Доғал заттармен салынатын жарақаттар және олардың жалпы сипаттамасы
Жоспар.
I.Кіріспе :
Механикалық зақымданудың жалпы сипаттамасы.
II.Негізгі бөлім :
1) Доғал заттармен салынатын жарақаттар және олардың жалпы сипаттамасы.
2) Өткір заттардан болатын жарақаттар.
3) Адам денесінің бөліктерімен салынатын жарақаттар.
4) Доғал заттармен жөне қарулармен салынатын.
жарақаттардың ерекшеліктері.
5) Құлаған кезде зақымдану.
6) Спорт жарақаты.
III.Қорытынды:
1) Зақымданудың адамның тірі кезінде немесе өлгеннен кейін болғанын анықтау.
2) Механикалық зақымданудан өлу себептері.
Қолданылған әдебиет
I.Кіріспе :
Механикалық зақымданудың жалпы сипаттамасы.
II.Негізгі бөлім :
1) Доғал заттармен салынатын жарақаттар және олардың жалпы сипаттамасы.
2) Өткір заттардан болатын жарақаттар.
3) Адам денесінің бөліктерімен салынатын жарақаттар.
4) Доғал заттармен жөне қарулармен салынатын.
жарақаттардың ерекшеліктері.
5) Құлаған кезде зақымдану.
6) Спорт жарақаты.
III.Қорытынды:
1) Зақымданудың адамның тірі кезінде немесе өлгеннен кейін болғанын анықтау.
2) Механикалық зақымданудан өлу себептері.
Қолданылған әдебиет
Жоспар.
I.Кіріспе :
Механикалық зақымданудың жалпы сипаттамасы.
II.Негізгі бөлім :
1) Доғал заттармен салынатын жарақаттар және олардың жалпы сипаттамасы.
2) Өткір заттардан болатын жарақаттар.
3) Адам денесінің бөліктерімен салынатын жарақаттар.
4) Доғал заттармен жөне қарулармен салынатын.
жарақаттардың ерекшеліктері.
5) Құлаған кезде зақымдану.
6) Спорт жарақаты.
III.Қорытынды:
1) Зақымданудың адамның тірі кезінде немесе өлгеннен кейін болғанын
анықтау.
2) Механикалық зақымданудан өлу себептері.
1. Зақымданудың жалпы сипаттамасы
Тұтас дененің (ұлпаның, мүшенің) болмашы сызат түсуінен бастап толық
езіліп-жаншылуы мен бөлшектеліп қалуына дейінгі қандай да болсын бұзылуы
зақымдану деп аталады. Зақымдану дененің анатомиялық тұтастығын бұзбай-ақ,
жұмыс істеуін нашарлатуы мүмкін. Бұған жүйкенің ұзақ уақыт қысылып,
кейіннен оның сал, қояншық ауруларына ұласуы мысал бола алады.
Күнделікті тіршілікте кейбір зақымдану түрлері өте сирек кездеседі, ал
басқа бір түрлері халықтың бірдей топтары арасында белгілі бір жағдайларда
жиі аңғарылып тұрады. Еңбек және тұрмыс жағдайлары ұқсас адамдарда
біртектес жарақаттардың қайталанып отыруы медицина тілінде жарақаттану
(травматизм) деп аталады.
Жарақаттану мынадай түрлерге бөлінеді:
Өндірісте (өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында) жарақаттану;
Көлікте (автомобиль, темір жол, су көлігі, әуе көлігі) жарақаттану;
Көшеде жарақаттану (адамдардың көшеде құлап қалуынан, құлаған
заттардың соғуынан, т. б. зақымдану);
4. Тұрмыстық жарақаттану (тұрмыста кездейсоқ себептерден зақымдану:
баспалдақтан құлау, түрмыстағы қолданылатын заттардан зақым алу, т. б.
немесе төбелес, кісі өлтірушілік, өзін-өзі өлтірушілік және т. б. кезінде
қасақана жасалатын зақымдар);
5. Әскери қызметшілердің соғыс кезіндегі және бейбіт кездегі
жарақаттары болып табылатын әскери жарақаттану;
6. Спортпен айналысқан кездегі спорт жарақаттары.
Жарақаттанудың әрбір түрінің өз ерекшеліктері болады, олар оқиғалардың мән-
жайларына ғана емес, келтірілген зақымдардың сипатына да байланысты.
Мәселен, өндірісте жарақаттанғанда — жаралану, көшеде — сынық, спортта
соғып алу мен сіңірдің созылуы сияқты түрлері көбірек орын алады.
Сот-медицина тәжірибесінде оқиғалардың мән-жайы, әсіресе, тергеу
басталған кезде көбінесе беймәлім болып қалады. Сондықтан қалай
зақымданғандығын және зақымдардың сипаты мен ерекшеліктері бойынша олардың
жасалған мерзімдерін анықтаудың зор маңызы бар.
Сот-медицина травматологиясының негізгі міндеттерінің бірі —
зақымдардың сипаты негізінде жарақат салынғандағы құралды анықтау. Әсіресе
әр түрлі доғал заттармен немесе құлау салдарынан соғылып жарақаттанған
жағдайларда зақымдалудың себебі мен қалай болғанын анықтау өте қиынға.
Сондықтан соққының күші мен шапшаңдық мөлшерін қолдана отырып, дененің
эксперименталдық зақымдануын зерттеу мен алынған зақымдардың морфологиясын
кейіннен зерттеудің маңызы зор. Эксперименталдық зақымдану Морфологиясын
күнделікті өмірде кездесетін ұқсас зақымдармен салыстыру сот
травматологиясы мәселелерін шешуге көмектеседі.
Мәселен, сот медицинасының мамандары мөлшерленген динамикалық және
статикалық күш түсіру жағдайында бас сүйегі мен омыртқалардың зақымдануын
модельдеу жөнінен кешенді түрде көп жүмыс жүргізді. Бұл жұмысқа олармен
бірге травматологтар, анатомдар, физиологтар, спорт және авиация
медицинасының мамандары, инженерлер мен математиктер қатысты. Денені
автомашина басып кеткенде немесе соғып кеткен кезде автомобиль кабинасы
ішінде, сондай-ақ жазық жерге құлаған жағдайда баспен соғылған кезде
алынатын жарақат сияқты бас сүйегі мен омыртқалар зақымдануының бірқатар
модельдері жасалды. Бүл әдістемелер соғылысу шапшаңдығына, соққылардың
күшіне, пайда болатын салмаққа, бастың және соғылысатын беттерінің
серпімділік қасиеттеріне (қалпына келу коэффициенті) қарап, қозғалып келе
жатқан дененің басы мен омыртқасының зақымдануьш туғызады.
Эксперименттер жұмысқа қатысушылар құрастырған арнаулы стенд-
құрылғылардың көмегімен биоманекендерде (өліктерде) жүргізіледі. Зерттеудің
морфологиялық әдістерімен қоса, эксперименттерде антропометриялық және
рентгенологиялық әдістер, киноға шапшаң түсіру, тензометрия, пайда болатын
салмақты анықтау қолданылды.
Зерттеушілер әсер ететін күштердің нақты ауқымы мен пайда болатын
зақымдардың (сызаттардың, жаралардың, сынықтардың, атап айтқанда, бас сүйек
шытынауының шоғырлануы мен бағыттарының және т. б. ) ерекшеліктері
арасындағы белгілі бір заңдылықтарды анықтайды. Ашылған заңдылықтар
аңғарылған зақымданулар бойынша, соның ішінде бас сүйек сынықтарының
ерекшеліктері бойынша жарақат механизмі мен әсер ететін күштердің ауқымын
іс жүзінде анықтауға мүмкіндік береді.
Эксперименттер барысында бас сүйегінің, омыртқаның динамикалық және
статикалық күшіне төзімділік шектерін анықтайды. Мысалы, бастың маңдай-
еңбек маңының жалпақ та қатты сыртына соғылған соққылар 370 килограмнан
астам соққы күші жағдайында бас сүйегін сындырып жібереді, ал желке жақтан
нақ сондай соққы жасалған кезде мүндай сынықтар 540 килограмнан асатын күш
әсерінен пайда болады екен.
Бас алға қарай барынша — 90—115° еңкейіп, салмағы 90— 140 кг болған
жағдайда Св — Т4 деңгейінде дене омыртқаларының сығылып зақымданғаны және
қылқанаралық сіңірдің үзіліп кеткені байқалды. Омыртқаның бұл арадағы
зақымдануының күшеюі бастың салмағы мен еңкею бұрышы артқан жағдайда өсе
түскен.
Біздің зерттеулеріміз жаңа ғылым — жекелеген ұлпалар мен мүшелердің әр
түрлі динамикалық және статикалық күш түсуіне төзімділік данасын зерттейтін
материалдардың биологиялық қарсылығы ғылыммен тығыз байланысты. Сонымен
бірге бұл зерттеулер жарақаттардан қорғану құралдарын (бекітілетін
қайыстар, қорғаныш шлемдерін, жұмсақ астарлар және т. б. ) жасауға да көп
көмектеседі. Сот-медицина травматологиясындағы модель жасаудың сот
медицинасы үшін де, бірқатар клиникалық пәндер: травматология,
нейрохирургия, авиация мен спорт медицинасы үшін де зор маңызы бар екенін
атап көрсеткен жөн.
Механикалық жарақаттар салдарынан жырылу, қанталау, жаралану, шығып
кету, сыну, мүшелердің үзілуі, жаншылу және дененің бөлшектелуі пайда болуы
мүмкін.
Шырышты қабықтар эпидермисі немесе эпителийі түтастығының бұзылуы,
кейде терінің бүртікті қабатының зақымдануы жырылу деп аталады. Жырылу
бүкіл теріге тереңдеп енбей, бетін ғана зақымдайды. Жырылған жағдайда
эпидермистің толық сыдырылып түспей, терінің тиісті қабатымен байланысты
жалбырап, көптеген жерінің жарылуы жиі кездеседі. Ұзынша жіңішке жырылған
жері тырналу деп аталады. Жырылудан сақтану кезінде қалың киім киюдің зор
мөні бар, өйткені жарақат аз түседі.
Көптеген реттерде жырылған жерден қан шықпайды, тек бүртікті қабат
зақымданған жағдайда ғана жырылған жердің бетінде кішкене қан тамшылары
пайда болады. Бірнеше сағаттан қейін жырылған жердің беткі жағы кеуіп,
қоңыр қабық жабады да, ол тері бетінен біршама шығып түрады. Осы қабықтың
астынан зақымдалмаған тері жағынан эпителий өсе бастайды да, соның өсуіне
қарай қабық біртіндеп түсе береді, бұл орайда оның бөлініп түсуі шет
жағынан басталады. Жырылған жерді эпителий толық жапқан кезде қабық түтел
түсіп, оның орнында қызғылтым-көкшіл түсті сызат қалады. Бірсыпыра уақыт
өткен соң бүл сызат та жойылып кетеді.
Жырылудың жазылу мерзімі зақым келтірілген уақытты анықтауға мүмкіндік
береді. Жырылған жердің жазылу кезін төрт кезеңге бөлуге болады: 1.
Жырылған жердің тереңдігі зақымдалмаған тері деңгейінен төмен жатқан
жағдайда жырылған кезден қабық пайда болғанға дейінгі кезең. Бұл кезең
зақымданғаннан кейін шамамен 12 сағатқа созылады. 2. Кеуіп үлгірген жырық
бейнебір тез біте бастағандай болып, жан-жағындағы тері деңгейімен теңеседі
де, сонан соң одан көтеріліп тұрады. Бүл кезең жарақат алынған кезден
бастап 12 сағаттан 24 сағатқа дейін, кейде 48 сағатқа дейін созылады. 3.
Эпителийдің өсу сатысы 4—5 күнде басталып, 7—12 күнге қарай қабықтың
түсуімен аяқталады. 4. Соңғы саты түскен қабық орнында қалатын тыртықтың
біртіндеп жойылуымен сипатталады; ол жарақат алынғаннан кейінгі 7—15 күнде
аяқталады.
Келтірілген цифрлар жырықтардың жазылу мерзімінің едәуір ауытқып
отыратындығын, мұның өзі жас шамасына, организмнің жай-күйіне, жырылудың
жойылуына, ауқымына және т. т. байланысты екенін көрсетеді.
Жырылудың сот-медициналық маңызы өте зор. Біріншіден, ол әрқашанда қай
жерге күш салу керек екенін көрсетеді және кейде зорлық жасаудың бірден-бір
сыртқы белгісі болып табылады. Сондықтан жапсарлас жатқан үлпаларды мүқият
зерттеу керек, олардан гематома, тіпті сүйектің сынуы мен ішкі мүшелердің
үзілуі де табылуы мүмкін. Екіншіден, жырық жазылуының жоғарыда сипатталған
ерекшеліктері оның мерзімін анықтауға мүмкіндік береді. Үшіншіден, жырылу
пішініне қарап, зақымдайтын заттың қасиеттері мен соққының бағытын айтуға
болады. Мысалы, адам тырнақтарының жыруы әдетте жарты ай сияқты ойық
болады, ұзын жолақты жырылу сүйреткен кезде пайда болады, ал пойыз басып
кеткенде кең тілік түрінде ауқымды жырық қалады. Алайда зақымдайтын бір
заттың өзі пішіні мен ауқымы әр түрлі жырық салуы мүмкін. Демек, жырықтың
белгілі бір затпен салынғаны туралы қорытындыны жырылу мөлшері мен пішіні
зақымдайтын заттың ерекшеліктерін бейнелейтін реттерде ғана жасауға болады.
Сондай-ақ сызат түсірген заттың бөлшектерін (ағаш жаңқаларын, темір жолда
жарақат алғанда тас көмірдің немесе тастың үгіндісін, т. б. ) табудың зор
маңызы бар. Төртіншіден, жырылудың шоғырлануы оқиға сипатын анықтаған кезде
маңызды. Мысалы, мойындағы жарты ай сияқты жырықтар мойынды қолмен
буындырғанын дәлелдейді, ал жыныс мүшелері маңайына және санның ішкі жағына
түскен сызаттар зорлауға әрекет жасалғанын көрсете алады және т. т.
Қанталау соққы тиген немесе қатты қысқан жерде тамырлардың жарылуы
салдарынан кейіннен шел клетчаткасына немесе тереңірек жатқан ұлпаларға қан
құйылуынан пайда болады. Құйылған қан тері шгінен көрініп, оны көгілдір
қызыл немесе көк түске бояйды ("көгерген жер"). Қанталау кейде терінің
дақтануына ұласады.
Қанталаған жерде көп кешікпей оның айналасындағы ұлпалар
оксигемоглобиннен оттегін алып, қалпына келтірілген гемоглобин түзейді,
сөйтіп ол қанталаған жерге қоңыр рең береді. Содан соң үйыған қанның
элементтері ыдырайды. Бұл орайда гемоглобин ыдырай бастайды да, ол белокқа
(глобин) және құрамында темір бар бояулы затқа (гемотин) бөлінеді.
Молекуладан темір гемотині бөлініп шыққан кезде билирубин яғни түсі сарғыш
өт пигменттерінің бірі түзіледі. Билирубин тотыққан кезде биливердин, яғни
өттің жасыл түсті екінші бір пигменті түзіледі.
Гемоглобин молекуласы басқа жолмен де ыдырауы мүмкін. Мысалы, торлы-
эндотелийлі жүйеде гемоглобин вердогемоглобинге (жасыл түсті) айналады, ол
оңай тотықтанып, темірін жоғалтады, сөйтіп, биливердин түзеді. Соңғысы
қалпына келе отырып, билирубин береді.
Демек, қанталаған жердің түсі жасыл болуы биливердиннің, ал сарысы —
билирубиннің түзілуіне байланысты. Билирубиннің тотықтануы мен оның
биливердинге көшуі, сол сияқты билирубин түзілуіне сәйкес биливердиннің
қалпына келуі біртіндеп болатындығына байланысты қанталаған жер өңірінің
екі, тіпті үш түсті болуы да мүмкін. Мәселен, қанталаған жердің ортасы
кейде көкшіл-жасыл, ал айналасы сарғыш болады.
Қанталаудың сот-медициналық маңызы мынада: ол неге баса назар аударуды,
зорлықтың сипатын және жарақат алынған мерзімді көрсетеді.
Қанталаған жер соққы жасалған жерді үнемі көрсете бермейді, кейде
қанның зақымданған жерден алысырақ ағып барып үйыған жері қанталап кетуі
мүмкін. Мысалы, бас жарылған кезде қан көз шарасының клетчаткасына жиналып,
төменгі және жоғарғы қабақты көгертеді ("көзілдірік"). Кеңсірік пен қас
маңайына соққы тиген жағдайда көз қабағы қанталайды, бұл қанның клетчатка
арқылы төмен қарай ағуына байланысты.
Қанталаған жердің пішіні зақымдайтын нәрсенің пішініне, мөселен,
таяқпен, арқанмен зақымдаған кезде түзу және тұзақ тәрізді қанталағандық
сияқты үнемі сәйкес келе бермейді. Әдетте, қанталаған жердің ауқымы мен
пішіні де жарақат салынған нәрсенің ерекшеліктерін көрсетпейді.
Кейде қанталаудың пішіні мен шоғырлануы зорлық сипатын көрсетуі мүмкін.
Мысалы, иықтағы бір деңгейде орналасқан, бірбірінен белгілі бір қашықтықта
көрінетін бірнеше дөңгелек қанталаған жер иықты саусақтармен
сығымдағандықтан пайда болады.
Қанталау мерзімі олардың түсі бойынша анықталады. Жақында қанталаған
жердің бастапқыда көбінесе көкшіл қызғылт болатын түсі 4—10 күннен кейін
жойылып кетеді; ал жасыл немесе сары түс қосылған қою қызыл түс 3—8 күнде
айқын көрінеді де, 8—12 күнде таралады. Аралас түстер (қою қызыл және жасыл-
сары) 5—9 күнде көрініп, 12—16 күнде жойылады. Бүл мерзімдер көбінесе
тұрмыстық жарақат жағдайында болатын шағын қанталауға қатысты. Қатты
қанталаған жер мен гематомалардың қайтуына кейде апталар, тіпті айлар керек
болады.
Қанталау адамның тірі кезінде зақымданғанының басты көрсеткіші болып
табылады. Алайда оның адам өлгеннен кейін бірсыпыра уақыт бойы да түзілуі
мүмкін екенін ескеру керек. Мүндай қанталауды адамның тірі кезіндегіден
айыру оңай емес. Көпшілік жағдайда адамның тірі кезінде болған қанталау
ұлпаны қатпарлатып жібереді және онда ұйыған қан болады, ал өлгеннен кейін
қанталаған жағдайда жарақаттанған ұлпаға ұйымаған сұйық қанның сіңуі ерекше
көзге түседі. Адамның тірі кезінде қанталағанын маңайындағы ұлпаға жарақат
ісігінің, лимфа жолдарында және шеткі лимфа түйіндерінде эритроциттердің
болуы да дәлелдейді.
Тері мен шырышты қабықтың түгел бұзылып зақымдануы жарақат деп.
аталады. Бұл орайда көбінесе жапсарлас ұлпалар да жараланады. Егер жарақат.
дененің қайсыбір қуысына өтіп кетсе, ол өтпе жарақат деп аталады.
Егер жарақат тесігі дененің бүкіл зақымданған бөлігін көктей өтіп
кетіп, шыққан саңылауы болса, тесіп өткен жарақат пайда болады. Көбінесе оқ
жарақаты, кейде шанышқан және шаншып-кескен жарақаттар да көктейтесіп өткен
жарақат болып табылады. Жарақаттаған жолы едәуір үлкен болғанымен, шыққан
саңылауы жоқ жарақаттар тұйықжарақат деп аталады.
Жарақаттарды негізгі сот-медициналық топтау оларды зақымдаушы фактордың
сипаты бойынша бөлу болып табылады. Жарақаттардың үш тобы бар, олардың
өздері де зақымдаушы нәрсенің ерекшеліктеріне және жарақат салу әдісіне
қарай бірнеше түрлерге бөлінеді.
Бірінші топ — қатты доғал заттармен салынған жарақаттар; түрлері — а)
соғылған; ә) жырымдалған; б) соғылып-жырымдалған жарақаттар.
Екінші топ — өткір заттармен салынған жарақаттар; түрлері — а)
кесілген; ә) шаншылған; б) кесіпшаншылған; в) шабылған; г) аралап кесілген
жарақаттар.
Үшінші топ — атылатын қарумен салынған жарақаттар (оқ жарақаты);
түрлері — а) оқ; ә) бытыра; б) жарықшақ жарақаттары.
Бұлайша топтау жарақатқа сот-медицина диагнозын қойған кезде айқындаушы
рөл атқарады. Тәжірибе жүмыстарында кейде мылжаланған, паршаланған жарақат
деген және басқа да диагноздар қойылады. Мәселен, мылжаланған жарақат доғал
заттармен де, атылатын қарумен де салынуы мүмкін. Паршаланған жаракат
доғал, өткір затпен немесе атылатын қарумен салынуы ықтимал. Сондықтан бүл
терминдерді диагнозды тұжырымдаған кезде негізгі термин етіп қолдануға
болмайды, оларды қосымша терминдер түрінде: мысалы, жырымдалып паршаланған
жарақат, соғылып мылжаланған жарақат, т. т. деп пайдалану керек.
Жарақаттардың сот медицинасындағы маңызы зор. Олар зақымданудың басқа
түрлерінің бәріне қарағанда зақымдайтын қарудың сипаты және зақым келтіру
механизмі жөнінде жоғары дәрежеде ақпарат бере алады.
Зерттеудің алуан түрлі қосымша әдістерін қолдана отырып, жарақатты
дүрыс зерттеу зақым келтіруші заттың гашінін, мөлшері мен басқа да
ерекшеліктерін, әсіресе, оның дененің зақымдалған бөлігіне тікелей тиген
жерін дәлірек анықтауға мүмкіндік береді. Жарақаттың пшгіні мен көлеміне
оның шеттерінің алшақтауы нәтижесінде үңірейіп түруы едәуір дәрежеде әсер
етеді, ал оның үңіреюі жараның үзындығы мен созылмалы талшықтарының негізгі
шоғыры өтуінің теріге бағытталуы, бүлшық ет жиырылуы мен тіпті дененің
зақымданған бөлігінің зерттеу кезіндегі жағдайы арасындағы арақатынасқа
байланысты.
Тергеу тәжірибесі үшін жарақатты зерттеу өте маңызды мәселені —
зақымдау механизмі туралы мәселені шешуге мүмкіндік береді, өйткені бір
заттың өзімен сипаты жөнінен әр түрлі зақым келтіруте болады. Мысалы, үшкір
ауыр пы-шақпен оның қай бөлігімен және қандай әдіспен зақым келтірілетініне
байланысты жарақаттардың кесілгенін де, шаншып-кесілгенін де, шабылғанын
да, соғылғанын да анықтауға болады.
Жарақаттардың ерекшеліктерін зерттеу сарапшының зақымдайтын зат
қозғалысының бағытын, жарақат салған кезде осы затпен жасалған соққылардың
немесе қимылдардың ең аз санын анықтауына мүмкіндік береді. Жарақаттардың
шоғырлануы, олардың саны, тереңдігі, жарақаттандыратын зат қозғалысының
бағыты зақымдарды марқұмның өз қолымен салу мүмкін екендігі туралы мәселені
шешуге көмектеседі.
Жарақаттың тұрақты белгісі — қан ағу. Қанның жарақат төңірегіндегі тері
бетіне және жарақаттанған адамның киім-кешегіне ағу бағыты оның
жарақаттанған кезде қандай жағдайда болғанын: отырғанын, тұрғанын,
жатқанын, т. б. анықтау туралы мәселені шешуте мүмкіндік береді.
Сот-медицина тәжірибесінде жарақаттың салыну уақытын немесе мерзімін
анықтауға тура келеді. Бұл олардың жазылу дәрежесін зерттеу негізінде
жасалады. Жаралардың жазылу процесін негізгі үш кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезеңде жарақатта некроз (шіру) және қабыну бағытындағы
өзгерістер байқалады. Алайда некроздың морфологиялық белгілерін
жарақаттанғаннан кейін бірсыпыра уақыт өткеннен кейін аңғаруға болады. Оны
бұлшық ет ұлпасынан шамамен 6 сағаттан соң, ал тері мен шел клетчаткасынан
12—15 сағаттан кейін микроскоп арқылы көруге болады. Жарақаттағы некрозға
ұшыраған ұлпалар көлемі жарақат жиектеріндегі қан айналысының бүзылуы
есебінен әдетте алғашқы үш тәулікте көбейеді.
Қабынудың алғашқы көріністері жарақаттың ісінуі мен жарақат жиегіндегі
ұлпалардың лейкоциттік іркілуі немесе сіңуі болып табылады. 1—2 сағаттан
кейін-ақ қан тамырларында полиморфиялық-ядролық лейкоциттердің жарақат
жиегінде қата бастағаны байқалады. Содан соң лейкоциттік іркілуді арши
түсіп, тәулік соңына қарай ол айқын көріне бастайды. Некроздың іркілген
бөлігі айналасында лейкоциттік жиек пайда болады.
Жарақат бітуінің екінші кезеңі жарақат алынғаннан кейінгі 2—3 тәулікте
жаңадан дәнекер ұлпалар құрылуы және бет жағындағы эпителийдің ұлғаюы
түрінде біту процесінің дамуымен сипатталады. Жетілу ұлпаларының
қалыптасуы, негізінен алғанда, май клетчаткасында өтеді. Екінші кезең
жарақат бетін эпителийдің жабуымен аяқталады. Жарақаттың жабылу мерзімі әр
түрлі. Ол жарақаттың сипатымен, оның көлемімен, жарақат инфекциясының болу-
болмауымен, организмнің жалпы жағдайымен анықталады.
Жарақат бітуінің үшінші кезеңінде тыртық пайда болады. Сипап қарағанда
біршама жұмсақ тиетін жаңа тыртықтардың түсі қызғылт көкшіл көрінеді. Уақыт
өте келе, ол бозарып, қатая түседі. Микроскоппен зерттегенде тыртық
ұлпасында ұсақ тамырлар жүйесінің бірте-бірте жойылып, талшықты дәнекер
ұлпасының көбейе түскенін байқауға болады. 4—5 аптада, ал көбінесе 3—6
айдан кейін тыртық ұлпасында жұмсақ тадшықтар пайда болып, олардың саны
уақыт өткен сайын көбейе береді. Бастапқыда тыртықта жан болмайды, бірақ
кейіннен тыртық ұлпасында жүйке (нерв) талшықтарының өсуіне байланысты,
оған жан бітеді. 6 ай мерзімге дейінгі тыртықтарда дәнекер ұлпа ван Гизан
бойынша айналасындағы тері түсіне қарағанда ақшылтым түске боялады.
Тыртықтар құрылымында шамамен бір жыл ішінде елеулі өзгерістер байқалуы
мүмкін. 8—12 айдан кейін тыртық құрылымы онша өзгере қоймайды, сондықтан
оның қашан болғанын айту қиынға түседі. Сонымен жарақат алынғаннан кейін
сараптама неғұрлым ертерек жүргізілсе, зақымдану мерзімі соғұрлым дәлірек
айқындалуы мүмкін.
Сүйектің сынуы тері жарылған жағдайда ашық, ал сынған сүйек бетіндегі
тері бүтін қалғанда жабық болады. Сондай-ақ сынықтар тік және жанама
сынықтар болып бөлінеді. Егер соққы жасалған немесе жарақат салған зат
қысымы түскен жердегі сүйек сынса, ол тік сынық, ал күш түскен маңайдан
қиыстау жерден сынса, ол жанама сынық деп аталады.
Сүйектер онша иілгіш болмағандықтан, бірінші кезекте олар сүйек ұлпасы
созылған жерде зақымданады. Қысымды күш шоғырланған жерде сынық кейініректе
пайда болады, ал бұл жерде сүйек үлгіасының жаншылу белгілері айқын
аңғарылады.
Сүйектердің сыну белгісі бойынша жарақаттың түрі мен механизмін, зақым
келтірген заттың сипатын, оның әсер еткен күші мен бағытын анықтауға
болады.
Сот-медицина тұрғысынан алғанда бас сүйек жарылуының мәні зор. Олар:
шытынау, жіктерінің сөгілуі, жаншылған, атап айтқанда, сатыланған жарық,
тесікті, жарықшақты және сақина тәрізді жарық болып бөлінеді.
Шытынау әдетте сүйекті жарып өтеді және бас сүйектің түтас
табақшаларының бір-екеуін ғана қамтуы мүмкін. Шытынаудың пайда болу
механизмі үнемі бірдей бола бермейді. Ол доғал заттың тиюі немесе өткір
құралдың кіруі салдарынан сүйектің шытынауы нәтижесінде жасалады. Бұл
орайда шытынау бағыты әдетте жарақат салған кезде әрекет еткен күштің
бағытымен сәйкес келеді. Соққы неғұрлым қатты жасалса, олардың бағыттары
соғұрлым сәйкес болады. Дегенмен де бас сүйектің жекелеген бөліктерінің
мықтылығы бірдей болмайтындықтан, щытынау барлық уақытта түзу бола
бермейді. Шытынау көбінесе тарамдалып кетеді, бұл орайда соққы тиген жаққа
қарай тік бұрыш жасайды.
Бас сүйегінің жаншылып, қысылуы салдарынан, ал кейде соққы тиген
жағдайда сүйектің жарылуы себепті шытынау орын алуы мүмкін. Бұлайша шытынау
да жасалған соққы бағытында болады, бірақ оның бірқатар ерекшеліктері бар.
Оның сырт көрінісінің өзі ара тісі сияқты ирек-ирек болады.Оның орта тұсы
үңірейіп тұрады да, ол шет жақтарында жіңішкере береді. Кейде сыртқы күш
әсер еткен жерден сәл қиыстау жатқан сүйектің де шытынауы байқалады.
Мысалы, соққы тас төбеден тиген кезде желке сүйек қабығының көлденеңінен
шытынап кетуі мүмкін.
Бас сүйек жіктерінің сөгілуі шытынауға ұқсас және онымен үштасуы өте
жиі кездеседі.
Шағын аумақты доғал немесе үшкір затпен онша қатты соқпаған жағдайда
бас сүйек жанышталып жарылуы мүмкін, бүл орайда сүйек сынықтары бас сүйекке
кіріп кетеді, бірақ бір-бірімен және айналасындағы зақымданбаған
сүйектермен ажырап кетпейді. Кейбір жағдайда сүйек сынықтары сатыланып
орналасады. Оны сатыланып жарылу деп атайды.
Тесікті сынықтар көлденең кесіңдісі 9—16 шаршы см-ден аспайтын затпен
қатты соққанда пайда болады. Кейде мұндай сынықтар, әсіресе, бас сүйегінің
сыртқы бетінде соққы жасалған доғал зат бетінің немесе үшкір құрал мен
қарудың көлденең кесіндісінің пішіні мен көлеміне сәйкес болады. Бас сүйек
атылатын қарумен жараланған жағдайда тесікті сынықтар да көбінесе оқтың
пішіні мен көлемін едәуір дәл көрсетеді.
Бас сүйектің жарықшаңтанып жарылуьі қатты соғылған соққының салдарынан
болады. Ол өдетте салмақты доғал заттармен ұрғанда, көлік бөліктері
соққанда, биіктіктен құлағанда, сондай-ақ басты ауыр заттар, мысалы,
автомобиль доңғалағы басқанда орын алады. Бастан шағын доғал немесе өткір
затпен әлденеше рет соққанда да бас сүйегінің жарықшақтанып жарылуы мүмкін,
бірақ мүндай жағдайлар-да бастың жүмсақ тысында сол заттармен соққан
кездегі соққыларға тән жарақат көп болады.
Дененің басқа сүйектері мен қол-аяқтың сыну жағдайлары "Биіктіктен
құлау" және "Көлік жарақаттары" деген тақырыптарда баяндалады.
Сот-медицина тәжірибесінде буынның шықпасы мен сіңірдің созылуы сыныққа
қарағанда сирегірек кездеседі. Өлікке сараптама жасағанда олар әдетте басқа
жарақаттармен бірге ұшырасады. Шықпаның тікелей буынға жасалған әсер
нәтижесінде болуы сирек, ол көбінесе буындар байланыстырып тұратын сүйекке
күш түсуі салдарынан пайда болады. Күштің көбінесе тұтқа принципі бойынша
өсер ететіні мәлім. Буын шықпасының құлаған кезде немесе көлік жарақатында
неліктен жиірек кездесетіні осыдан-ақ түсінікті.
Сіңірдің созылуы немесе, дәлірек айтқанда, жыртылуы мен үзілуі жеке
күйінде немесе буынның шықпасымен бірге кездеседі. Олардың пайда болуы буын
шықпасына ұқсас.
Ішкі мүшелердің зақымдануы дене терісінің немесе соның астындағы
ұлпалардың жаралануымен — кіріп кеткен жарақаттармен байланысты болуы
мүмкін. Мүндай жағдайларда ішкі мүшелердің зақымдануы біртұтас жарақат
жолының бір бөлігі болып табылады және доғал, өткір заттардың немесе
атылатын қарудың әсеріне тән барлық белгілері болады.
Егер жаралайтын заттың ерекшеліктері, дененің зақымдалатын бөлігінің
анатомиялық құрылымы немесе киім-кешек пен басқа да нәрселердің
амортизациялағыш әрекеті нәтижесінде тері аман қалса, ішкі мүшелердің жабық
зақымдануы мүмкін. Оларға: қан құйылу, мүшелердің жырылып, үзіліп кетуі
және жаншылуы жатады.
Ішкі мүшелердің қабығы мен элементтеріне к,ан құйылуы дербес зақымдану
ретінде немесе көбінесе үзілумен және жаншылумен бірге кездеседі.
Ішкі мүшелердің үзілуі әлдебір ауыр затпен ұрғанда немесе қысқанда
тікелей күш түскен жерде орын алады. Ол өдетте көлік жарақатында, ауыр
заттар құлап, басып қалған кезде байқалады. Алайда ішкі мүшелердің біршама
шағын заттар, мысалы, таяқ тигенде, тіпті жұдырықпен ұрып, аяқпен тепкенде
де үзіліп кетуі мүмкін.
Ішкі мүшелердің үзілуіне сүйек сынуының себеп болуы сирек кездеспейді.
Мәселен, қабырғаның сынуы себепті өкпенің жаралануы, жамбас сүйектердің
сынықтарынан қуықтың тесілуі жиі байқалады. Дене қатты қозғалған жағдайда
да ішкі мүшелерге зақым келуі мүмкін. Бүл көлік жарақаты және биіктіктен
құлау кезінде болады.
Паренхималы мүшелерінің: бауырдың, талақтың, бүйректің, өкпенің
жыртылып кетуі мейлінше жиі кездеседі. Қуыс мүшелер: асқазан, ішек, қуық,
өсіресе олар толып тұрмаса, сирек жарылады.
Кейде іс-тәжірибелік сараптама жұмысында ішкі мүшелердің жаралану
салдарынан жарылуын өздігінен жарылу дейтіннен ажырату қажет болады.
Соңғысы патологиялық өзгерістер негізінде пайда болады, олардың көптеген
жағдайларда макроскопиялық және микроскопиялық зерттеу арқылы аңғарылуы
мүмкін. Көбінесе жүрек пен ірі қан тамырла-рының өздігінен жарылып кетуі
кездеседі.
Тікелей көп күш түскен жағдайда, негізінен, жаншылған кезде бүкіл мүше
немесе оның бір белігі қүрылымының толық бүзылып зақымдануы орын алады.
Мұндай зақымдану мылжалану деп аталады. Әдетте бүл көліктің доңғалағы басып
кеткенде, қүлаған нәрсе басып қалғанда орын алады. Бәрінен де паренхималы
мүшелер (бауыр, өкпе, талақ, бүйрек) оңай мылжаланады.
Дене бөліктерінің езілуі және бөлініп қалуы да сот медицинасы жиі
кездестіретін құбылыстар. Өте көп салмақпен қысқаін жағдайда езілу деп
аталатын зақымдану пайда болады. Дененің жекелеген мүшелерінің, тіпті бүкіл
дененің езілуі көлік жарақаты кезінде, денені ауыр заттар басып қалған
кезде, сондай-ақ станоктардың қозғалмалы тетіктері тигенде байқалады. Езілу
жұмсақ ұлпалар мен мүшелердің едәуір дәрежеде мылжалануымен, сүйектердің
ұсақ жарықшақтарға айналып бөлшектенуімен көзге түседі.
Онша қалың емес және қыры бар қатты да доғал зат, мысалы, рельспен
жүретін көліктің доңғалағы, аударылған автомашина қорабының қыры қатты
басқан жағдайда дене мүшесінің бөлініп немесе дененің бөлшектеліп қалуы да
кездеседі. Олар толық немесе жартылай бөлініп қалуы мүмкін. Соңғы жағдайда
дене мүшелері бір-бірімен сіңірлер, терінің мылжаланған кесінділері, қан
тамырлары арқылы жалғасып қалады.
Дене мүшелері езілу салдарынан ғана емее, сонымен қатар созылу
нәтижесінде, мысалы, дене мүшесі станоктардың, машиналардың айналып тұрған
тетіктеріне түсуі жағдайында да бөлініп қалуы мүмкін. Адамның аяғы немесе
денесі темір арқанның соққылап тұрған ілмегіне немесе зәкір шынжырына
ілініп қалған жағдайда да қол-аяқтың үзіліп кетуі мүмкін.
Қылмыскер өзінің қылмысын жасыру мақсатымен өлікті қасақана бөлшектеп
тастауы мүмкін. Дененің жарылыстар кезінде бөлшектеліп қалуы да жиі
кездеседі.
Тері жарақатының сипаты, оның жиектерінің ерекшеліктері, жарақаттың
беті және сүйектердің зақымдануы дененің немен жөне қалай бөлшектелгенін
анықтауға мүмкіндік береді.
МЕХАНИКАЛЫҚ ЖАРАҚАТТАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Жарақат салынған заттың түріне қарай, механикалық жарақаттардың бәрін
мынадай топтарға бөлуге болады:
1) доғал заттармен салынған жарақаттар;
2) өткір қарулармен салынған жарақаттар;
3) атылатын қарулармен салынған жа-рақаттар.
Шабуыл жасауга немесе қорғануға арналған қарулардан (атылатын немесе суық
қарулар) басқа өндірісте, құрылыста, тұрмыста қолданылатын құралдармен
(мысалы, балғамен, балтамен, т.б.), сондай-ақ қару да, құрал да деп
есептелмейтін басқа заттармен (мысалы, таяқпен, таспен, бөтелкемен, т.б.)
зақым келтірілуі мүмкін. Келтірілген зақымдарды дүрыс анықтау үшін ғана
емес, сонымен қатар қару түрін айқын анықтау үшін де бұл ұғымдарды білу
қажет, себебі, сарапшыға сол заттың қару екенін немесе қару еместігін
анықтау туралы сұрақ қойылуы мүмкін, өйткені атылатын және суық қаруды алып
жүруге, сақтауға, дайындауға немесе сатуға заң бойынша жаза қолданылады.
1. Доғал заттармен салынатын жарақаттар және олардың жалпы сипаттамасы
Сот-медицина тәжірибесінде алуан түрлі доғал заттармен зақымдау жиі, ал
доғал қарумен зақымдау сирегірек кездеседі. "Ондай қарулар кастет,
"закладка", қолшоқпар болуы мүмкін. Қарусыз адам жасайтын жарақаттар
көбінесе доғал заттармен салынатын жарақаттар сипатында болады. Жүріп келе
жатқан көліктен, машиналардың жүріп немесе айналып түрған бөлшектерінен
болатын, сондай-ақ ауыр заттар немесе құлаған нәрсе басып қалғанда,
биіктіктен немесе жазық жерде құлағанда болатын жарақаттар да осы
қарастырылып отырған зақымданулар тобына жатады. Өндіріс және спорт
жарақаттарынын көпшілігін де осы топқа жатқызуға болады. Жарақаттардың осы
түрлерінің бәрі кейде "жабық жарақат" деген атаумен біріктіріледі.
Доғал нәрселермен салынатын жарақаттар тобына жатқызылатын жарақат
салатын факторлар мен зақым келтіретін мән-жайлардың көп әрі алуан түрлі
болуына қарамастан, жарақат салу механизмдері онша көп емес. Адам денесінде
жара пайда болуына әкеп соғатын зақымдағыш заттың әсерінен болатын процесс
жарақат салу механизмі деп аталады., Жабық жарақат жағдайында оның
негізінен төрт механизмі: соғу, жаншу, созылу және қажау механизмдері
болады деп саналады. Ұлпалар мен мүшелердің бұзылуын (олардың қысылуы мен
созылуын) жарақат салу механизміне жатқызуға болмайды, өйткені олар жабық
жарақаттар салынатын әрбір жағдайда бұзыла беруі мүмкін.
Соғу. Қозғалып келе жатқан зат пен адам денесінің біршама қысқа уақытта
соғылысатын кезінде кенеттен болатын қатты итеріліс соққы деп аталады. Зат
пен дене жанасқан жерде алуан түрлі жарақаттар пайда болады, олардың сипаты
соққының күшімен және оның бағытымен (тура немесе басқаша бір бұрыш жасап
соғылуымен), соққы жасаған аумақтың пішінімен және көлемімен, киім-кешек
пен басқа да жамылғының болуымең және олардың ерекшеліктерімен, дененің
зақымданған бөлігінің анатомиялық қүрылысымен және басқа да бірсыпыра
факторлармен анықталады.
Соққы қатты болмаған жағдайда тырналу немесе қанталап кету орын алады. Ал
қатты тиген соққылар жара, Доғал затпен салынған жарақат. Беттің
сүиектердің сынуын, көп жері қанталап, жырылған (соққыдан ІШКІ мүшелердің
жырылуынан болған жарақаттар). және басқа да зақымданулар туғызады.
Соғылған жарақаттар әдетте дененің тері астында сүйек бар жерлеріне доғал
заттардың соғылып, сүйек пен соққы берген зат арасындағы жүмсақ ұлпалардың
жұқа қабатының жанышталуы салдарынан пайда болады. Олар көбінесе адамның
басына жасалады. Жарақат пішіні алуан түрлі және заттың соғылған бөлігінің
пішіні мен аумағына едәуір дәрежеде байланысты келеді. Соғылған
жарақаттардың көлемі дене үлпаларына зақымдағыш қару жанасқан жердің
ауқымымен анықталады. Жара жиектерінің диагностикалық маңызы зор. Әдетте
олар тегіс емес, дақты, қанталаған, жаншылған түрде болады, олардың
маңындағы үлпалардан біршама қатпарланып тұру жиі кездеседі. Жараның
түбінен неғұрлым мықты ұлпалардан түзілген дәнекер аңғарылады.
Доғал заттармен соққан жағдайда сүйектердің әр түрлі дәрежеде сынуы жиі
кездеседі. Мұндай зақымданулардың негізгі себебі майысудан сүйектің бұзылуы
және сүйек үлпасының қозғалуы болып табылады. Доғал заттардың әсерінен
болатын сынықтардың бәріне ортақ құбылыс — зақымданған сүйек шеттерінің
тегіс емес, кедір-бұдыр болуы.
Хирургияда соққы тигендегі жабық жарақаттар көбінесе соғылған жер деп
аталады. Сот-медицина сараптамасын жасаған жағдайда мүндай жалпылама
диагнозбен шектелмеу керек. Оның нақ қандай зақым алғанын ашып көрсеткен
жөн.
Соққыдаи шайқалу. Бет жағы жалпақ затпен едәуір қатты күшпен соққан
жағдайда тікелей әсер етілген жерге зақым келтірілуімен бірге бүкіл дене
немесе оның бөліктері де шайқалып, орнынан лықсып кетеді. Бұл орайда
негізінен ішкі мүшелер зардап шегеді.
Ішкі мүшелердің жеңіл дәрежеде шайқалып-лықсуы әдетте елеулі анатомиялық
өзгерістер туғызбайды, бірақ олардың қызметі бұзылуы ықтимал. Бұл жағынан
мидың шайқалуы ерекше назар аударуға лайық. Бұл — зақымданудың ерекше түрі,
ол жарақаттың және ол туғызған барынша тежелудің салдарынан орталық жүйке
(нерв) жүйесі қызметінің бұзылуы негізінде болады. Атап айтқанда, сана-
сезімнің бұзылуы ми жұмысының тежелуіне байланысты. Ми шайқалуында тамыр
соғуының (вадомотор) бұзылуына: қан тамырларының парезіне, көк тамырдың
(вена) тоқырауына және бас сүйегі ішінде қысымның артуына көп мән беріледі.
Содан кейін ми домбығып, ісуі мүмкін. Сот-медицина тәжірибесшде мидың қатты
шайқалып, адамның өліп кетуіне себепші болатын, солай бола тұрса да сойып
қарағанда елеулі анатомиялық өзгерістер аңғарылмайтын жағдайларда
кездеседі. Басқа бір реттерде ми тәрізді затқа қан қүйылғанын микроскоп
арқылы анықтауға болады. Алайда кейбір ғалымдар ми шайқалуынан өлгендерді
сойып қарағанда байқалатын петехиялық қан құйылуы тікелей жарақаттың
әсерінен емес, қайта көк тамырдың (вена) іркілуі салдарынан болады деп
санайды.
Кейде ми шайқалуымен қоса соққы тиген және соққыға қарсыласқан маңайда
қан қүйылу және ми тәрізді заттың мылжаланған түрінде шағын өзгерістер
болады. Бүл өзгерістерге мидың зақымдануы деген диагноз қойылады.
Ішкі мүшелердің ауыр дәрежеде шайқалу сипаты зақымданулардың пайда
болуына әкеп соғады. шікі мүшенің бекітілетін аппараты мен оның
айналасындағы клетчаткалардан, сондай-ақ мүшенің қабығы астында және
паренхимасында көптеген жерде қан қүйылуы, мүшені ұстастырып тұрған
сіңірлердің жыртылуы, үзілуі және жарылуы байқалады.
Соққы қатты тиіп, дене шайқалған жағдайда ішкі мүшелердің
жарылуы пайда болады. Әдетте, олар көп болады және бір-
біріне қосарласа орналасады.
Жаншылу. Соққыдан айырмашылығы, жаншылу жағдайында адам денесіне қарама-
қарсы екі жақтан әсер ететін екі күш түсуі керек. Көбіне олардың бірі
жаныштайтын бағытта қозғалып, екінші жағы қозғалмайды. Кейде жаншылу
қозғалыс үстіндегі екі зат арасында болады. Әдетте, жаныштайтын заттардың
шапшаңдығы көп емес, ал олардың адам денесімен жанасу уақыты соққы
кезіндегіге қарағанда едәуір көп болады. Сондықтан зақымданудың қаншалықты
ауыр әрі көлемді болуы, негізінен алғанда, заттың салмағымен және оның адам
денесінің зақымдалған бөлігімен жанасатын ауқымымен анықталады.
Жаншылу топырақ, үй құлаған және ауыр заттар басып қалған жағдайда зақым
жасалуының негізгі механизмі болып табылады. Жаншылу — көлік жарақаттары
механизмдерінің бірі.
Жалпақ та ауыр заттар жаныштаған жағдайда терінің бет жағында әдетте
жарақат болмайды немесе аздап қана зақымданады. Тек кейде терінің сүйек
сынықтарымен жарақаттанғаны, сондай-ақ жанышқан зат тікелей әсер еткен
жерде немесе аулақтау — сүйек шығыңқы түратын жерде басқа бір механизм —
созылу орын алады. Жаншылу кезінде бірінші кезекте сүйектер мен ішкі
мүшелер зақымданып, мүның өзі дененің жарақаттанған аймағы сипатының
бұзылуы мен өзгеруін туғызады.
Адамның тез өліп кетуіне әкеп соқпай, жұмсақ үлпалардың ұзақ уақыт бойы
жаншылуьг ауру белгілері жиынтығының (симптомокомплекс) дамуына әкеп соғады
және ол ұзақ жаныштау симптомы немесе жарақат токсикозы деп аталады.
Әдетте, бұл синдром зардап шегуші қираған үй астында, ауыр заттың,
опырылған топырақ астында ұзақ жатып қалған жағдайда асқынады. Алайда кейде
ұзақ уақыт қозғалмай жатып қалған жағдайда адамның өз денесінің ауырлығы да
осы патологиялық құбылысты туғызуға жеткілікті. Бұл орайда жергілікті
өзгерістер ерекше сипатты: жұмсақ ұлпалар өте домбыққан, ішінара шіріп, қан
сіңген болады. Жалпы құбылыс интоксикация түрінде өтіп, бүйректің қатты
жеткіліксіздігі бел алады, ал оған ирек өзекшелердің саңылауларын
миоглобиннің тығындап тастауы мен бүйректің қабықты қабаттарының
рефлекторлық спазмалары (түйілуі) себеп болады.
Созылу. Зақымданудың бүл механизмі мәні жөнінен жаныштауға тура қарама-
қарсы. Созылу жағдайында адам денесіне қатынасы жөнінен күш әсері
орталықтан тарайды. Созылу кезіндегі ең сипатты зақымдар жырымдалған
жаралар мен дене бөлімшелерінің жұлынуы болып табылады.
Жырымдалған жаралар сүйек сынықтарының теріні созып жіберуінен және доғал
заттармен өте туралап немесе дене бетіне жанасатын етіп соққан жағдайда
пайда болады. Бұл жаралар негізінен сүйектер сынған маңайда немесе дене
бөліктерінің толық немесе жартылай жұлынған жерлерінің жиектеріне
шоғырланады. Жырымдалған жаралар доғал заттармен соғылған маңайда
шоғырланған жағдайда олардың бастапқы жағында көбінесе соғылу белгілері
болады. Мүндай жағдайда ол жараларды соғылып жырымдалған жаралар деген
дұрыс. Адамның немесе жануарлардың тістеп салған жаралары да соғылып-
жырымдалған жаралар тобына жатқызылады.
Жырымдалған жаралар жиектері жалбыраған сызық түрінде немесе Г тәрізді
болады. Соғылған жаралар сияқты, олар да тегіс, бірақ аздап кедір-бүдырлы
болуы мүмкін. Соғылған жаралардан айырмашылығы, жырымдалған жаралардың
жиектерінде мылжаланған, қанталаған жерлер болмайды, өйткені олар созылуға
емес, соққы мен жаншылуға тән белгілер.
Үйкелу. Егер жарақаттайтын зат адамның денесіне жанасып, оған тиіп
қозғалса немесе, керісінше, дене әлдебір заттың бетімен сырғанаса,
үйкелістен зақымдану пайда болады. Үйкелістен әдетте дененің бет жағы
жараланады, тырналады, жарақат терең болмайды, кейде тері сыдырылады.
Кейбір жағдайда зақымданудың неғүрлым терең, астындағы сүйектерді де
қамтитын түрлері — сүйектердің "сыдырылуы" немесе "жырылуы" байқалады.
Мәселен, бұл денені көлік құралдарының үзақ сүйреткен жағдайында кездеседі.
Сондай-ақ зақымданудың жекелеген түрлерінің бір-бірімен араласып жатуы да
кездеседі. Мүның өзі кейбір жағдайда сараптама жүргізуді тым қиындатып
жібереді.
2.Өткір заттармен жасалатын зақымдар.
Өткір заттарды шабатын, кесетін, кесетін-тесетін, тесетін, аралап кесетін.
Шабатын заттармен жарақатқа оның тереңдігі мен маңындағы сүйектің
зақымдалуы тән. Тері зақымдалуының түрі шапқыш заттың зақымдаушы бөлігіне
байланысты болады, мәселен, балта жүзінің ортасымен жасалса, жара ұзынша
келген шеттері тегіс және екі жақ шеті өткір болады: балта ұшымен ұрғанда
жара бір жағы П тәрізді , екінші жағы үшкір ұшбұрыш тәрізді болып
келеді; шапқыш зат өткір бұрыш жасап жанай тисе жара жапырақ тәрізді
болады. Сүйек зақымданғанда берілген қаруға сәйкес зақым пайда болады. Бұл
жағдайдың тергеу жүргізуге көмегі зор.
Кескіш заттарда өткір жүзі болады, онымен денеге қысым түсіріп сырғытқанда
кесілген жара пайда болады. Жараның шеті тегіс, ұштары үшкір болады,
шетінде жаншылу болмайды. Қару бағыты өзгергенде қосымша тілімдер пайда
болады. Сүйек зақымдануы беткей сырылуы ретінде болады. Кесілген жаралардың
орналасуы әртүрлі. Жара адамның өз қолымен жасалса ол көбіне білектің ішкі
бетінде , мойынның алдыңғы бетінде орналасады және олар көбіне параллель
орналасқан беткей жаралар.
Кесілген-тесілген жараларға оның жалпақтығынан тереңдігінің басым болуы
тән. Оның тереңдігі қару ұзындығына және зақымның денеде орналасу жеріне
байланысты, мысалы, құрсақ қуысына терең енуі алдыңғы қабырғасының ығысуына
байланысты. Кесетін-тесетін заттың бір жағы қалыңырақ келсе жараның тұйық
ұшынан қиғаш кететін үзікшелер орналасады. Қаруды денеден суырып алғанда
қосымша жарақаттар пайда болуы мүмкін, ол жараның формасын тағы да
өзгертеді.
3. Адам денесінің бөліктерімен салынатын жарақаттар
Қаруланбаған адамның өз денесі бөліктерімен салатын жарақаттары тұрмыстық
жанжалдарда жиі кездеседі. Қолмен, тырнақпен, жұдырықпен, алақанмен
(жайылған және қырымен) салынатын жарақаттар, адам денесінің бөліктерін
жаншу, шашты қолмен жұлу, қолмен буындарды бұрап шығару бірініпі орын
алады. Аяқпен (өкшемен) және тістеп салынатын жарақаттар да аз кездеспейді.
Сот-медицина сараптамасының тәжірибесінде дененің басқа мүшелерімен:
баспен, тіземен, шынтақпен, жіліншікпен соғу әлдеқайда сирек кездеседі.
Қолмен жарақаттау. Дененің кейбір бөліктерін: мойынды, иықты, белді, т.б.
саусақтармен қысқанда ол жерлер дөңгелек немесе сопақ болып қанталайды. Бас
бармақ қысқан жағында — бір, қалған саусақтар жағында кейде бір-бірімен
үштасып жататын бірнеше жер қанталап тұрады. Қанталаған жерде тырнақтың
жарты ай сияқты ізі қалатын жағдайлар да кездеседі. Тырнақтар жылыстаған
реттерде бір немесе қосарласқан бірнеше ұзын тырнақ ізі қалады. Саусақпен
шымшығанда жартылай дөңгелек немесе сопақша пішінде қосарлас қанталаған жер
пайда болады. Табиғи саңылауларға (ауызға, танауға, жыныс мушесі
саңылауына, көтен ішекке, т.б.) саусақ тыққанда жұмсақ ұлпалардың жырылуы
мүмкін. Көз аңғарына саусақ тығып, көз алмасын суырып алған оқиғалар да
болған.
Әдетте, алақанның жалпағымен соғу ешқандай объективті белгілер
қалдырмайды. Алақанның қырымен, әсіресе желке жақтан үру әлдеқайда қауіпті.
Мүндай соққылар елеулі зардаптарға: омыртқалардың сынуы мен жүлынның
зақымдануына ұшыратуы мүмкін.
Жұдырықпен соққы көбінесе бетке, мойынның алқым, кеуденің алдыңғы жағына
және ішке жасалады. Баста қанталаған, кейде тырналған жерлер пайда болады.
Тікелей тері астына жақын орналасқан шығыңқы сүйек маңында — қабақта, көз
аңғарының төменгі жағында, бет сүйегінде, астыңғы жақта соғылған жара пайда
болуы мүмкін. Ауыздан соққан жағдайда еріндердің шырышты қабықтарында
тістерден жырылу немесе соғылып-жыртылған жарақаттардың салынуы өте жиі
кездеседі. Жұдырықпен қатты соққан жағдайда мұрын, бет сүйектері мен
төменгі жақ сүйегінің, тістің зақымдануы ықтимал. Бастан тиген соққылар
кейде мидың, көбінесе жеңіл болса да шайқалуын туғызады. Мойынның алқым
жағынан жұдырықпен соққан жағдайда кеңірдек шеміршектерінің сынуы жиі
кездеседі. Кеудеден және іштен соғылған соққылар қабырғалар мен төс
сүйегінің сынуына, тіпті іш қуысы мүшелерінің жарылуын туғызуы мүмкін. Сот-
медицина тәжірибесінде мойынның алдыңғы қырынан, төс етегінен жүдырықпен
соққаннан кейін адамның өліп кеткен оқиғалары да кездескен.
Аяқпен жарақаттау. Егер жәбірленуші тұрған немесе отырған болса, аяқпен
соққы әдетте оның аяқтарына, жыныс мүшелері маңайына және ішінің төменгі
жағына жасалады. Кейде бір-бірімен ұласып жататын ауқымды қанталаған жерлер
пайда болады. Қанталаған жердің пішіні тепкен кездегі аяқкиімнің тиген
түсын бейнелеуі мумкін. Әсіресе, жығылған адамға аяқпен таптап, ауыр зақым
келтірілуі ықтимал. Бүл орайда қабырғалардың, омыртқалардың, төс сүйегінің
көп жерден сынғаны, ішкі мүшелердің жарылғаны, сондай-ақ жабық түрдегі бас
сүйек-ми жарақаттары байқалады.
Тіспен жарақаттау. Адамның тістеп салатын жарақаттары ерекше жарақаттар
болып табылады. Адам әр түрлі жағдайда тістеп жарақаттауы, оны қылмыскер
де, одан жәбір шегуші де жасауы мүмкін. Тістегеннен бір-біріне қарама-қарсы
доға тәрізді із қалады және жарақаттар саңылау тәрізді, жұлдыз тәрізді
немесе қисық пішінді болады. Жасалуы жағынан олар соғылған-жырымдалған
жараларға жатады. Кейде тістелген жерде тек тырналған және қанталаған
орындар ғана қалады. Қатты тістеген жағдайда дененің шығыңқы тұрған шағын
бөліктері (құлақ қалқаны, мұрын, саусақ) толық тістеп алынуы мүмкін.
Тістегеннен қалған іздер кейде тістеген адамды анықтау мақсатымен жасалатын
дәрігерлік-криминалистік сараптаманың объектісі бола да алады.
4. Доғал заттармен жөне қарулармен салынатын
жарақаттардың ерекшеліктері
Доғал заттармен соққы жасалған жағдайда жарақат салушы заттардың
ерекшеліктерін көрсететін алуан түрлі зақымдаулар пайда болады. Ең алдымен,
соққы жасайтын беті көлемінің мәні бар, оның көлемі дененің зақымдалған
бөлігінен немесе, дәлірек айтңанда, зат пен адам денесінің түйіскен жерінен
үлкен немесе кіші болуы мүмкін. Сонымен бірге соғылатьш жағының пішіні:
жалпақ, сфералық, цилиндр пішінінде болуы да елеулі рөл атқарады.
Жарақаттың сипатына доғал-қырлы заттардың қырлары, бұдырлары және бұрыштары
(шығыңқы жерлері) болуы да зор әсер етеді.
Сонымен, сырттан соғылатын доғал заттардың мынадай негізгі түрлері
болады: 1) улкен жалпақ зат (тақтай, тақтатас, т.б.); 2) бетінің ерекше
сипаты бар үлкен зат (кір тасы, домалақ тас); 3) цилиндр тәрізді зат (ұзын
және енді емес заттар — таяқ, сүймен, жұмыр білік); 4) бұдыр қырлары бар
ұзын зат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I.Кіріспе :
Механикалық зақымданудың жалпы сипаттамасы.
II.Негізгі бөлім :
1) Доғал заттармен салынатын жарақаттар және олардың жалпы сипаттамасы.
2) Өткір заттардан болатын жарақаттар.
3) Адам денесінің бөліктерімен салынатын жарақаттар.
4) Доғал заттармен жөне қарулармен салынатын.
жарақаттардың ерекшеліктері.
5) Құлаған кезде зақымдану.
6) Спорт жарақаты.
III.Қорытынды:
1) Зақымданудың адамның тірі кезінде немесе өлгеннен кейін болғанын
анықтау.
2) Механикалық зақымданудан өлу себептері.
1. Зақымданудың жалпы сипаттамасы
Тұтас дененің (ұлпаның, мүшенің) болмашы сызат түсуінен бастап толық
езіліп-жаншылуы мен бөлшектеліп қалуына дейінгі қандай да болсын бұзылуы
зақымдану деп аталады. Зақымдану дененің анатомиялық тұтастығын бұзбай-ақ,
жұмыс істеуін нашарлатуы мүмкін. Бұған жүйкенің ұзақ уақыт қысылып,
кейіннен оның сал, қояншық ауруларына ұласуы мысал бола алады.
Күнделікті тіршілікте кейбір зақымдану түрлері өте сирек кездеседі, ал
басқа бір түрлері халықтың бірдей топтары арасында белгілі бір жағдайларда
жиі аңғарылып тұрады. Еңбек және тұрмыс жағдайлары ұқсас адамдарда
біртектес жарақаттардың қайталанып отыруы медицина тілінде жарақаттану
(травматизм) деп аталады.
Жарақаттану мынадай түрлерге бөлінеді:
Өндірісте (өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында) жарақаттану;
Көлікте (автомобиль, темір жол, су көлігі, әуе көлігі) жарақаттану;
Көшеде жарақаттану (адамдардың көшеде құлап қалуынан, құлаған
заттардың соғуынан, т. б. зақымдану);
4. Тұрмыстық жарақаттану (тұрмыста кездейсоқ себептерден зақымдану:
баспалдақтан құлау, түрмыстағы қолданылатын заттардан зақым алу, т. б.
немесе төбелес, кісі өлтірушілік, өзін-өзі өлтірушілік және т. б. кезінде
қасақана жасалатын зақымдар);
5. Әскери қызметшілердің соғыс кезіндегі және бейбіт кездегі
жарақаттары болып табылатын әскери жарақаттану;
6. Спортпен айналысқан кездегі спорт жарақаттары.
Жарақаттанудың әрбір түрінің өз ерекшеліктері болады, олар оқиғалардың мән-
жайларына ғана емес, келтірілген зақымдардың сипатына да байланысты.
Мәселен, өндірісте жарақаттанғанда — жаралану, көшеде — сынық, спортта
соғып алу мен сіңірдің созылуы сияқты түрлері көбірек орын алады.
Сот-медицина тәжірибесінде оқиғалардың мән-жайы, әсіресе, тергеу
басталған кезде көбінесе беймәлім болып қалады. Сондықтан қалай
зақымданғандығын және зақымдардың сипаты мен ерекшеліктері бойынша олардың
жасалған мерзімдерін анықтаудың зор маңызы бар.
Сот-медицина травматологиясының негізгі міндеттерінің бірі —
зақымдардың сипаты негізінде жарақат салынғандағы құралды анықтау. Әсіресе
әр түрлі доғал заттармен немесе құлау салдарынан соғылып жарақаттанған
жағдайларда зақымдалудың себебі мен қалай болғанын анықтау өте қиынға.
Сондықтан соққының күші мен шапшаңдық мөлшерін қолдана отырып, дененің
эксперименталдық зақымдануын зерттеу мен алынған зақымдардың морфологиясын
кейіннен зерттеудің маңызы зор. Эксперименталдық зақымдану Морфологиясын
күнделікті өмірде кездесетін ұқсас зақымдармен салыстыру сот
травматологиясы мәселелерін шешуге көмектеседі.
Мәселен, сот медицинасының мамандары мөлшерленген динамикалық және
статикалық күш түсіру жағдайында бас сүйегі мен омыртқалардың зақымдануын
модельдеу жөнінен кешенді түрде көп жүмыс жүргізді. Бұл жұмысқа олармен
бірге травматологтар, анатомдар, физиологтар, спорт және авиация
медицинасының мамандары, инженерлер мен математиктер қатысты. Денені
автомашина басып кеткенде немесе соғып кеткен кезде автомобиль кабинасы
ішінде, сондай-ақ жазық жерге құлаған жағдайда баспен соғылған кезде
алынатын жарақат сияқты бас сүйегі мен омыртқалар зақымдануының бірқатар
модельдері жасалды. Бүл әдістемелер соғылысу шапшаңдығына, соққылардың
күшіне, пайда болатын салмаққа, бастың және соғылысатын беттерінің
серпімділік қасиеттеріне (қалпына келу коэффициенті) қарап, қозғалып келе
жатқан дененің басы мен омыртқасының зақымдануьш туғызады.
Эксперименттер жұмысқа қатысушылар құрастырған арнаулы стенд-
құрылғылардың көмегімен биоманекендерде (өліктерде) жүргізіледі. Зерттеудің
морфологиялық әдістерімен қоса, эксперименттерде антропометриялық және
рентгенологиялық әдістер, киноға шапшаң түсіру, тензометрия, пайда болатын
салмақты анықтау қолданылды.
Зерттеушілер әсер ететін күштердің нақты ауқымы мен пайда болатын
зақымдардың (сызаттардың, жаралардың, сынықтардың, атап айтқанда, бас сүйек
шытынауының шоғырлануы мен бағыттарының және т. б. ) ерекшеліктері
арасындағы белгілі бір заңдылықтарды анықтайды. Ашылған заңдылықтар
аңғарылған зақымданулар бойынша, соның ішінде бас сүйек сынықтарының
ерекшеліктері бойынша жарақат механизмі мен әсер ететін күштердің ауқымын
іс жүзінде анықтауға мүмкіндік береді.
Эксперименттер барысында бас сүйегінің, омыртқаның динамикалық және
статикалық күшіне төзімділік шектерін анықтайды. Мысалы, бастың маңдай-
еңбек маңының жалпақ та қатты сыртына соғылған соққылар 370 килограмнан
астам соққы күші жағдайында бас сүйегін сындырып жібереді, ал желке жақтан
нақ сондай соққы жасалған кезде мүндай сынықтар 540 килограмнан асатын күш
әсерінен пайда болады екен.
Бас алға қарай барынша — 90—115° еңкейіп, салмағы 90— 140 кг болған
жағдайда Св — Т4 деңгейінде дене омыртқаларының сығылып зақымданғаны және
қылқанаралық сіңірдің үзіліп кеткені байқалды. Омыртқаның бұл арадағы
зақымдануының күшеюі бастың салмағы мен еңкею бұрышы артқан жағдайда өсе
түскен.
Біздің зерттеулеріміз жаңа ғылым — жекелеген ұлпалар мен мүшелердің әр
түрлі динамикалық және статикалық күш түсуіне төзімділік данасын зерттейтін
материалдардың биологиялық қарсылығы ғылыммен тығыз байланысты. Сонымен
бірге бұл зерттеулер жарақаттардан қорғану құралдарын (бекітілетін
қайыстар, қорғаныш шлемдерін, жұмсақ астарлар және т. б. ) жасауға да көп
көмектеседі. Сот-медицина травматологиясындағы модель жасаудың сот
медицинасы үшін де, бірқатар клиникалық пәндер: травматология,
нейрохирургия, авиация мен спорт медицинасы үшін де зор маңызы бар екенін
атап көрсеткен жөн.
Механикалық жарақаттар салдарынан жырылу, қанталау, жаралану, шығып
кету, сыну, мүшелердің үзілуі, жаншылу және дененің бөлшектелуі пайда болуы
мүмкін.
Шырышты қабықтар эпидермисі немесе эпителийі түтастығының бұзылуы,
кейде терінің бүртікті қабатының зақымдануы жырылу деп аталады. Жырылу
бүкіл теріге тереңдеп енбей, бетін ғана зақымдайды. Жырылған жағдайда
эпидермистің толық сыдырылып түспей, терінің тиісті қабатымен байланысты
жалбырап, көптеген жерінің жарылуы жиі кездеседі. Ұзынша жіңішке жырылған
жері тырналу деп аталады. Жырылудан сақтану кезінде қалың киім киюдің зор
мөні бар, өйткені жарақат аз түседі.
Көптеген реттерде жырылған жерден қан шықпайды, тек бүртікті қабат
зақымданған жағдайда ғана жырылған жердің бетінде кішкене қан тамшылары
пайда болады. Бірнеше сағаттан қейін жырылған жердің беткі жағы кеуіп,
қоңыр қабық жабады да, ол тері бетінен біршама шығып түрады. Осы қабықтың
астынан зақымдалмаған тері жағынан эпителий өсе бастайды да, соның өсуіне
қарай қабық біртіндеп түсе береді, бұл орайда оның бөлініп түсуі шет
жағынан басталады. Жырылған жерді эпителий толық жапқан кезде қабық түтел
түсіп, оның орнында қызғылтым-көкшіл түсті сызат қалады. Бірсыпыра уақыт
өткен соң бүл сызат та жойылып кетеді.
Жырылудың жазылу мерзімі зақым келтірілген уақытты анықтауға мүмкіндік
береді. Жырылған жердің жазылу кезін төрт кезеңге бөлуге болады: 1.
Жырылған жердің тереңдігі зақымдалмаған тері деңгейінен төмен жатқан
жағдайда жырылған кезден қабық пайда болғанға дейінгі кезең. Бұл кезең
зақымданғаннан кейін шамамен 12 сағатқа созылады. 2. Кеуіп үлгірген жырық
бейнебір тез біте бастағандай болып, жан-жағындағы тері деңгейімен теңеседі
де, сонан соң одан көтеріліп тұрады. Бүл кезең жарақат алынған кезден
бастап 12 сағаттан 24 сағатқа дейін, кейде 48 сағатқа дейін созылады. 3.
Эпителийдің өсу сатысы 4—5 күнде басталып, 7—12 күнге қарай қабықтың
түсуімен аяқталады. 4. Соңғы саты түскен қабық орнында қалатын тыртықтың
біртіндеп жойылуымен сипатталады; ол жарақат алынғаннан кейінгі 7—15 күнде
аяқталады.
Келтірілген цифрлар жырықтардың жазылу мерзімінің едәуір ауытқып
отыратындығын, мұның өзі жас шамасына, организмнің жай-күйіне, жырылудың
жойылуына, ауқымына және т. т. байланысты екенін көрсетеді.
Жырылудың сот-медициналық маңызы өте зор. Біріншіден, ол әрқашанда қай
жерге күш салу керек екенін көрсетеді және кейде зорлық жасаудың бірден-бір
сыртқы белгісі болып табылады. Сондықтан жапсарлас жатқан үлпаларды мүқият
зерттеу керек, олардан гематома, тіпті сүйектің сынуы мен ішкі мүшелердің
үзілуі де табылуы мүмкін. Екіншіден, жырық жазылуының жоғарыда сипатталған
ерекшеліктері оның мерзімін анықтауға мүмкіндік береді. Үшіншіден, жырылу
пішініне қарап, зақымдайтын заттың қасиеттері мен соққының бағытын айтуға
болады. Мысалы, адам тырнақтарының жыруы әдетте жарты ай сияқты ойық
болады, ұзын жолақты жырылу сүйреткен кезде пайда болады, ал пойыз басып
кеткенде кең тілік түрінде ауқымды жырық қалады. Алайда зақымдайтын бір
заттың өзі пішіні мен ауқымы әр түрлі жырық салуы мүмкін. Демек, жырықтың
белгілі бір затпен салынғаны туралы қорытындыны жырылу мөлшері мен пішіні
зақымдайтын заттың ерекшеліктерін бейнелейтін реттерде ғана жасауға болады.
Сондай-ақ сызат түсірген заттың бөлшектерін (ағаш жаңқаларын, темір жолда
жарақат алғанда тас көмірдің немесе тастың үгіндісін, т. б. ) табудың зор
маңызы бар. Төртіншіден, жырылудың шоғырлануы оқиға сипатын анықтаған кезде
маңызды. Мысалы, мойындағы жарты ай сияқты жырықтар мойынды қолмен
буындырғанын дәлелдейді, ал жыныс мүшелері маңайына және санның ішкі жағына
түскен сызаттар зорлауға әрекет жасалғанын көрсете алады және т. т.
Қанталау соққы тиген немесе қатты қысқан жерде тамырлардың жарылуы
салдарынан кейіннен шел клетчаткасына немесе тереңірек жатқан ұлпаларға қан
құйылуынан пайда болады. Құйылған қан тері шгінен көрініп, оны көгілдір
қызыл немесе көк түске бояйды ("көгерген жер"). Қанталау кейде терінің
дақтануына ұласады.
Қанталаған жерде көп кешікпей оның айналасындағы ұлпалар
оксигемоглобиннен оттегін алып, қалпына келтірілген гемоглобин түзейді,
сөйтіп ол қанталаған жерге қоңыр рең береді. Содан соң үйыған қанның
элементтері ыдырайды. Бұл орайда гемоглобин ыдырай бастайды да, ол белокқа
(глобин) және құрамында темір бар бояулы затқа (гемотин) бөлінеді.
Молекуладан темір гемотині бөлініп шыққан кезде билирубин яғни түсі сарғыш
өт пигменттерінің бірі түзіледі. Билирубин тотыққан кезде биливердин, яғни
өттің жасыл түсті екінші бір пигменті түзіледі.
Гемоглобин молекуласы басқа жолмен де ыдырауы мүмкін. Мысалы, торлы-
эндотелийлі жүйеде гемоглобин вердогемоглобинге (жасыл түсті) айналады, ол
оңай тотықтанып, темірін жоғалтады, сөйтіп, биливердин түзеді. Соңғысы
қалпына келе отырып, билирубин береді.
Демек, қанталаған жердің түсі жасыл болуы биливердиннің, ал сарысы —
билирубиннің түзілуіне байланысты. Билирубиннің тотықтануы мен оның
биливердинге көшуі, сол сияқты билирубин түзілуіне сәйкес биливердиннің
қалпына келуі біртіндеп болатындығына байланысты қанталаған жер өңірінің
екі, тіпті үш түсті болуы да мүмкін. Мәселен, қанталаған жердің ортасы
кейде көкшіл-жасыл, ал айналасы сарғыш болады.
Қанталаудың сот-медициналық маңызы мынада: ол неге баса назар аударуды,
зорлықтың сипатын және жарақат алынған мерзімді көрсетеді.
Қанталаған жер соққы жасалған жерді үнемі көрсете бермейді, кейде
қанның зақымданған жерден алысырақ ағып барып үйыған жері қанталап кетуі
мүмкін. Мысалы, бас жарылған кезде қан көз шарасының клетчаткасына жиналып,
төменгі және жоғарғы қабақты көгертеді ("көзілдірік"). Кеңсірік пен қас
маңайына соққы тиген жағдайда көз қабағы қанталайды, бұл қанның клетчатка
арқылы төмен қарай ағуына байланысты.
Қанталаған жердің пішіні зақымдайтын нәрсенің пішініне, мөселен,
таяқпен, арқанмен зақымдаған кезде түзу және тұзақ тәрізді қанталағандық
сияқты үнемі сәйкес келе бермейді. Әдетте, қанталаған жердің ауқымы мен
пішіні де жарақат салынған нәрсенің ерекшеліктерін көрсетпейді.
Кейде қанталаудың пішіні мен шоғырлануы зорлық сипатын көрсетуі мүмкін.
Мысалы, иықтағы бір деңгейде орналасқан, бірбірінен белгілі бір қашықтықта
көрінетін бірнеше дөңгелек қанталаған жер иықты саусақтармен
сығымдағандықтан пайда болады.
Қанталау мерзімі олардың түсі бойынша анықталады. Жақында қанталаған
жердің бастапқыда көбінесе көкшіл қызғылт болатын түсі 4—10 күннен кейін
жойылып кетеді; ал жасыл немесе сары түс қосылған қою қызыл түс 3—8 күнде
айқын көрінеді де, 8—12 күнде таралады. Аралас түстер (қою қызыл және жасыл-
сары) 5—9 күнде көрініп, 12—16 күнде жойылады. Бүл мерзімдер көбінесе
тұрмыстық жарақат жағдайында болатын шағын қанталауға қатысты. Қатты
қанталаған жер мен гематомалардың қайтуына кейде апталар, тіпті айлар керек
болады.
Қанталау адамның тірі кезінде зақымданғанының басты көрсеткіші болып
табылады. Алайда оның адам өлгеннен кейін бірсыпыра уақыт бойы да түзілуі
мүмкін екенін ескеру керек. Мүндай қанталауды адамның тірі кезіндегіден
айыру оңай емес. Көпшілік жағдайда адамның тірі кезінде болған қанталау
ұлпаны қатпарлатып жібереді және онда ұйыған қан болады, ал өлгеннен кейін
қанталаған жағдайда жарақаттанған ұлпаға ұйымаған сұйық қанның сіңуі ерекше
көзге түседі. Адамның тірі кезінде қанталағанын маңайындағы ұлпаға жарақат
ісігінің, лимфа жолдарында және шеткі лимфа түйіндерінде эритроциттердің
болуы да дәлелдейді.
Тері мен шырышты қабықтың түгел бұзылып зақымдануы жарақат деп.
аталады. Бұл орайда көбінесе жапсарлас ұлпалар да жараланады. Егер жарақат.
дененің қайсыбір қуысына өтіп кетсе, ол өтпе жарақат деп аталады.
Егер жарақат тесігі дененің бүкіл зақымданған бөлігін көктей өтіп
кетіп, шыққан саңылауы болса, тесіп өткен жарақат пайда болады. Көбінесе оқ
жарақаты, кейде шанышқан және шаншып-кескен жарақаттар да көктейтесіп өткен
жарақат болып табылады. Жарақаттаған жолы едәуір үлкен болғанымен, шыққан
саңылауы жоқ жарақаттар тұйықжарақат деп аталады.
Жарақаттарды негізгі сот-медициналық топтау оларды зақымдаушы фактордың
сипаты бойынша бөлу болып табылады. Жарақаттардың үш тобы бар, олардың
өздері де зақымдаушы нәрсенің ерекшеліктеріне және жарақат салу әдісіне
қарай бірнеше түрлерге бөлінеді.
Бірінші топ — қатты доғал заттармен салынған жарақаттар; түрлері — а)
соғылған; ә) жырымдалған; б) соғылып-жырымдалған жарақаттар.
Екінші топ — өткір заттармен салынған жарақаттар; түрлері — а)
кесілген; ә) шаншылған; б) кесіпшаншылған; в) шабылған; г) аралап кесілген
жарақаттар.
Үшінші топ — атылатын қарумен салынған жарақаттар (оқ жарақаты);
түрлері — а) оқ; ә) бытыра; б) жарықшақ жарақаттары.
Бұлайша топтау жарақатқа сот-медицина диагнозын қойған кезде айқындаушы
рөл атқарады. Тәжірибе жүмыстарында кейде мылжаланған, паршаланған жарақат
деген және басқа да диагноздар қойылады. Мәселен, мылжаланған жарақат доғал
заттармен де, атылатын қарумен де салынуы мүмкін. Паршаланған жаракат
доғал, өткір затпен немесе атылатын қарумен салынуы ықтимал. Сондықтан бүл
терминдерді диагнозды тұжырымдаған кезде негізгі термин етіп қолдануға
болмайды, оларды қосымша терминдер түрінде: мысалы, жырымдалып паршаланған
жарақат, соғылып мылжаланған жарақат, т. т. деп пайдалану керек.
Жарақаттардың сот медицинасындағы маңызы зор. Олар зақымданудың басқа
түрлерінің бәріне қарағанда зақымдайтын қарудың сипаты және зақым келтіру
механизмі жөнінде жоғары дәрежеде ақпарат бере алады.
Зерттеудің алуан түрлі қосымша әдістерін қолдана отырып, жарақатты
дүрыс зерттеу зақым келтіруші заттың гашінін, мөлшері мен басқа да
ерекшеліктерін, әсіресе, оның дененің зақымдалған бөлігіне тікелей тиген
жерін дәлірек анықтауға мүмкіндік береді. Жарақаттың пшгіні мен көлеміне
оның шеттерінің алшақтауы нәтижесінде үңірейіп түруы едәуір дәрежеде әсер
етеді, ал оның үңіреюі жараның үзындығы мен созылмалы талшықтарының негізгі
шоғыры өтуінің теріге бағытталуы, бүлшық ет жиырылуы мен тіпті дененің
зақымданған бөлігінің зерттеу кезіндегі жағдайы арасындағы арақатынасқа
байланысты.
Тергеу тәжірибесі үшін жарақатты зерттеу өте маңызды мәселені —
зақымдау механизмі туралы мәселені шешуге мүмкіндік береді, өйткені бір
заттың өзімен сипаты жөнінен әр түрлі зақым келтіруте болады. Мысалы, үшкір
ауыр пы-шақпен оның қай бөлігімен және қандай әдіспен зақым келтірілетініне
байланысты жарақаттардың кесілгенін де, шаншып-кесілгенін де, шабылғанын
да, соғылғанын да анықтауға болады.
Жарақаттардың ерекшеліктерін зерттеу сарапшының зақымдайтын зат
қозғалысының бағытын, жарақат салған кезде осы затпен жасалған соққылардың
немесе қимылдардың ең аз санын анықтауына мүмкіндік береді. Жарақаттардың
шоғырлануы, олардың саны, тереңдігі, жарақаттандыратын зат қозғалысының
бағыты зақымдарды марқұмның өз қолымен салу мүмкін екендігі туралы мәселені
шешуге көмектеседі.
Жарақаттың тұрақты белгісі — қан ағу. Қанның жарақат төңірегіндегі тері
бетіне және жарақаттанған адамның киім-кешегіне ағу бағыты оның
жарақаттанған кезде қандай жағдайда болғанын: отырғанын, тұрғанын,
жатқанын, т. б. анықтау туралы мәселені шешуте мүмкіндік береді.
Сот-медицина тәжірибесінде жарақаттың салыну уақытын немесе мерзімін
анықтауға тура келеді. Бұл олардың жазылу дәрежесін зерттеу негізінде
жасалады. Жаралардың жазылу процесін негізгі үш кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезеңде жарақатта некроз (шіру) және қабыну бағытындағы
өзгерістер байқалады. Алайда некроздың морфологиялық белгілерін
жарақаттанғаннан кейін бірсыпыра уақыт өткеннен кейін аңғаруға болады. Оны
бұлшық ет ұлпасынан шамамен 6 сағаттан соң, ал тері мен шел клетчаткасынан
12—15 сағаттан кейін микроскоп арқылы көруге болады. Жарақаттағы некрозға
ұшыраған ұлпалар көлемі жарақат жиектеріндегі қан айналысының бүзылуы
есебінен әдетте алғашқы үш тәулікте көбейеді.
Қабынудың алғашқы көріністері жарақаттың ісінуі мен жарақат жиегіндегі
ұлпалардың лейкоциттік іркілуі немесе сіңуі болып табылады. 1—2 сағаттан
кейін-ақ қан тамырларында полиморфиялық-ядролық лейкоциттердің жарақат
жиегінде қата бастағаны байқалады. Содан соң лейкоциттік іркілуді арши
түсіп, тәулік соңына қарай ол айқын көріне бастайды. Некроздың іркілген
бөлігі айналасында лейкоциттік жиек пайда болады.
Жарақат бітуінің екінші кезеңі жарақат алынғаннан кейінгі 2—3 тәулікте
жаңадан дәнекер ұлпалар құрылуы және бет жағындағы эпителийдің ұлғаюы
түрінде біту процесінің дамуымен сипатталады. Жетілу ұлпаларының
қалыптасуы, негізінен алғанда, май клетчаткасында өтеді. Екінші кезең
жарақат бетін эпителийдің жабуымен аяқталады. Жарақаттың жабылу мерзімі әр
түрлі. Ол жарақаттың сипатымен, оның көлемімен, жарақат инфекциясының болу-
болмауымен, организмнің жалпы жағдайымен анықталады.
Жарақат бітуінің үшінші кезеңінде тыртық пайда болады. Сипап қарағанда
біршама жұмсақ тиетін жаңа тыртықтардың түсі қызғылт көкшіл көрінеді. Уақыт
өте келе, ол бозарып, қатая түседі. Микроскоппен зерттегенде тыртық
ұлпасында ұсақ тамырлар жүйесінің бірте-бірте жойылып, талшықты дәнекер
ұлпасының көбейе түскенін байқауға болады. 4—5 аптада, ал көбінесе 3—6
айдан кейін тыртық ұлпасында жұмсақ тадшықтар пайда болып, олардың саны
уақыт өткен сайын көбейе береді. Бастапқыда тыртықта жан болмайды, бірақ
кейіннен тыртық ұлпасында жүйке (нерв) талшықтарының өсуіне байланысты,
оған жан бітеді. 6 ай мерзімге дейінгі тыртықтарда дәнекер ұлпа ван Гизан
бойынша айналасындағы тері түсіне қарағанда ақшылтым түске боялады.
Тыртықтар құрылымында шамамен бір жыл ішінде елеулі өзгерістер байқалуы
мүмкін. 8—12 айдан кейін тыртық құрылымы онша өзгере қоймайды, сондықтан
оның қашан болғанын айту қиынға түседі. Сонымен жарақат алынғаннан кейін
сараптама неғұрлым ертерек жүргізілсе, зақымдану мерзімі соғұрлым дәлірек
айқындалуы мүмкін.
Сүйектің сынуы тері жарылған жағдайда ашық, ал сынған сүйек бетіндегі
тері бүтін қалғанда жабық болады. Сондай-ақ сынықтар тік және жанама
сынықтар болып бөлінеді. Егер соққы жасалған немесе жарақат салған зат
қысымы түскен жердегі сүйек сынса, ол тік сынық, ал күш түскен маңайдан
қиыстау жерден сынса, ол жанама сынық деп аталады.
Сүйектер онша иілгіш болмағандықтан, бірінші кезекте олар сүйек ұлпасы
созылған жерде зақымданады. Қысымды күш шоғырланған жерде сынық кейініректе
пайда болады, ал бұл жерде сүйек үлгіасының жаншылу белгілері айқын
аңғарылады.
Сүйектердің сыну белгісі бойынша жарақаттың түрі мен механизмін, зақым
келтірген заттың сипатын, оның әсер еткен күші мен бағытын анықтауға
болады.
Сот-медицина тұрғысынан алғанда бас сүйек жарылуының мәні зор. Олар:
шытынау, жіктерінің сөгілуі, жаншылған, атап айтқанда, сатыланған жарық,
тесікті, жарықшақты және сақина тәрізді жарық болып бөлінеді.
Шытынау әдетте сүйекті жарып өтеді және бас сүйектің түтас
табақшаларының бір-екеуін ғана қамтуы мүмкін. Шытынаудың пайда болу
механизмі үнемі бірдей бола бермейді. Ол доғал заттың тиюі немесе өткір
құралдың кіруі салдарынан сүйектің шытынауы нәтижесінде жасалады. Бұл
орайда шытынау бағыты әдетте жарақат салған кезде әрекет еткен күштің
бағытымен сәйкес келеді. Соққы неғұрлым қатты жасалса, олардың бағыттары
соғұрлым сәйкес болады. Дегенмен де бас сүйектің жекелеген бөліктерінің
мықтылығы бірдей болмайтындықтан, щытынау барлық уақытта түзу бола
бермейді. Шытынау көбінесе тарамдалып кетеді, бұл орайда соққы тиген жаққа
қарай тік бұрыш жасайды.
Бас сүйегінің жаншылып, қысылуы салдарынан, ал кейде соққы тиген
жағдайда сүйектің жарылуы себепті шытынау орын алуы мүмкін. Бұлайша шытынау
да жасалған соққы бағытында болады, бірақ оның бірқатар ерекшеліктері бар.
Оның сырт көрінісінің өзі ара тісі сияқты ирек-ирек болады.Оның орта тұсы
үңірейіп тұрады да, ол шет жақтарында жіңішкере береді. Кейде сыртқы күш
әсер еткен жерден сәл қиыстау жатқан сүйектің де шытынауы байқалады.
Мысалы, соққы тас төбеден тиген кезде желке сүйек қабығының көлденеңінен
шытынап кетуі мүмкін.
Бас сүйек жіктерінің сөгілуі шытынауға ұқсас және онымен үштасуы өте
жиі кездеседі.
Шағын аумақты доғал немесе үшкір затпен онша қатты соқпаған жағдайда
бас сүйек жанышталып жарылуы мүмкін, бүл орайда сүйек сынықтары бас сүйекке
кіріп кетеді, бірақ бір-бірімен және айналасындағы зақымданбаған
сүйектермен ажырап кетпейді. Кейбір жағдайда сүйек сынықтары сатыланып
орналасады. Оны сатыланып жарылу деп атайды.
Тесікті сынықтар көлденең кесіңдісі 9—16 шаршы см-ден аспайтын затпен
қатты соққанда пайда болады. Кейде мұндай сынықтар, әсіресе, бас сүйегінің
сыртқы бетінде соққы жасалған доғал зат бетінің немесе үшкір құрал мен
қарудың көлденең кесіндісінің пішіні мен көлеміне сәйкес болады. Бас сүйек
атылатын қарумен жараланған жағдайда тесікті сынықтар да көбінесе оқтың
пішіні мен көлемін едәуір дәл көрсетеді.
Бас сүйектің жарықшаңтанып жарылуьі қатты соғылған соққының салдарынан
болады. Ол өдетте салмақты доғал заттармен ұрғанда, көлік бөліктері
соққанда, биіктіктен құлағанда, сондай-ақ басты ауыр заттар, мысалы,
автомобиль доңғалағы басқанда орын алады. Бастан шағын доғал немесе өткір
затпен әлденеше рет соққанда да бас сүйегінің жарықшақтанып жарылуы мүмкін,
бірақ мүндай жағдайлар-да бастың жүмсақ тысында сол заттармен соққан
кездегі соққыларға тән жарақат көп болады.
Дененің басқа сүйектері мен қол-аяқтың сыну жағдайлары "Биіктіктен
құлау" және "Көлік жарақаттары" деген тақырыптарда баяндалады.
Сот-медицина тәжірибесінде буынның шықпасы мен сіңірдің созылуы сыныққа
қарағанда сирегірек кездеседі. Өлікке сараптама жасағанда олар әдетте басқа
жарақаттармен бірге ұшырасады. Шықпаның тікелей буынға жасалған әсер
нәтижесінде болуы сирек, ол көбінесе буындар байланыстырып тұратын сүйекке
күш түсуі салдарынан пайда болады. Күштің көбінесе тұтқа принципі бойынша
өсер ететіні мәлім. Буын шықпасының құлаған кезде немесе көлік жарақатында
неліктен жиірек кездесетіні осыдан-ақ түсінікті.
Сіңірдің созылуы немесе, дәлірек айтқанда, жыртылуы мен үзілуі жеке
күйінде немесе буынның шықпасымен бірге кездеседі. Олардың пайда болуы буын
шықпасына ұқсас.
Ішкі мүшелердің зақымдануы дене терісінің немесе соның астындағы
ұлпалардың жаралануымен — кіріп кеткен жарақаттармен байланысты болуы
мүмкін. Мүндай жағдайларда ішкі мүшелердің зақымдануы біртұтас жарақат
жолының бір бөлігі болып табылады және доғал, өткір заттардың немесе
атылатын қарудың әсеріне тән барлық белгілері болады.
Егер жаралайтын заттың ерекшеліктері, дененің зақымдалатын бөлігінің
анатомиялық құрылымы немесе киім-кешек пен басқа да нәрселердің
амортизациялағыш әрекеті нәтижесінде тері аман қалса, ішкі мүшелердің жабық
зақымдануы мүмкін. Оларға: қан құйылу, мүшелердің жырылып, үзіліп кетуі
және жаншылуы жатады.
Ішкі мүшелердің қабығы мен элементтеріне к,ан құйылуы дербес зақымдану
ретінде немесе көбінесе үзілумен және жаншылумен бірге кездеседі.
Ішкі мүшелердің үзілуі әлдебір ауыр затпен ұрғанда немесе қысқанда
тікелей күш түскен жерде орын алады. Ол өдетте көлік жарақатында, ауыр
заттар құлап, басып қалған кезде байқалады. Алайда ішкі мүшелердің біршама
шағын заттар, мысалы, таяқ тигенде, тіпті жұдырықпен ұрып, аяқпен тепкенде
де үзіліп кетуі мүмкін.
Ішкі мүшелердің үзілуіне сүйек сынуының себеп болуы сирек кездеспейді.
Мәселен, қабырғаның сынуы себепті өкпенің жаралануы, жамбас сүйектердің
сынықтарынан қуықтың тесілуі жиі байқалады. Дене қатты қозғалған жағдайда
да ішкі мүшелерге зақым келуі мүмкін. Бүл көлік жарақаты және биіктіктен
құлау кезінде болады.
Паренхималы мүшелерінің: бауырдың, талақтың, бүйректің, өкпенің
жыртылып кетуі мейлінше жиі кездеседі. Қуыс мүшелер: асқазан, ішек, қуық,
өсіресе олар толып тұрмаса, сирек жарылады.
Кейде іс-тәжірибелік сараптама жұмысында ішкі мүшелердің жаралану
салдарынан жарылуын өздігінен жарылу дейтіннен ажырату қажет болады.
Соңғысы патологиялық өзгерістер негізінде пайда болады, олардың көптеген
жағдайларда макроскопиялық және микроскопиялық зерттеу арқылы аңғарылуы
мүмкін. Көбінесе жүрек пен ірі қан тамырла-рының өздігінен жарылып кетуі
кездеседі.
Тікелей көп күш түскен жағдайда, негізінен, жаншылған кезде бүкіл мүше
немесе оның бір белігі қүрылымының толық бүзылып зақымдануы орын алады.
Мұндай зақымдану мылжалану деп аталады. Әдетте бүл көліктің доңғалағы басып
кеткенде, қүлаған нәрсе басып қалғанда орын алады. Бәрінен де паренхималы
мүшелер (бауыр, өкпе, талақ, бүйрек) оңай мылжаланады.
Дене бөліктерінің езілуі және бөлініп қалуы да сот медицинасы жиі
кездестіретін құбылыстар. Өте көп салмақпен қысқаін жағдайда езілу деп
аталатын зақымдану пайда болады. Дененің жекелеген мүшелерінің, тіпті бүкіл
дененің езілуі көлік жарақаты кезінде, денені ауыр заттар басып қалған
кезде, сондай-ақ станоктардың қозғалмалы тетіктері тигенде байқалады. Езілу
жұмсақ ұлпалар мен мүшелердің едәуір дәрежеде мылжалануымен, сүйектердің
ұсақ жарықшақтарға айналып бөлшектенуімен көзге түседі.
Онша қалың емес және қыры бар қатты да доғал зат, мысалы, рельспен
жүретін көліктің доңғалағы, аударылған автомашина қорабының қыры қатты
басқан жағдайда дене мүшесінің бөлініп немесе дененің бөлшектеліп қалуы да
кездеседі. Олар толық немесе жартылай бөлініп қалуы мүмкін. Соңғы жағдайда
дене мүшелері бір-бірімен сіңірлер, терінің мылжаланған кесінділері, қан
тамырлары арқылы жалғасып қалады.
Дене мүшелері езілу салдарынан ғана емее, сонымен қатар созылу
нәтижесінде, мысалы, дене мүшесі станоктардың, машиналардың айналып тұрған
тетіктеріне түсуі жағдайында да бөлініп қалуы мүмкін. Адамның аяғы немесе
денесі темір арқанның соққылап тұрған ілмегіне немесе зәкір шынжырына
ілініп қалған жағдайда да қол-аяқтың үзіліп кетуі мүмкін.
Қылмыскер өзінің қылмысын жасыру мақсатымен өлікті қасақана бөлшектеп
тастауы мүмкін. Дененің жарылыстар кезінде бөлшектеліп қалуы да жиі
кездеседі.
Тері жарақатының сипаты, оның жиектерінің ерекшеліктері, жарақаттың
беті және сүйектердің зақымдануы дененің немен жөне қалай бөлшектелгенін
анықтауға мүмкіндік береді.
МЕХАНИКАЛЫҚ ЖАРАҚАТТАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Жарақат салынған заттың түріне қарай, механикалық жарақаттардың бәрін
мынадай топтарға бөлуге болады:
1) доғал заттармен салынған жарақаттар;
2) өткір қарулармен салынған жарақаттар;
3) атылатын қарулармен салынған жа-рақаттар.
Шабуыл жасауга немесе қорғануға арналған қарулардан (атылатын немесе суық
қарулар) басқа өндірісте, құрылыста, тұрмыста қолданылатын құралдармен
(мысалы, балғамен, балтамен, т.б.), сондай-ақ қару да, құрал да деп
есептелмейтін басқа заттармен (мысалы, таяқпен, таспен, бөтелкемен, т.б.)
зақым келтірілуі мүмкін. Келтірілген зақымдарды дүрыс анықтау үшін ғана
емес, сонымен қатар қару түрін айқын анықтау үшін де бұл ұғымдарды білу
қажет, себебі, сарапшыға сол заттың қару екенін немесе қару еместігін
анықтау туралы сұрақ қойылуы мүмкін, өйткені атылатын және суық қаруды алып
жүруге, сақтауға, дайындауға немесе сатуға заң бойынша жаза қолданылады.
1. Доғал заттармен салынатын жарақаттар және олардың жалпы сипаттамасы
Сот-медицина тәжірибесінде алуан түрлі доғал заттармен зақымдау жиі, ал
доғал қарумен зақымдау сирегірек кездеседі. "Ондай қарулар кастет,
"закладка", қолшоқпар болуы мүмкін. Қарусыз адам жасайтын жарақаттар
көбінесе доғал заттармен салынатын жарақаттар сипатында болады. Жүріп келе
жатқан көліктен, машиналардың жүріп немесе айналып түрған бөлшектерінен
болатын, сондай-ақ ауыр заттар немесе құлаған нәрсе басып қалғанда,
биіктіктен немесе жазық жерде құлағанда болатын жарақаттар да осы
қарастырылып отырған зақымданулар тобына жатады. Өндіріс және спорт
жарақаттарынын көпшілігін де осы топқа жатқызуға болады. Жарақаттардың осы
түрлерінің бәрі кейде "жабық жарақат" деген атаумен біріктіріледі.
Доғал нәрселермен салынатын жарақаттар тобына жатқызылатын жарақат
салатын факторлар мен зақым келтіретін мән-жайлардың көп әрі алуан түрлі
болуына қарамастан, жарақат салу механизмдері онша көп емес. Адам денесінде
жара пайда болуына әкеп соғатын зақымдағыш заттың әсерінен болатын процесс
жарақат салу механизмі деп аталады., Жабық жарақат жағдайында оның
негізінен төрт механизмі: соғу, жаншу, созылу және қажау механизмдері
болады деп саналады. Ұлпалар мен мүшелердің бұзылуын (олардың қысылуы мен
созылуын) жарақат салу механизміне жатқызуға болмайды, өйткені олар жабық
жарақаттар салынатын әрбір жағдайда бұзыла беруі мүмкін.
Соғу. Қозғалып келе жатқан зат пен адам денесінің біршама қысқа уақытта
соғылысатын кезінде кенеттен болатын қатты итеріліс соққы деп аталады. Зат
пен дене жанасқан жерде алуан түрлі жарақаттар пайда болады, олардың сипаты
соққының күшімен және оның бағытымен (тура немесе басқаша бір бұрыш жасап
соғылуымен), соққы жасаған аумақтың пішінімен және көлемімен, киім-кешек
пен басқа да жамылғының болуымең және олардың ерекшеліктерімен, дененің
зақымданған бөлігінің анатомиялық қүрылысымен және басқа да бірсыпыра
факторлармен анықталады.
Соққы қатты болмаған жағдайда тырналу немесе қанталап кету орын алады. Ал
қатты тиген соққылар жара, Доғал затпен салынған жарақат. Беттің
сүиектердің сынуын, көп жері қанталап, жырылған (соққыдан ІШКІ мүшелердің
жырылуынан болған жарақаттар). және басқа да зақымданулар туғызады.
Соғылған жарақаттар әдетте дененің тері астында сүйек бар жерлеріне доғал
заттардың соғылып, сүйек пен соққы берген зат арасындағы жүмсақ ұлпалардың
жұқа қабатының жанышталуы салдарынан пайда болады. Олар көбінесе адамның
басына жасалады. Жарақат пішіні алуан түрлі және заттың соғылған бөлігінің
пішіні мен аумағына едәуір дәрежеде байланысты келеді. Соғылған
жарақаттардың көлемі дене үлпаларына зақымдағыш қару жанасқан жердің
ауқымымен анықталады. Жара жиектерінің диагностикалық маңызы зор. Әдетте
олар тегіс емес, дақты, қанталаған, жаншылған түрде болады, олардың
маңындағы үлпалардан біршама қатпарланып тұру жиі кездеседі. Жараның
түбінен неғұрлым мықты ұлпалардан түзілген дәнекер аңғарылады.
Доғал заттармен соққан жағдайда сүйектердің әр түрлі дәрежеде сынуы жиі
кездеседі. Мұндай зақымданулардың негізгі себебі майысудан сүйектің бұзылуы
және сүйек үлпасының қозғалуы болып табылады. Доғал заттардың әсерінен
болатын сынықтардың бәріне ортақ құбылыс — зақымданған сүйек шеттерінің
тегіс емес, кедір-бұдыр болуы.
Хирургияда соққы тигендегі жабық жарақаттар көбінесе соғылған жер деп
аталады. Сот-медицина сараптамасын жасаған жағдайда мүндай жалпылама
диагнозбен шектелмеу керек. Оның нақ қандай зақым алғанын ашып көрсеткен
жөн.
Соққыдаи шайқалу. Бет жағы жалпақ затпен едәуір қатты күшпен соққан
жағдайда тікелей әсер етілген жерге зақым келтірілуімен бірге бүкіл дене
немесе оның бөліктері де шайқалып, орнынан лықсып кетеді. Бұл орайда
негізінен ішкі мүшелер зардап шегеді.
Ішкі мүшелердің жеңіл дәрежеде шайқалып-лықсуы әдетте елеулі анатомиялық
өзгерістер туғызбайды, бірақ олардың қызметі бұзылуы ықтимал. Бұл жағынан
мидың шайқалуы ерекше назар аударуға лайық. Бұл — зақымданудың ерекше түрі,
ол жарақаттың және ол туғызған барынша тежелудің салдарынан орталық жүйке
(нерв) жүйесі қызметінің бұзылуы негізінде болады. Атап айтқанда, сана-
сезімнің бұзылуы ми жұмысының тежелуіне байланысты. Ми шайқалуында тамыр
соғуының (вадомотор) бұзылуына: қан тамырларының парезіне, көк тамырдың
(вена) тоқырауына және бас сүйегі ішінде қысымның артуына көп мән беріледі.
Содан кейін ми домбығып, ісуі мүмкін. Сот-медицина тәжірибесшде мидың қатты
шайқалып, адамның өліп кетуіне себепші болатын, солай бола тұрса да сойып
қарағанда елеулі анатомиялық өзгерістер аңғарылмайтын жағдайларда
кездеседі. Басқа бір реттерде ми тәрізді затқа қан қүйылғанын микроскоп
арқылы анықтауға болады. Алайда кейбір ғалымдар ми шайқалуынан өлгендерді
сойып қарағанда байқалатын петехиялық қан құйылуы тікелей жарақаттың
әсерінен емес, қайта көк тамырдың (вена) іркілуі салдарынан болады деп
санайды.
Кейде ми шайқалуымен қоса соққы тиген және соққыға қарсыласқан маңайда
қан қүйылу және ми тәрізді заттың мылжаланған түрінде шағын өзгерістер
болады. Бүл өзгерістерге мидың зақымдануы деген диагноз қойылады.
Ішкі мүшелердің ауыр дәрежеде шайқалу сипаты зақымданулардың пайда
болуына әкеп соғады. шікі мүшенің бекітілетін аппараты мен оның
айналасындағы клетчаткалардан, сондай-ақ мүшенің қабығы астында және
паренхимасында көптеген жерде қан қүйылуы, мүшені ұстастырып тұрған
сіңірлердің жыртылуы, үзілуі және жарылуы байқалады.
Соққы қатты тиіп, дене шайқалған жағдайда ішкі мүшелердің
жарылуы пайда болады. Әдетте, олар көп болады және бір-
біріне қосарласа орналасады.
Жаншылу. Соққыдан айырмашылығы, жаншылу жағдайында адам денесіне қарама-
қарсы екі жақтан әсер ететін екі күш түсуі керек. Көбіне олардың бірі
жаныштайтын бағытта қозғалып, екінші жағы қозғалмайды. Кейде жаншылу
қозғалыс үстіндегі екі зат арасында болады. Әдетте, жаныштайтын заттардың
шапшаңдығы көп емес, ал олардың адам денесімен жанасу уақыты соққы
кезіндегіге қарағанда едәуір көп болады. Сондықтан зақымданудың қаншалықты
ауыр әрі көлемді болуы, негізінен алғанда, заттың салмағымен және оның адам
денесінің зақымдалған бөлігімен жанасатын ауқымымен анықталады.
Жаншылу топырақ, үй құлаған және ауыр заттар басып қалған жағдайда зақым
жасалуының негізгі механизмі болып табылады. Жаншылу — көлік жарақаттары
механизмдерінің бірі.
Жалпақ та ауыр заттар жаныштаған жағдайда терінің бет жағында әдетте
жарақат болмайды немесе аздап қана зақымданады. Тек кейде терінің сүйек
сынықтарымен жарақаттанғаны, сондай-ақ жанышқан зат тікелей әсер еткен
жерде немесе аулақтау — сүйек шығыңқы түратын жерде басқа бір механизм —
созылу орын алады. Жаншылу кезінде бірінші кезекте сүйектер мен ішкі
мүшелер зақымданып, мүның өзі дененің жарақаттанған аймағы сипатының
бұзылуы мен өзгеруін туғызады.
Адамның тез өліп кетуіне әкеп соқпай, жұмсақ үлпалардың ұзақ уақыт бойы
жаншылуьг ауру белгілері жиынтығының (симптомокомплекс) дамуына әкеп соғады
және ол ұзақ жаныштау симптомы немесе жарақат токсикозы деп аталады.
Әдетте, бұл синдром зардап шегуші қираған үй астында, ауыр заттың,
опырылған топырақ астында ұзақ жатып қалған жағдайда асқынады. Алайда кейде
ұзақ уақыт қозғалмай жатып қалған жағдайда адамның өз денесінің ауырлығы да
осы патологиялық құбылысты туғызуға жеткілікті. Бұл орайда жергілікті
өзгерістер ерекше сипатты: жұмсақ ұлпалар өте домбыққан, ішінара шіріп, қан
сіңген болады. Жалпы құбылыс интоксикация түрінде өтіп, бүйректің қатты
жеткіліксіздігі бел алады, ал оған ирек өзекшелердің саңылауларын
миоглобиннің тығындап тастауы мен бүйректің қабықты қабаттарының
рефлекторлық спазмалары (түйілуі) себеп болады.
Созылу. Зақымданудың бүл механизмі мәні жөнінен жаныштауға тура қарама-
қарсы. Созылу жағдайында адам денесіне қатынасы жөнінен күш әсері
орталықтан тарайды. Созылу кезіндегі ең сипатты зақымдар жырымдалған
жаралар мен дене бөлімшелерінің жұлынуы болып табылады.
Жырымдалған жаралар сүйек сынықтарының теріні созып жіберуінен және доғал
заттармен өте туралап немесе дене бетіне жанасатын етіп соққан жағдайда
пайда болады. Бұл жаралар негізінен сүйектер сынған маңайда немесе дене
бөліктерінің толық немесе жартылай жұлынған жерлерінің жиектеріне
шоғырланады. Жырымдалған жаралар доғал заттармен соғылған маңайда
шоғырланған жағдайда олардың бастапқы жағында көбінесе соғылу белгілері
болады. Мүндай жағдайда ол жараларды соғылып жырымдалған жаралар деген
дұрыс. Адамның немесе жануарлардың тістеп салған жаралары да соғылып-
жырымдалған жаралар тобына жатқызылады.
Жырымдалған жаралар жиектері жалбыраған сызық түрінде немесе Г тәрізді
болады. Соғылған жаралар сияқты, олар да тегіс, бірақ аздап кедір-бүдырлы
болуы мүмкін. Соғылған жаралардан айырмашылығы, жырымдалған жаралардың
жиектерінде мылжаланған, қанталаған жерлер болмайды, өйткені олар созылуға
емес, соққы мен жаншылуға тән белгілер.
Үйкелу. Егер жарақаттайтын зат адамның денесіне жанасып, оған тиіп
қозғалса немесе, керісінше, дене әлдебір заттың бетімен сырғанаса,
үйкелістен зақымдану пайда болады. Үйкелістен әдетте дененің бет жағы
жараланады, тырналады, жарақат терең болмайды, кейде тері сыдырылады.
Кейбір жағдайда зақымданудың неғүрлым терең, астындағы сүйектерді де
қамтитын түрлері — сүйектердің "сыдырылуы" немесе "жырылуы" байқалады.
Мәселен, бұл денені көлік құралдарының үзақ сүйреткен жағдайында кездеседі.
Сондай-ақ зақымданудың жекелеген түрлерінің бір-бірімен араласып жатуы да
кездеседі. Мүның өзі кейбір жағдайда сараптама жүргізуді тым қиындатып
жібереді.
2.Өткір заттармен жасалатын зақымдар.
Өткір заттарды шабатын, кесетін, кесетін-тесетін, тесетін, аралап кесетін.
Шабатын заттармен жарақатқа оның тереңдігі мен маңындағы сүйектің
зақымдалуы тән. Тері зақымдалуының түрі шапқыш заттың зақымдаушы бөлігіне
байланысты болады, мәселен, балта жүзінің ортасымен жасалса, жара ұзынша
келген шеттері тегіс және екі жақ шеті өткір болады: балта ұшымен ұрғанда
жара бір жағы П тәрізді , екінші жағы үшкір ұшбұрыш тәрізді болып
келеді; шапқыш зат өткір бұрыш жасап жанай тисе жара жапырақ тәрізді
болады. Сүйек зақымданғанда берілген қаруға сәйкес зақым пайда болады. Бұл
жағдайдың тергеу жүргізуге көмегі зор.
Кескіш заттарда өткір жүзі болады, онымен денеге қысым түсіріп сырғытқанда
кесілген жара пайда болады. Жараның шеті тегіс, ұштары үшкір болады,
шетінде жаншылу болмайды. Қару бағыты өзгергенде қосымша тілімдер пайда
болады. Сүйек зақымдануы беткей сырылуы ретінде болады. Кесілген жаралардың
орналасуы әртүрлі. Жара адамның өз қолымен жасалса ол көбіне білектің ішкі
бетінде , мойынның алдыңғы бетінде орналасады және олар көбіне параллель
орналасқан беткей жаралар.
Кесілген-тесілген жараларға оның жалпақтығынан тереңдігінің басым болуы
тән. Оның тереңдігі қару ұзындығына және зақымның денеде орналасу жеріне
байланысты, мысалы, құрсақ қуысына терең енуі алдыңғы қабырғасының ығысуына
байланысты. Кесетін-тесетін заттың бір жағы қалыңырақ келсе жараның тұйық
ұшынан қиғаш кететін үзікшелер орналасады. Қаруды денеден суырып алғанда
қосымша жарақаттар пайда болуы мүмкін, ол жараның формасын тағы да
өзгертеді.
3. Адам денесінің бөліктерімен салынатын жарақаттар
Қаруланбаған адамның өз денесі бөліктерімен салатын жарақаттары тұрмыстық
жанжалдарда жиі кездеседі. Қолмен, тырнақпен, жұдырықпен, алақанмен
(жайылған және қырымен) салынатын жарақаттар, адам денесінің бөліктерін
жаншу, шашты қолмен жұлу, қолмен буындарды бұрап шығару бірініпі орын
алады. Аяқпен (өкшемен) және тістеп салынатын жарақаттар да аз кездеспейді.
Сот-медицина сараптамасының тәжірибесінде дененің басқа мүшелерімен:
баспен, тіземен, шынтақпен, жіліншікпен соғу әлдеқайда сирек кездеседі.
Қолмен жарақаттау. Дененің кейбір бөліктерін: мойынды, иықты, белді, т.б.
саусақтармен қысқанда ол жерлер дөңгелек немесе сопақ болып қанталайды. Бас
бармақ қысқан жағында — бір, қалған саусақтар жағында кейде бір-бірімен
үштасып жататын бірнеше жер қанталап тұрады. Қанталаған жерде тырнақтың
жарты ай сияқты ізі қалатын жағдайлар да кездеседі. Тырнақтар жылыстаған
реттерде бір немесе қосарласқан бірнеше ұзын тырнақ ізі қалады. Саусақпен
шымшығанда жартылай дөңгелек немесе сопақша пішінде қосарлас қанталаған жер
пайда болады. Табиғи саңылауларға (ауызға, танауға, жыныс мушесі
саңылауына, көтен ішекке, т.б.) саусақ тыққанда жұмсақ ұлпалардың жырылуы
мүмкін. Көз аңғарына саусақ тығып, көз алмасын суырып алған оқиғалар да
болған.
Әдетте, алақанның жалпағымен соғу ешқандай объективті белгілер
қалдырмайды. Алақанның қырымен, әсіресе желке жақтан үру әлдеқайда қауіпті.
Мүндай соққылар елеулі зардаптарға: омыртқалардың сынуы мен жүлынның
зақымдануына ұшыратуы мүмкін.
Жұдырықпен соққы көбінесе бетке, мойынның алқым, кеуденің алдыңғы жағына
және ішке жасалады. Баста қанталаған, кейде тырналған жерлер пайда болады.
Тікелей тері астына жақын орналасқан шығыңқы сүйек маңында — қабақта, көз
аңғарының төменгі жағында, бет сүйегінде, астыңғы жақта соғылған жара пайда
болуы мүмкін. Ауыздан соққан жағдайда еріндердің шырышты қабықтарында
тістерден жырылу немесе соғылып-жыртылған жарақаттардың салынуы өте жиі
кездеседі. Жұдырықпен қатты соққан жағдайда мұрын, бет сүйектері мен
төменгі жақ сүйегінің, тістің зақымдануы ықтимал. Бастан тиген соққылар
кейде мидың, көбінесе жеңіл болса да шайқалуын туғызады. Мойынның алқым
жағынан жұдырықпен соққан жағдайда кеңірдек шеміршектерінің сынуы жиі
кездеседі. Кеудеден және іштен соғылған соққылар қабырғалар мен төс
сүйегінің сынуына, тіпті іш қуысы мүшелерінің жарылуын туғызуы мүмкін. Сот-
медицина тәжірибесінде мойынның алдыңғы қырынан, төс етегінен жүдырықпен
соққаннан кейін адамның өліп кеткен оқиғалары да кездескен.
Аяқпен жарақаттау. Егер жәбірленуші тұрған немесе отырған болса, аяқпен
соққы әдетте оның аяқтарына, жыныс мүшелері маңайына және ішінің төменгі
жағына жасалады. Кейде бір-бірімен ұласып жататын ауқымды қанталаған жерлер
пайда болады. Қанталаған жердің пішіні тепкен кездегі аяқкиімнің тиген
түсын бейнелеуі мумкін. Әсіресе, жығылған адамға аяқпен таптап, ауыр зақым
келтірілуі ықтимал. Бүл орайда қабырғалардың, омыртқалардың, төс сүйегінің
көп жерден сынғаны, ішкі мүшелердің жарылғаны, сондай-ақ жабық түрдегі бас
сүйек-ми жарақаттары байқалады.
Тіспен жарақаттау. Адамның тістеп салатын жарақаттары ерекше жарақаттар
болып табылады. Адам әр түрлі жағдайда тістеп жарақаттауы, оны қылмыскер
де, одан жәбір шегуші де жасауы мүмкін. Тістегеннен бір-біріне қарама-қарсы
доға тәрізді із қалады және жарақаттар саңылау тәрізді, жұлдыз тәрізді
немесе қисық пішінді болады. Жасалуы жағынан олар соғылған-жырымдалған
жараларға жатады. Кейде тістелген жерде тек тырналған және қанталаған
орындар ғана қалады. Қатты тістеген жағдайда дененің шығыңқы тұрған шағын
бөліктері (құлақ қалқаны, мұрын, саусақ) толық тістеп алынуы мүмкін.
Тістегеннен қалған іздер кейде тістеген адамды анықтау мақсатымен жасалатын
дәрігерлік-криминалистік сараптаманың объектісі бола да алады.
4. Доғал заттармен жөне қарулармен салынатын
жарақаттардың ерекшеліктері
Доғал заттармен соққы жасалған жағдайда жарақат салушы заттардың
ерекшеліктерін көрсететін алуан түрлі зақымдаулар пайда болады. Ең алдымен,
соққы жасайтын беті көлемінің мәні бар, оның көлемі дененің зақымдалған
бөлігінен немесе, дәлірек айтңанда, зат пен адам денесінің түйіскен жерінен
үлкен немесе кіші болуы мүмкін. Сонымен бірге соғылатьш жағының пішіні:
жалпақ, сфералық, цилиндр пішінінде болуы да елеулі рөл атқарады.
Жарақаттың сипатына доғал-қырлы заттардың қырлары, бұдырлары және бұрыштары
(шығыңқы жерлері) болуы да зор әсер етеді.
Сонымен, сырттан соғылатын доғал заттардың мынадай негізгі түрлері
болады: 1) улкен жалпақ зат (тақтай, тақтатас, т.б.); 2) бетінің ерекше
сипаты бар үлкен зат (кір тасы, домалақ тас); 3) цилиндр тәрізді зат (ұзын
және енді емес заттар — таяқ, сүймен, жұмыр білік); 4) бұдыр қырлары бар
ұзын зат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz