылып қалатынын да сезді. Цин патшалығының
орныны келген Гоминдан үкіметі бұл қателіктердің алдын алу мақсатында жаңа
бағдарламалар жасай бастады.
1917 жылы Ресейдегі Қазан төңкерісінің жеңісі іргедегі елді одан әрі
қорқытты. Бүкіл әлемдегі ортақ жүйеден бөлініп, мүлде жаңа бір мемлекеттің
негізі қалыптасып келе жатқандығы оларды қатты ойландырды. Ресей Ресей
болғалы, ғасырлар бойы ұрық жалғап билеп келе жатқан ақ патшаны аямаған
қызылдар, басқа ешкімнің үкіметін аямайтыны сезілді. Ендігі қауіптің
Алтайға ғана емес, шекарада тұрған Іле, Тарбағатай аймақтарына, онан ары
тұтас Шыңжаң өлкесіне төніп келе жатқанын анық білді. Сондықтан, әкімшілік
басқару жүйелерін қайта құруды қолға алмақ болды. Сонымен, Шыңжаңда 1912
жылы 18 мамырда таққа шыққан генерал Яң Зыңшын үкіметі жоғарыда
айтқанымыздай, 1914 жылы Іле аймағын, 1916 жылы Тарбағатай аймағын, 1919
жылы Алтай аймағын бірінің артынан бірін Шыңжаң өлкесіне қаратып,
бағындырып алды.
Яң Зыңшын үкіметі бұл өзгерістің қазақтарға жақпайтынын да алдын ала
межелеп, оған қарсы күн ілгері сұмдықтар сайлап, жоспарлар жасап үлгерді.
1914 жылы желтоқсанның 12-жұлдызы күні Пекин үкіметіне жолдаған
жеделхатында Яң Зыңшын былай деп жазды: ... өлке Іле, Алтай, Тарбағатай
жолдарының торабы есептеледі. Егер оның одақтары біріктіруіне жол қойылатын
болса... бірін-бірі ауыздықтауына қиын болып жүреді. Мұндайда бірер оқиға
туыла қалса өлке Іле, Алтай, Тарбағатай болып, бөлініп кетіп қана қалмай,
Қара шаһар да соның шарпуына ұшырайды. Яғни, Шыңжаң оңтүстік, солтүстік
болып, екіге бөлініп кетеді де, шекара жағдайына тиімсіз болып қалады.
(8.)
Сөйтіп, қарамағындағы елден айырылып қалмау үшін Яң Зыңшын Шыңжаңда
билік басында тұрған он жеті жылында ішкі жақта тізгіндеу, қақпайлау
деп аталатын тәсілдер арқылы үстемдік жүргізіп, қазақ аймақтарын да солайша
шырғалап келді. Ол өз саясатын сол кездің өзінде-ақ былай деп түсіндірегн
болатын: Шыңжаңдағы дүнгендер недәуір білімді, ислам дініндегілерге ықпал
күші недәуір зор. Оларды тізгіндей алғанда ұйғырлар мен қазақтарды да
тізгіндей алуға болады. Шыңжаңда мүлде басым көп санды ұстайтын осы
адамдарды бағындыра алатын болсақ, қытайларды табиғи түрде қақпайлауға
болады. Ал қақпайланған қытайлар қайта айналып келіп, басқа ұлттарды
қақпайлай алады.
Қазақстан қазақтарының 1916 жылғы 25-маусымындағы майдан жұмысына
адамдар алу жөніндегі патша жарлығына қарсы көтерілістен кейін Қытай асқан
қазақтардың санына келсек, бұл Қазақстандағы сол кездердегі архивтерде өте
айқын жазылған. Бұны нақтылап айтатын болсақ, Жетісу облысының жергілікті
халқының төрттен бір бөлігі, яғни шамамен 300 мың адам қытай жеріне қуып
тасталынады. М.Тынышбаевтың есебі бойынша, Жетісу облысына қарасты Алматы,
Жаркент, Пішкек, Пржевальск уездеріндегі 44 болыс елде тұратын 4 мың 759
түтіннің 4 мың 250 түтіні қытай асқан.
Сол кездегі архив материалдарына қарағанда, қытай асқан қазақтардың
барлығы да сол жақта қалып қойған жоқ. 1917 жылдың көктемі шыға Қытай
билік орындары босқын қырғыздар мен қазақтарды қайтару шарасына кіріседі.
Оған себепші болған мынадай жағдайлар еді. Біріншіден, Ақпан революциясы
жеңіп, Саяси биліктің өзгеруі босқындардың арасында кейін өз ата мекеніне
қайту тілегін туғызады. Бұл, әрине, толық табиғи құбылыс болатын.
Екіншіден, 16-жылғы көтеріліс нәтижесінде Шығыс Түркістан өлкесіне үлкен
босқындар толқынының жетуі, әрине, бұл аймақтың қалыпты тұрмысын бұзып,
біраз қолайсыздық ала келгендігі түсінікті. Сондықтанда Қытай үкіметі
тезірек босқындардан құтылуға тырысты. Үшіншіден, Қытай асқан босқындар
қайтып, өз ата мекеніне оралмай Жетісу өлкесінде тыныштықтың болмайтындығын
түсінуге мәжбүр болған Уақытша үкімет, Қытайдағы билік орындарына қырғыз
және қазақ босқындарын қайтару туралы өтініш айтып, өз елшілігі мен
Құлжадағы консулына бұл істі орындауға байланысты тапсырмалар берген
болатын. (17.)
Қытай асқан қазақтардың Шығыс Түркістан жерінен тезірек кетуіне
асыққан Қытайдағы билік орныдары босқын қазақтарды зорлап қуа бастағаны да
өтірік емес. 1917 жылы 17 мамырда Қытай үкіметінің Іле өлкесіндегі
губернаторы Текестегі Қытай әскерлерінің полковнигі Го-и-бяоның мәліметіне
сүйене отырып, 26 наурызда 6-сумун және Хэй-шу-ва округіндегі барлық босқын
қырғыздардың Қытайдан қуып шығарылғандығы, ал 30 наурызда осындай мақсатта
Қытай әскери бөлімдерінің Ақнияз, Мюнтай, Көктерек, Үлкен және Кіші
Жырғалаң, Төкей және Күнгес деген жерлерге жіберілгендігін Құлжадағы Ресей
консулына хабарлайды. 4-7 мамыр аралығыда бұл аталған жерлердегі
босқындардың барлығы да мүгей –толақай деген жерге жеткізіліп, қолхат
арқылы полковник Путинцевтің қарамағына беріледі. Олардың жалпы саны 120
мыңнан астам адам (20 мың киіз үй бар) еді. (7.)
Бұл сандарды тағы да мынадай фактілермен анықтай түсуге болады:
Тынышбаев пен Шкапский түрлі үкімет орындарына берген мәліметтерінде,
баспасөзде жариялаған материалдарында Қытай жеріне асқан босқындардың санын
келтірген. Мәселен, олардың 1917 жылдың күзінде Петроградқа Уақытша
үкіметтің Түркістан бойынша бас комиссары, сенатор Шнитинковқа жолддаған
жеделхатында 1916 жылы Қытай жеріне асқан қазақ пен қырғыздардың ұзын саны
шамамен екі жүз мың жан, олардың жартысы аштықтан және басқа себептерден
қырылған, қайтып оралғаны тоқсан мың шамасында, қалғандары Қытай жерінде
деп көрсеткен болатын.
1916 жылы Қытай асқан қазақтардың бір бөлігі сол жақты мекендеп,
қайтпай қалғаны да рас. Бірақ бұл өте аз. Көпшілігі өз мекендеріне қайтып
оралған. Бұл жөнінде мына сандарға назар аударып көріңіз. Қазақ газеті
1917 жылғы маусымындағы санында Мұхаметжан Тынышбайұлының жинаған
мағлұматынша Қытай жеріне (Құлжа һәм Қашқар өлкелеріне ) босқан қырғыз-
қазақтың саны 164 мың адам екен. Сонан үстіміздегі шілденің біріне дейін
қырылғаны 83 мың, жеріне қайтқаны 69 мың, Қытай жерінде қалғаны 12 мың.
Жетісу облысының жергілікті халқының төрттен бір бөлігі, яғни шамамен 300
мың адам Қытай жеріне қуып тасталынады. Жетісу облысына қарасты Алматы,
Жаркент, Пішкек, Пржевальск уездеріндегі 44 болыс елде тұратын 4 мың 759
түтіннің 40 мың 250 түтіні Қытай асқан. (6)
Қазақстаннан Қытай бетіне аса көшкен қазақтар жөнінде Шыңжаңдағы
белгілі ғалым Нығмет Мыңжани мынадай нақтылы сандар келтіреді: ХХ ғасырдың
басында Ресейге қарасты қазақтар Шыңжаңға көшіп келіп отырды. Санақ
мәліметтеріне қарағанда бұлардың Іле аймағына келгендері алты мыңдай адам
болған.
Қандастарымыздың қашан және не себепті көшіп кеткендігі жайлы қоғамда
әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Кейбіреулер қытайдағы қазақтар туралы сөз
бола қалса, оларды Қазан төңкерісі кезінде немесе 1932 жылғы ашаршылық
тұсында Қазақстаннан қашып кетіп, Қытайды паналап қалғандар деп есептейді.
Әрине әркімнің өз пікірі бар. Дегенмен де, біздің қолға түскен архив
құжаттарын сараптап, бұл мәселеге оң қабақ танытып, шындықты анықтауға
азғантай болса да үлес қосу, ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты болмақ.
Голощекиннің кіші қазан саясаты нәтижесінде жоғарыдан келген
жарлыққа сәйкес қызмет істейміз деп жанталасқан жергілікті атқарушы билік
өкілдері, бұқара халықты қан қақсатты. 20-30 жылдары қазақ даласында жүрген
жаппай мал-мүлікті тәркілеу науқаны қазақтардың берекесін қашырды. (4.)
Бай-кулак деген айып халықтың барлық өкілдеріне тағылды. Бұл атқа ие
болмау үшін: 10 қой, 1 сиыр, 1 жылқыдан басқа малдың бәрін өкіметке өткізу
керек еді. Ал көшпелі қазақтың ең кедей деген отбасында кемінде 20 қой, 3
сиыр болатыны бәріне белгілі. Солақай саясаттың нәтижесінде билік
өкілдерінің заң бұзушылық әрекеттерге барып, кейіннен жағдайды қалпына
келтіре алмауы қоғамда кең етек ала бастады. Нәтижесінде қазақ халқы жапа
шегіп, шекара асты. Сөзіміз дәлелді болуы үшін, осы тақырыпты зерттеу
барысында қолданылған архив құжаттарына жүгінейік.
1930 жылы 22 ақпанда Бахты шекаралық комендатурасының кезектен тыс
жиналысының хаттамасы табылған болатын. Хаттамада партия өкілдері:
Рестберг, Красин, Трусов, Иевелев сынды азаматтар қазақ ұлтының шекара
асуы жайлы сөз қозғайды. Олардың айтуы бойынша 1930 жылдың ақпан айының
ортасында, Еміл ауылынан 12 отбасы, Қарақоға ауылынан 10 отбасы қытайға
өткен. (1.)
Бұл хаттама сол замандағы жалпы қазақ отбасыларының Қытайға көшуінің
себептерін анықтауға көп септігін тигізді. Осы және басқа да құжаттарды
сараптай отырып, шекара асудың негізгі себептері төмендегідей деп айтуға
болады:
1. Билік өкілдерінің егіс науқанының көлемін шамадан тыс арттырып
жібергендігі. Мысалы: 1929 жылы Еміл ауылында 606 десятина жерге егін
егу тапсырылса, 1930 жылы бұл көрсеткішті 150% көбейтіп, 1507
десятина жерге салу тапсырылады. Ал мұндай көрсеткішке жету жергілікті
тұрғындардың шамасынан тыс еді. (2.)
2. Діни мейрамдарды тойлағандарға айыппұл төлеткізу туралы шешімнің
шығуы. Ғасырлар бойғы рухани құндылықтарынан ажырау қазақтар үшін
өлімнен де артық еді.
3. Әрбір колхоз қызметкері мемлекетке, 3 десятина жерге жетерлік тұқым
өткізуге міндеттенді. Бұл науқан адамдардың әлеуметтік жағдайымен
санаспастан, бәріне тең жүргізілді. Тапсырма орындалмаса абақтыға
жапқызу ісі қолданылды. Кейбір, жағдайы төмен қазақ отбасыларына бұл
қиындық туғызды.
4. Мал-мүлікті санау барысында жергілікті басқарушылар, барлық дерлік
отбасыларға артық мал санын жазып қойды. Кейіннен тексеру кезінде,
билік өкілдері шындығында жоқ малды талап етіп, тұрғындарды түрмеге
жапқызумен қорқытты.
Тағы бір құжаттарда Мақаншы, Зайсан, Тарбағатай аудандарында, 1930
жылдың ақпан-наурыз айларында жалпы 828 шаруашылық шекара ауғаны
айтылған. Ол яғни 4140 отбасы немесе 20 700-ге жуық адам. (5.) Ал бұл тек
екі айдың көрсеткіші, ар жағын есептеп, шамалай беруге болады.
1.2. ХХ ғасырдың екінші жартысында Қытай
қазақтарының елге қайтуы.
Қытай халық республикасы құрылғаннан кейін Қытайдағы қазақтардың
тарихи отанына – Қазақстанға оралуы ХХ ғасырдың елуінші жылдарынан
басталды. Бұл кезде Отанға оралушылар 1930 жылдары Кеңес одағының
Қазақстанда жүргізген саяси қуғын-сүргіннен жан тасалап арғы бетке асып
кеткен зиялылырмен жоғарғы жік өкілдері болды. Олардың көбі Қытайда
өздерінің Кеңес одағы паспортын жасырын сақтаған, 1949 жылы Қытайда
Компартия билік басына келіп, Кеңес одағы үлгісінде социализм құра
бастағанда ақ олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz