«Казкоммерцбанк» АҚ-ның қаржылық экономикалық жағдайын талдау
Кіріспе
1Банктің өтімділігінің теориялық аспектілері
1.1 Коммерциялық банктердің өтімділігіне түсінік және оның бағалаудағы рөлі
1.2Банктердің өтімділігіне әсер ететін факторлар
1.3 Коммерциялық банктің активтер мен пассивтер өтімділігін басқарудың сипаты
2 «Казкоммерцбанк» АҚ.ның қаржылық экономикалық жағдайын талдау
2.1 «Казкоммерцбанк» АҚ.ның қаржы нарығындағы қаржылық тұрақтылығын талдау
2.2 «Қазкоммерцбанк» АҚ.ның өтімділігі және басқару әдістері
2.3 «Қазкоммерцбанк»АҚ.ның қызметтерін бағалаудың әдістемелері
3 Коммерциялық банктерде қаржылық жағдайын басқаруды жетілдіру негізгі бағыттары
3.1 Коммерциялық банктің өтімділігі мен тәуекелдерін басқару жолдарын дамыту
3.2 Коммерциялық банктердің қаржылық нәтижелерін және өтімділігін талдаудың тиімді жолдарын жетілдіру жолдары 3,3
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1Банктің өтімділігінің теориялық аспектілері
1.1 Коммерциялық банктердің өтімділігіне түсінік және оның бағалаудағы рөлі
1.2Банктердің өтімділігіне әсер ететін факторлар
1.3 Коммерциялық банктің активтер мен пассивтер өтімділігін басқарудың сипаты
2 «Казкоммерцбанк» АҚ.ның қаржылық экономикалық жағдайын талдау
2.1 «Казкоммерцбанк» АҚ.ның қаржы нарығындағы қаржылық тұрақтылығын талдау
2.2 «Қазкоммерцбанк» АҚ.ның өтімділігі және басқару әдістері
2.3 «Қазкоммерцбанк»АҚ.ның қызметтерін бағалаудың әдістемелері
3 Коммерциялық банктерде қаржылық жағдайын басқаруды жетілдіру негізгі бағыттары
3.1 Коммерциялық банктің өтімділігі мен тәуекелдерін басқару жолдарын дамыту
3.2 Коммерциялық банктердің қаржылық нәтижелерін және өтімділігін талдаудың тиімді жолдарын жетілдіру жолдары 3,3
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Мазмұны
Кіріспе
1Банктің өтімділігінің теориялық аспектілері
1.1 Коммерциялық банктердің өтімділігіне түсінік және оның бағалаудағы рөлі
1.2Банктердің өтімділігіне әсер ететін факторлар
1.3 Коммерциялық банктің активтер мен пассивтер өтімділігін басқарудың сипаты
2 Казкоммерцбанк АҚ-ның қаржылық экономикалық жағдайын талдау
2.1 Казкоммерцбанк АҚ-ның қаржы нарығындағы қаржылық тұрақтылығын талдау
2.2 Қазкоммерцбанк АҚ-ның өтімділігі және басқару әдістері
2.3 ҚазкоммерцбанкАҚ-ның қызметтерін бағалаудың әдістемелері
3 Коммерциялық банктерде қаржылық жағдайын басқаруды жетілдіру негізгі бағыттары
3.1 Коммерциялық банктің өтімділігі мен тәуекелдерін басқару жолдарын дамыту
3.2 Коммерциялық банктердің қаржылық нәтижелерін және өтімділігін талдаудың тиімді жолдарын жетілдіру жолдары
3,3
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Дипломдық жүмыс тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда мемлекеттің негізі экономика болса, ал экономиканың негізі қаржы және банк жүйесі болғандықтан, қазіргі еліміздегі банк жүйесінің құрылымын, оның экономикадағы негізгі қызметтері мен тиімділігін талдап, ұлттық экономикаданың дамуына қосар үлесін анықтаудың маңызы зор.
Қазіргі уақытта елімізде банктердің дамуы соңғы 19 жыл шамасында көптеген реформалық процесстерді басынан кешірді. Осы уақыт кезеңінде Қазақстан банктері ТМД елдері арасында көп ілгерлеушіліктерге қол жеткізді, дегенмен еліміздегі банк жүйелері алдыңғы дамыған елдердің банк жүйелерінің деңгейіне жету үшін көптеген күрделі мәселелерді шешуі қажет. Еліміздегі екінші деңгейлі банктердің қызметтерін алып қарайтын болсақ олар бір жақты, яғни банк өзінің клиенттерінің алдында әрдайым үстемдікке шығып тек рейддерлік операцияларды мақсат тұтады. Мұның артында елдегі экономикалық жағдайлардың нашарлауына алып келуде, әсіресе әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың қыйын жағдайда болуына әкелді.
Соңғы жылдары аталған процестер күш жинап жатқандығына куә болады және кейде басқарылмайтын сипат танытады.
Қазіргі даму кезеңінде экономикалық қатынастардың несие-банктік жүйесін ел нарық шартының өзгерісіне амалсыз көніп келеді. Қазақстанның коммерциялық банктері күрделі жүйелерді қалыптастырады, өз клиенттерінің, акционерлерінің шарттасқан капиталға салынған салымының максималды қайтарымы, банктің сапалы, алуан түрлі және қымбат емес қызметтер сұраныс ұсынысын, сонымен қатар барлық қоғамның несие жүйесіндегі ақшалай және тұтас экономикалық тұрақтылығының мүддесін қамтамасыз етуге міндетті.
Сондықтан банк басшылығы бір жағынан нарық жағдайының талаптарымен, жоғарғы табысты тәуекелдік операциялар жүргізу сәйкестігі, екінші жағынан заңмен және Қ.Р Ұлттық банкімен белгіленген банктік жүйенің тұрақты дамуына бағытталған жетістігін және банктік тәукелдерін шектеуге міндетті болады.
Төменгі инфлияцияда банктік, қызмет табысының төмендеуі, банк клиенттерінің айналым қаражатына үнемі жетіспеушілігі, әлеуметтік мәселенің шиелінісуі, ұсақ және ірі дағдарыстар әлемдік экономикада банктердің қаржылық қызметіне үнемі талдау жасауда міндеттейді.
Банктік қызметтер бағдары шаруашылық нарығында операциялардан максималды табысқа, мәліметтер бойынша минимум шығындар болуы керек. Банкпен алынған табыстар шығындар, бұл көрсеткіштер банктің активтік және пассивтік операцияларының шоғырланған нәтижесі және барлық факторлардың көрінісі оның қызметіне ықпал етеді.
Сонымен қатар қаржылық тұрақты банктің онымен қаржылық қатынастарға түсетін басқа шаруашылық субъектілер үшін сенімді серіктес болады Сондықтан қаржылық жағдайды талдаумен тек банктің басшылары мен қызметкерлер ғана емес, соныменен ресурстарды қолдану тиімділігін зерттеу мақсатында құрылтайшылар, инвесторлар, несиелендіру жағдайын бағалау мен тәуекелділіктің деңгейін анықтау үшін банктер, төлемдерді уақытылы алу үшін жабдықтаушылар, бюджетке қаражаттардың түсу жоспарын орындау үшін салық органдары және тағы басқалары айналысады.
Қаржылық дағдарыс жағдайында банктің табыстылығы мен тұрақтылық жағдайының негізі болып оның қаржылық тұрақтылығы табылады. Егер банктің қаржылық тұрақты және төлемқабілетті болса, онда ол инвестицияларды тарту, жабдықтаушыларды таңдау, мамандандырылған кадрларды іріктеуде қызметі ұқсас банктің алдында бірқатар артықшылықтарға ие болады. Неғұрлым банктер тұрақты болса, соғұрлым нарық конъюнктурасының оқыс өзгерістерінен тәуелсіз және банкроттыққа ұшырау тәуекелі төмен болады. Банктің қаржылық тұрақтылығы дегеніміз қаржыландыру көздерінің құрамында меншікті капиталдың жеткілікті үлесімен қамтамасыз етілетін банктің қаржылық жағдайының тұрақтылығы немесе банктің кездейсоқтықтан және кенеттен болатын өзгерістерден сақтап тұратын белгілі бір беріктік қорлардың болу нәтижесі.
Коммерциялық банктің қаржылық жағдайының тұрақтылығын талдау экономикалық ахуал болған кезде ғана емес, сонымен қатар оларды алдын-ала болжау, қашқақтау, ұзақ мерзімді, материалдық емес, ағымдық активтерді, меншікті және қарыз капиталын неғұрлым тиімді қолдану үшін жүргізіледі. Нарықтық қатынастар жағдайында шаруашылық субъектісінің шаруашылық, инвестициялық және басқа да кәсіпкерлік қызметтерінің негізгі талаптары капиталдың нақты құнын сақтау мен көбейту, экономикалық потенциалдың тиімді қолданылуын жоғарлату болып табылатыны белгілі.
Коммерциялық банктің қаржылық тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап банктің қаржылық тұрақтылығын нығайту және жақсарту және оның іскерлік белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты банктің қаржылық тұрақытылық жағдайына талдау жасау және алынған нәтижелерге сәйкес банктің қаржылық жағдайын нығайту жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың мінедеті:
- банктің қаржылық тұрақтылығы түсінігі және оның банктің қаржылық-экономикалық жағдайын бағалаудағы рөлін, қаржылық тұрақтылық түрлері мен қаржылық жағдайларын зерттеу, банктің қаржылық тұрақтылығына әсер етуші факторларды анықтау, қаржылық тұрақтылықты бағалаудың негізгі әдістері мен критерийлерін зерттеу және берілген банктің қаржылық жағдайын бағалау үшін тиімді әрі қолайлы әдісті таңдау;
- коммерциялық банктің қаржылық жағдайын жалпылама талдау, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштер арқылы талдау;
- банктің қаржылық тұрақтылығын нығайту жолдарын іздестіру және қаржылық жағдайын ынталандыру бағыттарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- банктердің қаржылық жағдайы, қаржылық тұрақтылығы және оны басқарудың қажеттілігі теориялық тұрғыдан негізделген;
- Казкоммерцбанк АҚ мысалында екінші деңгейдегі банктің қаржылық қөрсеткіштері, орнықтылығы мен өтімділгі жан-жақты талданған;
- аталған банкті негізге ала отырып, банктің депозиттік саясатының, қаржылық тұрақтылығына әсері қарастырылған;
- комерциялық банктің қаржылық жағдайын талдаудың әдістемелік негізін қарастыру;
- банктің активтері мен пассивтеріне талдау жасаудың негіздері көрсетілген;
- баланс өтімділігін басқаруды жетілдірудің мәселелері және алғышарттары
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Екінші деңгейдегі банктердің оның ішінде, жекелеген Казкоммерцбанк АҚ банкінің қаржылық жағдайы.
Зерттеу пәні. бухгалтерлік баланс мәліметтері бойынша банктің қаржылық тұрақтылық жағдайы.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Жұмысты дайындау кезінде банктік қаржылық өтімділігі мен төлем қабілеттігін реттеуге бағытталған ғалымдардың теориялық қорытындылары мен ұсыныстары қолданылған. Сонымен қатар, жұмыста жалпы әдістермен бірге, арнайы әдістер қолданылған, яғни салыстырмалы-құқықтық, жүйелі, тарихи және т.б. ғылыми әдістер.
Дипломдық жұмыстың құрылымы.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында коммерциялық банктердің өтімділігі мен төлем қабылеттігіне түсінігі және оның бағалаудағы рөлі, банктердің өтімділігі мен төлем қабылеттігіне әсер ететін факторлар. Осыған байланысты банктегі қаржылық көрсеткіштердің тиімділігі банк жұмысының нәтижесіне қаншалықты ықпал ететіні айқындалған. Банктің тұрақтылығына әсер ететін факторлар кеңінен ашылып зерттелген.
Екінші тарауда қаржылық көрсеткіштердің жиынтығы ретінде банк балансын талдау қарастырылған. Казкоммерцбанк АҚ қызметі және қаржылық көрсеткіштеріне талдау жасалынды. Сонымен қоса Казкоммерцбанк АҚ несиелік портфелінің динамикасын талдау жасай отырып несие беру тәртібіне және ерекшеліктері жақсы ашылып жазылған.
Үшінші тарауда Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын басқаруды жетілдірудің негізгі бағыттары қарастырылды.
1. Банктің өтімділігі мен төлемқабілеттігінің теориялық аспектілері
1.1 Коммерциялық банктердің өтімділігіне түсінік және оның бағалаудағы рөлі
Қаржылық тұрақтылық қазіргі өзгергіс және көпқырлы нарықтық экономика жағдайында маңызды мәселе болып табылады. Әрбір банк қызметінің қаржылық тұрақтылығы жалпы мемлекет экономикасының қаржылық тұрақтылығына қандай да бір әсерін тигізеді. Бұл тәуелділікті көру үшін бірнеше авторлардың әдебиеттерінен іріктелген қаржылық тұрақтылық анықтамаларын қарастыру дұрыс болады.
Жалпы жағдайда экономикалық жүйенің тұрақтылығы деп оның өзінің қызметін ұзақ мерзім бойы жүзеге асыра алу қабілетін айтады. И. Богданов экономикалық тұрақтылықты келесідей анықтайды: Экономиканың тұрақтылығы оның элементтерінің сенімділігі мен қатаңдығын, ішкі жүйедегі тік, көлденең және тағы басқа байланыстарды, сыртқы және ішкі қысымды төзу қабілетін сипаттайды. Бірақ егер экономика дамымаса, онда оның сыртқы және ішкі қауіптерге төзімділігі мен бейімделу мүмкіндігі кенеттен төмендейді. Сондықтан, тұрақтылық пен даму-біртұтас жүйе ретінде экономиканың маңызды сипаттамасы. Бұл тұрақтылық анықтамасының идеясы сыртқы ортаның жағымсыз әсерлерін төзу үшін ресурстармен қамтамасыз ететін кеңірек ұдайыөндіріске деген, сыртқы ортада қалыптасып, дамитын ерекшеліктерге сәйкес бейімделу мен жаңартылуға деген қажеттілікте жатыр. А. Илларионовтың айтуы бойынша, экономикалық қауіпсіздік- ұзақ мерзімді перспективада өндірісіті жан басына шаққандағы экономикалық ресурстардың көп бөлігімен ең тиімді әдіспен қамтамасыз ететін экономикалық, саяси, құқықытық жағдайлардың үйлесімі. С. Афонцев ұлттық экономиканың қауіпсіздігін жағымсыз әсерлердің потенциалды пайда болу көздерін бейтараптандыру және нақты болған әсерлермен байланысты зиянды төмендету қабілетінде бейнеленетін экономикалық және саяси ерекшелігі бар эндогенді және экзогенді әсерлерге ұлттық экономикалық жүйенің тұрақтылығы ретінде сипаттайды[1].
И. Петренко банктің дамуы мен тұрақтылығының микроэкономикалық мәселесін қарастыру барысында И. Богданов көзқарасына жақын пікір білдіреді. Тұрақтылық, И. Петренконың көзқарасы бойынша, сыртқы және ішкі ортаның өзгергіштігі жағдайында өндірісітік жүйе элементтерінің, оның тік және көлденең байланыстарының сенімділігі мен тұрақтылығын, өзінің негізгі функционалдық көрсеткіштерін сақтау қабілетін бейнеледі. Өндірістік жүйенің тұрақтылығы үшін ол үздіксіз қызмет етіп, дамуы қажет. Егер жүйе дамымаса, өзінің экономикалық потенциалын ұлғайтпаса, онда оның өзгергіш нарықтық экономика жағдайына тиімді бейімделу қабілеті төмендейді. Н. Матвеев пікірі бойынша, банктің экономикалық қауіпсізідігі тұрақты қаржылық жағдай, коммерциялық табыстылық, мамандандырылған кадрлардың, өндірісітің құқықытық нормаларының болуы және банктің қызмет етуінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін өндірісітік қатынастардың ұйымдастырылуы, ғылыми-техникалық прогрессивтілік пен әлеуметтік даму шарттарының жиынтығымен анықталады. Бұл автор банктің экономикалық қауіпсіздігінің негізгі элементі оның қызмет ету табыстылығы деп қарастырады. Бұл анықтама банктің қаржылық тұрақтылығының кешенділігін, банктің ішкі және сыртқы ортасына жатқызылатын көптеген факторларға тәуелділігін нақты көрсетеді[2].
Қаржылық тұрақтылық термині мамандандырылған қаржы лексиконында нақты анықталмаған. Әлем тәжірибесінде Қаржылық тұрақтылық түсінігінің әртүрлі баян етілуі баланс талдауының екі жақтылығымен түсіндіріледі: баланс өтімділігін дәстүрлі және қазіргі заман функционалды талдауы. Осы екі көзқарас негізінде аналитиктер қаржылық тұрақтылық түсінігін әртүрлі етіп қарастырады.
Баланс өтімділігін дәстүрлі талдау негізінде банктің қаржылық тұрақтылығы оның қаржылық құрлымының тепе-теңдігін қамтамасыз етілуіне және инвесторлар мен кредиторлардың тәуекелдерден аман болуына бағытталған ережелермен анықталады, яғни қаржылық стандарттың дәстүрлі ережелері қарастырылады, олар төмендегілерді өзіне қосады:
- минималды қаржылық тепе-теңдік ережесі, ол міндетті оң өтімділіктің болуына негізделген, яғни баланс пассивтері мен активтерінің қысқамерзімді элементтер айналым жылдамдығы, уақытында сәйкессіздіктер болу тәуекелімен байланысты міндеттемелерден ағымдық активтер мөлшерінің асу сомасында орын алатын қаржылық тұрақтылық қорын алдын ала қарастыру қажет;
- максималды қарыз ережесі-қысқамерзімді қарыздар қысқамерзімді қажеттіліктерге пайдаланылады; дәстүрлі қаржылық стандарт банктің қарыздарын меншікті қаражат көздерінен өтеу шегін белгілейді: ұзақ және ортамерзімді қарыздар меншікті қаражаттар көздері мен оларға теңескен ұзақмерзімді қарыз қаражат көздерін өзіне қосатын тұрақты капитал жартысынан аспауы қажет;
- максималды қаржыландыру ережесі алдағы ереженің жүзеге асырылуын ескереді: қарыз капиталын қолдану көзделген барлық салымдар соммасының белгілі бір пайызынан жоғарламауы қажет, ал пайыз әртүрлі несиелеу шартына байланысты болады.
Баланс өтімділігін функционалды талдау негізінде қаржылық тұрақтылық келесі талаптарды орындау кезінде анықталады:
Коммерциялық банктің қаржылық тұрақтылық түсінігін қарастырған кезде онымен тікелей байланысты басқа да қажетті экономикалық-қаржылық құраушыларды анықтау дұрыс болады. Соның ішінде банктің төлемқабілеттілігі негізгі орынды алады[3].
Төлемқабілеттілік пен қаржылық тұрақтылық нарықтық экономика жағдайында банк қызметінің маңызды қаржылық-экономикалық ерекшелігі болып табылады. Банктің қаржылық тұрақтылық түсінігі көп қырлы, ол ұйым қызметінің әртүрлі жақтарын бағалайтындықтан, төлемқабілеттілік пен несиеқабілеттілік түсініктеріне қарағанда кең мағынаны иеленеді. Қаржылық тұрақтылық түсінігін отандық және шетел экономистері әртүрлі баяндайды. 90-шы жылдардың басында банктің қаржылық тұрақтылығын меншікті қаражаттардың қарыз капиталынан ұлғаюы шарты бойынша меншікті қаражаттар көзі капиталымен түсіндірді. Сонымен қатар ол банк активтерінде меншікті және қарыз капиталының қатынасымен, меншікті қаражаттардың жинақталу қарқынымен, ұзақмерзімді және қысқамерзімді қаражаттар қатынасымен, материалдық айналым капиталының меншікті көздерден жеткілікті қамтамасыз етілуімен бағаланды.
Қаржылық тұрақтылық -бір қалыпты төлемқабілеттілігін қамтамасыз ететін банк шоттарының белгілі бір жағдайы. Қандай да бір шаруашылық әрекетті жасау нәтижесінде қаржылық жағдай не төмендеп, не жоғарлап, өзгеріссіз қалмайды. Күн сайын жасалатын шаруашылық операциялар ағымы қаржылық тұрақтылық жағдайының бір күйден екінші күйге өтуіне негізгі себепкер болады. Негізгі қорларға және өндіріс шығыстарына капитал салымдарын өтеу үшін қаражаттар көздерінің өзгеріс шегін білу банктің қаржылық жағдайын жақсартуға және қаржылық тұрақтылықты жоғарлатуға әкелетін шаруашылық операциялар ағымының қозғалысына мүмкіндік береді. Қаржылық тұрақтылықты зерттеу барысында алдағысынан ерекшеленетін төлемқабілеттіліктің жекеленген түсінігі бөлініп шығарылады. Көріп отырғандай, төлемқабілеттілік қаржылық тұрақтылықтың ажырамас бөлігі болып табылады. Қаржылық жағдайдың тұрақтылығы банктің депозиттік, коммерциялық, қаржылық-инвестициялық қызметтерінің нәтижелеріне тәуелді болады, ал қаржылық жағдайдың тұрақтылығы оның қызметіне әсерін тигізеді. Банктің қаржылық жағдайының тұрақтылығын қорлар мен олардың құнының меншікті және қарыздық қалыптастыру көздерінің көрсеткіштері анықтайды. Қорлар мен шығындардың қалыптасу көздермен қамтамасыз етілуі, соныменен қаржылық ресурстардың тиімді пайдаланылуы қаржылық тұрақтылықтың мағызды сипаттамасы, ал төлемқабілеттілік оның сыртқы көрінісі болып табылады. Сонымен қатар қорлар мен шығыстардың қамтамасыз етілу деңгейі нақты күнтізбелік күнге есептелетін төлемқабілеттілік деңгейінің қандай да бір себебі болады. Яғни төлемқабілеттілік қаржылық тұрақтылық көрінісінің бір түрі бола алады[4].
Қаржылық тұрақтылық банктің қаржылық жағдайын нақты бағалайтын мақсатты ерекшелігі болып табылады, ал ішкі шаруашылық мүмкіндіктерді, қаражаттарды және оларды тұрақтандыру жолдарын іздестіру экономикалық талдаудың жүргізілуі мен мазмұнының ерекшелігін анықтайды. Соныменен, қаржылық тұрақтылық-қаржылық ресурстардың тиімді қалыптастырылуы, бөлінуі мен пайдаланылуы бойынша қызметінің нәтижесінде банктің кепілді төлемқабілеттілігі мен несие қабілеттілігі. Сонымен қатар ол-қорлардың меншікті қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілуі, және банк активтерін өтеу көздері болып табылатын меншікті және қарыз қаражаттарының қатынасы.
Жалпы жағдайда, банк қаржылық тұрақтылығы дегеніміз банктің кездейсоқтықтан және кенеттен болатын өзгерістерден сақтап тұратын белгілі бір беріктік қорлардың болу нәтижесі.
Банктің қаржылық жағдай түсінігі банктің өз қызметін қаржыландыра алу қабілетін білдіреді. Ол банктің қалыпты қызметіне қажетті қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілеуін, оларды орналастырудың мақсаттылығы мен пайдаланылуының тиімділігін, басқа да жеке және заңды тұлғалармен қаржалақ қарым-қатынасын, төлемқабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығын ерекшелейді.
Қаржылық тұрақтылықты бағалау талдаудың сыртқы субъектілеріне (ең алдымен келісім қатынастары бойынша серіктестерге) капитал құрылымына, кредиторлар және инвесторлармен қатынас деңгейіне, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту мен қызмет көрсетуге байланысты, алдағы кезеңге банктің қаржылық мүмкіндіктерін анықтауға мүмкіндік береді. Мемлекеттің экономикалық секторының өкілдерін қоса, банктердің басшылары белгілі бір қызметке меншікті капиталының едәуір аз бөлігін салуға және қарызға алынған қаражаттар негізінде қаржыландыруды қалайды. Бірақ, егер меншікті капитал-қарыз капитал құрлымы қарыз жағына қарай ұлғайса, қолайсыз бір уақытта бірнеше кредитор өз қаражаттарын өтеуді талап етсе, банк банкроттыққа ұшырауы мүмкін. Сондықтан баланстың өтімділік деңгейін, айналыс қаражаттарын, ұйым төлемқабілеттілігін анықтаумен байланысты қысқамерзімді жоспарда қаржылық тұрақтылықты бағалау маңызды болып табылады.
Шаруашылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін банктің икемді капитал құрлымы болуы қажет, ұдайы өндірістің үздіксіздігіне қолайлы жағдай туғызу және өзінің төлемқабілеттілігін сақтау мақсатымен табыстардың шығыстардан жоғары болуын әрдайым қамтамасыз ете алатындай етіп өз қызметін ұйымдастыра ала білу қажет.
Нарықтық жағдайда банктің қалыпты қызметін қамтамасыз ету үшін, басқарма персоналына, шаруашылық субъектісінің дамуы мен қаржылық тұрақтылығына мүмкіндік туғыза отырып, қаржылық қамтамасыз ету тұрғысынан оның дамуының маңызды әрі мақсатқа сәйкес қарқынын бағалау қажет. Коммерциялық қатынастар дамуының тұрақтылығын анықтау тек коммерциялық ұйымға ғана емес, соныменен өзінің тапсырысшылары мен клиентіне деген қаржылық сенімділігі мен тұрақтылығын анықтау үшін сәйкесінше ақпаратты алу қажеттілігі бар серіктестер де қызығушылығын білдіреді. Сондықтан нақты ұйымның тұрақтылығын зерттеу мен бағалау саласында күнен күнге контрагенттердің саны өсе бастады.
Банк қаржылық ресурстардың икемді құрылымына ие және керекті жағдайда қарыз қаражаттарын мүмкіндігінше тартуы қажет. Сондықтан банктің потенциалды тұрақтылығының көрінісі оның несие қабілеттілігі, яғни несиенің қайтарылуына байланысты өзінің міндеттемелерін уақытылы және толығымен өтеу мүмкіндігі болып табылады. Несиеқабілетті банк деп несиені алу үшін барлық алғышарттар мен мүмкіндіктерге, және тиісті пайыздарын төлеумен бірге уақытылы қайтару мүмкіндігіне ие ұйымды атайды. Ол банктің қаржылық тұрақтылығымен тығыз байланысты және несиені өтеу үшін қажетті жағдайда әртүрлі көздерден қаражаттарды жинақтау қабілетін көрсетеді. Несиеқабілеттілікті бағалау алдағы кезеңдегі төлемқабілеттілікті болжауға мүмкіндік береді, және оны талдау төлемқабілеттілікті, қаржылық тұрақтылықты, капитал табыстылығын талдаумен байланысты. Несиені қайтарудың белгілі бір кепілі болып банктің тұрақты қызметі, рентабельділігі мен айналым капиталы айналымының жоғарғы деңгейі табылады[5].
Қаржылық тұрақтылық бір мезгілде банктің қаржылық тепе-теңдігін сақтауына да, инвесторлар мен кредиторлардың тәуекелдерден аман болуына бағытталады. Оны баланс активінде көрсетілген мүлікті қалыптастыруға пайдаланылатын меншікті капитал мен қарыз капиталының қатынасымен анықталатын көрсеткіштермен өлшеу маңызды. Соныменен, қаржылық тұрақтылық, қаржылық тұрақтылықтың жалпы ерекшелігін көрсететін және негізін толықтыруды талап ететін, меншікті капитал мен қарыз капиталы және банк активтерінің қатынасымен сипатталады. Қаржылық тұрақтылық түсінігін толық ашу үшін қосымша көрсеткіштер мен сипаттамаларды пайдалану қажет. Қалыптасқан пікір бойынша, қаржылық тұрақтылық- төлемқабілеттілікті сақтаумен байланысты пайда мен капиталдың ұлғаюы мақсатында ұйымның үдемелі дамуын қамтамасыз ететін ресурстардың бөлінуі мен пайдаланылуы барысында банктің экономикалық және қаржылық жағдайы.
Қаржылық жағдайдың тұрақтылығы банктің барлық қызметі үрдісінде қалыптастырылады. Бірақ партнерлер мен акционерлер осы үрдіске емес, одан алынған нәтижеге, яғни қаржылық тұрақтылық көрсеткіштеріне қызығушылық білдіреді. Әрбір пайдаланушы адам қаржылық қызметті және онымен байланысты тұрақтылықты өзіне қажетті бағыт бойынша талдайды: сыртқы контрагенттерге (нәтиже ретінде) қаржылық тұрақтылыққа, ал ішкі пайдаланушылар (нәтиже мен үрдісіті үйлестіретін мәселені қосатын) қаржылық жағдайыдың тұрақтылығына көңіл қояды.
Ұзақ мерзімді кезеңде банк қаржылық тұрақтылығының негізгі көрсеткіштерінің бірі таза (бөлінбеген) табыс болып табылады. Табыс- дамуын қамтамасыз ететін, банк қаржылық ресурстарының негізгі ішкі қалыптастыру көзі. Қызметінің үрдісінде банк пайдасы қозғалысының деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым сыртқы көздерден қаржы-қаражатты тарту қажеттілігі төмен болады, және басқа шартардың теңдігі жағдайында, соғұрлым даму тұрақтылық және нарықтағы банктің бәсекеқабілеттілік деңгейі жоғары болады. Табыс банкды банкроттық қаупінен қорғайтын, негізгі сақтаушы механизм болып табылады. Бірақ ондай қауіп табысты қызмет жағдайында да (қарыз капиталының негіссіз жоғары бөлігін пайдаланғанда, активтер өтімділігін жеткіліксіз тиімді басқарғанда) болуы мүмкін, бірақ басқа шартардың теңдігі жағдайында, табыстың жоғары потенциалды қозғалысы кезінде банк дағдарыстық жағдайдан шығуы тиімдіреке шығуы мүмкін. Алынған табыстық капитализациясы есебінен жоғары өтіміді активтердің үлесі (төлемқабілеттіліктің қалпына келуі), қолданылатын қарыз қаражаттар көлемінің сәйксінше төмендетілеу тұсында меншікті капитал үлесі (қаржылық тұрақтылық жоғарлайды) тез өседі. Қаржылық тұрақтылықты қолдау үшін табыстың өсуі ғана емес, оның банктің салынған капиталы мен шығыстарына қатысты деңгейнің, яғни рентабелділігінің ұлғаюы да қажет. Жоғары табыстылық жоғары қауіпті тәукелдермен байланысты болып келеді, ал бұл банктің табысты алудың орнына, шығысқа ұшырауы және төлемқабілеттісіз болуын білдіреді. Сондықтан табысқа жету үшін банк негізгі мәселені шешуі қажет: ақша - қаражаттардың жеткілікті деңгейі мен жоғары төлемқабілеттілікті динамикалық дамумен үйлестіретін рентабельділік пен өтімділік. Негізгі мәселені шешу қажет - айналым өсімінің шамамен қарқынын анықтау, яғни өзін - өзі қаржыландыру мен сырттан алуды үйлестіру есебінен сату айналымын өсіру. Банктің уақытылы төлемдерін жасау, кең дәрежеде өз қызметін қаржыландыру, қолайсыз жағдайда өз төлемқабілеттілігін ұстап тұру қабілеті оның қаржылық жағдайының тұрақтылығын білдіреді[6].
Банктің шаруашылық жағдайынның тұрақтылығын бағалау үшін
- банк активтерінің құрылымы;
- банктің қаржылық тұрақтылығы;
- банктің төлемқабілеттілігі;
- қаржылық тұрақтылығының қоры өзгерістерін ерекшелеп көрсететін көрсеткіштер жүйесі қолданылады[7].
Бұл көрсеткіштер осы банк пен экономикалық қатынастармен байланысқан субъектілер банк серік ретінде сенімді ме деген сұраққа жауап бере және олармен қатынастар жалғасының экономикалық тиімділігі туралы шешімді қабылдай алатындай болуы қажет. Инфляция жағдайында баланстың абсолютті көрсеткіштерін тәжірибе жүзінде салыстыру мүмкін емес болғандықтын, банктің қаржылық-экономикалық жағдайын талдау салыстырмалы көрсеткіштерге негізделеді. Салыстырмалы көрсеткіштерді[8].
- тәуекелділік деңгейін бағалау мен банкроттылық мүмкіндігін болжау үшін жалпы пайдаланылатын нормалармен;
- банктің күшті және әлсіз жақтарын және оның мүмкіндіктерін анықтау үшін басқа банкдардың ұқсас көрсеткіштерімен;
Банктің қаржылық жағдайының жоғарғы және төменгі деңгейлер тенденциясын зерттеу үшін өткен жылдың ұқсас көрсеткіштерімен салыстыруға болады.
Қаржылық жағдайды талдаумен тек банк басшылары мен қызметкерлер ғана емес, соныменен ресурстарды қолдану тиімділігін зерттеу мақсатында құрылтайшылар, инвесторлар, несиелендіру жағдайын бағалау мен тәуекелділіктің деңгейін анықтау үшін банктер, төлемдерді уақытылы алу үшін жабдықтаушылар, бюджетке қаражаттардың түсу жоспарын орындау үшін салық органдары және тағы басқалары айналысады. Осымен байланысты талдау сыртқы және ішкі болып ажыратылады[9].
Тұрақты қаржылық жағдай банктің барлық өндірістік-шаруашылық қызметінің үрдісі барысында қалыптасады. Белгілі бір уақытқа оны анықтау есепті кезең барысында банк қаржылық ресурстарды қалай басқарған деген сұраққа жауап береді. Қазіргі таңда банкда орын алған жағдайды бағалау ғана емес, ол үшін арнайы көрсеткіштер қолданылады, сонымен бірге қаржылық жағдайды жоғарлату жолдарын табу қажет.
Дәстүрлі негізде қаржылық тұрақтылықты бағалау келесі бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
- мүліктік жағдайды, олардың қалыптасу көздерінің динамикасы v мен құрлымын талдау;
- өтімділік
- төлемқабілеттілікті талдау;
- іскерлік белсенділікті талдау;
- қаржылық тұрақтылық коэффиценттерін талдау.
Қаржылық тұрақтылықты талдау қаржылық жағдайды талдаудың бір бөлігі ғана емес, сонымен банктің мүліктік жағдайы, өтімділігі, төлемқабілеттілігі, несиеқабілеттілігі, рентабелділігі мәселелерін анықтайды. Қаржылық тұрақтылықты талдау орын алған кемшіліктерді анықтауға және оларды жою жолдарын көздеуге мүмкіндік береді.
Банк қызметінің қаржылық тұрақтылығын талдау үшін негізгі ақпарат көздері болып бухгалтерлік баланс, табыстар мен шығыстар, капитал қозғалысы туралы, ақшалай-қаражаттар қозғалысы туралы және тағы басқа есеп түрлері, баланстың жеке баптарын нақты анықтайтын бастапқы және аналитикалық бухгалтерлік есеп мәліметтері табылады.
Банк қызметінің шаруашылық тұрақтылығын талдау үшін негізгі ақпарат көздері банк балансы болып табылады.
Банк балансы - салыстыру негізінде табыстар мен шығыстарды бейнелейтін көрсеткіштер жүйесі. Бухгалтерлік баланс - күйі, орналастырылуы, пайдаланылуы, пайда болу көздері бойынша банк қаражаттарын ақшалай формада көрсететін жинтық ведомость. Ол актив пен пассивтен құралады. Есепке алынатынның барлығы екі жақтан қарастырылады:
- есептің берілген объектісі қандай;
- қандай көздерден алынған.
Банк қызметінің қаржылық тұрақтылығын талдау - соңғы уақыт аралығында банк қызметін талдау нәтижесінде оның қызметінің жағдайын анықтауға мүмкіндік беретін әдістер жиынтығы. Бұл банкды талдау мақсаты - оның қаржылық және шаруашылық жағдайы, төлемқабілеттілігі мен табыстылығы туралы ақпарат алу.
Жоғарыда айтылып өткендей, банк қызметінің шаруашылық тұрақтылығын бағалау келесі тұлғаларға қажет болады:
- бағалы қағаздар портфелі бойынша шешімдерді қабылдайтын инвесторлар;
- төлейтініне күмәні болмау үшін кредиторларға;
- өз клиенттерінің қаржылық айла-әрекеттерін анықтау үшін аудиторларға;
- өз фирмасының қызметі мен қаржылық жағдайын нақты бағалау үшін қаржылық басшылырға;
- нарықта тауарларды өткізу стратегиясын жасайтын маркетинг бөлімінің басшысына[10].
Банк қызметінің шаруашылық тұрақтылығын талдау көздер - есеп түрлері мен оған қосымшалар, соныменен егер талдау банк ішінде жүргізілсе, есеп мәліметтері. Нәтижесінде, банктің қаржылық жағдайын талдау оның басшыларына нақты фирманың жағдайы туралы бейнені көрсетуі қажет, ал осы банкда тікелей қызмет етпейтін, бірақ оның қаржылық жағдайына қызығушылық білдіретін тұлғаларға, мысалы, банкға салынған толықтырушы инвестициялардың рационалды пайдаланылуы туралы алаламаушылық ой туғызу үшін қажетті және тағы басқа мәліметтер керек.
Сонымен, банктің қаржылық тұрақтылығы дегеніміз қаржыландыру көздерінің құрамында меншікті капиталдың жеткілікті үлесімен қамтамасыз етілетін банктің қаржылық жағдайының тұрақтылығы немесе банкды кездейсоқтықтан және кенеттен болатын өзгерістерден сақтап тұратын белгілі бір беріктік қорлардың болу нәтижесі. Жоғарыда айтылып өткендей, банктің қалыпты қаржылық тұрақтылығына тек банк құрылтайшылары мен басшылары ғана емес, сонымен бірге несие беруші нарық контрагенттері, жабдықтаушылар, бұл банкмен тікелей байланысты клиенттер, потенциалды инвесторлар және тағы басқа нарық қатысушылары өз қызуғышылығын білдіреді.
Сондықтан әрбір банк өзінің инвестициялық тартымдылығын сақтап қалу үшін, нарықтағы орнын бекіту үшін, яғни қаржылық тұрақтылығын сақтап тұру үшін өзінің шаруашылық-қаржылық қызметінің нәтижелеріне талдау жасау қажет, оның арқасында қаржылық қызметіндегі кемшіліктер мен артықшылықтар анықталады, жақын арадағы қаржылық көрсеткіштерді болжауғы болады, әсіресе кемшіліктерден арылу жолдары ізделінеді. Банк осы талдау арқылы нарықтағы шаруашылық-қаржылық потенциалын нақты анықтамаса, қаржылық тұрақтылығын жоғалту мүмкіндігіне тап болады. Қаржылық тұрақтылықты жоғалту, егер банк тұрақтылығының қалпына келтірілуі бойынша жедел әрі тиімді шаралар қолданылмаса, алдағы кезеңде берілген банк банкроттыққа тап болады (немесе таратылуы мүмкін) дегенді білдіреді[11].
Банк қызметінің қаржылық нәтижесін мына факторлар көп әсерін тигізеді: қызмет сипаты және ауқымы, құрылымы, тәуелсіздік деңгейі, қызмет тұрпаты. Сонымен қызмет ауқымы көп болған сайын, активтер портфелін әртараптандыру арта түседі. Ауқымды капиталданған банктер өсу үшін сенімді жағдайлар жасап, клиенттерге кең түрде қызметтер ұсынады. Басқару капиталы бұл - активтегі тәуекелдерді жабу жеткіліктілігін меншік капиталында қалыптастыру.
Банктің қаржылық қызметін талдау бойынша ұйымның принциптері.Коммерциялық банк қызметінің тиімділігін - тартымды қорларға шығынның арқатынасы мен орналастырылған табыстардың негізінен анықтауға болады. Банк қызметінің нәтижелерін талдау ерекшеліктері пайдаллық көрсеткіштерін анықтаумен шектелмеуге тиіс. Міндетті түрде қандай есепке табыс шамасының нақты жетістікке жету керек екендігін анықтау керек.
Меншікті және тартымды капиталдар арақатынасын, олар өздеріне жүктелген міндеттемелерін атқарып жатқандығын, тартымды және аралас қорларды уақтылы қамтамасыз етілуін, актив пен пассив сапасының құрылымын, несиелік, пайыздық, валюталық және тағы басқа банктік тәуекелдер пайда деңгейіне қалай әсер ететінін білген жөн.
Мына белгіленген параметрлер тиімділік сапасын бағалай алады, келешекте қандай өзгерістер болады және олар банктің табысы мен шығынының шамасына әсерін және бір уақыт аралығында бірнеше мәселені алып кетуін қадағалау, нашар капиталданған банктерде мәселелер тундауы мүмкін, банкротқа ұшырауыда мүмкін.
Активтердің құрамы мен құрлымы оның сапасы, банктің пайдасы мамандандырылғанына байланысты. Сонымен банкаралық несие нарығында үлкен көлемде операциялар жүргізеді және пайыздық тәуекелі, тіркелген пайыздық мөлшерлемесі бар, жоғарғы өтімді бағалы қағаздар жатады.
Егер банктер клиенттеріне үлкен көлемде қарыздар берсе, онда олар несиелік тәуекелге бас тігеді. Банктер актив пен пассивтің өтемділігін ескермеген жағдайда өтімділік тәуекелімен кездеседі.
Егер банк табысының құрылымында ауқымды бөлігін алып-сатар операцясы орын алған жағдайда, сыртқы жағдаятынан біраз тәуелді екенін көпсетеді, артынша жоғары тәуекелге ұшырауы мүмкін (мысалға, валюталық).
Ішкі фактордың тиімді қаржы нәтижесін алу маңызы, олар актив пен пассивтің құрамы мен құрылымы, сонымен қатар оларды басқарудағы тактикас мен стратегиясын дұрыс таңдау болады.
Банктің қаржылық қызметінің соңғы нәтижесіне әсер ететін факторлар жиынтығын анықтау үшін, алдымен айырмашылқ деңгейінің тиімділігін бағалаған жөн: бөлек операциялар бойынша, бөлімшелер бойынша, соңында әрине барлық банктер бойынша.
Сапалы талдау жүргізу үшін, міндетті түрде дұрыс және уақтылы ақпараттар болғаны дүрыс. Ақпараттарды негізігі еік классқа бөлуге болады: сыртқы және ішкі.
Функционалдаған банк ортасының жағдайы туралы мәліметтрін алу үшін, сыртқы ақпараттар жүйесін қолданады. Бұл жағдайда нарықтағы әр түрлі алымдар мен қорлану көздерінің, бәсекелес, клиенттер, нормативтік құжаттар туралы мәліметтер алуы керек.
Сыртқы ақпараттқа қатыстылар:
1. қаржы статистикасы бұл - жергілікті және шетелдік нарықты нарықтық мөлшерлемені орналастыру және жұмылдыру (валюта бағамы, бағалы қағаздар нарығындағы табыстылық бағамы, депозит пен несие бойынша пайыздық мөлшерлемесі, қайта қаржылындыру мөлшерлемесі және тағы басқалары);
2. баланстар, табыс пен шығын туралы есебін, басқа да қаржылық есебін, банктік бәсекемен, клиенттермен, банктік корреспонднттермен және басқа конрагенттермен құрастыру;
3. заңды және нормативті құжаттар;
4. сыртқы ақпараттар көмегімен сыртқы экономиканың дамуымен болжау және банк жұмысына мүмкін жағдацдағы өзгерістердің әсерін анықтауға болады. Сыртқы ақпарат банк жағдайын салыстыру үшін, басқа банктермен салыстыра отырып қызметінің тиімділігін және оның нарықтағы орнын анықтай қажет.
Ішкі ақпараттар жүйесі банктің ішкі істерін анықтауға көмектеседі:
- бухгалтеплік есебінің мәліметтрі;
- статистикалық және қаржылық есебінің белгіленген формалары;
- есеп берудің ішкі формалары;
- банкпен отырған келісім-шарттары;
- аудиторлық қызметпен шарттасу.
Барлық ақпараттар банктің экономикалық талдау қызметіне келіп түсуі керек. Мұндай қызметтер коммерциялық банктерге басқаатаумен болады. Банк құрылымында экономикалық талдау қызметінің тығыз өзара әсері және ішкі аудит пен бухгалтерлік есеп қызметімен жоспарлауға қол жеткізу керек. Ірі банктердің әр департаментінде аналитикалық қызметрі бар, өздерінің қызиетінебағыт көрсетеді.
Мұндай құрылым жеткіліксіз қатарында болады. Мысалға, төлемдердің функциясы, департаменттерді талдау және банкті талдау қызметі жиі басылып шығады. Көп уақыттарын және жұмыс күшінің қаражаттарын әдіснамамен елісуге және бөлімдер арасындағы есеп нәтижелеріне көп күштерін жұмсайды.
Бұл шаралармен банк өнімінің бәсекеқабілеттілігінің жоғарлауы байланысты. Істі табысты жүргізуге жоғарғы деңгейде стратегиялық жоспарлаудың негізделген жүйесі мүмкіндік береді. Құқықтық және қаржылық мәселелерді білудің коммерциялық жұмыс тәжірибесі онымен байланысты. Жиі қате қаржылық жоспарлау, мерзімдерді болжау нәтижесінде табыстардың түсуі және кәсіпорын төлемдерін өтеу төлемқабілетсіз болып қалады.
Коммерциялық банктің сәтсіздік себептерінің бірі ағымдық шығындардың тиімсіз құрылымы болып табылады. Мысалы, тұрақты шығындардың жоғарғы үлесі бағаның өсуін әкеледі, ал ол өз ішінде ұқсас тауарлар мен қызметтер нарығындағы банк өнімінің бәсекеқабілеттілігіне, өнімнің сату көлеміне әсерін тигізеді. Өндірістік шығындардың төмендеуі келесілерге мүмкіндік туғызады:
Коммерциялық банктің жағымсыз қаржылық жағдайы әртүрлі және әртүрлі деңгейде көрініс табуы мүмкін. Осы жұмыс шегінде банктің дағдарыстық қаржылық жағдайы мен оның төлемқабілетсіздігіне әкелетін факторларды қарастырып өтеміз.
Банктің төлемқабілетсіздігіне себеп болатын мүмкін болатын факторларға келесілерді жатқызуға болады:
- моральды ескіруіне байланысты шектелген сұранысқа ие өнім;
- төменгі сапалы қызмет көрсеті,
- Берілетін несие пайызының жоғары бағалары, осыдан оның өткізілуі кешіктіріледі,
Сонымен, банктің қаржылық тұрақтылығына көптеген факторлар әсер етеді. Егер бұл факторлар әсерін және олардың мүмкін болатын салдарын талдамаса, банк банкроттыққа ұшырауы мүмкін. Негізінен банк қаржылық жағдайына пайда болу орны бойынша сыныпталатын сыртқы және ішкі факторлар әсерін тигізеді. Сыртқы факторлар, өзінің анықтамасынан көрініп тұрғандай, банк қоршайтын экономикалық, саяси, демографилық, мәдени және т.б. жағдайлар әсер етеді. Ал ішкі факторлар болса, дамыған еледер тәжірибесіне сүйенсек, аса зор қауіп төндіретін факторлар болып табылады. Оның себептері банк ішкі құрылымы мен жүйесінде жатыр. Коммерциялық банк қаржылық тұрақтылығына қауіпті ішкі факторлар менеджмент әрекеттерінен тікелей байланысты.
Банк өтімділігін басқару теориясы коммерциялық банк ұйымымен қатар туындаған. Қазіргі уақытта төрт негізгі теорияны қарастырады:
коммерциялық несиелер;
ауыстыру;
табыстылығын күту - олар активтерді басқарумен байланысты;
пассивтерді басқару теориясы.
Өтімділік жағдайын бақылауда екі бағытты анықтауға болады. Оның бірі -резервті бақылау саясаты. Банкке табыс алып келмецтін құралдарының қолма-қолға кетіп қалуына жол бермеу. Екіншісі қарама - қарсы - саясат үнемі резервті қолдайды, міндетті резервтің мөлщері туралы талап қанағаттанарлығы жеткілікті. Банктің көпшілігі кейбір ортаны қолдайды. Барлық ірі банктер қолма-қол қаражаттарын бақылап отырады және майда банктер осы салым табыстық операцияларының қамтамасыз етілуіне көз жеткізеді. Алғашқы сұрақ банк өтімділігі туралы екі теориялық көз-қарасқа ие болады. Бірінші көз-қарас банк активтерінің құрылымы оның пассивінің құрылымы дәме - дәл келуі керек.
Екінші көз-қарас активтер құрылымы нақты сәйкессіздікке қалыптасты және пассивтер балансы қаржылық несие құбылысынан ешбір қуатты коммерциялық банктер сақтандырылмаған, үнемі әлеуметтік - экономикалық жүйеде туындайды: экономикалық дағдарыс, банкроттық, несие бойынша төлемеген төлемдер, сұраныс конъюктурасы және несие капиталының нарығында ақшалай қаражатқа ұсыныс, бағалы қағаздар және басқа да баланстан тыс нарықтық қатынастағы көріністер. Мұндай құбылыстар еліміз үшін сипатты, нарықтың экономикаға жоспарлы-орталықтандырылған көз-қарастардың болуы. Жоғарыда көрсетілгендер қиын түрде әр бір кезеңде дамыған немесе әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгерту, өтімділік деңгейін нақты ұстау.
Өтімділікті кассалық қолма - қолдың жоғарғы деңгейін ұстай отырып немесе жоғағы өтімділік активтерді қаражатқа айналдыру қамтамасыз етіледі, сонымен қатар тартымды қосымша салымдарға кепіл бере және басқа қайнар көзінен қарыз ақша алуға болады. Салымдар самасынан, қарызды мерзімінен бұрын тану талабына үлкен өзгерістер активтер мүмкіндігін арттыру талап етеді. Бір жағынан салымдар және қарыз қаражаттары бойынша банк шығындары арасында, ал екінші жағынан әр түрлі активтер операциялардың табысында тығыз байланысы бар. өтімділік шекарасынан шықпай банктік операциялар табыстылығын жоғарылатсақ, тартымды қаражаттар және несиеден шектелген табыстар бойынша шығындарды жабуға көмектеседі.
Өтімділікті басқару стратегиясы өтімділік шотын қамтамасыз ету шотында келесі функциялар қамтамасыз етіледі:
активтерді басқару банк үшін оңтайлы;
қарыз қаражаттарын басқару ақшалай ресурста сұраныс қанағат-танарлығы үшін қолданылады;
активтер мен пассивтерді басқару теңгерімділігі.
Көптеген елдерде өтімділік қаражаттарын басқару заңдарда белгіленген әр түрлі коэффициенттер жүйесі арқылы іске асады. Сондықтан өтімділікті талдау мен бақылау үнемі банк тарапынан іске асса, онда Қазақстан Республикасының Агенттігі тарапынан да іске асады. Банктер өтімділік мәселелерімен қақтығысып қалады, өйткені өздерінің активтерін және негізгі міндеттемелер бойынша өтеу мерзімі арасында сәйкестік болмайды. Ұлттық Банк банк өтімділігін ағымдағы нормативтік және қысқа мерзімді өтімділікке талдау жүргізеді.
1.2 Банктердің өтімділігіне әсер ететін факторлар
Коммерциялық банктің қаржылық қызметіне талдау нәтижесі, жұмыс бағыты үшін ең бір маңызды болып табылады. Осының көмегімен мемлекеттік реттеу мен банк қызметін банк ішіндегі талдау мақсатымен қадағалау элементтерін байланыстыру болып табылады.
Банк бір жағынан банктің қызметін қарапайым түрідеп елестетсек ол нарықты экономиканың артериясы деп қарастыруға болады және мемлекеттік ақшалай несиелік саясатының дәнекері деп білеміз. Банктің қаржылық қызметін талдау Қ.Р Халық банкінің белгіленген нормативтерін және лимиттерін бақылай алады. Екінші жағынан банктер табыс алу мақсатымен функционалданған коммерциялық ұйымдар болып табылады.
Қаржылық нәтижені талдау - белгіленген нормативтердің орындалуын ғана емес,қаржылық тұрақтылығын оның аспектілерін бөлек есебі арқылы бақылап отырады.
Қаржылық нәтижедегі теориялық тұжырымдама әдістемесін талдау келесі деңгейдегі негізге сүйенген жөн:
Активтер = қарыз капиталы + банктің жоғарғы деңгейдегі меншік капиталы
Үлкен шешімдерді дайындау үшін анықталған ақпаратты, барлық банктердің активтері мен пассивтерінің ағымдағы жағдайының сипаттылығын, оның келісімін, жеделдігін, олармен байланыстырылған тәуекелдерді өңдеу сонымен басшылық дұрыс нақты ақпараттарды және белгіленген нақты уақыт режімінде алып отыруы тиіс.
Барлық шарттар орындалуы үшін, банк қызметінің тиімділік мәнін жиынтық алдын ала жеткізу, барлық басқарушылық шешімін коммерциялық банктің қаржылық қызметінде экономикалық кешенін талдау деректерінің негізінде алынуы қажет.
Коммерциялық банктің қаржылық қызметін талдауда технологиялар тұжырымдамасын құруды суреттеу және оның бөлек аспектілерін, қалыптастырылған мәселені ашу болып табылады.
Бұл деңгей банктің қаржылық нәтижесін анықтауға, оған әсер ететін факторларды белгілеуге және банк қызметінің басқару тиімділігін пайда алып келуіне көмектеседі[12].
Банктің қаржылық нәтижесін талдау объектісі ретінде - оның коммерциялық қызметі, ал субъектісі ретінде - банктің өзі болып табылады.
Қаржылық нәтижелерді талдау мақсатында - банктің пайдалы қызметінің резервтер өсімі, сонымен қатар дағдарысқа ұшырауына дейін мәселелердің туындауына алып келуі және банктің келешек жұмысында осы ұсынылған негізі ретінде қалыптастыру.
Банктің қаржылық тұрақтылығын тереңірек зерттеу үшін оның түрлерін қарыстырып өту қажет.
Тұрақтылыққа әсер ететін факторлардың көптілігі, оны сыртқы және ішкі болып екіге бөледі, ал оның салдарының көптілігі тұрақтылықтың әртүрлі жақтарын көрсетеді.
Тұрақтылықтың әрбір түрінің мазмұнын жеке-жеке 1 сурет бойынша қарастырайық:
- ішкі тұрақтылық - қызмет етудің жоғары нәтижелігін қамтамасыз ететін ұйым жағдайы, яғни өндіріс құрылымы мен қызмет көрсету жағдайы және олардың динамикасы немесе кәсіпорын қызметінің тұрықты жоғары табыстылығын қамтамасыз ететін ұйымның жалпы қаржылық жағдайы. Оған жету негізінде шаруашылық орта өзгерісінен белсенді әсер ету жатыр;
- сыртқы тұрақтылық - мемлекет шегінде сәйкесінше басқару жүйесімен жүзеге асырылатын, ұйым әрекет ететін экономикалық орта тұрақтылығын білдіреді;
- мұраланған тұрақтылық - кездейсоқтықтан және сыртқы жағымсыз, тұрақсыз факторлардың шұғыл өзгерісінен сақтап тұратын, бірнеше жылдар аралығында қалыптасқан ұйымның қаржылық тұрақтылығының белгілі бір қорларының болуының нәтижесі;
- жалпы тұрақтылық - инвестициялық жобалардың тиімділігін; материалдық-техникалық қамтамасыз етілу дәрежесін, өндіріс, еңбек, басқаруды ұйымдастыру деңгейін көрсетеді; пайда алуды қамтамасыз ететін және өндірісті тиімді дамытуға мүмкіндік беретін ақша ағымының қозғалысын болжайды;
сыртқы
сыртқы
ішкі
ішкі
тұрақтылық
тұрақтылық
қаржылық
қаржылық
жалпы
жалпы
мұраланған
мұраланған
1-сурет. Коммерциялық ұйымдар тұрақтылығының түрлері
- қаржылық тұрақтылық - табыстың шығыстан тұрақты жоғарлауын және ұйымның ақша-қаражаттарын еркін қолданылуын қамтамасыз ететін, оларды тиімді қолдану арқылы өндіріс пен өткізу, кеңею мен жаңарудың үздіксіз үрдісіне мүмкіндік беретін ресурстардың жағдайын бейнелейді. Ол меншікті және қарыз капиталының қатынасын, ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызмет нәтижесінде меншікті капиталдың жинақталу қарқынын, ұйымның мобилді және иммобилді қаражаттарының қатынасын, меншікті көздермен қорлардың жеткілікті қамтамасыз етілуін көрсетеді. Қаржылық тұрақтылық - шығыстардан табыстардың тұрақты жоғарлауының ерекше индикаторы болғандықтан, бұл ұйымның жалпы тұрақтылығының басты құраушысы. Оның шегін анықтау нарықтық экономика жағдайында экономикалық мәселелердің негізгісіне жатқызылады, себебі жеткіліксіз қаржылық тұрақтылық ұйымның төлемқабілетсіздігін білдіреді, ал артығы шығыстарға бос қорлар салмақ түсіретіндей етіп дамуға кедергі болады. Сондықтан, қаржылық тұрақтылық, бір жағынан, нарық талаптарына сәйкес келетін, екінші жағынан, ұйым дамуының қажеттіліктеріне сәйкес келетін қаржылық ресурстардың жағдайымен анықталуы қажет. Сонымен қаржылық тұрақтылықтың мәні қаржылық ресурстардың тиімді қалыптасуы, бөлінуі, пайдаланылуымен анықталады, ал оның бейнелену түрлері әртүрлі болуы мүмкін[13].
Қалыптасқан жағдайларда қаржылық тұрақтылықтың құрылымын төмендегідей көрсету қажет:
- ағымдық- нақты уақыт мерзімінде;
- потенциалды - өзгерістермен тікелей байланысқан және өзгергіш сыртқы ортаны есепке алғанда;
- формалді-сырттан мемлекетпен жасалатын және қолдау алатын;
- нақты - бәсекелестік жағдайында және кеңейтілген өндірістің жүзеге асырылу мүмкіндігін есепке алғанда.
Айтылып өткен қаржылық тұрақтылықтың құрлымын 2 сурет арқылы қарастырамыз.
Қаржылық тұрақсыздықтың шегі болып кәсіпорынның дағдарыстық жағдайы табылады. Бұл қорлар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1Банктің өтімділігінің теориялық аспектілері
1.1 Коммерциялық банктердің өтімділігіне түсінік және оның бағалаудағы рөлі
1.2Банктердің өтімділігіне әсер ететін факторлар
1.3 Коммерциялық банктің активтер мен пассивтер өтімділігін басқарудың сипаты
2 Казкоммерцбанк АҚ-ның қаржылық экономикалық жағдайын талдау
2.1 Казкоммерцбанк АҚ-ның қаржы нарығындағы қаржылық тұрақтылығын талдау
2.2 Қазкоммерцбанк АҚ-ның өтімділігі және басқару әдістері
2.3 ҚазкоммерцбанкАҚ-ның қызметтерін бағалаудың әдістемелері
3 Коммерциялық банктерде қаржылық жағдайын басқаруды жетілдіру негізгі бағыттары
3.1 Коммерциялық банктің өтімділігі мен тәуекелдерін басқару жолдарын дамыту
3.2 Коммерциялық банктердің қаржылық нәтижелерін және өтімділігін талдаудың тиімді жолдарын жетілдіру жолдары
3,3
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Дипломдық жүмыс тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда мемлекеттің негізі экономика болса, ал экономиканың негізі қаржы және банк жүйесі болғандықтан, қазіргі еліміздегі банк жүйесінің құрылымын, оның экономикадағы негізгі қызметтері мен тиімділігін талдап, ұлттық экономикаданың дамуына қосар үлесін анықтаудың маңызы зор.
Қазіргі уақытта елімізде банктердің дамуы соңғы 19 жыл шамасында көптеген реформалық процесстерді басынан кешірді. Осы уақыт кезеңінде Қазақстан банктері ТМД елдері арасында көп ілгерлеушіліктерге қол жеткізді, дегенмен еліміздегі банк жүйелері алдыңғы дамыған елдердің банк жүйелерінің деңгейіне жету үшін көптеген күрделі мәселелерді шешуі қажет. Еліміздегі екінші деңгейлі банктердің қызметтерін алып қарайтын болсақ олар бір жақты, яғни банк өзінің клиенттерінің алдында әрдайым үстемдікке шығып тек рейддерлік операцияларды мақсат тұтады. Мұның артында елдегі экономикалық жағдайлардың нашарлауына алып келуде, әсіресе әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың қыйын жағдайда болуына әкелді.
Соңғы жылдары аталған процестер күш жинап жатқандығына куә болады және кейде басқарылмайтын сипат танытады.
Қазіргі даму кезеңінде экономикалық қатынастардың несие-банктік жүйесін ел нарық шартының өзгерісіне амалсыз көніп келеді. Қазақстанның коммерциялық банктері күрделі жүйелерді қалыптастырады, өз клиенттерінің, акционерлерінің шарттасқан капиталға салынған салымының максималды қайтарымы, банктің сапалы, алуан түрлі және қымбат емес қызметтер сұраныс ұсынысын, сонымен қатар барлық қоғамның несие жүйесіндегі ақшалай және тұтас экономикалық тұрақтылығының мүддесін қамтамасыз етуге міндетті.
Сондықтан банк басшылығы бір жағынан нарық жағдайының талаптарымен, жоғарғы табысты тәуекелдік операциялар жүргізу сәйкестігі, екінші жағынан заңмен және Қ.Р Ұлттық банкімен белгіленген банктік жүйенің тұрақты дамуына бағытталған жетістігін және банктік тәукелдерін шектеуге міндетті болады.
Төменгі инфлияцияда банктік, қызмет табысының төмендеуі, банк клиенттерінің айналым қаражатына үнемі жетіспеушілігі, әлеуметтік мәселенің шиелінісуі, ұсақ және ірі дағдарыстар әлемдік экономикада банктердің қаржылық қызметіне үнемі талдау жасауда міндеттейді.
Банктік қызметтер бағдары шаруашылық нарығында операциялардан максималды табысқа, мәліметтер бойынша минимум шығындар болуы керек. Банкпен алынған табыстар шығындар, бұл көрсеткіштер банктің активтік және пассивтік операцияларының шоғырланған нәтижесі және барлық факторлардың көрінісі оның қызметіне ықпал етеді.
Сонымен қатар қаржылық тұрақты банктің онымен қаржылық қатынастарға түсетін басқа шаруашылық субъектілер үшін сенімді серіктес болады Сондықтан қаржылық жағдайды талдаумен тек банктің басшылары мен қызметкерлер ғана емес, соныменен ресурстарды қолдану тиімділігін зерттеу мақсатында құрылтайшылар, инвесторлар, несиелендіру жағдайын бағалау мен тәуекелділіктің деңгейін анықтау үшін банктер, төлемдерді уақытылы алу үшін жабдықтаушылар, бюджетке қаражаттардың түсу жоспарын орындау үшін салық органдары және тағы басқалары айналысады.
Қаржылық дағдарыс жағдайында банктің табыстылығы мен тұрақтылық жағдайының негізі болып оның қаржылық тұрақтылығы табылады. Егер банктің қаржылық тұрақты және төлемқабілетті болса, онда ол инвестицияларды тарту, жабдықтаушыларды таңдау, мамандандырылған кадрларды іріктеуде қызметі ұқсас банктің алдында бірқатар артықшылықтарға ие болады. Неғұрлым банктер тұрақты болса, соғұрлым нарық конъюнктурасының оқыс өзгерістерінен тәуелсіз және банкроттыққа ұшырау тәуекелі төмен болады. Банктің қаржылық тұрақтылығы дегеніміз қаржыландыру көздерінің құрамында меншікті капиталдың жеткілікті үлесімен қамтамасыз етілетін банктің қаржылық жағдайының тұрақтылығы немесе банктің кездейсоқтықтан және кенеттен болатын өзгерістерден сақтап тұратын белгілі бір беріктік қорлардың болу нәтижесі.
Коммерциялық банктің қаржылық жағдайының тұрақтылығын талдау экономикалық ахуал болған кезде ғана емес, сонымен қатар оларды алдын-ала болжау, қашқақтау, ұзақ мерзімді, материалдық емес, ағымдық активтерді, меншікті және қарыз капиталын неғұрлым тиімді қолдану үшін жүргізіледі. Нарықтық қатынастар жағдайында шаруашылық субъектісінің шаруашылық, инвестициялық және басқа да кәсіпкерлік қызметтерінің негізгі талаптары капиталдың нақты құнын сақтау мен көбейту, экономикалық потенциалдың тиімді қолданылуын жоғарлату болып табылатыны белгілі.
Коммерциялық банктің қаржылық тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап банктің қаржылық тұрақтылығын нығайту және жақсарту және оның іскерлік белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты банктің қаржылық тұрақытылық жағдайына талдау жасау және алынған нәтижелерге сәйкес банктің қаржылық жағдайын нығайту жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың мінедеті:
- банктің қаржылық тұрақтылығы түсінігі және оның банктің қаржылық-экономикалық жағдайын бағалаудағы рөлін, қаржылық тұрақтылық түрлері мен қаржылық жағдайларын зерттеу, банктің қаржылық тұрақтылығына әсер етуші факторларды анықтау, қаржылық тұрақтылықты бағалаудың негізгі әдістері мен критерийлерін зерттеу және берілген банктің қаржылық жағдайын бағалау үшін тиімді әрі қолайлы әдісті таңдау;
- коммерциялық банктің қаржылық жағдайын жалпылама талдау, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштер арқылы талдау;
- банктің қаржылық тұрақтылығын нығайту жолдарын іздестіру және қаржылық жағдайын ынталандыру бағыттарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- банктердің қаржылық жағдайы, қаржылық тұрақтылығы және оны басқарудың қажеттілігі теориялық тұрғыдан негізделген;
- Казкоммерцбанк АҚ мысалында екінші деңгейдегі банктің қаржылық қөрсеткіштері, орнықтылығы мен өтімділгі жан-жақты талданған;
- аталған банкті негізге ала отырып, банктің депозиттік саясатының, қаржылық тұрақтылығына әсері қарастырылған;
- комерциялық банктің қаржылық жағдайын талдаудың әдістемелік негізін қарастыру;
- банктің активтері мен пассивтеріне талдау жасаудың негіздері көрсетілген;
- баланс өтімділігін басқаруды жетілдірудің мәселелері және алғышарттары
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Екінші деңгейдегі банктердің оның ішінде, жекелеген Казкоммерцбанк АҚ банкінің қаржылық жағдайы.
Зерттеу пәні. бухгалтерлік баланс мәліметтері бойынша банктің қаржылық тұрақтылық жағдайы.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Жұмысты дайындау кезінде банктік қаржылық өтімділігі мен төлем қабілеттігін реттеуге бағытталған ғалымдардың теориялық қорытындылары мен ұсыныстары қолданылған. Сонымен қатар, жұмыста жалпы әдістермен бірге, арнайы әдістер қолданылған, яғни салыстырмалы-құқықтық, жүйелі, тарихи және т.б. ғылыми әдістер.
Дипломдық жұмыстың құрылымы.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында коммерциялық банктердің өтімділігі мен төлем қабылеттігіне түсінігі және оның бағалаудағы рөлі, банктердің өтімділігі мен төлем қабылеттігіне әсер ететін факторлар. Осыған байланысты банктегі қаржылық көрсеткіштердің тиімділігі банк жұмысының нәтижесіне қаншалықты ықпал ететіні айқындалған. Банктің тұрақтылығына әсер ететін факторлар кеңінен ашылып зерттелген.
Екінші тарауда қаржылық көрсеткіштердің жиынтығы ретінде банк балансын талдау қарастырылған. Казкоммерцбанк АҚ қызметі және қаржылық көрсеткіштеріне талдау жасалынды. Сонымен қоса Казкоммерцбанк АҚ несиелік портфелінің динамикасын талдау жасай отырып несие беру тәртібіне және ерекшеліктері жақсы ашылып жазылған.
Үшінші тарауда Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын басқаруды жетілдірудің негізгі бағыттары қарастырылды.
1. Банктің өтімділігі мен төлемқабілеттігінің теориялық аспектілері
1.1 Коммерциялық банктердің өтімділігіне түсінік және оның бағалаудағы рөлі
Қаржылық тұрақтылық қазіргі өзгергіс және көпқырлы нарықтық экономика жағдайында маңызды мәселе болып табылады. Әрбір банк қызметінің қаржылық тұрақтылығы жалпы мемлекет экономикасының қаржылық тұрақтылығына қандай да бір әсерін тигізеді. Бұл тәуелділікті көру үшін бірнеше авторлардың әдебиеттерінен іріктелген қаржылық тұрақтылық анықтамаларын қарастыру дұрыс болады.
Жалпы жағдайда экономикалық жүйенің тұрақтылығы деп оның өзінің қызметін ұзақ мерзім бойы жүзеге асыра алу қабілетін айтады. И. Богданов экономикалық тұрақтылықты келесідей анықтайды: Экономиканың тұрақтылығы оның элементтерінің сенімділігі мен қатаңдығын, ішкі жүйедегі тік, көлденең және тағы басқа байланыстарды, сыртқы және ішкі қысымды төзу қабілетін сипаттайды. Бірақ егер экономика дамымаса, онда оның сыртқы және ішкі қауіптерге төзімділігі мен бейімделу мүмкіндігі кенеттен төмендейді. Сондықтан, тұрақтылық пен даму-біртұтас жүйе ретінде экономиканың маңызды сипаттамасы. Бұл тұрақтылық анықтамасының идеясы сыртқы ортаның жағымсыз әсерлерін төзу үшін ресурстармен қамтамасыз ететін кеңірек ұдайыөндіріске деген, сыртқы ортада қалыптасып, дамитын ерекшеліктерге сәйкес бейімделу мен жаңартылуға деген қажеттілікте жатыр. А. Илларионовтың айтуы бойынша, экономикалық қауіпсіздік- ұзақ мерзімді перспективада өндірісіті жан басына шаққандағы экономикалық ресурстардың көп бөлігімен ең тиімді әдіспен қамтамасыз ететін экономикалық, саяси, құқықытық жағдайлардың үйлесімі. С. Афонцев ұлттық экономиканың қауіпсіздігін жағымсыз әсерлердің потенциалды пайда болу көздерін бейтараптандыру және нақты болған әсерлермен байланысты зиянды төмендету қабілетінде бейнеленетін экономикалық және саяси ерекшелігі бар эндогенді және экзогенді әсерлерге ұлттық экономикалық жүйенің тұрақтылығы ретінде сипаттайды[1].
И. Петренко банктің дамуы мен тұрақтылығының микроэкономикалық мәселесін қарастыру барысында И. Богданов көзқарасына жақын пікір білдіреді. Тұрақтылық, И. Петренконың көзқарасы бойынша, сыртқы және ішкі ортаның өзгергіштігі жағдайында өндірісітік жүйе элементтерінің, оның тік және көлденең байланыстарының сенімділігі мен тұрақтылығын, өзінің негізгі функционалдық көрсеткіштерін сақтау қабілетін бейнеледі. Өндірістік жүйенің тұрақтылығы үшін ол үздіксіз қызмет етіп, дамуы қажет. Егер жүйе дамымаса, өзінің экономикалық потенциалын ұлғайтпаса, онда оның өзгергіш нарықтық экономика жағдайына тиімді бейімделу қабілеті төмендейді. Н. Матвеев пікірі бойынша, банктің экономикалық қауіпсізідігі тұрақты қаржылық жағдай, коммерциялық табыстылық, мамандандырылған кадрлардың, өндірісітің құқықытық нормаларының болуы және банктің қызмет етуінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін өндірісітік қатынастардың ұйымдастырылуы, ғылыми-техникалық прогрессивтілік пен әлеуметтік даму шарттарының жиынтығымен анықталады. Бұл автор банктің экономикалық қауіпсіздігінің негізгі элементі оның қызмет ету табыстылығы деп қарастырады. Бұл анықтама банктің қаржылық тұрақтылығының кешенділігін, банктің ішкі және сыртқы ортасына жатқызылатын көптеген факторларға тәуелділігін нақты көрсетеді[2].
Қаржылық тұрақтылық термині мамандандырылған қаржы лексиконында нақты анықталмаған. Әлем тәжірибесінде Қаржылық тұрақтылық түсінігінің әртүрлі баян етілуі баланс талдауының екі жақтылығымен түсіндіріледі: баланс өтімділігін дәстүрлі және қазіргі заман функционалды талдауы. Осы екі көзқарас негізінде аналитиктер қаржылық тұрақтылық түсінігін әртүрлі етіп қарастырады.
Баланс өтімділігін дәстүрлі талдау негізінде банктің қаржылық тұрақтылығы оның қаржылық құрлымының тепе-теңдігін қамтамасыз етілуіне және инвесторлар мен кредиторлардың тәуекелдерден аман болуына бағытталған ережелермен анықталады, яғни қаржылық стандарттың дәстүрлі ережелері қарастырылады, олар төмендегілерді өзіне қосады:
- минималды қаржылық тепе-теңдік ережесі, ол міндетті оң өтімділіктің болуына негізделген, яғни баланс пассивтері мен активтерінің қысқамерзімді элементтер айналым жылдамдығы, уақытында сәйкессіздіктер болу тәуекелімен байланысты міндеттемелерден ағымдық активтер мөлшерінің асу сомасында орын алатын қаржылық тұрақтылық қорын алдын ала қарастыру қажет;
- максималды қарыз ережесі-қысқамерзімді қарыздар қысқамерзімді қажеттіліктерге пайдаланылады; дәстүрлі қаржылық стандарт банктің қарыздарын меншікті қаражат көздерінен өтеу шегін белгілейді: ұзақ және ортамерзімді қарыздар меншікті қаражаттар көздері мен оларға теңескен ұзақмерзімді қарыз қаражат көздерін өзіне қосатын тұрақты капитал жартысынан аспауы қажет;
- максималды қаржыландыру ережесі алдағы ереженің жүзеге асырылуын ескереді: қарыз капиталын қолдану көзделген барлық салымдар соммасының белгілі бір пайызынан жоғарламауы қажет, ал пайыз әртүрлі несиелеу шартына байланысты болады.
Баланс өтімділігін функционалды талдау негізінде қаржылық тұрақтылық келесі талаптарды орындау кезінде анықталады:
Коммерциялық банктің қаржылық тұрақтылық түсінігін қарастырған кезде онымен тікелей байланысты басқа да қажетті экономикалық-қаржылық құраушыларды анықтау дұрыс болады. Соның ішінде банктің төлемқабілеттілігі негізгі орынды алады[3].
Төлемқабілеттілік пен қаржылық тұрақтылық нарықтық экономика жағдайында банк қызметінің маңызды қаржылық-экономикалық ерекшелігі болып табылады. Банктің қаржылық тұрақтылық түсінігі көп қырлы, ол ұйым қызметінің әртүрлі жақтарын бағалайтындықтан, төлемқабілеттілік пен несиеқабілеттілік түсініктеріне қарағанда кең мағынаны иеленеді. Қаржылық тұрақтылық түсінігін отандық және шетел экономистері әртүрлі баяндайды. 90-шы жылдардың басында банктің қаржылық тұрақтылығын меншікті қаражаттардың қарыз капиталынан ұлғаюы шарты бойынша меншікті қаражаттар көзі капиталымен түсіндірді. Сонымен қатар ол банк активтерінде меншікті және қарыз капиталының қатынасымен, меншікті қаражаттардың жинақталу қарқынымен, ұзақмерзімді және қысқамерзімді қаражаттар қатынасымен, материалдық айналым капиталының меншікті көздерден жеткілікті қамтамасыз етілуімен бағаланды.
Қаржылық тұрақтылық -бір қалыпты төлемқабілеттілігін қамтамасыз ететін банк шоттарының белгілі бір жағдайы. Қандай да бір шаруашылық әрекетті жасау нәтижесінде қаржылық жағдай не төмендеп, не жоғарлап, өзгеріссіз қалмайды. Күн сайын жасалатын шаруашылық операциялар ағымы қаржылық тұрақтылық жағдайының бір күйден екінші күйге өтуіне негізгі себепкер болады. Негізгі қорларға және өндіріс шығыстарына капитал салымдарын өтеу үшін қаражаттар көздерінің өзгеріс шегін білу банктің қаржылық жағдайын жақсартуға және қаржылық тұрақтылықты жоғарлатуға әкелетін шаруашылық операциялар ағымының қозғалысына мүмкіндік береді. Қаржылық тұрақтылықты зерттеу барысында алдағысынан ерекшеленетін төлемқабілеттіліктің жекеленген түсінігі бөлініп шығарылады. Көріп отырғандай, төлемқабілеттілік қаржылық тұрақтылықтың ажырамас бөлігі болып табылады. Қаржылық жағдайдың тұрақтылығы банктің депозиттік, коммерциялық, қаржылық-инвестициялық қызметтерінің нәтижелеріне тәуелді болады, ал қаржылық жағдайдың тұрақтылығы оның қызметіне әсерін тигізеді. Банктің қаржылық жағдайының тұрақтылығын қорлар мен олардың құнының меншікті және қарыздық қалыптастыру көздерінің көрсеткіштері анықтайды. Қорлар мен шығындардың қалыптасу көздермен қамтамасыз етілуі, соныменен қаржылық ресурстардың тиімді пайдаланылуы қаржылық тұрақтылықтың мағызды сипаттамасы, ал төлемқабілеттілік оның сыртқы көрінісі болып табылады. Сонымен қатар қорлар мен шығыстардың қамтамасыз етілу деңгейі нақты күнтізбелік күнге есептелетін төлемқабілеттілік деңгейінің қандай да бір себебі болады. Яғни төлемқабілеттілік қаржылық тұрақтылық көрінісінің бір түрі бола алады[4].
Қаржылық тұрақтылық банктің қаржылық жағдайын нақты бағалайтын мақсатты ерекшелігі болып табылады, ал ішкі шаруашылық мүмкіндіктерді, қаражаттарды және оларды тұрақтандыру жолдарын іздестіру экономикалық талдаудың жүргізілуі мен мазмұнының ерекшелігін анықтайды. Соныменен, қаржылық тұрақтылық-қаржылық ресурстардың тиімді қалыптастырылуы, бөлінуі мен пайдаланылуы бойынша қызметінің нәтижесінде банктің кепілді төлемқабілеттілігі мен несие қабілеттілігі. Сонымен қатар ол-қорлардың меншікті қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілуі, және банк активтерін өтеу көздері болып табылатын меншікті және қарыз қаражаттарының қатынасы.
Жалпы жағдайда, банк қаржылық тұрақтылығы дегеніміз банктің кездейсоқтықтан және кенеттен болатын өзгерістерден сақтап тұратын белгілі бір беріктік қорлардың болу нәтижесі.
Банктің қаржылық жағдай түсінігі банктің өз қызметін қаржыландыра алу қабілетін білдіреді. Ол банктің қалыпты қызметіне қажетті қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілеуін, оларды орналастырудың мақсаттылығы мен пайдаланылуының тиімділігін, басқа да жеке және заңды тұлғалармен қаржалақ қарым-қатынасын, төлемқабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығын ерекшелейді.
Қаржылық тұрақтылықты бағалау талдаудың сыртқы субъектілеріне (ең алдымен келісім қатынастары бойынша серіктестерге) капитал құрылымына, кредиторлар және инвесторлармен қатынас деңгейіне, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту мен қызмет көрсетуге байланысты, алдағы кезеңге банктің қаржылық мүмкіндіктерін анықтауға мүмкіндік береді. Мемлекеттің экономикалық секторының өкілдерін қоса, банктердің басшылары белгілі бір қызметке меншікті капиталының едәуір аз бөлігін салуға және қарызға алынған қаражаттар негізінде қаржыландыруды қалайды. Бірақ, егер меншікті капитал-қарыз капитал құрлымы қарыз жағына қарай ұлғайса, қолайсыз бір уақытта бірнеше кредитор өз қаражаттарын өтеуді талап етсе, банк банкроттыққа ұшырауы мүмкін. Сондықтан баланстың өтімділік деңгейін, айналыс қаражаттарын, ұйым төлемқабілеттілігін анықтаумен байланысты қысқамерзімді жоспарда қаржылық тұрақтылықты бағалау маңызды болып табылады.
Шаруашылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін банктің икемді капитал құрлымы болуы қажет, ұдайы өндірістің үздіксіздігіне қолайлы жағдай туғызу және өзінің төлемқабілеттілігін сақтау мақсатымен табыстардың шығыстардан жоғары болуын әрдайым қамтамасыз ете алатындай етіп өз қызметін ұйымдастыра ала білу қажет.
Нарықтық жағдайда банктің қалыпты қызметін қамтамасыз ету үшін, басқарма персоналына, шаруашылық субъектісінің дамуы мен қаржылық тұрақтылығына мүмкіндік туғыза отырып, қаржылық қамтамасыз ету тұрғысынан оның дамуының маңызды әрі мақсатқа сәйкес қарқынын бағалау қажет. Коммерциялық қатынастар дамуының тұрақтылығын анықтау тек коммерциялық ұйымға ғана емес, соныменен өзінің тапсырысшылары мен клиентіне деген қаржылық сенімділігі мен тұрақтылығын анықтау үшін сәйкесінше ақпаратты алу қажеттілігі бар серіктестер де қызығушылығын білдіреді. Сондықтан нақты ұйымның тұрақтылығын зерттеу мен бағалау саласында күнен күнге контрагенттердің саны өсе бастады.
Банк қаржылық ресурстардың икемді құрылымына ие және керекті жағдайда қарыз қаражаттарын мүмкіндігінше тартуы қажет. Сондықтан банктің потенциалды тұрақтылығының көрінісі оның несие қабілеттілігі, яғни несиенің қайтарылуына байланысты өзінің міндеттемелерін уақытылы және толығымен өтеу мүмкіндігі болып табылады. Несиеқабілетті банк деп несиені алу үшін барлық алғышарттар мен мүмкіндіктерге, және тиісті пайыздарын төлеумен бірге уақытылы қайтару мүмкіндігіне ие ұйымды атайды. Ол банктің қаржылық тұрақтылығымен тығыз байланысты және несиені өтеу үшін қажетті жағдайда әртүрлі көздерден қаражаттарды жинақтау қабілетін көрсетеді. Несиеқабілеттілікті бағалау алдағы кезеңдегі төлемқабілеттілікті болжауға мүмкіндік береді, және оны талдау төлемқабілеттілікті, қаржылық тұрақтылықты, капитал табыстылығын талдаумен байланысты. Несиені қайтарудың белгілі бір кепілі болып банктің тұрақты қызметі, рентабельділігі мен айналым капиталы айналымының жоғарғы деңгейі табылады[5].
Қаржылық тұрақтылық бір мезгілде банктің қаржылық тепе-теңдігін сақтауына да, инвесторлар мен кредиторлардың тәуекелдерден аман болуына бағытталады. Оны баланс активінде көрсетілген мүлікті қалыптастыруға пайдаланылатын меншікті капитал мен қарыз капиталының қатынасымен анықталатын көрсеткіштермен өлшеу маңызды. Соныменен, қаржылық тұрақтылық, қаржылық тұрақтылықтың жалпы ерекшелігін көрсететін және негізін толықтыруды талап ететін, меншікті капитал мен қарыз капиталы және банк активтерінің қатынасымен сипатталады. Қаржылық тұрақтылық түсінігін толық ашу үшін қосымша көрсеткіштер мен сипаттамаларды пайдалану қажет. Қалыптасқан пікір бойынша, қаржылық тұрақтылық- төлемқабілеттілікті сақтаумен байланысты пайда мен капиталдың ұлғаюы мақсатында ұйымның үдемелі дамуын қамтамасыз ететін ресурстардың бөлінуі мен пайдаланылуы барысында банктің экономикалық және қаржылық жағдайы.
Қаржылық жағдайдың тұрақтылығы банктің барлық қызметі үрдісінде қалыптастырылады. Бірақ партнерлер мен акционерлер осы үрдіске емес, одан алынған нәтижеге, яғни қаржылық тұрақтылық көрсеткіштеріне қызығушылық білдіреді. Әрбір пайдаланушы адам қаржылық қызметті және онымен байланысты тұрақтылықты өзіне қажетті бағыт бойынша талдайды: сыртқы контрагенттерге (нәтиже ретінде) қаржылық тұрақтылыққа, ал ішкі пайдаланушылар (нәтиже мен үрдісіті үйлестіретін мәселені қосатын) қаржылық жағдайыдың тұрақтылығына көңіл қояды.
Ұзақ мерзімді кезеңде банк қаржылық тұрақтылығының негізгі көрсеткіштерінің бірі таза (бөлінбеген) табыс болып табылады. Табыс- дамуын қамтамасыз ететін, банк қаржылық ресурстарының негізгі ішкі қалыптастыру көзі. Қызметінің үрдісінде банк пайдасы қозғалысының деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым сыртқы көздерден қаржы-қаражатты тарту қажеттілігі төмен болады, және басқа шартардың теңдігі жағдайында, соғұрлым даму тұрақтылық және нарықтағы банктің бәсекеқабілеттілік деңгейі жоғары болады. Табыс банкды банкроттық қаупінен қорғайтын, негізгі сақтаушы механизм болып табылады. Бірақ ондай қауіп табысты қызмет жағдайында да (қарыз капиталының негіссіз жоғары бөлігін пайдаланғанда, активтер өтімділігін жеткіліксіз тиімді басқарғанда) болуы мүмкін, бірақ басқа шартардың теңдігі жағдайында, табыстың жоғары потенциалды қозғалысы кезінде банк дағдарыстық жағдайдан шығуы тиімдіреке шығуы мүмкін. Алынған табыстық капитализациясы есебінен жоғары өтіміді активтердің үлесі (төлемқабілеттіліктің қалпына келуі), қолданылатын қарыз қаражаттар көлемінің сәйксінше төмендетілеу тұсында меншікті капитал үлесі (қаржылық тұрақтылық жоғарлайды) тез өседі. Қаржылық тұрақтылықты қолдау үшін табыстың өсуі ғана емес, оның банктің салынған капиталы мен шығыстарына қатысты деңгейнің, яғни рентабелділігінің ұлғаюы да қажет. Жоғары табыстылық жоғары қауіпті тәукелдермен байланысты болып келеді, ал бұл банктің табысты алудың орнына, шығысқа ұшырауы және төлемқабілеттісіз болуын білдіреді. Сондықтан табысқа жету үшін банк негізгі мәселені шешуі қажет: ақша - қаражаттардың жеткілікті деңгейі мен жоғары төлемқабілеттілікті динамикалық дамумен үйлестіретін рентабельділік пен өтімділік. Негізгі мәселені шешу қажет - айналым өсімінің шамамен қарқынын анықтау, яғни өзін - өзі қаржыландыру мен сырттан алуды үйлестіру есебінен сату айналымын өсіру. Банктің уақытылы төлемдерін жасау, кең дәрежеде өз қызметін қаржыландыру, қолайсыз жағдайда өз төлемқабілеттілігін ұстап тұру қабілеті оның қаржылық жағдайының тұрақтылығын білдіреді[6].
Банктің шаруашылық жағдайынның тұрақтылығын бағалау үшін
- банк активтерінің құрылымы;
- банктің қаржылық тұрақтылығы;
- банктің төлемқабілеттілігі;
- қаржылық тұрақтылығының қоры өзгерістерін ерекшелеп көрсететін көрсеткіштер жүйесі қолданылады[7].
Бұл көрсеткіштер осы банк пен экономикалық қатынастармен байланысқан субъектілер банк серік ретінде сенімді ме деген сұраққа жауап бере және олармен қатынастар жалғасының экономикалық тиімділігі туралы шешімді қабылдай алатындай болуы қажет. Инфляция жағдайында баланстың абсолютті көрсеткіштерін тәжірибе жүзінде салыстыру мүмкін емес болғандықтын, банктің қаржылық-экономикалық жағдайын талдау салыстырмалы көрсеткіштерге негізделеді. Салыстырмалы көрсеткіштерді[8].
- тәуекелділік деңгейін бағалау мен банкроттылық мүмкіндігін болжау үшін жалпы пайдаланылатын нормалармен;
- банктің күшті және әлсіз жақтарын және оның мүмкіндіктерін анықтау үшін басқа банкдардың ұқсас көрсеткіштерімен;
Банктің қаржылық жағдайының жоғарғы және төменгі деңгейлер тенденциясын зерттеу үшін өткен жылдың ұқсас көрсеткіштерімен салыстыруға болады.
Қаржылық жағдайды талдаумен тек банк басшылары мен қызметкерлер ғана емес, соныменен ресурстарды қолдану тиімділігін зерттеу мақсатында құрылтайшылар, инвесторлар, несиелендіру жағдайын бағалау мен тәуекелділіктің деңгейін анықтау үшін банктер, төлемдерді уақытылы алу үшін жабдықтаушылар, бюджетке қаражаттардың түсу жоспарын орындау үшін салық органдары және тағы басқалары айналысады. Осымен байланысты талдау сыртқы және ішкі болып ажыратылады[9].
Тұрақты қаржылық жағдай банктің барлық өндірістік-шаруашылық қызметінің үрдісі барысында қалыптасады. Белгілі бір уақытқа оны анықтау есепті кезең барысында банк қаржылық ресурстарды қалай басқарған деген сұраққа жауап береді. Қазіргі таңда банкда орын алған жағдайды бағалау ғана емес, ол үшін арнайы көрсеткіштер қолданылады, сонымен бірге қаржылық жағдайды жоғарлату жолдарын табу қажет.
Дәстүрлі негізде қаржылық тұрақтылықты бағалау келесі бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
- мүліктік жағдайды, олардың қалыптасу көздерінің динамикасы v мен құрлымын талдау;
- өтімділік
- төлемқабілеттілікті талдау;
- іскерлік белсенділікті талдау;
- қаржылық тұрақтылық коэффиценттерін талдау.
Қаржылық тұрақтылықты талдау қаржылық жағдайды талдаудың бір бөлігі ғана емес, сонымен банктің мүліктік жағдайы, өтімділігі, төлемқабілеттілігі, несиеқабілеттілігі, рентабелділігі мәселелерін анықтайды. Қаржылық тұрақтылықты талдау орын алған кемшіліктерді анықтауға және оларды жою жолдарын көздеуге мүмкіндік береді.
Банк қызметінің қаржылық тұрақтылығын талдау үшін негізгі ақпарат көздері болып бухгалтерлік баланс, табыстар мен шығыстар, капитал қозғалысы туралы, ақшалай-қаражаттар қозғалысы туралы және тағы басқа есеп түрлері, баланстың жеке баптарын нақты анықтайтын бастапқы және аналитикалық бухгалтерлік есеп мәліметтері табылады.
Банк қызметінің шаруашылық тұрақтылығын талдау үшін негізгі ақпарат көздері банк балансы болып табылады.
Банк балансы - салыстыру негізінде табыстар мен шығыстарды бейнелейтін көрсеткіштер жүйесі. Бухгалтерлік баланс - күйі, орналастырылуы, пайдаланылуы, пайда болу көздері бойынша банк қаражаттарын ақшалай формада көрсететін жинтық ведомость. Ол актив пен пассивтен құралады. Есепке алынатынның барлығы екі жақтан қарастырылады:
- есептің берілген объектісі қандай;
- қандай көздерден алынған.
Банк қызметінің қаржылық тұрақтылығын талдау - соңғы уақыт аралығында банк қызметін талдау нәтижесінде оның қызметінің жағдайын анықтауға мүмкіндік беретін әдістер жиынтығы. Бұл банкды талдау мақсаты - оның қаржылық және шаруашылық жағдайы, төлемқабілеттілігі мен табыстылығы туралы ақпарат алу.
Жоғарыда айтылып өткендей, банк қызметінің шаруашылық тұрақтылығын бағалау келесі тұлғаларға қажет болады:
- бағалы қағаздар портфелі бойынша шешімдерді қабылдайтын инвесторлар;
- төлейтініне күмәні болмау үшін кредиторларға;
- өз клиенттерінің қаржылық айла-әрекеттерін анықтау үшін аудиторларға;
- өз фирмасының қызметі мен қаржылық жағдайын нақты бағалау үшін қаржылық басшылырға;
- нарықта тауарларды өткізу стратегиясын жасайтын маркетинг бөлімінің басшысына[10].
Банк қызметінің шаруашылық тұрақтылығын талдау көздер - есеп түрлері мен оған қосымшалар, соныменен егер талдау банк ішінде жүргізілсе, есеп мәліметтері. Нәтижесінде, банктің қаржылық жағдайын талдау оның басшыларына нақты фирманың жағдайы туралы бейнені көрсетуі қажет, ал осы банкда тікелей қызмет етпейтін, бірақ оның қаржылық жағдайына қызығушылық білдіретін тұлғаларға, мысалы, банкға салынған толықтырушы инвестициялардың рационалды пайдаланылуы туралы алаламаушылық ой туғызу үшін қажетті және тағы басқа мәліметтер керек.
Сонымен, банктің қаржылық тұрақтылығы дегеніміз қаржыландыру көздерінің құрамында меншікті капиталдың жеткілікті үлесімен қамтамасыз етілетін банктің қаржылық жағдайының тұрақтылығы немесе банкды кездейсоқтықтан және кенеттен болатын өзгерістерден сақтап тұратын белгілі бір беріктік қорлардың болу нәтижесі. Жоғарыда айтылып өткендей, банктің қалыпты қаржылық тұрақтылығына тек банк құрылтайшылары мен басшылары ғана емес, сонымен бірге несие беруші нарық контрагенттері, жабдықтаушылар, бұл банкмен тікелей байланысты клиенттер, потенциалды инвесторлар және тағы басқа нарық қатысушылары өз қызуғышылығын білдіреді.
Сондықтан әрбір банк өзінің инвестициялық тартымдылығын сақтап қалу үшін, нарықтағы орнын бекіту үшін, яғни қаржылық тұрақтылығын сақтап тұру үшін өзінің шаруашылық-қаржылық қызметінің нәтижелеріне талдау жасау қажет, оның арқасында қаржылық қызметіндегі кемшіліктер мен артықшылықтар анықталады, жақын арадағы қаржылық көрсеткіштерді болжауғы болады, әсіресе кемшіліктерден арылу жолдары ізделінеді. Банк осы талдау арқылы нарықтағы шаруашылық-қаржылық потенциалын нақты анықтамаса, қаржылық тұрақтылығын жоғалту мүмкіндігіне тап болады. Қаржылық тұрақтылықты жоғалту, егер банк тұрақтылығының қалпына келтірілуі бойынша жедел әрі тиімді шаралар қолданылмаса, алдағы кезеңде берілген банк банкроттыққа тап болады (немесе таратылуы мүмкін) дегенді білдіреді[11].
Банк қызметінің қаржылық нәтижесін мына факторлар көп әсерін тигізеді: қызмет сипаты және ауқымы, құрылымы, тәуелсіздік деңгейі, қызмет тұрпаты. Сонымен қызмет ауқымы көп болған сайын, активтер портфелін әртараптандыру арта түседі. Ауқымды капиталданған банктер өсу үшін сенімді жағдайлар жасап, клиенттерге кең түрде қызметтер ұсынады. Басқару капиталы бұл - активтегі тәуекелдерді жабу жеткіліктілігін меншік капиталында қалыптастыру.
Банктің қаржылық қызметін талдау бойынша ұйымның принциптері.Коммерциялық банк қызметінің тиімділігін - тартымды қорларға шығынның арқатынасы мен орналастырылған табыстардың негізінен анықтауға болады. Банк қызметінің нәтижелерін талдау ерекшеліктері пайдаллық көрсеткіштерін анықтаумен шектелмеуге тиіс. Міндетті түрде қандай есепке табыс шамасының нақты жетістікке жету керек екендігін анықтау керек.
Меншікті және тартымды капиталдар арақатынасын, олар өздеріне жүктелген міндеттемелерін атқарып жатқандығын, тартымды және аралас қорларды уақтылы қамтамасыз етілуін, актив пен пассив сапасының құрылымын, несиелік, пайыздық, валюталық және тағы басқа банктік тәуекелдер пайда деңгейіне қалай әсер ететінін білген жөн.
Мына белгіленген параметрлер тиімділік сапасын бағалай алады, келешекте қандай өзгерістер болады және олар банктің табысы мен шығынының шамасына әсерін және бір уақыт аралығында бірнеше мәселені алып кетуін қадағалау, нашар капиталданған банктерде мәселелер тундауы мүмкін, банкротқа ұшырауыда мүмкін.
Активтердің құрамы мен құрлымы оның сапасы, банктің пайдасы мамандандырылғанына байланысты. Сонымен банкаралық несие нарығында үлкен көлемде операциялар жүргізеді және пайыздық тәуекелі, тіркелген пайыздық мөлшерлемесі бар, жоғарғы өтімді бағалы қағаздар жатады.
Егер банктер клиенттеріне үлкен көлемде қарыздар берсе, онда олар несиелік тәуекелге бас тігеді. Банктер актив пен пассивтің өтемділігін ескермеген жағдайда өтімділік тәуекелімен кездеседі.
Егер банк табысының құрылымында ауқымды бөлігін алып-сатар операцясы орын алған жағдайда, сыртқы жағдаятынан біраз тәуелді екенін көпсетеді, артынша жоғары тәуекелге ұшырауы мүмкін (мысалға, валюталық).
Ішкі фактордың тиімді қаржы нәтижесін алу маңызы, олар актив пен пассивтің құрамы мен құрылымы, сонымен қатар оларды басқарудағы тактикас мен стратегиясын дұрыс таңдау болады.
Банктің қаржылық қызметінің соңғы нәтижесіне әсер ететін факторлар жиынтығын анықтау үшін, алдымен айырмашылқ деңгейінің тиімділігін бағалаған жөн: бөлек операциялар бойынша, бөлімшелер бойынша, соңында әрине барлық банктер бойынша.
Сапалы талдау жүргізу үшін, міндетті түрде дұрыс және уақтылы ақпараттар болғаны дүрыс. Ақпараттарды негізігі еік классқа бөлуге болады: сыртқы және ішкі.
Функционалдаған банк ортасының жағдайы туралы мәліметтрін алу үшін, сыртқы ақпараттар жүйесін қолданады. Бұл жағдайда нарықтағы әр түрлі алымдар мен қорлану көздерінің, бәсекелес, клиенттер, нормативтік құжаттар туралы мәліметтер алуы керек.
Сыртқы ақпараттқа қатыстылар:
1. қаржы статистикасы бұл - жергілікті және шетелдік нарықты нарықтық мөлшерлемені орналастыру және жұмылдыру (валюта бағамы, бағалы қағаздар нарығындағы табыстылық бағамы, депозит пен несие бойынша пайыздық мөлшерлемесі, қайта қаржылындыру мөлшерлемесі және тағы басқалары);
2. баланстар, табыс пен шығын туралы есебін, басқа да қаржылық есебін, банктік бәсекемен, клиенттермен, банктік корреспонднттермен және басқа конрагенттермен құрастыру;
3. заңды және нормативті құжаттар;
4. сыртқы ақпараттар көмегімен сыртқы экономиканың дамуымен болжау және банк жұмысына мүмкін жағдацдағы өзгерістердің әсерін анықтауға болады. Сыртқы ақпарат банк жағдайын салыстыру үшін, басқа банктермен салыстыра отырып қызметінің тиімділігін және оның нарықтағы орнын анықтай қажет.
Ішкі ақпараттар жүйесі банктің ішкі істерін анықтауға көмектеседі:
- бухгалтеплік есебінің мәліметтрі;
- статистикалық және қаржылық есебінің белгіленген формалары;
- есеп берудің ішкі формалары;
- банкпен отырған келісім-шарттары;
- аудиторлық қызметпен шарттасу.
Барлық ақпараттар банктің экономикалық талдау қызметіне келіп түсуі керек. Мұндай қызметтер коммерциялық банктерге басқаатаумен болады. Банк құрылымында экономикалық талдау қызметінің тығыз өзара әсері және ішкі аудит пен бухгалтерлік есеп қызметімен жоспарлауға қол жеткізу керек. Ірі банктердің әр департаментінде аналитикалық қызметрі бар, өздерінің қызиетінебағыт көрсетеді.
Мұндай құрылым жеткіліксіз қатарында болады. Мысалға, төлемдердің функциясы, департаменттерді талдау және банкті талдау қызметі жиі басылып шығады. Көп уақыттарын және жұмыс күшінің қаражаттарын әдіснамамен елісуге және бөлімдер арасындағы есеп нәтижелеріне көп күштерін жұмсайды.
Бұл шаралармен банк өнімінің бәсекеқабілеттілігінің жоғарлауы байланысты. Істі табысты жүргізуге жоғарғы деңгейде стратегиялық жоспарлаудың негізделген жүйесі мүмкіндік береді. Құқықтық және қаржылық мәселелерді білудің коммерциялық жұмыс тәжірибесі онымен байланысты. Жиі қате қаржылық жоспарлау, мерзімдерді болжау нәтижесінде табыстардың түсуі және кәсіпорын төлемдерін өтеу төлемқабілетсіз болып қалады.
Коммерциялық банктің сәтсіздік себептерінің бірі ағымдық шығындардың тиімсіз құрылымы болып табылады. Мысалы, тұрақты шығындардың жоғарғы үлесі бағаның өсуін әкеледі, ал ол өз ішінде ұқсас тауарлар мен қызметтер нарығындағы банк өнімінің бәсекеқабілеттілігіне, өнімнің сату көлеміне әсерін тигізеді. Өндірістік шығындардың төмендеуі келесілерге мүмкіндік туғызады:
Коммерциялық банктің жағымсыз қаржылық жағдайы әртүрлі және әртүрлі деңгейде көрініс табуы мүмкін. Осы жұмыс шегінде банктің дағдарыстық қаржылық жағдайы мен оның төлемқабілетсіздігіне әкелетін факторларды қарастырып өтеміз.
Банктің төлемқабілетсіздігіне себеп болатын мүмкін болатын факторларға келесілерді жатқызуға болады:
- моральды ескіруіне байланысты шектелген сұранысқа ие өнім;
- төменгі сапалы қызмет көрсеті,
- Берілетін несие пайызының жоғары бағалары, осыдан оның өткізілуі кешіктіріледі,
Сонымен, банктің қаржылық тұрақтылығына көптеген факторлар әсер етеді. Егер бұл факторлар әсерін және олардың мүмкін болатын салдарын талдамаса, банк банкроттыққа ұшырауы мүмкін. Негізінен банк қаржылық жағдайына пайда болу орны бойынша сыныпталатын сыртқы және ішкі факторлар әсерін тигізеді. Сыртқы факторлар, өзінің анықтамасынан көрініп тұрғандай, банк қоршайтын экономикалық, саяси, демографилық, мәдени және т.б. жағдайлар әсер етеді. Ал ішкі факторлар болса, дамыған еледер тәжірибесіне сүйенсек, аса зор қауіп төндіретін факторлар болып табылады. Оның себептері банк ішкі құрылымы мен жүйесінде жатыр. Коммерциялық банк қаржылық тұрақтылығына қауіпті ішкі факторлар менеджмент әрекеттерінен тікелей байланысты.
Банк өтімділігін басқару теориясы коммерциялық банк ұйымымен қатар туындаған. Қазіргі уақытта төрт негізгі теорияны қарастырады:
коммерциялық несиелер;
ауыстыру;
табыстылығын күту - олар активтерді басқарумен байланысты;
пассивтерді басқару теориясы.
Өтімділік жағдайын бақылауда екі бағытты анықтауға болады. Оның бірі -резервті бақылау саясаты. Банкке табыс алып келмецтін құралдарының қолма-қолға кетіп қалуына жол бермеу. Екіншісі қарама - қарсы - саясат үнемі резервті қолдайды, міндетті резервтің мөлщері туралы талап қанағаттанарлығы жеткілікті. Банктің көпшілігі кейбір ортаны қолдайды. Барлық ірі банктер қолма-қол қаражаттарын бақылап отырады және майда банктер осы салым табыстық операцияларының қамтамасыз етілуіне көз жеткізеді. Алғашқы сұрақ банк өтімділігі туралы екі теориялық көз-қарасқа ие болады. Бірінші көз-қарас банк активтерінің құрылымы оның пассивінің құрылымы дәме - дәл келуі керек.
Екінші көз-қарас активтер құрылымы нақты сәйкессіздікке қалыптасты және пассивтер балансы қаржылық несие құбылысынан ешбір қуатты коммерциялық банктер сақтандырылмаған, үнемі әлеуметтік - экономикалық жүйеде туындайды: экономикалық дағдарыс, банкроттық, несие бойынша төлемеген төлемдер, сұраныс конъюктурасы және несие капиталының нарығында ақшалай қаражатқа ұсыныс, бағалы қағаздар және басқа да баланстан тыс нарықтық қатынастағы көріністер. Мұндай құбылыстар еліміз үшін сипатты, нарықтың экономикаға жоспарлы-орталықтандырылған көз-қарастардың болуы. Жоғарыда көрсетілгендер қиын түрде әр бір кезеңде дамыған немесе әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгерту, өтімділік деңгейін нақты ұстау.
Өтімділікті кассалық қолма - қолдың жоғарғы деңгейін ұстай отырып немесе жоғағы өтімділік активтерді қаражатқа айналдыру қамтамасыз етіледі, сонымен қатар тартымды қосымша салымдарға кепіл бере және басқа қайнар көзінен қарыз ақша алуға болады. Салымдар самасынан, қарызды мерзімінен бұрын тану талабына үлкен өзгерістер активтер мүмкіндігін арттыру талап етеді. Бір жағынан салымдар және қарыз қаражаттары бойынша банк шығындары арасында, ал екінші жағынан әр түрлі активтер операциялардың табысында тығыз байланысы бар. өтімділік шекарасынан шықпай банктік операциялар табыстылығын жоғарылатсақ, тартымды қаражаттар және несиеден шектелген табыстар бойынша шығындарды жабуға көмектеседі.
Өтімділікті басқару стратегиясы өтімділік шотын қамтамасыз ету шотында келесі функциялар қамтамасыз етіледі:
активтерді басқару банк үшін оңтайлы;
қарыз қаражаттарын басқару ақшалай ресурста сұраныс қанағат-танарлығы үшін қолданылады;
активтер мен пассивтерді басқару теңгерімділігі.
Көптеген елдерде өтімділік қаражаттарын басқару заңдарда белгіленген әр түрлі коэффициенттер жүйесі арқылы іске асады. Сондықтан өтімділікті талдау мен бақылау үнемі банк тарапынан іске асса, онда Қазақстан Республикасының Агенттігі тарапынан да іске асады. Банктер өтімділік мәселелерімен қақтығысып қалады, өйткені өздерінің активтерін және негізгі міндеттемелер бойынша өтеу мерзімі арасында сәйкестік болмайды. Ұлттық Банк банк өтімділігін ағымдағы нормативтік және қысқа мерзімді өтімділікке талдау жүргізеді.
1.2 Банктердің өтімділігіне әсер ететін факторлар
Коммерциялық банктің қаржылық қызметіне талдау нәтижесі, жұмыс бағыты үшін ең бір маңызды болып табылады. Осының көмегімен мемлекеттік реттеу мен банк қызметін банк ішіндегі талдау мақсатымен қадағалау элементтерін байланыстыру болып табылады.
Банк бір жағынан банктің қызметін қарапайым түрідеп елестетсек ол нарықты экономиканың артериясы деп қарастыруға болады және мемлекеттік ақшалай несиелік саясатының дәнекері деп білеміз. Банктің қаржылық қызметін талдау Қ.Р Халық банкінің белгіленген нормативтерін және лимиттерін бақылай алады. Екінші жағынан банктер табыс алу мақсатымен функционалданған коммерциялық ұйымдар болып табылады.
Қаржылық нәтижені талдау - белгіленген нормативтердің орындалуын ғана емес,қаржылық тұрақтылығын оның аспектілерін бөлек есебі арқылы бақылап отырады.
Қаржылық нәтижедегі теориялық тұжырымдама әдістемесін талдау келесі деңгейдегі негізге сүйенген жөн:
Активтер = қарыз капиталы + банктің жоғарғы деңгейдегі меншік капиталы
Үлкен шешімдерді дайындау үшін анықталған ақпаратты, барлық банктердің активтері мен пассивтерінің ағымдағы жағдайының сипаттылығын, оның келісімін, жеделдігін, олармен байланыстырылған тәуекелдерді өңдеу сонымен басшылық дұрыс нақты ақпараттарды және белгіленген нақты уақыт режімінде алып отыруы тиіс.
Барлық шарттар орындалуы үшін, банк қызметінің тиімділік мәнін жиынтық алдын ала жеткізу, барлық басқарушылық шешімін коммерциялық банктің қаржылық қызметінде экономикалық кешенін талдау деректерінің негізінде алынуы қажет.
Коммерциялық банктің қаржылық қызметін талдауда технологиялар тұжырымдамасын құруды суреттеу және оның бөлек аспектілерін, қалыптастырылған мәселені ашу болып табылады.
Бұл деңгей банктің қаржылық нәтижесін анықтауға, оған әсер ететін факторларды белгілеуге және банк қызметінің басқару тиімділігін пайда алып келуіне көмектеседі[12].
Банктің қаржылық нәтижесін талдау объектісі ретінде - оның коммерциялық қызметі, ал субъектісі ретінде - банктің өзі болып табылады.
Қаржылық нәтижелерді талдау мақсатында - банктің пайдалы қызметінің резервтер өсімі, сонымен қатар дағдарысқа ұшырауына дейін мәселелердің туындауына алып келуі және банктің келешек жұмысында осы ұсынылған негізі ретінде қалыптастыру.
Банктің қаржылық тұрақтылығын тереңірек зерттеу үшін оның түрлерін қарыстырып өту қажет.
Тұрақтылыққа әсер ететін факторлардың көптілігі, оны сыртқы және ішкі болып екіге бөледі, ал оның салдарының көптілігі тұрақтылықтың әртүрлі жақтарын көрсетеді.
Тұрақтылықтың әрбір түрінің мазмұнын жеке-жеке 1 сурет бойынша қарастырайық:
- ішкі тұрақтылық - қызмет етудің жоғары нәтижелігін қамтамасыз ететін ұйым жағдайы, яғни өндіріс құрылымы мен қызмет көрсету жағдайы және олардың динамикасы немесе кәсіпорын қызметінің тұрықты жоғары табыстылығын қамтамасыз ететін ұйымның жалпы қаржылық жағдайы. Оған жету негізінде шаруашылық орта өзгерісінен белсенді әсер ету жатыр;
- сыртқы тұрақтылық - мемлекет шегінде сәйкесінше басқару жүйесімен жүзеге асырылатын, ұйым әрекет ететін экономикалық орта тұрақтылығын білдіреді;
- мұраланған тұрақтылық - кездейсоқтықтан және сыртқы жағымсыз, тұрақсыз факторлардың шұғыл өзгерісінен сақтап тұратын, бірнеше жылдар аралығында қалыптасқан ұйымның қаржылық тұрақтылығының белгілі бір қорларының болуының нәтижесі;
- жалпы тұрақтылық - инвестициялық жобалардың тиімділігін; материалдық-техникалық қамтамасыз етілу дәрежесін, өндіріс, еңбек, басқаруды ұйымдастыру деңгейін көрсетеді; пайда алуды қамтамасыз ететін және өндірісті тиімді дамытуға мүмкіндік беретін ақша ағымының қозғалысын болжайды;
сыртқы
сыртқы
ішкі
ішкі
тұрақтылық
тұрақтылық
қаржылық
қаржылық
жалпы
жалпы
мұраланған
мұраланған
1-сурет. Коммерциялық ұйымдар тұрақтылығының түрлері
- қаржылық тұрақтылық - табыстың шығыстан тұрақты жоғарлауын және ұйымның ақша-қаражаттарын еркін қолданылуын қамтамасыз ететін, оларды тиімді қолдану арқылы өндіріс пен өткізу, кеңею мен жаңарудың үздіксіз үрдісіне мүмкіндік беретін ресурстардың жағдайын бейнелейді. Ол меншікті және қарыз капиталының қатынасын, ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызмет нәтижесінде меншікті капиталдың жинақталу қарқынын, ұйымның мобилді және иммобилді қаражаттарының қатынасын, меншікті көздермен қорлардың жеткілікті қамтамасыз етілуін көрсетеді. Қаржылық тұрақтылық - шығыстардан табыстардың тұрақты жоғарлауының ерекше индикаторы болғандықтан, бұл ұйымның жалпы тұрақтылығының басты құраушысы. Оның шегін анықтау нарықтық экономика жағдайында экономикалық мәселелердің негізгісіне жатқызылады, себебі жеткіліксіз қаржылық тұрақтылық ұйымның төлемқабілетсіздігін білдіреді, ал артығы шығыстарға бос қорлар салмақ түсіретіндей етіп дамуға кедергі болады. Сондықтан, қаржылық тұрақтылық, бір жағынан, нарық талаптарына сәйкес келетін, екінші жағынан, ұйым дамуының қажеттіліктеріне сәйкес келетін қаржылық ресурстардың жағдайымен анықталуы қажет. Сонымен қаржылық тұрақтылықтың мәні қаржылық ресурстардың тиімді қалыптасуы, бөлінуі, пайдаланылуымен анықталады, ал оның бейнелену түрлері әртүрлі болуы мүмкін[13].
Қалыптасқан жағдайларда қаржылық тұрақтылықтың құрылымын төмендегідей көрсету қажет:
- ағымдық- нақты уақыт мерзімінде;
- потенциалды - өзгерістермен тікелей байланысқан және өзгергіш сыртқы ортаны есепке алғанда;
- формалді-сырттан мемлекетпен жасалатын және қолдау алатын;
- нақты - бәсекелестік жағдайында және кеңейтілген өндірістің жүзеге асырылу мүмкіндігін есепке алғанда.
Айтылып өткен қаржылық тұрақтылықтың құрлымын 2 сурет арқылы қарастырамыз.
Қаржылық тұрақсыздықтың шегі болып кәсіпорынның дағдарыстық жағдайы табылады. Бұл қорлар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz