Қазақстан Республикасындағы құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның қалыптасу мәселелері

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

I БӨЛІМ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Құқықтық мемлекет тұжырымының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Қазақстанда құқықтық мемлекет құрылуының алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23

II БӨЛІМ. ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕГІ БИЛІК БӨЛІНІСІ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1. Билік бөлінісі принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. Тежеу және теңестіру жүйесі. Заң үстемдігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36

III БӨЛІМ. АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ МӘНІ, ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ СИПАТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.1. Азаматтық қоғамның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.2. Қазақстанда азаматтық қоғам қатынастарын конституциялық реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48

IV БӨЛІМ. МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
4.1. Қоғамдық қатынастар жүйесіндегі құқықтар мен бостандықтар кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
4.2. Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мемлекетпен қорғалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70

СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74

КІРІСПЕ
Құқықтық мемлекет негізінде азаматтардың қоғам мен құқықтың, биліктің заң алдындағы құқықтық теңдігі жатыр. Құқықтық мемлекеттегі жоғарғы билік – бұл мемлекеттің жоғары лауазымды тұлғаларынан бастап, мемлекеттік билік органдары, қарапайым азаматтарға дейін бірдей бағынатын заң билігі. Адам құқық субъектісі ретінде өзінің мүлкін, күшін, мүмкіндіктерін еркін пайдалана алады.
Жұмыстың зерттелуі: Құқықтық мемлекет мәселелері тарихи тамырын әріден алады. Осы орайда 18 ғасырдың аяғы 14 ғасырдың орта тұсындағы өкілдер М.М.Сперанский, А.Н.Радлицев, П.И.Песталь Н.М.Муравьев, А.И.Герценнің еңбектерінде осы мәселелер бой көтерді. Негізгі мақсат – Ресейлік қоғамды қайта құру.
Бұл бағыттағы алғашқы қадамдар ІІ Александрдың басқарған тұсында жасалды.
1861 жылы крепостнойлық құқықтың жойылуы;
1864 жылы едәуір тәуелсіз сот өндірісіне қол жеткізген сот реформасы.
1905 жылы революциялық жағдайлар мемлекеттік Думалардың құрылыуына, реформалардың жүргізілуіне себепші болды. Бұл кезеңде ресейлік құқықтанушылар М.М.Кобалевский, Н.М.Коркумов, Г.Ф.Шершеневич, С.А.Котлеровский, В.М.Рессен батыс европалық ойшылдардың тарихи тәжірибелерін қорыта келіп, құқықтық мемлекеттің анағұрлым жетілдірілген жаңа тұжырымын жасақтады. Құқықтық мемлекет. Оның принциптері мен механизмдері қандай? Ең бастысы оның негізі қандай?
“Құқықтық мемлекет” түсінігінің кеңдігі соншалықты оны бір пәнде толық зерттеп ашып көрсету мүмкін емес.
Беріліп отырған жұмыс ең алдымен құқықтық мемлекеттің түсінігі мен оның тұжырымдамасының қазіргі уақыттағы дамуын көрсетуге арналады.
Жұмыстың негізгі мақсаты – құқықтық мемлекет түсінігі және оның негізін қалаушы принциптерін ашып көрсету. Сәйкесінше отандық жаңа әдебиетердегі көзқарастар мен пікірлерді жаңғыртуға және жаңа заңдар мен заңи нормалар кешенін жүйелерге талпыныс жасалуда.
Жұмысты дайындау барысында құқықтық мемлекет теориясының классиктері И.Кант, Ш.Монтескье, отандық құқықтанушылар С.Зиманов, С.Сартаев, ресейлік құқықтанушылар Н.М.Креунов, Г.Ф.Шершеневич, сондай-ақ қазіргі кезең мамандары А.Б.Венгерев, В.В.Лазарев, Н.Г.Александров, В.К.Бабаева, Матузовалардың еңбектеріне талдау жасалды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Конститутция Республики Казахстан 30 августа 1995года
2. Федоров В.Н. Современные идей правового государство. М. 1994
2. Дымченко В.И. О соотношении законности и правового государства.
СПб. 1993;
3. Гуменюк А.Р. О едином правового пространстве как условии
формирования правового государства.;
4. Коваленко А.И. Теория государства и права. М. 1994;
1. Коваленко А.И. Правовое государство: концепции и реальность.
М.1993;
2. Алексеев А.Н. Государство и право. М. Юридическая литература
1993;
7. Алексеев А.Н.Общая теория права. М. 1981;
5. Лазарев В.Н. Общая теория права и государства. М. 1994 г.;
6. Нересянц В.С. Гегелевская философия права. М. 1974 г.;
7. Пионтковский А.С. учение Гегеля о праве и государстве и его уголовно-правовая теория М. 1963 г.
8. Лившиц Р.З. Социалистический идеал и правовое государство //Социалистическое правовое государство: проблемы и судения. – М., 1989.
9. Мушинский В.О. Правовое государство и праврпрнимание // Советское государство и право. 1990. № 2.
10. Седугин П.М. Рождение закона. – М., 1991.
11. Теория государства и права. Курс лекций /Под ред. М.Н. Марченко. – М., 1996
12. Туманов В.А. Права человека и исполнительная власть. // Советское государство и право. 1990. № 2.
13. Теория государства и права. Учебник для юридических вузов и факультетов. Под ред. В.М. Корельского и В.Д. Перевалова – М.: Изд.гр. ИНФРА, 1997.
14. Общия теория государства и права: Учебник /Под ред. В.В. Лазерева. – М.: Юристь, 1996.
15. Венегеров В.С. Теория государства и права: Часть 1. Теория государства. - М.: Юристь, 1995.
16. Хрестоматия по всеобщие истории государства и права: Учебное пособие / Под ред. З.М. Черниловского. – М: Фирма Гардарика, 1996.
17. Фаткуллин Ф.Н. Основные учения о праве и государстве.: Учебное пособие. – Казань: Изд.КФЭИ, 1997.
18. Хропонюк В.Н. Теория государства и права.: Учебное пособие для высших учебных заведений. – М. 1995.
19. Ю.А.Дмитриев, А.А. Златорольский “Гражданин и власть”, Москва, 1994
20. Манов Г.И. Признаки государства: новые прочтания. М. Спарк. 1993.
21. Халивов В.С. Введение в науку о влати. СПб. 1999.
22. Чиркин В.Е. Основы государственной власти. М.1995
23. Шевцов В.С. Государственный суверенитет. М. 1997
24. Макаров О.В. Соотношение права и государства // Государство и право, 1995, № 5
25. История политических и правовых учений. Учебник для вузов. Под ред. Медведева П.Р. СПб. 1995
26. Сапаргалиев Г.С. Конституционное право РК. Алматы: 1998
27. А.Н.Сагиндыкова. Конституционное право РК. Курс лекций – Алматы : “Білім”, 1999г. С 336.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасындағы құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның
қалыптасу мәселелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I БӨЛІМ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ
БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Құқықтық мемлекет тұжырымының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2.Қазақстанда құқықтық мемлекет құрылуының алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 23

II БӨЛІМ. ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕГІ БИЛІК БӨЛІНІСІ
ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1. Билік бөлінісі
принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..25
2.2. Тежеу және теңестіру жүйесі. Заң
үстемдігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..36

III БӨЛІМ. АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ МӘНІ, ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ
СИПАТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...44
3.1. Азаматтық қоғамның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2. Қазақстанда азаматтық қоғам қатынастарын конституциялық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .48

IV БӨЛІМ. МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН
БОСТАНДЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... 52
4.1. Қоғамдық қатынастар жүйесіндегі құқықтар мен бостандықтар
кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
4.2. Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мемлекетпен
қорғалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..70
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .74

КІРІСПЕ
Құқықтық мемлекет негізінде азаматтардың қоғам мен құқықтың, биліктің
заң алдындағы құқықтық теңдігі жатыр. Құқықтық мемлекеттегі жоғарғы билік –
бұл мемлекеттің жоғары лауазымды тұлғаларынан бастап, мемлекеттік билік
органдары, қарапайым азаматтарға дейін бірдей бағынатын заң билігі. Адам
құқық субъектісі ретінде өзінің мүлкін, күшін, мүмкіндіктерін еркін
пайдалана алады.
Жұмыстың зерттелуі: Құқықтық мемлекет мәселелері тарихи тамырын
әріден алады. Осы орайда 18 ғасырдың аяғы 14 ғасырдың орта тұсындағы
өкілдер М.М.Сперанский, А.Н.Радлицев, П.И.Песталь Н.М.Муравьев,
А.И.Герценнің еңбектерінде осы мәселелер бой көтерді. Негізгі мақсат
– Ресейлік қоғамды қайта құру.
Бұл бағыттағы алғашқы қадамдар ІІ Александрдың басқарған тұсында
жасалды.
1861 жылы крепостнойлық құқықтың жойылуы;
1864 жылы едәуір тәуелсіз сот өндірісіне қол жеткізген сот реформасы.
1905 жылы революциялық жағдайлар мемлекеттік Думалардың құрылыуына,
реформалардың жүргізілуіне себепші болды. Бұл кезеңде ресейлік
құқықтанушылар М.М.Кобалевский, Н.М.Коркумов, Г.Ф.Шершеневич,
С.А.Котлеровский, В.М.Рессен батыс европалық ойшылдардың тарихи
тәжірибелерін қорыта келіп, құқықтық мемлекеттің анағұрлым жетілдірілген
жаңа тұжырымын жасақтады. Құқықтық мемлекет. Оның принциптері мен
механизмдері қандай? Ең бастысы оның негізі қандай?
“Құқықтық мемлекет” түсінігінің кеңдігі соншалықты оны бір пәнде
толық зерттеп ашып көрсету мүмкін емес.
Беріліп отырған жұмыс ең алдымен құқықтық мемлекеттің түсінігі мен
оның тұжырымдамасының қазіргі уақыттағы дамуын көрсетуге арналады.
Жұмыстың негізгі мақсаты – құқықтық мемлекет түсінігі және оның
негізін қалаушы принциптерін ашып көрсету. Сәйкесінше отандық жаңа
әдебиетердегі көзқарастар мен пікірлерді жаңғыртуға және жаңа заңдар мен
заңи нормалар кешенін жүйелерге талпыныс жасалуда.
Жұмысты дайындау барысында құқықтық мемлекет теориясының классиктері
И.Кант, Ш.Монтескье, отандық құқықтанушылар С.Зиманов, С.Сартаев, ресейлік
құқықтанушылар Н.М.Креунов, Г.Ф.Шершеневич, сондай-ақ қазіргі кезең
мамандары А.Б.Венгерев, В.В.Лазарев, Н.Г.Александров, В.К.Бабаева,
Матузовалардың еңбектеріне талдау жасалды.

І. БӨЛІМ. ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
1. . Құқықтық мемлекет тұжырымдамасының даму тарихы.
Тарихи ескерткіштерде – мемлекет пен құқықтың бірлігі туралы
пікірлерді аз кездестірмейміз. Құқықтық мемлекет – жаңа кезеңнің жемісі. Не
ежелгі кезең, не орте ғасырларда құқықтық мемлекеттің не екендігін білген
жоқ. Әйтсе де әрбір заңгерлер құқықтық мемлекет туралы идеялар өз тамырын
антикалық қоғамнан алады деген пікірге сүйенеміз. Құқықтық мелекеттің
қазіргі тұжырымының негізінде неміс философы Канттың (1724-1804 жж),
француз құқықтанушысы Монтескьенің (1689-1755 жж) және басқа да 18-19
ғасырлардағы европалық ойшылдардың идеялары жатыр. Соның ішінде Гуго Гроций
Стинеза, Дж Локк, Дени Дидро, Ж.Ж.Руссои сияқты ойшылдардың еңбектеріне
көбірек сүйенеді. Бұл ойшылдардың ұсынуы бойынша абсолютизм дәуірінде
полицейлік, бюрократиялық мемлекетті жеке тұлғаның өзіндік құқықтарына ие
негіздегі құқықтық мемлекет алмастыру керек.
Құқықтық мемлекет жағдайындағы мемлекеттік билік пен жеке тұлғаның
өзара қарым-қатынасы абсолюттік мемлекетке қарағанда өзгешелеу, немесе
құқықтық мемлекетке мемлекеттік биліктің шектелуі және оның құқық пен
заңмен байланыстылығы тән.
Канттың тұжырымында құқықтық мелекет келесідей негізде: құқықтық және
өнегелік заңдардың бастауы ретінде ақыл және адамдардың бостандығы еркін
көрінеді; адам өзінің адамзат алдындағы жауапкершілігін сезінсе ол
моральдық тұлғаға айналады: тұлға өзінің іс-әрекетінде
“поступай так, чтобы ты всегда относился к человечеству и в своем лице; и
в лице всякого другой так же, как к цели, и никогда не относился бы к нему
только как к средсту и поступай так, чтобы максима твоего поступка могло
стать в сеобщим законом ” негізіндегі талаптарды басшылыққа алуы керек,
өнегелік заңдарына негізделген құқықпен бір тұлғаның бостандығы өзге
тұлғалардың бостандықтарына нұқсан келтірмеу мақсатымен адамдар қатынасының
шегін айқындайды; құқық адамдар арасындағы өркениетті қатынастарды
қамтамасыз етуге арналған мемлекет – бұл құқықтық заңдарға бағынатын
көптеген адамдардың бірігуі; мемлекет тәртіпті қамтамасыз етуші және
тәуелсіздікке құрылады.
Мантескьенің мемлекеттік – құқықтық көзқарасы басқару нысаны
мемлекеттік құрылым нысаны заңдылық мазмұнын анықтайды дегенге саяды;
демократия принципі – ортақ игілікке деген көзқарас; жоғары билік халықта
болатын, халықтың еркін білдеретін, заңға деген құрмет, әрекерт етуші
тәртіпті сақтау, теңдікке негізделеді.
18-20 ғасырлардағы саяси-құқықтық доктринада қалыптасқан құқықтық
мемлекеттің теориялық конструкциясы билік бөлінісін заң шығарушы, атқарушы,
сот билігі деп жіктейді. Сондай-ақ құқықтық заңның үстемдігі, тұлға мен
мемлекеттің өзара жауапкершілігі, тұлғаның бостандықтары мен құқылығының
нақты кепілін бекіту көрінеді.
Көптеген негізгі түсініктер тарихи дамудың жаңа кезеңінде қайталанады.
Бірнеше жылдар бұрын “құқықтық мемелекет” ұғымы “социалистік құқықтық
мемлекет” ұғымымен ұқсастықта қаралған.
Құқықтық мемлекеттің мәнін терең түсіну үшін оның сыртқы көрінісін
сипаттаумен шектелмеу керек, арнайы принциптердің, институттардың,
нормалардың жүйесімен шектелмеген жөн. Құқықтық мемлекеттің мәні заңды
тыңдау ғана емес онда құқықтық мемлекеттің емес полейцейлік мемлекеттің де
кейбір белгілері кездеседі. Құқықтық мемлекеттің мәні - заңның сипатында,
оның заттардың құқықтық табиғатына сәйкестігінде, тұлғаның тәуелсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталуында.
Осы орайда С.С.Алексеевтің келесідей: “Многие ключевые понятия
прошлого повторяются на новом витке исторического развития. Еще несколько
лет назад словосечетание “правовое государство” привычно ассоциировалось с
теми разделам университетского курса, где критиковались различные
медификации заподных доктрин с аналогичным названием и про возглашалось
“социалистическое правовое государства”. Прилагательное “социалистическое”
указывает на господствующую форму собственности и на определенную
идеологию. Между тем, идея правового государства не отделима от
мировозрения, исключающего эту идеологию. Более того, идея правового
государства уже подразумевает антисоциалистиченость, т.е. частную
собственность в качества первичной и исходной. В нашем государстве делается
попытка не только возрадить идею правового государства, но и претворить
и в жизнь безусловно, этот путь будет долгим, сложным
и противорчивым” пікіріне сүйенген жөн. [1]
Құқықтық мемлекеттің мәні заңның сипатына тәуелді болып келеді. Гегель
жақсы заңдар мемлекеттің гүлденуіне септігін тигізеді, ал еркін меншік
оның көркеюіне негізгі шарты деп ерекше көрсетеді. [2]
“Азаматтық қоғам” деген атауды, түсінікті Аристотель айтқан.
Аристотель мемлекетті азаматтық қоғаммен салыстырмады, бірақ бір-біріне
оларды қарсы қоймайды, себебі олардың әр түрлі жолдары ескі полистегі
қоғамдық өмірде тығыз байланысты болады. Сонымен қатар, жоғарыдағы
көрсетілгендей ол кісінің ойынша, азаматтық қоғам жетілген демократиялық
организм ретінде, тек саясатпен байланысты, яғни принципиалды жағынан,
бұрынғы көне полистер сияқты: мемлекеттік органдардың қызмет мерзімі,
биліктің бөлінуі, сөз бостандығы, баспасөз, елінде еркін жүріп-тұру және
сырт жақта да еркіндікте болу, мемлекеттің жекеленген қатынастарға қол
сұқпауы, азаматтардың заң алдындағы құқықтарының теңдігі.
Азаматтық қоғамның көне модельге қайтып оралуы, жаңа уақытта
жүргізіліп, өте үлкен оқымыстылылардың зерттейтін пәніне айналды: Гроцидың,
Гобс, Дж Локк, Пейн, Руссо, Гельбах, Кант, Гегель және басқалардың. ХҮІІ
ғасырда азаматтық қоғам түсінігі әлі саяси қоғам түсінігінен айрылмаған кез
болатын, бірақ ол сондағы мемлекеттік нысандармен салыстырмаған. Оған куә
болатын Дж. Локктың сөзі: “. . . Кейбіреулер айтып
жүргендей абсолюттік монархия жалғыз ғана дүние жүзіндегі басқару нысаны
емес, шын мәнісінде азаматтық қоғам мен қосылмайды, сондықтан жалпы алғанда
азаматтық қоғамның басқару нысаны болуы мүмкін емес”. Локк және
басқармаларда мемлекеттің пайда болуындағы келісім шарт теориясын
қолданған, себебі ол қоғамдық келісім негізінде пайда болады, азаматтардың
мүдделерін көрсетеді.
“Азаматтық қоғамның түсінігі тек индивидтердің жиындығы және олардың
арасындағы қатынастар емес, кеңестік соның ішінде қызмет істейтін қоғамдық
институттар”- деп, Гегель дәлелдеген болатын.
“Құқық философиясы” еңбегінде ол, азаматтық қоғамның тарихы
келісімділігін айта отырып былай деген: “атомдар құсап әртүрлі жекелеген
адамдарға бөлініп кетпей және жекелеген уақытша жағдай үшін бір сәтке
жиылып әрі қарай байланыспай, ертеден құрылған серіктестік, қауым,
корпорациялар негізінде саяси қатынастықты алғандығын” талдап береді.
Гегель азаматтық қоғамның еркіндігін мемлекетке қарсы қойып “саяси
дене” – деп дәлелдеді. Сонымен бірге, бұл екі жүйенің
қарым-қатынасына және бір медальдің екі жағы екендігін де мойындады.
Гегель оның басқа да қызмет принциптерін: жеке меншікті, еркін
қалыптасатын қоғамдық пікірді, адал заңдарды және сол жолмен жүргізуді атап
айтады.
Азаматтақ қоғам проблемаларының өзінің зерттеулерінде Маркс те
айналып өткен жоқ, белгілі болғандай Гегельден де аз алмағаны мәлім. Егер
ол бұрынғы ғылыми жұмыстарында , шын мәніндегі оның маңыздылығы мен сол
түсінікте пайдаланған болса, кейін ол ойынан бас тартқан болар еді. Болжамы
бойынша “азаматтық қоғамның анатомиясын саяси экономиядан іздеу керек” –
деді Маркс, іс жүзінде азаматтық қоғамды базиспен бірдей ілестірді. Себебі,
Маркстің моделі бойынша қоғам, мемлекет, құқық, мораль, өнер және дін
қондырмаға жатады. Азаматтық қоғам түсінігі бөлшектеніп өзінің еркіндік
маңызын жоғалтты (ол туралы Гегель сақтандырған болатын). Кейінен
ортодоксалды марксизм-лениенизмге азаматтақ қоғам туралы белгісіз болуы
кездейсоқ емес. Кеңестік гуманитарлық билік, толығымен тоталитарлық
режимнің міндетіне және мақсатын сай келді.
Азаматтық қоғамның мемлекетпен қатынасындағы еркіндігін мойындамау,
оның әлеуметтік бағалылығын да мойындамағандығы, ол жағдайдың қиындыққа
тірелері сөзсіз. Кеңестік тоталиторизмнің агрессивтік анықтаушысы (қоғам
мүдделерінің алдындағы тапқан мүдделердің артықшылығы, таптық күрес,
меншікті мемлекеттендіру, жеке адамдардың өзіндік бағалылығын есепке алмау
т.с.с.) арқылы азаматтық қоғамды мемлекетке сіңіру болды. Соның нәтижесінде
адам, жеке адам ретінде қабылданбады, табиғи бөлінбейтін құқық және
еркіндіктің маңызы жойылды, себебі барлығы мемлекет арқылы жойылады. Адам
тоталитарлық жағдайда өз еркімен өмір сүріп, ойын айтуға, саяси
көзқарастарын білдіруге құқығы болмады, соның салдарынан саясатсыз
“бағынушыға” айналдырылды.
Адам баласы қоғамында, әр түрлі мүдделермен өмір сүретін орталар
араласып кетеді. Олар өздерінің ерікті жүйесін құрады, әрқайсысың өзіне тән
сипаттары бар: өндірістік (экономикалық -
шаруашылық), материалдық қажеттілікті қамтамасыз ету, саяси тағы сол сияқты
өмір сүруге қажетті жағдайларды іске асыратын (оған қосымша); әлеуметтік
және рухани құралдар ретінде азаматтық қоғамның жиынтығын құрайды.
Көптеген институттар бір мезгілде, азаматтық қоғамның және мемлекеттің
құрамды бөлімдері болып табылады. Оларға – саяси партиялар және олардың
арасын байланыстаратын қызмет ортасын белгілейтін ұйымдар жатады.
Саяси партиялар жекеленген азаматтардың, әлеуметтік топтардың көп
салалы мүдделерін қолдап жүреді және олардың саяси өмірге араласуын
қамтамасыз етеді.
Азаматтық қоғамның құрылымы (дәстүрлік жағдайда құралған) адамға
жақын болса, сол құрылым оның мүддесін іске асыруға мүмкіндік болады, қоғам
түгелімен бір қалыпты болады, рухани бағалылық арта түседі. Осы жөнінен
Францияны айтуға болады. Яғни, онда 36 коммунаның 200-ден 3600-ге дейін
тұрғындары болған. 80 жылдардағы жергілікті
басқаруды ірілендіру үшін реформа жүргізілген кезде коммуналарға тиіспеген.
Соның нәтижесінде қоғамдастық-әлеуметтік және француз ұлтының рухани негізі
сақталып қалды.
Болжап айтсақ, мынадай қорытынды дұрыс болады, яғни азаматтық қоғамның
сипаты даму деңгейі және нысаны, мемлекеттің нысанымен даму деңгейін
белгілейді. Осы туралы белгілі француз заңгері М.Ориудың мына сөзін
келтіруге болады: “Айтқаным артық болсам, себебі сол үшін (азаматтық
өмірге, азаматтық қоғам – Т.А.) барлық мемлекеттік машина құрылады. Өсімдік
әлемі бізге қызығарлық ұрықтар: бидай, басқа да әдемі ағаштарға өте қиын
табиғи қорғалу жүйесінде, өсіп жетілуіне жағдайлар туғызылады және соның
негізінде дамуға мүмкіншілік алады. Сол сияқты азаматтық қоғам да
мемлекеттің саяси институтының қорғану кеңістігіне кіреді және сол өзі
тұрған ортаның мақсаты өркениетті жеке адамның пайда болуы мен дамуы”.
Жалпы айтқанда, азаматтық қоғам институттарын бөліп алып жеке
зерттейтін объект. Ондай зерттеулерді Шығыстағы ғалым-гуманитарлары
бастады, себебі оның қоғам дамуындағы объективті роліне байланысты болды.
Азаматтық қоғамның көптеген түсініктемелері бар. Біз мұнда К.С.Гаджиевтің
тұжырымдамасын келтіреміз: “Бұл еркін және мемлекеттен тәуелсіз қоғамдық
институттар және ұжымдардың өздерін-өздері дамытуға жағдай жасайды және
солар арқылы жекелеген мүдделер, қажеттіліктер – жекеленген және ұжымдықтар
іске асырылады”.
Азаматтық қоғамның негізгі бағалылығы, айтылып өткендей – адам және
оның құқығы, ал оны саяси іске асырушы – мемлекет. Ондай миссияны орындау
кез келген мемлекеттің қолынан келмейді, тек принципі мен құқыққа сай
келген, құқық үстемдік құратын мемлекеттің қолынан келеді. Ондай мемлекетті
жалпы түрле, құқықтық мемлекет деп атайды.
Мемлекет пен құқықтық келіскен әрекеттестігін іздеу моделі, құқықты
саяси биліктің негізін іске асыратын құрал ретінде тануы, ерте заманнан
басталады. Соған сай идеялардың бастамасы ертедегі қытайдың Легистерінде
(Шан Ян – ІҮ ғ.б.ә. дейінгі) заңды ғана сараптаған, құқықтық мемлекеттің
мәжбірлеуінің нысаны ретінде емес, тек билікке оны орындаудың міндеттілігі
ескертіледі.
Құқықтық мемлекеттің негізгі идеяларының элементтері көне
оқымыстылармен құралған. Оларға: Салон, Гераклит, Пифагор, Платон,
Аристотель, Демокрит, Сократ, Цицерон сонымен қатар софистер, стоиктер және
рим заңгерлері жатады. Олардың басқару нысаны жөнінде дұрыс және дұрыс емес
ережелерге: табиғи және ерікті белгіленген құқық қатынастары, адамдардың
теңдігі туралы табиғи құқық, мемлекетті “халықтың жұмысы” құқықты
адалдықтың өлшемі ретінде есептеу, жеке және көпшілік құқық жатады. Жаңа
кезеңде, табиғи құқық доктринасының теориялық дамуына ықпал жасамады, екі
мың жылдарғы созылған кезеңдерде құқықтық мемлекет идеялары жетіле бастады.

Континенталдық Еуропада құқықтық мемлекет тұжырымдамасы
элементтерінің алғашқы кезеңі, құрылымына сай тарихи алғы шарттардың жоқ
кезінде өтті.
Жаңа кезең (уақыт) оқымыстылары (Н.Макиавелли, тирандармен күресушілер
Э.Боэсси т.с.с) бірінші болып, қоғамдық санаға ертедегі табиға құқық
доктринасын енгізе бастады, оның көптеген ережелерін жаңа тарихи жағдайда
дамытты. Олардың егеменді тәуелсіз ғылыми, құқықтың шығуы, еркіндік
тирандарға қарсы тұруға арналған халықтық қықығы, табиғи теңдік және барлық
адамдардың еркіндігі, жаңа ғылыми принциптегі мемлекет проблемаларын
зерттейтін теориялық негіз болды.
Жоғарыдағы көрсетілген жағдайлар, белгілейтін элементтердің мемлекет
пен адамға қатынасын табуға мүмкіндік берді – құқықтың принциптерінің
артықшылығын көрсетті. Бірінші рет оны (толық емес құрастырған) көрсеткен,
Гуго Горций болды. Оның ойы бойынша жақсылықтың және мемлекеттің қызметі
құқық принциптеріне сай болуы керек – деген ой И.Кантқа жатады. Халық
егенмендігінің қағидаларына сай, негізгі маңыздылығы, арқарушы биліктің,
заң шығарушыдан айрылғандығын және оның қызметін тежейтін принципті
белгілегенінде, яғни халық өзі туралы шешім қабылдай алады. И.Канттың мына
ойына құлақ салуға болады: заңның құқықа сай келуіне байланысты, мемлекет
құқыққа мәжбірлеугше мүмкіндік алады және құқықты өзінің өмір сүруі үшін
сақтайды. Р.Фон Моль бірінші рет, құқықтық мемлекетке анықтама бере отырып,
оны жаңа кейіпті конституцияда бекітілген азаматтардың құқығы және
бостандығы бар индивидтердің, сот қорғауы қамтамасыз етілген конституциялық
мемлекетке жатқызды.
Осы күнге анық түсініктемелердің біріне жататындар:
Құқықтық мемлекет - көпшілік-саяси биліктің құқықтық нысандағы құрылған
қызметі, индивиттермен құқық субъектісі ретіндегі оның қарым-қатынасы.
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілеріне мыналар жатады: құқыққа
негізделген заңның жоғарылығы, құқықтың шындығы және индивиттердің
еркіндігі. Биліктің бөлінуі принципіне сай жалпы биліктің құрылуы және
қызметі.
Бірінші белгінің мәні, құқықпен заңды айыра көрсеткенде. Қандай
жағдайларда да мұндай бөлінушілік болған мен олардың негізгі мақсаттары
– заңның, әртүрлі нормативті актілерден және басқа да жалпы билік
қызметтерінің бір-біріне сай келуін қаматамасыз ету. Тек құқығы, заң
шығарудан тәуелсіз әлеуметтік феномент, жалпылама өлшем және еркіндіктің
тек деңгейі ретінде жалпы биліктің әртүрлі қызметіне теңдік және адалдық
принциптеріне қызмет етеді. Құқықпен заңды салыстырғанда көрсетілген өлшем
жоғалады және жалпы билік өзі шығарған заңдарды негіздегенде заңдылықты
сақтау түрлеріне сай емес зорлық – зомбылық жасауы мүмкін. Сонымен қатар,
жалпы билік ондай “заңдармен” байланысты емес, олардың билікке
бағынушыларға ғана маңызы бар. Еліміздің тарихи ондай мысалдарға бай екенін
айта кету қажет. Мысалы ХХ ғасырдың 30 жылдарында заңдылықты бекіту
ұранына байланысты Кеңес үкіметі азаматтарының әлеуметтік – экономикалық,
саяси және жеке адамдардың құқына шабуыл басталды. Мемлекеттік билікті
жүргізу тәртібіне корпоративтік элементтері кіргізіліп, азаматтардың
жекеленген қоғамдық ұйымдары реформаланды, яғни, кәсіптік одақтар еңбек
халық комиссариятына қосылды. 1933 жылы кәсіподақтардың атқарушы
органдарымен еңбек ақының мөлшерін белгілеу туралы, ұжымдық – шарт
жасалуына тиым салынды. 1931 жылғы қабылданған заң бойынша, жұмыстан
кешіккендер, белгіленген уақытында келмей қалғандар жұмыстан шығарылған
және баспанасынан айрылатын болған. Ондай адамдардың жұмыстары сот
органдарына жіберілмей әкімшілік органдары арқылы шешілген. 1934 жылы көне
обьективті мойнына жүктеу принципі қолданылған: сотталған (сатқын ретінде)
адамдардың отбасылары сайлауға қатынасу құқығынан айрылған және 5 жылға жер
аударылған. 1934 жылғы заң бойынша 10 күннің ішінде террарлық қылмыс
тергеліп сот мәжілісіне бір күн қалғанда ғана айыптау қорытындысы берілген,
сот процесінде ондай істер айыпталушымен куәларсіз-ақ шешілген, кешірім
сұрау мүмкіндігі жойылған, айыптының арыз жазуына тиым салынып, орындалуы
тездетілген. 1935 жылғы заңдар бойынша көптеген қылмыстар үшін
жауаркершілік 12 жастан басталған. 1937 жылы қуғын-сүргін өзінің ең
шыңына жетті, құқық деформацияға түсіп, шын мәнісінде жұмыс істемеген.
Қуғын-сүргінді жүргізетін мемлекет апаратты тәсілмен және пайдаланатын
құралдармен орта ғасырдағы инквизицияға ұқсаған. Тергеудегі адамдарды ресми
түрде жауап беру үшін қинауға рұқсат берілген. Оның барлығы заңды орындау
үшін жасалған. Құрылып жатқан қоғамдағы құқықсыздық, өмір сүруге арналған
құықты жою, өркениетті қоғамның болуына, дамуына өте қауіпті. Құқықтық
мемлекеттің екінші белгісі құқықтық сипатта болып (құқықтық нысанды)
индивидтердің қарым-қатынасы және жалпы билікті қолдайды. Теңдікті
мойындау, сонымен бірге индивидтердің еркіндіктері мен құқықтарын және
олардың құқықтық кепілдігін бекіту – жалпы биліктің және оның агенттерінің
міндеті. Құқық және еркіндік және оларды шын қорғауға мемлекеттің көнуі,
қайырымдылығы емес, бекітілген және құқықтық қабілеттілігі ретінде адамға
және азаматқа тән нәрсе.
Адамның құқығы туралы түсінік ХҮІІ –ХҮІІІ ғасырлдарда құрылды.
Бірінші рет адам құқығы Вирджинидің құқық Деклорациясына кірді. Бұл бір
жарым айдай (15 мамыр 1776) АҚШ-тың тәуелсіздің Деклорациясынан ерте
қабылданған болатын. Одан кейін олар АҚШ-тың Конституциясына және
“Билле о правах” және атағы белгілі адам және азаматтар құқығы туралы
француздар Деклорациясына 1789 жылы кірді.
Жоғарғы құжаттардың авторлары және басқа да зерттеушілер адам құқын
көне оқымыстылармен құрылған табиғи құқықпен байланыстырады. Олардың айтуы
бойынша адам табиғатттан жаралған және адамның мынадай табиғи құқықтары:
өмір сүру құқығы, меншіктілік, жеке басының дербестілігі, еркін жүру
құқығы. Олардың ойынша бұл табиғи құқықтар адамдармен бірге жаралған
өзгермейтін жеке адамнан бөлінбейтін құқықтар. Әрине қандай жағдайда
болмасын адам құқығын ертедегі тарихтан бөліп зерттеуге болмайды.
Жаңа уақыттың ғылымдары, философтары және заңгерлері адам құқығы
проблемалар зерттеуде көп жетістіктерге жетті. ХІХ ғасырдың аяғында жаңа
жайдайларға сай адам құқығы туралы гуманисттік тұжырымдама құрылып,
индивидтердің тек ұлттық не болмаса әлеуметтік белгілері арқылы шешпей, жәй
ғана адам екендігін есептеп шешу кіргізілді. Құқықтық дамуы және еркіндік,
өзінің нәтижесінде аламға халықаралық дәреже берілуіне жеткізді. БҰҰ-ның
жарғысы алғашқы рет сол деңгейде адам құқығын сыйлау қажет екендігін
жариялады және оның қорғайтын мүмкіншілікті көрсетті. 1948 жылы БҰҰ Бас
Ассамблеясы Жарғысының қажетті желілерін дамыта отырып, маңызда халықаралық
құжат – Адам құғының жалпы деклорациясы қабылдады. Онда адам туралы жалпы
идеялар жызылып, соған жетуге барлық елдердің талаптануының қажет екендігі
көрсетілген. Адам құқығының Деклорациясында, негізгі еркіндіңтер
түсіндіріліп талданған. Сонымен, адам құқығын халықаралық деңгейде қабылдау
жолында маңызды қадамдар жасалды. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясында 1966 жылы
қабылданған екі пактіде (Экономикалық туралы пакт, әлеуметтік және мәдени,
азаматтық және саяси құқықтар пактілері) мемлекеттердің халықаралық
ындымақтастықта әрқайсылары өздерін қамтамасыз ету үшін көрсетілген белгілі
құқықтары пайдалану қажеттігі белгіленді.
Кейінгі жылдары адам провлемасы біздің елімізде үлкен әлеуметтік,
саяси және адамгершілік маңыздылыққа ие болуда. Өзекті
мақсат – Қазақстан Республикасының Конституциясында жарияланған
саяси және әлеуметтік-экономикалық құқықтарды барлық мемлекеттік
органдардың мүлтіксіз орындауын қамтамасыз ету.
Тарих тәжірибесі көрсеткендей, сот реформасы – ең тиімді және құқық
пен бостандықтың кепілі. Ол мақсат үшін кең түрде, барлық өркениетті
өмірдегі жалпы соттар, арнайы соттар бідің Қазақстанда да пайдаланылады.
Адам құқығын қорғаутын мемлекеттік органдар да бар. Көптеген халықаралық
органдар адам құқығын қорғауды, қамтамасыз етуге құрылған:
БҰҰ-ның адам құқығы туралы комиссиясы, адам құқығы комитет, адам
құқығы туралы Еуропалық комиссия, Адам құқығы туралы Европалық сот.
Жалпы билік ұйымдастыру – құқықтық құрамы, құқықтың талаптарға сай
болуы қажет және оларды орындауға бейімделуі қажет. Осындай құқықтық
мемлекеттің үшінші белгісі ол басқа екі компонентердің іске асуын
қамтамасыз етеді. Мұндағы маңыздысы әртүрлі құрылымдардың құқығы биліктегі
бір адамға шоғырлануына мүмкіндік бермеуі қажет (мысалы тоталитарлық кеңес
мемлекеті және басқа да бұрынғы социалистік мемлекеттердегідей). Ондай
мақсатқа билікті бөлу қағидалары – ертедегі мәдениеттік ұлы жетістіктерінің
біріне жатады және ертедегі Грецияда, Римде сыннан өткен. Платон мен
Аристотельдің саяси құрылымы мен басқару нысандарын талдағанда, сол
принциптерді ағарту кезеңінде негіздеуге жағдай жасалды. Осында ойды жаңа
уақытта бірінші рет Дж.Локк айтқан болатын. Ол билік құдіретін заң
шығарушыға және ағартушыға бөлді, олардың міндетіне сай және әскери жағын
жатқызды. Локктың идеясын Монтескье дамытты, оны осы күнгі түсінушілікке
жеткізді. Оған тағы да, әртүрлі билікті тежеу жүйесі жатады, себебі онсыз
бөліну жүйесі жұмыс істемес еді.
Аристотель өзінің “Политике” деген ғылыми еңбегінде мемлекеттік
құрылымдағы, “үш элементті” көрсетті: заң шығаруға – жиналған орган
магистратура және сот органдары. Ондан екі ғасыр өткенен кейін Полибий
“Жалпы тарих” еңбегінде, ондай басқару нысанының артықшылығын атап өтті
және бұл элементтердің бір-біріне қарсы тұрып өздерін - өздері
тежейтіндігін тұжымдады.
Билікті бөлу қағидасы, теориялық және күнделіктілік жағынан барлық
демократиялық мемлекеттермен қабылданды. Дәстүрлік кеңестер идиялогиясы
қағиданы мойындамады, себеді олар мынадай жағдайларға сүйенді: “елдегі
билік халық сайлаған Кеңестерге қарайды”, яғни “маркстік – лениндік” теория
биліктің бөлінуін мемлекеттің таптық табиғатына қарсылық ретінде
қабылдамады. Дегенмен 20 жылдардың басында белгілі заңгер-ғалым А.М.Рейснер
бірінші рет, осыған былай көңіл аударған: “кеңес депутаттары мен атқарушы
орын ығыстырылуда”. Кейінен шын мәнісінде, атқарушы органдар партиялық
апаттармен ығыстырылды.
Қазіргі билікті бөлу қағидасы бізде Қазақстан Республикасын
Конституциясымен жүзеген асырылады.
Ондай билік үшеу: заң шығарушы билік, атқарушы билік, сот билігі.
Билікке бөліну мемлекеттік биліктің бірлігін бұзбауға тиіс. Сол мақсатта
қызмет істейтін институт – мемлекет басшысы, барлық үш билік бірдей және
бір-бірінен тепе-теңдікте болып бірін-бірі тежейді, бір биліктің асып
кетуіне жол берілмейді. Атқарушы билік “Өзінің табиғатына байланысты” басым
болуға ерекше биім, оған көптеген деректер (фактілер) көмек береді: өзімен
құрылған бюрокаттық аппаратқа сүйену, мәжбүрлеу органдарының оның
бақылауында болғандығы, аппаратты пайдалану т.с.с. сайып келген жағдайда,
атқарушы билік авторитарлыққа, ал заң шығарушылар, атқарушы және сот
органдарын өзіне бағындырып- тоталитарлыққа айналулары мүмкін. Сондықтан,
мемлекеттік биліктердің жеке болғанының маңызы, ондай биліктердің, тек бір
органға жиналуына мүмкіндік бермейді. Бұл проблема тарихи дәстүрлеріне,
мәдениетіне және басқа жағдайларына сай әр елде, әр түрлі шешіледі.
Мысалыға, АҚШ-тың Конституциясында және Конституциялық қызметінде
биліктерді тежеу және бірін-бірі тең ұстау, қалай реттелгеніне көңіл
аударайық.
Коституция Конгреске (парламентке) заң шығару билігін белгілі
деңгейде бекітіп береді. Бірақ Конституцияда Конгрестің дінді белгілеу, не
болмаса еркімен дінді уағыздауға тыйым салу, сөз және басылым еркіндігін
тежейтін заңдарды шығаруға келісім берілмейді. Конгрестің өзінде (Сенат
және өкілеттік Палатасы) бір-бірімен қатынасында, төменгі палаталардың
уақыт өзгерісіне байланысты өзгеріп тұратын жағдайлары үшін, олардың
шешімдеріне тежеушілік жүргізеді. Сонымен қатар, лауазымды адамдардың құқық
бұзғандығы үшін жауапқа тарту, өкілеттік Палатаға жатады. Президеттің
Конгерсті таратуға, заң шығаруға құқығы жоқ, бірақ заң жобасын және
Конгрестің шешімін тоқтатуға құқығы бар, соның негізінде ол заңдарды өзінің
ойына сай қайта қарауға жібере алады. Заң жобасы ең алдымен Конгресте
көпшілік дауыспен қабылданады, ал Президенттің ветосы көпшілік дауыспен
тоқтатылуы мүмкін. Өз жағынан, Конгресс әкімшелік актіге вето жасауға
және Президентке болмаса, министрлерге, олардың шығарған актілерін жоюға
нұсқау беруге құқығы бар.
Биліктің бөлініп істейтін қызметкерінің белгілі кепілі болатын
бағыныштылық және үкіметтің құрылу тәртібі. Соған байланысты президенттік
және парламенттік басқару нысандарына бөлінеді.
Билікті бөлу қағидасының мемлекеттік құрылымға нақтылы сіңіру деңгейі
– құқықтық сипатағы көрсеткіш, ал оның нақтылы қызмет істеуі –
құқықтық мемлекетке қажетті жағдай.
Құқықтық мемлекет тұжырымдамасы неғұрлым дамыған буржуазиялық –
демократиялық түрде жалпы адамзаттық және таптық мүдделердің үйірмесіндегі
бұл адамзаттың әлеуметтік құндылықтары болып табылады. Құқықтық
мемлекеттің негізінде, біріншіден, еңбекке деген ішкі ұмтылысты кері
қайтарушы бұйрықты емес құқықтық экономика болуы керек; екіншіден, құқықтық
құрылыстың негізгі дамыған азаматтық қоғам болмақ. Азаматтық қоғам -
өздерінің рухани және материалдық қажеттіліктері мен мүдделерін
қанағаттандыру үшін еркін және ерікті түрле одақтарға, ассациацияларға,
корпарацияларға бірігуші индивидтердің экономикалық, рухани, мәдени,
өнегелік, діни және басқа да қатынастарының жүйесі. Ол мемлекеттің араласу
құқығымен, мораль нормаларымен, әдет, дәстүрмен қорғалатын өзіндік басқару
принципті негізінде құрылады. Мемлекет бар болғаны азаматтық қоғамның
нысаны. Антиқұқықтық (тоталитарлық, монобилікті) мемлекеттік тұлға, қоғам
және халық саяси билік аппараты сияқты орналастылып мемлекетке қарсы
қойылған. Онда азаматтар жоқ тек бағыныштылар ғана бар. Азаматтық қоғам
монополизм мен мемлекеттік органдардың озбырлығына қарсы барьер ретінде
қызмет ететін көптеген тәуелсіз одақтардың, институттардың, ұйымдардың
болуымен сипатталады. Азаматтық қоғам түсінігі тек қана саяси бостандықтың
белгілі деңгейі “азаматтылықпен” ғана емес сондай-ақ адамның экономикалық
тәуелсіздігі “буржуаздықпен” де түсініледі.
Демократиялық қоғамды мемлекеттік институттар кешеннің өрістеуі саяси
биліктің үстемділігін жояды, немесе оның кері жақтарының пайда болуын
шектеп жояды. Демократия жағдайындағы дамыған мемлекетке тән кеңейтілген
институттар кешені ішінде заң шығарушы және бағылаушы функцияларды атқарушы
өкілетті органдардың қалыптасуы билікті жүзеге асырудағы халық мандаты;
муниципиалды өзіндік басқарудың болуы; барлық билік бөлінісінің заңға
бағыныштылығы; тәуелсіз және қуатты әділ сот; атқарушы билікті қоса
алғандығы жеке блоктардағы мемлекттік биліктің болуы. [3]
Құқықтық экономика негізінде әрқайсысынан мүмкіндігіне қарай-
әрқайсысына еңбегіне қарай принципі жатыр. Бұл қажеттілік пен еңбекті
реттеудің шамасының әлеуметтік-құқықтық масштабы. Экономикада құқықтық
принциптерді қайта жаңғырту үшін кейбір бостандықтарды: 1) меншіктің
барлық түріне жол беру; 2) тараптардың теңдігіне негізделген шарттарға
әкімшілік бұйрықтарды ауыстыру; 3) “тыйым салынбағанның
бәріне рұқсат етіледі” деген принципті басшылыққа алу; 4) айырбастық
эквивалентті сипатын қамтамасыз ету; 5) әріптес таңдауда теңдікті
қамтамасыз ету; 6) бастаманы және іскерлікті шектемеу; Құқықтық экономика
және азаматтық қоғам – үлестіруші қоғамнан нарықтық
қоғамға өту – бұл құқықтық мемлекеттің қалыптасуының терең, мәнді алғы
шарттары. [4]
Құқықтық мемлекет – бұл бостандықты қамтамасыз ететін құқықтық
экономика мен азаматтық қоғамның қажеттіліктеріне қызмет ететін мемлекет.
Ол азаматтық қоғамның бақылауында және алмастырылушы игіліктердің
эквиваленттілігіне негізделіп құрылады, адамның құқығы мен бостандығын
кепілдік етуші құқықтық тәртіпке жауапты немесе адам құқығын мойындау оның
рухани іргетасы болып табылады.
Құқықтық мемелекет – бұл құқықтың билігі, заң үстемдігі, барлығының
заң мен тәуелсіз сот алдындағы теңдігі, мемлекеттік билікті ұйымдастыруда
билік бөлінісі принципі қолданылатын мемлекет. Қазіргі құқықтық мемлекет –
бұл құқық пен бостандық қамтамасыз етілетін, билікті жүзеге асыруда халық
қатысатын демократиялық мемлекет. Құқықтық мемлекетте заң шеңберінде
көзқарастары мен сенімдері, әсіресе саяси партиялар, қоғамдық
бірлестіктердің қалыптасуында жүзеге асыру және насихаттау мүмкіндігі
қамтамасыз етіледі.
Құқықтық мемлекеттер белгілері:
1. Қоғам өмірінің барлық сферасындағы заң үстемдігі.
2. Құқықтық мемлекет органдарының қызметі биліктің заң шығару, атқару
және соттық деп бөліну принципін басшылыққа алу.
3. Жеке тұлға мен мемлекеттің өзара жауапкершілігі.
4. Азаматтың құқығы мен бостандығының нақтылығы, олардың құқықтық және
әлеуметті қорғалуы.
5. Конституция шеңберінде әрекет етуші әртүрлі партиялардың, ұйымдардың,
бірлестіктердің еркін қызметімен байланысатын саяси және идеологиялық
плюрамизм.
6. Қоғамдағы құқықтық тәртіп пен заңдылықтың тұрақтылығы.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуының қосымша шарттары мен
фактерлеры ретінде келесілерді атауға болады:
- массалық санадағы құқықтық нигимезмді жою.
- жоғары саяси – құқықтық сауаттылықты жасақтау.
- парламенттік басқару жүйесін мемлекетпен бекіту.
- саяси-құқықтық плюрамизм
- жаңа құқықтық ойлар мен құқықтық дәстүрді жасақтау, соның
ішінде;
а) құқықтық шындық ұғымын тар нормативті билеу, құқық трактавасы
билікті – мәжбүрлеуші норма шығармашылық өнім ретінде.
б) заңдылықтың апологиясы мен догматикалық түсіндірмесінен бас
тарту;
в) заңи нормалардың ресми мәлімделуін билеу;
г) заң ғылымдарының жалпы адамзаттың тәжірибе қолданылуынан
шығуы;
Тәуелсіз құқықтық билік кез – келген мемлекеттіліктің пайда
болуында қарсы тұруы керек. Құқықтық мемлекеттілікті екі канал
бойынша жеңуге болады: мемлекеттік – билікті және заңды.
Құқықтық мемлекет – адамның өзін бағалауда, құқықтағы жалпы
адамзаттың бастау, азаматтың мемлекетпен қатынасында приоритетінің,
құқықтары мен бостандықтарының өрлеу жолы.
“Құқықтық мемлекет” ұжымы – демократия, гуманизм, адам құқығы, саяси
және экономикалық бостандық сияқты жалпы адамзаттық құндылық.
Құқықтық мемлекет идеясының мәні – қоғамдық және саяси өмірдегі
құқық үстемдігіндегі құқықтық биліктің тәуелсіздігінің болуы. Билік
бөлінісінің көмегімен мемлекет құрылады және құқықтық тәсілмен
қызмет етеді, бұл саяси өмірдің жариялылығының масштабы. Құқықтық
мемлекет саяси өмірдің барлық бағыттары мен қозғалыстарына қатысуға
заңи тең мүмкіндік ашады. Құқықтық мемлекеттің басқадан айырмашылығы
неде? Құқықтық мемлекет құқықпен байланысты, заң үстемдігі белгілі бір
шеңберде әрекет етеді, азаматтардың әлеуметтік және құқықтық
қорғалуын қамтамасыз етеді. Сонымен бірге құқықтық мемлекеттің басқа
мемлекеттерге де тән ортақ қасиеттері бар:
1. Оған ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыру құралы ретінде
мемлекеттік билік берілген.
2. Ол қоғамның әлеуметтік – экономикалық базисіне сәйкес
негізделген қоғамның саяси ұйымы боп табылады.
3. Әлеуметтік мемлекеттік механизмі бар.
4. Өз территориясына тән белгілі бір әкімшілік – территориялық
ұйымдары бар.
5. Салық және басқа да салымдар арқылы әрекет етеді.
6. Мемлекеттік егемендігі болады.
Құқықтық мемлекет механизмінің ерекшелігі мынада оның барлық
құрылымдық бөлімдері мен элементтері өзінің мақсатты мәніне сәйкес
қызмет етеді. Құқықтық мемлекеттің биліктік өкілеттілік берілген
құрылымдық бөліктері мен элементтері өз қызметінің ерекше нысанында
қоғамның еркін жүзеге асырады. Құқықтық мемлекеттің құрылымдық
элементтері мен бөлімдері өз қызметін әрекет етуші заңдарға
негіздеп ұйымдастырады. Лауазымды тұлғалар конституциямен және өзге де
нормативтік–құқықтық актілермен кепілдендірілген азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтіргені үшін жауапкершілікке
тартылады. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтары мемлекеттік
органдармен қамтамасыз етіледі. Құқытық мемлекет механизмі оның өмір
сүру тәсілі боп табылады. Құқықтық мемлекет өз қызметін
механизмінің көмегімен жүзеге асырады. [5]
Осылайша құқықтық мемлекетте оның механизмі бюрократизмнен және
басқарудың әкімшіл - әміршіл әдісінен босайды. Оның жариялылық сипаты
қоғам алдындағы қызметінде жауапкершілікте болады. Құқықтық мемлекет
азаматтық қоғамның жинақталған түрі. Оның даму сатылары толықтай
және жалпылама азаматтық қоғамның дамуымен сәйкеседі. Барлық
мемлекеттердің қоғамға қатысты тәуелсіз өз бетінше жекелігі болса
құқықтық мемлекеттің даму сатыларына оның саяси бейнесін ашатын
ерекшеліктері тән. Құқытық азаматтық қоғам дамуының алғашқы сатысы-
бұл нарықтық экономикалық, кәсіпкерліктің, жариялылықтың, ақпарат
құралдарының бостандығының, азаматтардың әлеуметтік қорғалуының
қалыптасуы; екінші сатысы – кәсіпкерліктің әртүрлі нысанын нарықтық
экономиканың бекітуі, азаматтардың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ету;
жариялылықтың болуы, бұқаралық – ақпарат құралдары
қызметінің бостандығын қамтамасыз ету;
Құқықтық мемлекет ұғымы мен оның негізгі белгілерін қарастыра
отырып, құқықтық мемлекетте мемлекеттік биліктің жүзеге асырылуына
қарай өту керек.

2. Қазақстанда құқықтық мемлекет құрудың алғы
шарттары.
Н.Ә. Назарбаев өзінің халыққа жолдауында – “Сейчас завершается
важный этап преобразования Казахстана
в демократическое государство. На основе конституции формируется
демократическая система власти”. Нақты демократиялық қайта құрулар 80
- жылдардың екінші жартысында қайта құру жылдарында басталған. 1991
жылы Қазақстан Республикасы Парламентімен өз қызметінде атқарушы
және заң шығарушы биліктерден тәуелсіз мемлекеттік механизмде
ықпалды жеке күш ретіндегі сот билігін бекітуге бағытталған сот
рефомасы тұжырымдамасын мақұлдады. 1991 жылы Қазақстан Республикасы
Парламентімен қабылдаған адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтары Декларациясы мемлекеттің адам мен азаматтың құқығы мен
бостандығының приоритетін, оның қорғалуы мен адамның ар - ожданы
мемлекеттің биліктің басты мақсатынан туындайды. Құқықтық мемлекеттің
қалыптасу процесі мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауапкершілігін,
барлығының заң мен сот алдындағы теңдігін қамтамасыз ететін саяси,
заңи және өзге де кепілдіктер жүйесін жасақтауды қарастырады.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуымен байланысты маңызды
міндеттердің бірі ретінде заңның дамуы мен жетілдіруін, жаңа
құқықтық жүйенің қалыптасуы қаралады. Кейінгі кездері біздің
мемлекетіміздің демократиялық және құқықтық ретінде одан әрі дамуы
үшін негіз болатын көптеген заңи актілер қабылданды. Бұл Қазақстан
Республикасының егемендігі туралы Декларация, адам және азаматтың
құқығы мен бостандығы туралы Декларация, азаматтық туралы заң,
меншік туралы заң, Қазақстан Республикасының Конституциясы, қоғамдық
келісім туралы шарт.
Ұзақ уақыттар бойы біздің елімізде оппозициялық партияның
құрылуына жол бермейтін бір партиялық жүйе өмір сүрді. Қазіргі
демократиялық құқықтық мемлекет әртүрлі өзара әрекет етуші қоғамдық
ұйымдар, саяси партиялары бар дамыған азаматтық қоғам. Құқықтық
мемлекеттегі саяси өмір идеологиялық саяси плюрализм негізінде
құрылады. Сондықтан да құқықтық мемлекеттің қалыптасуының бір жолы
азаматтық қоғамның дамуы.
Біздің қоғамымыздың мемлекеттік және саяси өміріндегі қайта
құрылулардың жетістігін айқындаушы фактор – қоғамдағы саяси және
құқықтық мәдениеттің деңгейі. Соңғы кездері тек азматтарда ғана емес
сонымен бірге мемлекеттік аппарат өкілдерінің де арасында орын
алған құқықтық мигилизмді жою қажет.
Қазір тараған одақ территориясында мемлекет пен құқықтың
дамуында күрделі процестер жүруде – жаңа “тәуелсіз мемлекеттерде”
азаматтық қоғамның талаптарына сай мемлекеттік және құқықтық жүйенің
қалыптасуы.
Қатаң заңдылық, адам табиғаты мен әлеуметтік өмір әлі де
болса жаратылыстан алшақта. Зұлымдылықты түбірімен жоюды армандау
шындыққа жанаспайды, ал оны шектеуге тырысу керек. Соның ішінде
құқықтық қоғам құру көмегімен.

II БӨЛІМ. ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕГІ БИЛІКТІҢ БӨЛІНУ ЖҮЙЕСІ
2.1. Биліктің бөліну принципі.
Құқықтық мемлекеттегі мемлекеттік билік шексіз болып табылмайды. Бұл
тек құқық үстемдігімен, мемлекеттік биліктің құқықпен байланыстылығымен
ғана емес, сондай – ақ мемлекеттік биліктің қалай ұйымдастырылғанымен, оның
қандай нысанда және қандай органдармен жүзеге асырылатынымен де анықталады.
Бұл жерде биліктің бөліну теориясына жүгінген жөн.
Биліктің бөлінуі – бұл демократиялық құқықтық мемлкеттің билігін
ұйымдастыру негізінде жатқан саяси – құқықтық доктрина және конституциялық
принцип. [6]
Кезінде антикалық ойшылдармен (Аристотель) ұсынылған билікті бөлу
идеясы абсолютизм мен феодалдық озбырлыққа қарсы буржуазиялық революциялар
дәуірінде (негізінен, француз басшысы Монтескьемен) дамыды. Билік бөлінісі
доктриналарының бастаулары Ежелгі Эллада мен Ежелгі Риленің ұлы
ойшылдарының еңбектерінде – ақ кездеседі. Олардың арасынан Аристотельді
(б.э.д 384 – 322 ж), Эпикурды (б.э.д шамамен 341 – 270), Полибийді
(б.э.д шамамен 201 – 120 ж) бөліп айтуға болады. Алайда
авторлық, даусыз, өз елдеріндегі революциялық өзгерістердің белгілі бір
дәрежеде бастаушылары болған екі ойшылға тиесілі: ағылшындық Джон Локк
(1632 – 1704) пен француздық Шарль Монтескье (1689 – 1755).
Ш. Монтескье бұл концепцияға аяқталған және жүйеленген түр берді.
Оның ұсынуындағы билікті бөлу концепциясы конституциялық актілерді өз
көрінісін тауып, бекітілгені де маңызды болып табылады. Олардың көпшілігі
өз күшін әлі күнге дейін сақтауда.
Осы актілердің ішінде екеуі ерекше назарға ілінеді: 1776 жылы
4 шілдедегі Солтүстік американдық Құрама Штаттар тәуелсіздігінің
Декларациясы және 1789 жылы Адам және азамат құықтарының француздық
Декларациясы. 1789 жылы Декларация Францияның қазіргі Конституциясы мен
әрекет етуші құқығының құрама бөлігі болып табылады. Билік бөлінісі
принципі заңды түрде қалай жарияланғанын және бекітілгенін анықтау үшін
Декларацияның 15 бабына көз жүгірту керек. “Құқықтардың жүзеге асырылуы
қамтамасыз етілмеген және билік бөлінісі бектілмеген кез келген қоғамда
конституция болмайды” , - дейді бұл бап. “Конституция” сөзімен олар
адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын мойындау мен жүзеге асыруға
және билік бөлінісіне негізделген демократиялық конституциялық құрылымды
айтқысы келген. Көңіл аударарлық нәрсе, Декларация бір бап шеңберінде екі
түрлі принципті біріктіреді: құқықтар мен бостандықтар кепілдігін және
билік бөлінісін. Бір қарағанда, мұндай біріктіру кездейсоқтық немесе
редакциялық қателіктің нәтижесі болып көрінуі мүмкін. [7] Шын мәнінде олай
емес.
Құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асыру мәселесі мен билік бөлінісі
принципі өзара тығыз байланысты. Белгілі бір мағынада олардың органикалық
бірлігі туралы да айтуға болады. Құқытар мен бостандықтардың институтын
бекіту, олардың кепілдігі – бұл билікті шектеудің өзіндік сыртқы механизмі.
Бірақ, сол сияқты ішкі механизм де аса қажетті. Ол биліктің адам
құқықтарымен және бостандықтарымен де, құқықтық нормалармен де санаспай, өз
қалауынша билік ететін бір тұлғаның немесе шектеулі тұлғалар тобының
қолында болуына кедергі жасар еді. Биліктің узурпациясына кедергі
келтіретін механизмге қажеттілікке жауап ретінде билік бөлінісі концепсиясы
мен конституциялық принципі туындады. Билікті ұйымдастрыудың неғұрлым жақсы
нысандарын іздеу, оны жүзеге асыру механизмін зерттеу барлық саяси ой
тарихын қамтиды. Аристотель, әрине, біздің қазіргі білетін билік бөлінісі
принципінен әлдеқайда алыста жатыр. Еркіндік пен билік қарым – қатынасының
мәселесі келесі ғасырлардағы белгілі ойшылдардың назарын аудартқан.
“Шексіз деспотиялық билік немесе бекітілген тұрақты заңдарсыз басқару
ешқалай қоғам мен үкімет мақсаттарына сәйкес келе алмайды”,
- деп бекітеді Джон Локк. [8] Осыдан билік бөлінісі концепсиясының түйінін
құрайтын басты қорытынды шығады: заң шығару билігі мен оны орындау билігі
бөлінуі қажет.
Концепция авторы билікке мүлдем қарсы шықпаған. Ол оны қоғам мен
тәртіпті сақтаудың қажетті шарты деп білген және монархияның жақтаушысы
болған. Бірақ соңғысы атқарушы билікті жүзеге асырумен шектеулі қажет еді.
Шектеулі монархия жағдайында бірінші орынға заң шығарушы билік шағады, дәл
сол Локктың ойынша “биліктің бірінші тармағын” құрайды. [9]
Билік бөлінісі концепсиясы неғұрлым толық және жүйелі
Ш. Монтескье еңбектерінде, әсіресе, үлкен даңқ әкелген оның
жиырмажылдық “О духе законов” еңбегінде жазылған. Билеудің әртүрлі
тәсілдерін және оған негізделген принциптерді сұрыптай отырып, Мотескье
саяси бостандық мәселесіне келеді. Одан бас тарта отырып, билік құрылымы
мәселесін шешеді. Саяси бостандық, негізінен. Билікті асыра қолданбайтын
елдерде әрекет етеді. Бірақ та, ғасырлық тәжірибе билікті иеленуші кез
келген адам оны асыра қолдануға бейім болатынын дәлелдейді.
“Билікті асыра пайдалануға мүмкіндік болмас үшін әртүрлі биліктер
өзара бір – бірін тежеуге болатындай тәртіп қажет. Ешкімді оған заң
міндеттемейді істеуге күштемейтін және заңмен рұқсат етілмегенді жасамайтын
мемлекеттік құрылыс болуы да мүмкін”.
Монтескье ұсынылған идея көптегене жақтарымен қызық. Ең алдымен,
құқыққа сай билеу бөлінісі арасында бекітілген өзара байланысты анықтаумен.
Бұл бөлініс олардың өзара тежеуі ретінде әрекет етеді. Мұндай өзара тежеу –
асыра пайдалануға тосқауыл қою бостандықты қамтамасыз етудің кепілдігі
болып табылады. Ал бостандықтың өзі ешкімді де болмаған кезде орын алады.
Немесе, егер, керісінше, рұқсат бермесе. Демек, билікті бөлу өзіндік мақсат
емес, құқыққа сай, легитимді басқаруды, сондай – ақ сәйкесінше бостандықты
қамтамасыз етуді жүзеге асыратын құрал. [10]
Сонда, өзара мөлшерленуі тиіс қандай биліктер?
“Әр мемлекетте , - деп жазады Ш. Монтескье, - биліктің үш түрі бар:
заң шығарушы билік, халықаралық құқық мәселелерімен айналысатын атқарушы
билік және азаматтық құқық мәселелерімен айналысатын атқарушы билік”.
Аталған ұғым біздің түсінігіміздегіден кішкене ерекшеленеді. Дегенмен,
билікті бөлу доктринасын құрушының өзі қисық талқылауға жол бермейтін
қажетті түсініктемелер береді. Бірінші билік, деп түсіндіреді ол, заң
шығаруғаарналған. Екіншісі сыртқы қатынастармен айналысады және
қауіпсіздікті қамтамасыз етеді. Үшінші билік күшімен қылмыскерлер
жазаланады және жеке тұлғалар арасындағы қақтығыстар шешіледі. Бұл билікті
басқаша – соттық деп атауға болады. Бір қарағанды, заң шығарушылықпен қатар
екі атқарушы биліктің әрекет етуі таңданарлық болып көрінуі мүмкін. Бірақ
бұл қарпайым түсіндіріледі. Екінші және үшінші билік (мәні бойынша емес,
санақ бойынша) біріншіден айырмашылығы, өздері заңдар қабылдамайды, бірақ
олардың орындалуын қамтамасыз етеді. Бір жағдайда үкіметтік билік арқылы,
басқасында сот билігі арқылы. [11]
Бұл жағдайда, екеуі де заңның орындалуын қамтамасыз ететінін айтуға
болады. Бірақ оларды араластыруға болмайды. Әртүрлі биліктерді бір тұлға не
орган қолында шоғырландыру саяси бостандықтың тұншығуына әкелетінін нұсқау
билік бөлінісі доктринасының орталығын құрайды. Егер, алайда, алғашқы екі
биліктің қосылуы – бұл тек тиранияның потенциалды бастамасы болса, олардың
сот билігімен қосылуы міндетті түрде апатты жағдайларға әкеледі.
“Бостандық болмайды ..., егер сот билігі заң шығарушы және атқарушы
биліктен бөлінбесе. Егер ол заң шығарушы билікпен қосылса, онда
азаматтардың өмірі мен бостандығы бассыздық билігіде болады, өйткені судья
– заң шығарушы. Егер сот билігі атқарушылықпен біріксе, онда судья езуші
ретінде әрекет етеді”.
Сонымен, барлық үш билік біріксе, не болады?
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.