Ауылдық тұрғындар орындарының теориялық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ...6
1 Ауылдық тұрғындар орындарының теориялық негіздері
1.1 Ауылдық тұрғындар орындарының түсінігі, мазмұны және нарықтық экономика жағдайында маңызы ...9
1.2 Қазакстан Республика бойынша ауылдық елді.мекендер құрамы, кұрылымы және мемлекеттік бағдарламалар ...13
1.3 Өзге елдегі ауылдық елді.мекен тәжірибесі ...19
2 ШҚО.ның ауылдық аумақтарының дамуы жағдайын талдау
2.1 Шығыс Қазақстан облысы бойынша ауылдық елді.мекендер құрамы
және ауыл халқы экономикасының, табыстарының деңгейін талдау 23
2.2 ШҚО.ның ауылдық елді.мекендерінің инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылыммен қамтамасыз етілу деңгейін талдау ...33
2.3 ШҚО.ның ауылдық аумақтарын әлеуметтік.экономикалық даму деңгейі бойынша сыныптау ...40
2.4 Әуезов кенті бойынша әлеуметтік.экономикалық дамуын талдау ...51
3 ШҚО.ның ауылдық елді . мекендерінің дамуының болашағы
3.1 Ауылдық аумақтардың дамуын мемлекеттік реттеу мәселелері ...64
3.2 Ауылдық аумақтардың дамуының негізгі шешу жолдары ...79
3.3 Мемлекеттік бағдарламалардан күтілетін нәтижелер ...84
Қорытынды ...88
Пайдаланылған әдебиеттер ...92
Қосымшалар
Кіріспе ...6
1 Ауылдық тұрғындар орындарының теориялық негіздері
1.1 Ауылдық тұрғындар орындарының түсінігі, мазмұны және нарықтық экономика жағдайында маңызы ...9
1.2 Қазакстан Республика бойынша ауылдық елді.мекендер құрамы, кұрылымы және мемлекеттік бағдарламалар ...13
1.3 Өзге елдегі ауылдық елді.мекен тәжірибесі ...19
2 ШҚО.ның ауылдық аумақтарының дамуы жағдайын талдау
2.1 Шығыс Қазақстан облысы бойынша ауылдық елді.мекендер құрамы
және ауыл халқы экономикасының, табыстарының деңгейін талдау 23
2.2 ШҚО.ның ауылдық елді.мекендерінің инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылыммен қамтамасыз етілу деңгейін талдау ...33
2.3 ШҚО.ның ауылдық аумақтарын әлеуметтік.экономикалық даму деңгейі бойынша сыныптау ...40
2.4 Әуезов кенті бойынша әлеуметтік.экономикалық дамуын талдау ...51
3 ШҚО.ның ауылдық елді . мекендерінің дамуының болашағы
3.1 Ауылдық аумақтардың дамуын мемлекеттік реттеу мәселелері ...64
3.2 Ауылдық аумақтардың дамуының негізгі шешу жолдары ...79
3.3 Мемлекеттік бағдарламалардан күтілетін нәтижелер ...84
Қорытынды ...88
Пайдаланылған әдебиеттер ...92
Қосымшалар
Кіріспе
«Ауылдық тұрғындар орындарының даму болашағы (Әуезов ауылы дерегімен)». Тоқсаныншы жылдардың ішінде елімізде орын алған экономикалық дағдарыстардың әсерінен тозып кеткен ауылдық аумақтардың еңсесі біртіндеп көтеріліп келеді. Қазақстандағы жергілікті ұлт - қазақтар көп шоғырланған, яғни қаймана қазақтың қара орманы саналатын ауылдың болашағына ендігі жерде нық сеніммен қарауға толық негіз бар.
Тоқсаныншы жылдардың ішінде ТМД аумағында болған экономикалық дағдарыстар Қазақстанды да айналып өтпегені белгілі. Жұмыс істеп тұрған зауыт-фабрикалар мен түрлі өндіріс орындары қаражаттың жоқтығы мен шикізаттың тапшылығынан тоқтап, дүкен сөрелері каңырап бос қалып, елді жаппай жұмыссыздық жайлаған тұста ауылдан да сән кеткені көз алдымызда. «Қара қазан сары баланың қамы үшін» ауыл халқы қалалы жерлерге үдере көшкенде ынтымақ пен бірлікті әспеттеп, тіл мен дінді берік етіп ұстап отырған қазақтың касиетті мекенінің болашағы бұлыңғырлана бастағанына қынжылғандар әсте аз болмады. Ал, келешегі ауылшаруашылығымен тығыз байланысты Қазақстан ауылдың әлеуетін көтермейінше қарқынды экономикалық табыстарға қол жеткізе алмайтыны бесенеден белгілі еді.
Сондықтан соңғы 15 жылда саяси реформаларға қарағанда экономикалық өзгерістерге басымдық берген Қазақстан басшылығының жүйелі түрде жүргізген экономикалық реформаларының сәтті іске асырылуы құрдымға кетіп бара жатқан ауылдың ахуалын жақсартып, оның аяғынан нық тұруына септігін тигізді.
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес Қазақстан Републикасы Үкіметінің 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиялық бағытында ауыл проблемалары басымдық болып айқындалған. Бұл тақырыптың өзектілігі ол біздің республикамыздың дамудың жаңа жолына түскен уақытында, таяудағы онжылдықта бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу міндеті алдында ауыл мен ауылшаруашылығының мемлекет үшін дамудың бірден-бір көзі болып табылатындығы. Дүниежүзілік бәсекелестік деңгейінде 117 мемлекет бар. Мемлекеттердің даму дәрежесін Дүниежүзілік экономикалық Форум ұсынысымен белгілі және беделді өндірістік сарапшылар, басшылар мен бизнесімендер бағалайды.
Қазіргі кезде жалпы экономикалық өсу аясында қала және ауыл тұрғындарының тұрмыс деңгейіндегі алшақтық күшейе түсуде, табыстардың өңірлік айырмашылықтары да елеулі. Ауылдық жерде ел халқының 43 пайызы тұрады, ресми статистика деректеріне қарағанда олардың үштен бірінің табысы ең төменгі өмір сүру деңгейінен төмен.
«Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру» - ауылды дамытудың, қолдаудың жаңа кезеңі болып табылады [42].
«Шығыс Қазақстан облысының ауылдық аумақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған өңірлік бағдарламасының» негізгі міндеттері экономикалық қызметті дамыту, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым нысандарын салу, жөндеу және қайта жаңартуға инвестиция салу бойынша міндеттерді әзірлеу, экологиялық қауіпсіздік, жер ресурстарын бағалауды мониторингілеу және т.б. [45].
Дипломдық жұмыстың мақсаты - ауылдық тұрғындар орындарының теориялық негіздері: түсінігі, мазмұны және нарықтық экономикадағы жағдайындағы маңызы, сондай-ақ жалпы Қазақстан Республикасы, Шығыс Қазақстан облысы және Әуезов ауылы бойынша ауылдық тұрғындар орындарының саны, олардың құрылымын толық ашу.болып табылады.
Міндеті болып: ауылдық елді-мекендерді дамыту және басқаруға байланысты қабылданған мемлекеттік бағдарламалар, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың ауылдық елді-мекендерге байланысты жолдаулары және тағы да басқа ауылшаруашылығы мен АЕМ-дің экономикалық қызметін реттейтін заңдылық-құқықтық актілер жайында мәліметтер жинақтау.
Әр бір бөлімдердің тақырыптарын тереңірек ашу, Шығыс Қазақстан облысының ауылдық елді-мекендерінің дамуына талдау жасау. Облыс ауылдарының тұрғындарының тұрмыс деңгейі мен табыстарының көлемі, ауылдық аймақтардың экологиялық жағдайы, инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылыммен қамтамасыз етілу деңгейі, халықтың көшіп-қонуының қазіргі жағдайын талдау жасалды. Сонымен қатар, АЕМ-дің дамуы деңгейі бойынша сыныптау жасалып көптеген кесте, диаграммаларда көрсету.
Дипломдық жұмысымда ауылдық тұрғындар орындарының дамуының болашағы жайлы жазылған. Және де осы бөлімде АЕМ-дің дамуын мемлекеттің реттеу шаралары, осыған жұмсайтын қаражат, мемлекеттік бағдарламалардан күтілетін нәтижелер жазу.
Сонымен қоса дипломдық жұмыста негізгі бөлімнен басқа косымша материалдар, қолданылған әдебиеттер тізімі, кіріспе және қорытындыдан тұрады.
«Ауылдық тұрғындар орындарының даму болашағы (Әуезов ауылы дерегімен)». Тоқсаныншы жылдардың ішінде елімізде орын алған экономикалық дағдарыстардың әсерінен тозып кеткен ауылдық аумақтардың еңсесі біртіндеп көтеріліп келеді. Қазақстандағы жергілікті ұлт - қазақтар көп шоғырланған, яғни қаймана қазақтың қара орманы саналатын ауылдың болашағына ендігі жерде нық сеніммен қарауға толық негіз бар.
Тоқсаныншы жылдардың ішінде ТМД аумағында болған экономикалық дағдарыстар Қазақстанды да айналып өтпегені белгілі. Жұмыс істеп тұрған зауыт-фабрикалар мен түрлі өндіріс орындары қаражаттың жоқтығы мен шикізаттың тапшылығынан тоқтап, дүкен сөрелері каңырап бос қалып, елді жаппай жұмыссыздық жайлаған тұста ауылдан да сән кеткені көз алдымызда. «Қара қазан сары баланың қамы үшін» ауыл халқы қалалы жерлерге үдере көшкенде ынтымақ пен бірлікті әспеттеп, тіл мен дінді берік етіп ұстап отырған қазақтың касиетті мекенінің болашағы бұлыңғырлана бастағанына қынжылғандар әсте аз болмады. Ал, келешегі ауылшаруашылығымен тығыз байланысты Қазақстан ауылдың әлеуетін көтермейінше қарқынды экономикалық табыстарға қол жеткізе алмайтыны бесенеден белгілі еді.
Сондықтан соңғы 15 жылда саяси реформаларға қарағанда экономикалық өзгерістерге басымдық берген Қазақстан басшылығының жүйелі түрде жүргізген экономикалық реформаларының сәтті іске асырылуы құрдымға кетіп бара жатқан ауылдың ахуалын жақсартып, оның аяғынан нық тұруына септігін тигізді.
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес Қазақстан Републикасы Үкіметінің 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиялық бағытында ауыл проблемалары басымдық болып айқындалған. Бұл тақырыптың өзектілігі ол біздің республикамыздың дамудың жаңа жолына түскен уақытында, таяудағы онжылдықта бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу міндеті алдында ауыл мен ауылшаруашылығының мемлекет үшін дамудың бірден-бір көзі болып табылатындығы. Дүниежүзілік бәсекелестік деңгейінде 117 мемлекет бар. Мемлекеттердің даму дәрежесін Дүниежүзілік экономикалық Форум ұсынысымен белгілі және беделді өндірістік сарапшылар, басшылар мен бизнесімендер бағалайды.
Қазіргі кезде жалпы экономикалық өсу аясында қала және ауыл тұрғындарының тұрмыс деңгейіндегі алшақтық күшейе түсуде, табыстардың өңірлік айырмашылықтары да елеулі. Ауылдық жерде ел халқының 43 пайызы тұрады, ресми статистика деректеріне қарағанда олардың үштен бірінің табысы ең төменгі өмір сүру деңгейінен төмен.
«Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру» - ауылды дамытудың, қолдаудың жаңа кезеңі болып табылады [42].
«Шығыс Қазақстан облысының ауылдық аумақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған өңірлік бағдарламасының» негізгі міндеттері экономикалық қызметті дамыту, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым нысандарын салу, жөндеу және қайта жаңартуға инвестиция салу бойынша міндеттерді әзірлеу, экологиялық қауіпсіздік, жер ресурстарын бағалауды мониторингілеу және т.б. [45].
Дипломдық жұмыстың мақсаты - ауылдық тұрғындар орындарының теориялық негіздері: түсінігі, мазмұны және нарықтық экономикадағы жағдайындағы маңызы, сондай-ақ жалпы Қазақстан Республикасы, Шығыс Қазақстан облысы және Әуезов ауылы бойынша ауылдық тұрғындар орындарының саны, олардың құрылымын толық ашу.болып табылады.
Міндеті болып: ауылдық елді-мекендерді дамыту және басқаруға байланысты қабылданған мемлекеттік бағдарламалар, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың ауылдық елді-мекендерге байланысты жолдаулары және тағы да басқа ауылшаруашылығы мен АЕМ-дің экономикалық қызметін реттейтін заңдылық-құқықтық актілер жайында мәліметтер жинақтау.
Әр бір бөлімдердің тақырыптарын тереңірек ашу, Шығыс Қазақстан облысының ауылдық елді-мекендерінің дамуына талдау жасау. Облыс ауылдарының тұрғындарының тұрмыс деңгейі мен табыстарының көлемі, ауылдық аймақтардың экологиялық жағдайы, инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылыммен қамтамасыз етілу деңгейі, халықтың көшіп-қонуының қазіргі жағдайын талдау жасалды. Сонымен қатар, АЕМ-дің дамуы деңгейі бойынша сыныптау жасалып көптеген кесте, диаграммаларда көрсету.
Дипломдық жұмысымда ауылдық тұрғындар орындарының дамуының болашағы жайлы жазылған. Және де осы бөлімде АЕМ-дің дамуын мемлекеттің реттеу шаралары, осыған жұмсайтын қаражат, мемлекеттік бағдарламалардан күтілетін нәтижелер жазу.
Сонымен қоса дипломдық жұмыста негізгі бөлімнен басқа косымша материалдар, қолданылған әдебиеттер тізімі, кіріспе және қорытындыдан тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ауылшаруашылық серiктестiктерi және олардың қауымдастықтары (одақтары) туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы № 133-II Заңы
2. Ауылдық аумақтарды дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Үкімет бюллетені. - 2003. - № 4. - 10-145 б.
3. Ауылдың әлеуметтік саласы мен инфрақұрылымын дамыту // Үкімет бюллетені. - 2004. - № 5. - 67-69 б.
4. Ауыл шаруашылығы // Статистикалық баспасөз - бюллетень. – Астана, 2007. - № 2. - 25-28 б.
5. Сельское хозяйство // Статистический ежегодник - Астана, 2007. - 238-263 с.
6. Қытай // Қазақстан Ұлттық энциклапедиясы - Алматы, 2004. - № 6 том. - 208-215 б.
7. Ашибаев Т.Ж. Экономика Казахстана на пути к рынку . - Алматы, 2004 .
8. Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма. - М., 2002.
9. Борисов Е.Ф., Волков Ф.М. Основы экономической теории. - М., 1999.
10. Галузо П.Г. Колониальная система Российского империализма в канун
Октябрьской революции. - Алма-Ата, 2001. - 160 с.
11. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана. - Алма-Ата, 2005.
12. Кауфман А.А. К вопросу о происхождении русской земельной общины. -М., 2007.- 90 с.
13. Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасы. - Алматы: Қазақстан, 2005. - 32 б.
14. Қазақстан өңірлері бойынша халықтың экономикалық белсенділігі. 1995-2004. Алматы, 2005
15. Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозгалысы. - Алматы: Санат, 2005. - 368 б.
16. Қуандықов Е. Сұрқия саясат. - Алматы: Санат, 2002. - 120 б.
17. Мұхатова О.Х. Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы. XX ғ. 20-90-жж. - Алматы: Ғылым, 2007. - 287 б.
18. Седельников А.Н. Распределения населения Киргизского края по территории, его этнографический состав, быт и культура // Киргизский край. Россия: Полное географическое описание нашего отечества. - Спб., 2008. - Т. 18
19. Назарбаев Н.А. Қазақстан жолы. - Астана, 2007. - 276-280 б.
20. Назарбаев Н.А. Қазақстан - 2030. - Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. - 84-85 б.
21. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. - Алматы: Ататек, 2005. – 256 б.
22. Омарбеков Т.О. 20-30-жылдардагы Қазақстан қасіреті. - Алматы: Санат, 2007. -320 б.
23. Социальные отношения в казахском ауле и переселенческой деревне. - Алматы, 2003
24. Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ вв. -Алма-Ата, 2000. - С. 27.
25. Шахматов В.Ф.-О пастбищно-кочевой земельной общине у казахов // Вопросы истории Казахстана и Восточного Туркестана. - Алма-Ата: АН КазССР, 2002. - 73 с.
26. Шағатай Ж. Бірінші жыл және бірінші түйме. "Ауыл жылының" алғашқы табыстары // Түркістан. - 2008. - №3 (15 қаңтар). – 2 б.
27. Әсіпұлы С. Егіншілік және малшылық немесе ауыл мен село туралы бірер сөз // Егемен Қазақстан. - 2007. - № 45-48 (26 ақпан). – 2 б.
28. НазарбаевН. Жер тағдыры - ел тағдыры: ауыл жылдары - нәтижесімен құнды // Акиқат. - 2003. - №1. - 13-16 б.
29. Смайылов К. Ауыл - алтын тамыр // Егемен Қазақстан. - 2006. - № 20-23 (29 қаңтар). - Б.2
30. Ақтаев С. Өркені өрісті, ертеңі - келісті болғай // Ақиқат. - 2003. - №3. - 3-9 б.
31. Ауыл дамуы // Дүние. - 2003. - №2. - 5-7 б.
32. Дабылова Б. Егістік жерлердің құнарлылығын арттыру ауыл шаруашылығын дамытудың басты факторы // Ізденіс. - 2009. - №2. - 285-288 б.
33. Жұмахан Н. Ауылға бөлінген қаржының қызығын шолақ белсенділер көруде // Дала мен қала. - 2008. – 18 сәуір
34. Кенжегузин М., Додонов В. Экономические реформы в Казахстане: этапы, проблемы, итоги //Экономика и статистика. - 2001. - № 2. - С. 3-9.
35. Қожамжарова Д. Қазақстанның жаңару саясатындағы ауылдың рөлі // Ақиқат. - 2006. - №2. - 17-18 б.
36. Мукашева А. Дағдарысқа қарсы қадам агроөнеркәсіп кешенин дамыту // Ізденіс. - 2009. - №3. - 287-290 б.
37. Назарбаев Н. Жадымызда жатталсын, татулық дәйім сақталсын // Ақиқат. – 1999. - №3.
38. Райханұлы Н. Гүлденсе ауыл гүлденемиз бәріміз // Ақиқат. – 2003. - №11.
39. Сатыбекова Г.А. Переселенческий вопрос в освехцении журнала «Айкап» //Общественные науки. - 2003. - №4. - С. 28-36
40. Танекеев С. Ауыл – ұлттық абырой // Ақиқат. – 2003. - №6. – 26-30 б.
41. Жарма ауданы әкімінің ресми сайты www.garma.vko.gov.kz
42. Қазақстан Республикасының Үкіметінің ресми сайты, www.ukumet.kz
43. Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты, .akorda.kz
44. Қазақстан Республикасының 12 – қаңтардан статистикалық агентігінің мәліметтері, .stat.kz
45. Официальный сайт Акима Восточно-Казахстанкой области www.akimvko.gov
46. Официальный сайт Акима города Семей www.akimsemey.gov.kz
47. Сайт города Усть-Каменогорск www.oskemen.kz
1. Ауылшаруашылық серiктестiктерi және олардың қауымдастықтары (одақтары) туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы № 133-II Заңы
2. Ауылдық аумақтарды дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Үкімет бюллетені. - 2003. - № 4. - 10-145 б.
3. Ауылдың әлеуметтік саласы мен инфрақұрылымын дамыту // Үкімет бюллетені. - 2004. - № 5. - 67-69 б.
4. Ауыл шаруашылығы // Статистикалық баспасөз - бюллетень. – Астана, 2007. - № 2. - 25-28 б.
5. Сельское хозяйство // Статистический ежегодник - Астана, 2007. - 238-263 с.
6. Қытай // Қазақстан Ұлттық энциклапедиясы - Алматы, 2004. - № 6 том. - 208-215 б.
7. Ашибаев Т.Ж. Экономика Казахстана на пути к рынку . - Алматы, 2004 .
8. Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма. - М., 2002.
9. Борисов Е.Ф., Волков Ф.М. Основы экономической теории. - М., 1999.
10. Галузо П.Г. Колониальная система Российского империализма в канун
Октябрьской революции. - Алма-Ата, 2001. - 160 с.
11. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана. - Алма-Ата, 2005.
12. Кауфман А.А. К вопросу о происхождении русской земельной общины. -М., 2007.- 90 с.
13. Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасы. - Алматы: Қазақстан, 2005. - 32 б.
14. Қазақстан өңірлері бойынша халықтың экономикалық белсенділігі. 1995-2004. Алматы, 2005
15. Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозгалысы. - Алматы: Санат, 2005. - 368 б.
16. Қуандықов Е. Сұрқия саясат. - Алматы: Санат, 2002. - 120 б.
17. Мұхатова О.Х. Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы. XX ғ. 20-90-жж. - Алматы: Ғылым, 2007. - 287 б.
18. Седельников А.Н. Распределения населения Киргизского края по территории, его этнографический состав, быт и культура // Киргизский край. Россия: Полное географическое описание нашего отечества. - Спб., 2008. - Т. 18
19. Назарбаев Н.А. Қазақстан жолы. - Астана, 2007. - 276-280 б.
20. Назарбаев Н.А. Қазақстан - 2030. - Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. - 84-85 б.
21. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. - Алматы: Ататек, 2005. – 256 б.
22. Омарбеков Т.О. 20-30-жылдардагы Қазақстан қасіреті. - Алматы: Санат, 2007. -320 б.
23. Социальные отношения в казахском ауле и переселенческой деревне. - Алматы, 2003
24. Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ вв. -Алма-Ата, 2000. - С. 27.
25. Шахматов В.Ф.-О пастбищно-кочевой земельной общине у казахов // Вопросы истории Казахстана и Восточного Туркестана. - Алма-Ата: АН КазССР, 2002. - 73 с.
26. Шағатай Ж. Бірінші жыл және бірінші түйме. "Ауыл жылының" алғашқы табыстары // Түркістан. - 2008. - №3 (15 қаңтар). – 2 б.
27. Әсіпұлы С. Егіншілік және малшылық немесе ауыл мен село туралы бірер сөз // Егемен Қазақстан. - 2007. - № 45-48 (26 ақпан). – 2 б.
28. НазарбаевН. Жер тағдыры - ел тағдыры: ауыл жылдары - нәтижесімен құнды // Акиқат. - 2003. - №1. - 13-16 б.
29. Смайылов К. Ауыл - алтын тамыр // Егемен Қазақстан. - 2006. - № 20-23 (29 қаңтар). - Б.2
30. Ақтаев С. Өркені өрісті, ертеңі - келісті болғай // Ақиқат. - 2003. - №3. - 3-9 б.
31. Ауыл дамуы // Дүние. - 2003. - №2. - 5-7 б.
32. Дабылова Б. Егістік жерлердің құнарлылығын арттыру ауыл шаруашылығын дамытудың басты факторы // Ізденіс. - 2009. - №2. - 285-288 б.
33. Жұмахан Н. Ауылға бөлінген қаржының қызығын шолақ белсенділер көруде // Дала мен қала. - 2008. – 18 сәуір
34. Кенжегузин М., Додонов В. Экономические реформы в Казахстане: этапы, проблемы, итоги //Экономика и статистика. - 2001. - № 2. - С. 3-9.
35. Қожамжарова Д. Қазақстанның жаңару саясатындағы ауылдың рөлі // Ақиқат. - 2006. - №2. - 17-18 б.
36. Мукашева А. Дағдарысқа қарсы қадам агроөнеркәсіп кешенин дамыту // Ізденіс. - 2009. - №3. - 287-290 б.
37. Назарбаев Н. Жадымызда жатталсын, татулық дәйім сақталсын // Ақиқат. – 1999. - №3.
38. Райханұлы Н. Гүлденсе ауыл гүлденемиз бәріміз // Ақиқат. – 2003. - №11.
39. Сатыбекова Г.А. Переселенческий вопрос в освехцении журнала «Айкап» //Общественные науки. - 2003. - №4. - С. 28-36
40. Танекеев С. Ауыл – ұлттық абырой // Ақиқат. – 2003. - №6. – 26-30 б.
41. Жарма ауданы әкімінің ресми сайты www.garma.vko.gov.kz
42. Қазақстан Республикасының Үкіметінің ресми сайты, www.ukumet.kz
43. Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты, .akorda.kz
44. Қазақстан Республикасының 12 – қаңтардан статистикалық агентігінің мәліметтері, .stat.kz
45. Официальный сайт Акима Восточно-Казахстанкой области www.akimvko.gov
46. Официальный сайт Акима города Семей www.akimsemey.gov.kz
47. Сайт города Усть-Каменогорск www.oskemen.kz
Мазмұны
Кіріспе 6
1 Ауылдық тұрғындар орындарының теориялық негіздері
Ауылдық тұрғындар орындарының түсінігі, мазмұны және
нарықтық экономика жағдайында маңызы 9
Қазакстан Республика бойынша ауылдық елді-мекендер құрамы,
кұрылымы және мемлекеттік бағдарламалар 13
1.3 Өзге елдегі ауылдық елді-мекен тәжірибесі 19
2ШҚО-ның ауылдық аумақтарының дамуы жағдайын талдау
2.1 Шығыс Қазақстан облысы бойынша ауылдық елді-мекендер құрамы
және ауыл халқы экономикасының, табыстарының деңгейін талдау 23
2.2 ШҚО-ның ауылдық елді-мекендерінің инженерлік және әлеуметтік
инфрақұрылыммен қамтамасыз етілу деңгейін талдау 33
2.3 ШҚО-ның ауылдық аумақтарын әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейі бойынша сыныптау 40
2.4 Әуезов кенті бойынша әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау 51
3 ШҚО-ның ауылдық елді - мекендерінің дамуының болашағы
Ауылдық аумақтардың дамуын мемлекеттік реттеу мәселелері 64
Ауылдық аумақтардың дамуының негізгі шешу жолдары 79
Мемлекеттік бағдарламалардан күтілетін нәтижелер 84
Қорытынды 88
Пайдаланылған әдебиеттер 92
Қосымшалар
Кіріспе
Ауылдық тұрғындар орындарының даму болашағы (Әуезов ауылы
дерегімен). Тоқсаныншы жылдардың ішінде елімізде орын алған экономикалық
дағдарыстардың әсерінен тозып кеткен ауылдық аумақтардың еңсесі біртіндеп
көтеріліп келеді. Қазақстандағы жергілікті ұлт - қазақтар көп шоғырланған,
яғни қаймана қазақтың қара орманы саналатын ауылдың болашағына ендігі жерде
нық сеніммен қарауға толық негіз бар.
Тоқсаныншы жылдардың ішінде ТМД аумағында болған экономикалық
дағдарыстар Қазақстанды да айналып өтпегені белгілі. Жұмыс істеп тұрған
зауыт-фабрикалар мен түрлі өндіріс орындары қаражаттың жоқтығы мен
шикізаттың тапшылығынан тоқтап, дүкен сөрелері каңырап бос қалып, елді
жаппай жұмыссыздық жайлаған тұста ауылдан да сән кеткені көз алдымызда.
Қара қазан сары баланың қамы үшін ауыл халқы қалалы жерлерге үдере
көшкенде ынтымақ пен бірлікті әспеттеп, тіл мен дінді берік етіп ұстап
отырған қазақтың касиетті мекенінің болашағы бұлыңғырлана бастағанына
қынжылғандар әсте аз болмады. Ал, келешегі ауылшаруашылығымен тығыз
байланысты Қазақстан ауылдың әлеуетін көтермейінше қарқынды экономикалық
табыстарға қол жеткізе алмайтыны бесенеден белгілі еді.
Сондықтан соңғы 15 жылда саяси реформаларға қарағанда экономикалық
өзгерістерге басымдық берген Қазақстан басшылығының жүйелі түрде жүргізген
экономикалық реформаларының сәтті іске асырылуы құрдымға кетіп бара жатқан
ауылдың ахуалын жақсартып, оның аяғынан нық тұруына септігін тигізді.
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес Қазақстан Републикасы
Үкіметінің 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиялық бағытында ауыл
проблемалары басымдық болып айқындалған. Бұл тақырыптың өзектілігі ол
біздің республикамыздың дамудың жаңа жолына түскен уақытында, таяудағы
онжылдықта бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу міндеті алдында ауыл
мен ауылшаруашылығының мемлекет үшін дамудың бірден-бір көзі болып
табылатындығы. Дүниежүзілік бәсекелестік деңгейінде 117 мемлекет бар.
Мемлекеттердің даму дәрежесін Дүниежүзілік экономикалық Форум ұсынысымен
белгілі және беделді өндірістік сарапшылар, басшылар мен бизнесімендер
бағалайды.
Қазіргі кезде жалпы экономикалық өсу аясында қала және ауыл
тұрғындарының тұрмыс деңгейіндегі алшақтық күшейе түсуде, табыстардың
өңірлік айырмашылықтары да елеулі. Ауылдық жерде ел халқының 43 пайызы
тұрады, ресми статистика деректеріне қарағанда олардың үштен бірінің табысы
ең төменгі өмір сүру деңгейінен төмен.
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған
тұжырымдамасын іске асыру - ауылды дамытудың, қолдаудың жаңа кезеңі болып
табылады [42].
Шығыс Қазақстан облысының ауылдық аумақтарын дамытудың 2004-2010
жылдарға арналған өңірлік бағдарламасының негізгі міндеттері экономикалық
қызметті дамыту, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым нысандарын салу,
жөндеу және қайта жаңартуға инвестиция салу бойынша міндеттерді әзірлеу,
экологиялық қауіпсіздік, жер ресурстарын бағалауды мониторингілеу және т.б.
[45].
Дипломдық жұмыстың мақсаты - ауылдық тұрғындар орындарының теориялық
негіздері: түсінігі, мазмұны және нарықтық экономикадағы жағдайындағы
маңызы, сондай-ақ жалпы Қазақстан Республикасы, Шығыс Қазақстан облысы және
Әуезов ауылы бойынша ауылдық тұрғындар орындарының саны, олардың құрылымын
толық ашу.болып табылады.
Міндеті болып: ауылдық елді-мекендерді дамыту және басқаруға
байланысты қабылданған мемлекеттік бағдарламалар, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
ауылдық елді-мекендерге байланысты жолдаулары және тағы да басқа
ауылшаруашылығы мен АЕМ-дің экономикалық қызметін реттейтін заңдылық-
құқықтық актілер жайында мәліметтер жинақтау.
Әр бір бөлімдердің тақырыптарын тереңірек ашу, Шығыс Қазақстан
облысының ауылдық елді-мекендерінің дамуына талдау жасау. Облыс ауылдарының
тұрғындарының тұрмыс деңгейі мен табыстарының көлемі, ауылдық аймақтардың
экологиялық жағдайы, инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылыммен қамтамасыз
етілу деңгейі, халықтың көшіп-қонуының қазіргі жағдайын талдау жасалды.
Сонымен қатар, АЕМ-дің дамуы деңгейі бойынша сыныптау жасалып көптеген
кесте, диаграммаларда көрсету.
Дипломдық жұмысымда ауылдық тұрғындар орындарының дамуының болашағы
жайлы жазылған. Және де осы бөлімде АЕМ-дің дамуын мемлекеттің реттеу
шаралары, осыған жұмсайтын қаражат, мемлекеттік бағдарламалардан күтілетін
нәтижелер жазу.
Сонымен қоса дипломдық жұмыста негізгі бөлімнен басқа косымша
материалдар, қолданылған әдебиеттер тізімі, кіріспе және қорытындыдан
тұрады.
1 Ауылдық тұрғындар орындарының теориялық негіздері
1.1 Ауылдық тұрғындар орындарының түсінігі, мазмұны және нарықтық
экономика жағдайында маңызы
Ауыл - дәстүрлі қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан қауымдастық. Қазақ
халқындағы Ауыл түбі - бірлік, қауым түбі - тірлік деген мақал ауылдың
этникалық, экономикалық және рухани маңыздылығын білдіреді. Елді-мекен
адамдардың тұрақты қонысы. Ол үй-жайлардың, кәсіпорынның, әлеуметтік
мекемелер мен ұйымдардың ғимараттары жиынтығынан тұрады және өзіне тән
географиялық атауы болады. Елді-мекендер қоршаған табиғи ортаның әсеріне
және әлеуметтік экономикалық жағдайға байланысты қалыптасады. Елді-мекендер
кеңістік орналасуы шаруашылық қызметі, тұрғындарынын саны, әкімшілік
мәртебесі және т.б сипаттары бойынша әр түрлі болып келеді.
Көп жағдайда елді-мекендер мен ондағы құрылыстардың сәулеттік
ерекшеліктеріне жергілікті ұлттың мәдениеті мен дәстүрі әсер етеді.
Елді-мекен бұл сипаттары бойынша ауыл, кент, қала болып бөлінеді.
Ауылдық елді-мекен сондай ақ қыстақтар, балық, орманшылық орталықтары
және т.б. жатады.
Елді мекен өзінің өсіп-дамуы деңгейіне жаңа әлеуметтік маңызының
өзгеруіне сәйкес үкіметтің шешімі бойынша бір дәрежеден екінші дәрежеге
көшіріліп отырады.
Қазақстан өте қарқынды дамыған 50 мемлекеттің қатарына еуропалық
стандартқа сай келетін, мінсіз де нақты дамыған ауыл шаруашылығы жүйесімен
кіруі үшін ең өзекті мәселелерді анықтап алған дұрыс. Бұл үшін
Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған
тұжырымдамасына сәйкес, ауылды тұрақты дамытудың ең басты іс-шараларын
нақтылау - ең қажетті іс.
Осыған байланысты Ауылдық аумақтарды дамытудың 2004-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің
2008-2009 жылдағы Қазақстан халқына Жолдауларында берілген тапсырмалары
негізінде әзірленіп, ауылдық аумақтардың тұрақты дамуы кепілдемесі ретінде
қабылданды [2].
Осы бағдарламаны облыс әкімдіктерімен, мүдделі министрліктермен және
агенттіктермен бірлесе отырып Қазакстан Республикасының Ауыл шаруашылығы
Министрлігі әзірледі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2009 жылдарға арналған
стратегиялық бағытының басымдығы болып ауыл проблемалары белгіленген.
Ауылдық аумақтарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасының негізгі
мақсаты ауылды қоныстандыруды оңтайландыру негізінде ауылдың тіршілік етуін
қамтамасыз етуін қалыпты жағдайларын жасау болып табылады.
Ауылдық аумақтарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасының обьектісі
ауылдық елді мекен деп ел жинақы орын тепкен аумақтағы қоныс айқындалады,
ондағы тұрғындар ауыл шаруашылығымен айналысады.
Осы бағдарламаны әзірлеу ауылдық аумақтарды тиімді дамыту және ауылды
қоныстандырудың оңтайлы схемаларын түзу жөнінде шаралар қолдану
қажеттігінен туындады, олар ресурстарды тіршілік етудің экономикалық
тұрғыдан перспективалы ортасына шоғырландыруға мүмкіндік береді, әрі ауыл
халқына қолайлы табыс деңгейін қамтамасыз етеді.
Бағдарлама 7660 ауылдық елді-мекендерді әлеуметтік экономикалық
деңгейін сипаттайтын өлшемдер бойынша жіктеу жүргізіледі, олардың ішінде
экономикалық әлеуетті бағалау басым болып табылады.
Ауылдық елді-мекендерді жіктеу негізінде төрт топқа жинақталды:
даму әлеуеті жоғары 1062 АЕМ -тұрғындардың саны 1,6 млн адам;
даму әлеуеті орташа 5664 АЕМ -тұрғындарының саны 5,3 млн адам;
даму әлеуеті төмен 776 АЕМ -тұрғындарының саны шамамен 300
мың адам;
экологиялық жағдайы аса қолайсыз 22 АЕМ - тұрғындарының саны шамамен 100
мың адам;
Бұған қоса тұтас алғанда Республика бойынша тұрғын халқы түгелдей
көшіп кеткен қазіргі уақытта онда ешкім тұрмайтын 136 АЕМ бар.
Әлеуметтік эконохмикалык инфрақұрылымды салуға және қайта құруға
бөлінетін инвестицияларды даму әлеуеті жоғары және орташа АЕМ ге жұмсау
қажет. Осы жіктеу бойынша әрбір АЕМ дегі нақты ахуалды қарап, инвестиция
салынуға тиісті объектілерді айқындап, құнын есептеп, сомасын қаржыландыру
көздерінің мүмкіндіктерімен теңестіру керек. Аграрлық өндірістің және қайта
өңдеу салаларының, өткізу рыноктарының кеңейтудің бағдарламаларын әзірлеп,
кірістердің ықтимал мөлшерін, соларға сәйкес елді мекеннің ауылға қосымша
көшіп келушілерді қабылдау тұрғысынан ықтимал сыйымдылығын есептеу кажет.
Даму әлеуеті төмен АЕМ дер бойынша экономикалық қызметтің қосымша
саларын дамыту мен кірістердің өсу мүмкіндігін қарастыру, тіршілікті
қамтамасыз ету қызметтерін қалыпты деңгейге жеткізуге қолданылатын
шығындарды бағалау, оны қоныс аударуға жұмсалатын шығыстармен салыстыра
отырып, қаражат салудың неғұрлым тиімді тәсілі бойынша айқындау қажет. Осы
жұмысты жүргізуден бұрын, қаражатты жұмыс істеп тұрған білім беру және
денсаулық сақтау объектілерін жөндеуге байланыс пен көлік қатынасы
қызметтерін қамтамасыз етуге бағыттау орынды.
Аса қолайсыз экологиялық жағдайдағы аумақтар жаңадан инвестиция
салынатындар тізімінен шығарылғаны дұрыс. Осы аумақтар бойынша неғұрлым
қолайлы жерлерге қоныс аударуды ынталандыру шаралары жөніндегі есептерді
дайындап, қоныс аударуға жұмсалатын каражатқа және жайластыруға мал басы
мен өндіріс кұрал жабдығын сатып алуға, берілетін кредитке қажеттікті, ауыл
шаруашылығы қызметін жүргізуге бөлінетін жер учаскелерінің көлемін айқындау
қажет.
Елбасының 2003-2005 жылдарын Ауыл жылдары деп жариялауы осы себептен
болды. Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды
мемлекеттік реттеу туралы Заң агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдық
аумақтарды басым дамытудың құқықтық негіздерін қалады, мемлекеттік
реттеудің негізгі ережелері, қағидаттары мен орындалу құралдарын белгіледі.
Олар ауылшаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және
аграрлык нарықтың тұрақтылығы мен ауыл халқы тұрмысының сапалық
стандарттарын қамтамасыз етуге бағытталған. [43].
Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған
тұжырымдамасы әзірленіп, ол Үкіметтің өткен жылдардағы Агроөнеркәсіп
кешенін тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын жүзеге
асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары туралы қаулысымен бекітілді. Келесі
онжылдықта ауылшаруашылығындағы негізгі көрсеткіштер Шығыс Еуропа елдерінің
деңгейінде болуы керек. Біз әлемдегі астық экспорттаушылардың алғашқы
бестігіне енуге, осы деңгейде ет, сүт, мақта өнімдерін еселей өндіруге
тиіспіз. [2].
Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру қарсаңында отандық өндірілген өнім
сапасын жақсарту, олардың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру шаралары,
кеткен шығындар мен жетістіктер агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға
жұмсалатын бюджет қаражатын бөлудің негізгі көрсеткіші болады.
Ауыл жылдарында ауылдық жерлерде 208 мың жұмыс орны ашылды, бұл
бағдарламада көрсетілгеннен 5 есе артық.
Қабылданған шаралар жоғары дәрежеде даму мүмкіндігі бар АЕМ-дің санын
қазірдің өзінде көбейтті. Мәселен осы кезең ішінде олардың саны 31 пайызға
өсіп, олардағы адамдар саны 692 мыңға жетті. Экологиялық жағдайы нашар деп
танылған төртінші топтағы елді-мекендер казір жоқ. Тұтас алғанда 3 жыл
ішінде селолық ауылдық елді-мекендерде тұратын халық саны 45 мыңға жетті.
Ауыл жылдарында ауыл шаруашылығында көлемді жетістіктерге қол
жеткізгенмен, ол өздігімен дамитын жүйе ретінде толық деңгейде қалыптаса
алмады. Себебі қазіргі кезде елімізде 7500-дей ауыл бар десек, соның 25
пайызында табыстары күнкөріс деңгейінен төмен болып отыр. Тіпті натуралды
шаруашылықпен өмір сүріп отырган ауылдар да бар. Көптеген ауылда ең қажетті
инфрақұрылым жоқтығынан қандай да бір замани шаруашылық жүргізудің өзі
мүмкін емес. Сондай-ақ ауылды жерлерде соңғы өнім шығаратын өндірістерді,
жұмыс орындарын ашу мәселесі шетте қалды. Ауылшаруашылық өнім өндірушілерге
кейбір салық жеңілдіктерін беру мәселесі де жыл сайын кейінге ысырылып
келеді. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кірер тұста отандық шаруалардың әлемдік
бәсекеге төтеп бере алатындай болуы үшін осыны ескеру керек.
Сонымен қатар осы уақытқа дейін ауылға нақты көмектесетін кешенді жүйе
құра алмадық. Соңғы жылдары ауылға қыруар қаржы бөлінгенімен, оның біршама
бөлігі тиімсіз жұмсалды.
1.2 Қазақстан Республикасы бойынша ауылдық елді мекендер құрамы,
құрылымы және мемлекеттік бағдарламалар
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес Қазақстан
Республикасының Үкіметінің жылдарға арналған стратегиялық бағытында ауыл
проблемалары басымдык болып айқындалған. 2007 жылғы маусымда Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлығымен агро азық-түлік кешенінің тиімділігін
арттыруға бағытталған шараларды көздейтін осы кезеңге арналған Мемлекеттік
агро азық-түлік бағдарламасын бекітілген болатын [43].
Сонымен қатар жалпы экономикалық өсу аясында қала және ауыл
тұрғындарының тұрмыс деңгейіндегі алшақтық күшейе түсуде, табыстардың
өңірлердің айырмашылықтары да елеулі. Ауылдық жерде ел халқының 43% тұрады,
ресми статистика деректеріне бойынша олардың үштен бірінің табысы ең
төменгі өмір сүру деңгейінен төмен. Бұл халдің одан әрі орнығуы ел халғының
тұрмыс деңгейі бойынша жіктелуін күшейтеді, қоғамның әлеуметтік саяси
ахуалына кері әсерін тигізеді, елдің адамдық даму көрсеткіштері мен
инвестициялық бет бейнесінен көрініс береді .
Агро азық-түлік секторының даму ерекшеліктері мен ауыл шаруашылығы
қызметінен түсетін табыстардың өсуін ескере отырып, ауыл халқының қазіргі
шамадан тыс көптігі халықтың тұрмыс деңгейінің өсуіне тұсау болатын
себептердің бірі болып табылады және елдің тұрақты дамуын жоспарлаған кезде
күрделі проблемаға айналады.
Проблема әкімшілік экономика кезеңінен сақталып қалған қоныстанудың
ұтымсыз схемаларымен одан әрі ширыға түседі, нәтижесінде инвестициялық
бағдарламаларды түзу кезінде ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымның дамуына
бағытталған қаражатты тиімсіз салу жалғасуда, көші қон үдерістері стихиялы,
игерілмейтін сипатқа ие.
Осы бағдарламаны әзірлеу ауыл аумақтарын тиімді дамыту және
ресурстарды экономикалық перспективалы тіршілік кешу орындарында
шоғырландыруға мүмкіндік беретін әрі ауыл халқының табысының көкейге
қонымды деңгейін қамтамсыз ететін ауылда қоныстанудың оңтайлы схемаларын
түзу жөнінде шаралар қолдану қажеттігінен туындайды.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің басқа салалардан айырмашылығы және оның
ерекшелігі ауыл шаруашылығы тек өндіріс саласы ғана емес, ел халқының
ауқымды табысының өмір сүру аясы да болып табылады. Ауыл экономикасы және
ауылдық мекен ажырағысыз байланысты: ауылдық мекендер тарихи тұрғыда ауыл
шаруашылығы қызметінің негізінде қалыптасып, өзінің тіршілігін оның
тоқтатылуымен қатар доғарып отырды. Бұл үдеріс бүгінгі таңда да жалғасуда .
Тек қана 2007-2009 жылдарда 300-ге жуық елді-мекен өзінен өзі тарап кетті.
Әкімдіктердің деректері бойынша бүгінгі таңда 136 таратылмаған, тұрғын
халқы жоқ ауылдық елді-мекендер бар.
Агроөндірісті реформалау үдерісі оны нарық соқпағына көшіру ауыл
шаруашылығы әлеуетінің өсуін бағалау үшін маркетингтік стратегияны қолдану
ауыл халқының шамадан тыс көптігі пероблемасының бетін ашты. Есептеулер
көрсеткендей ең төменгі өмір сүру мөлшеріне тең (4,6 мың тг) орташа жан
басылық деңгейге жету үшін ауыл халқының саны 5,6 млн адамды құрауға тиіс,
яғни 900 мың адамды босатып шығару керек, ал ҚР бойынша жан басына
шаққандағы орташа ақшалай табыстың 7,7 мың теңгеге тең деңгейінде ауыл
халқының саны 2 есе дерлік қысқарып, 3,5 млн адамды құрауға тиіс.
Аграрлық сектор, ауа райы ахуалы бойынша қолайлы соңғы жылдарға
қарамастан экономиканың жоғары тәуекелді және пайдасы төмен саласы болып
қалып отыр. Сыртқы және ішкі нарықтардың сыйымдылығын ескере отырып ауыл
шаруашылығының өнімдерінің болжамды өсімі оптимистік көзқарас бойынша 2008
жылдың соңында 10 пайыздан сәл ғана артықты құрайды [4].
Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеудің агротехнологиялары мен
технологиялардың төменгі деңгейі отандық өнімдердің әлемдік және ішкі
нарықтағы бәсекеге қабілетсіздігінің негізгі себебі б.т., агросекторда
ықтимал табысты қысқартады. Сондықтан ҚР-сы Президенті Жарлығымен
бекітілген 2008-2009 жылдарға арналған агроазық-түлік бағдарламасында
аграрлық экономиканы интенсивтендіру, ғылыми негізделген
агротехнологияларды пайдалану есебінен шығындарды қысқарту жөнінде шаралар
көзделеді, мұның өзі келешекте салада жұмыс істейтін адамдарды қосымша
босатуға алып келері сөзсіз.
Осы тұрғыдағы ауылда шамадан тыс артық қоныстандыру мен ауылдық
қауымдастықтардың өмір-тіршілігіне лайықты жағдайды қамтамасыз ету
проблемасы өзекті болмақ.
Президент Жолдауында адамның өмір-тіршілігі және нарықтың жұмыс істеуі
тұрғысынан келешегі бар ауыл аумақтарын қолдауға бағытталған мемлекеттік
саясаттың қажеттігі ерекше аталып өтіледі.
Ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеуді әлемдік тәжірибесі
көпшілік елдердің ауыл өңірлерін дамытуды мемлекеттік реттеуі негізінде
ауылдық аумақтардың экономикасымен тікелей байланысты табыстар деңгейінің
көрсеткіштері жататындығынын көрсетеді.
Дүниежүзілік банктің жіктеуі бойынша Қазақстан ЖІӨ көрсеткіштері
бойынша халықтың жан басына шаққанда пайданың төмен деңгейлі мемлекеттер
қатарына жатады. Қазақстанда ауыл шаруашылығының ЖӨ бір адамға шаққанда
Ресейден 1,8 есе, Украинадан 1,3 есе, Турциядан 3 есе, Германия мен
Оңтүстік Кореядан 7,5 есе, Франциядан 8,8 есе және Бельгиядағыға қарағанда
43 есе төмен болып келеді.
Баяндалғанның негізінде ауыл аумақтарын дамытудың мемлекеттік
саясатының тұжырымдамалық негізі оның ауыл экономикасын дамыту
перспективаларымен байланысты болып табылатындығы жөнінде қорытынды
жасалды.
Ауыл аумақтарын дамытудың мемлекеттік бағдарламасының (бұдан әрі
-бағдарлама) обьектісі болып ауылдық елді-мекен - тұрғындары негізінен ауыл
шаруашылығымен шұғылданатын жинақы қоныстанған аумақтағы қоныс айқындалады.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының әкімшілік - аумақтық
құрылысы туралы Заңында белгіленген ауылдық елді-мекен ұғымының ауыл
ұғымынан айырмасы бар. Мәселен Заңнын қағидаларына сәйкес ауылдың айырым
белгілері мыналар б.т:
елді-мекеннің белгіленген тәртіппен есепке алынуы және тіркелуі
оның жергілікті өкілетті және атқарушы органдар арқылы басқарылады және
т.б.
Облыстық әкімдіктер ресми ұсынған 7660 ауылдық елді-мекендердің ішінен
500-нен астамында 50-ден кем адам тұрады, қалалардың аумақтық шекарасына
енгізілген көптеген станциялар мен разъездер (257), тұрғындары іс-жүзінде
ауыл шаруашылығы қызметімен шұғылданатын селолар (317) бар. Оларда тұратын
халық саны 579540 адамды құрайды, ол өздерін ауыл тұрғындарын деп санайды
және ауыл проблемаларына мемлекеттік назар аударуына үміт артады.
Қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін сипаттайтын
өлшемдер тобы бойынша, ауылдық елді-мекендердің жіктемесі беріледі, олардың
ішінде экономикалық әлеуетін бағалау басым б.т. Әлеуметтік қолдау шарлары
бәрінен бұрын ауыл тұрғындарының қажетті табыс деңгейін қамтамасыз ететін,
әлеуметтік экономикалық даму деңгейі жоғары ауылдық елді-мекендерге
тіршілікті қамтамасыз ету инфрақұрылымын дамытуға бағытталатын болады.
Елдің жалпы ішкі өніміндегі ауыл шаруашылығының үлесі шамамен 8,5
пайызын құрайды және де таяудағы және ұзақ мерзімді келешекте елеулі
өзгермейді, мұның өзі мұнай өндіруші салалардағы көлемдердің өсуімен, тағам
өнімдерінің ішкі нарығының шектеулі сыйымдылығымен, ауыл шаруашылығы
өнімдерінің сырттқы нарықтарының тұрлаусыздығымен, үлкен көлік шығындары
мен агротехнологияның төмен деңгейі салдарынан Қазақстан өнімдерінің әлсіз
бәсекелестік қабілетімен сипатталады. Мемлекеттік агроазық-түлік
бағдарламасының ауыл шаруашылығы өнімдерінің болжамды өсімі 2006 жылдың
соңына қарай 10 пайызға сәл ғана жоғары болмақ.
Республика ауылшаруашылығының ЖӨ-дегі ең жоғары үлес Қостанай (14,2%),
Алматы (13,6%), Оңтүстік Қазақстан (12,3%), Солтүстік Қазақстан (12,1%),
Ақмола (11,7%), және Шығыс Қазақстан (9,9%), облыстарының еншісінде. Ең
төменгі үлес Маңғыстау (0,2%), Атырау (1%), Қызылорда (1,9%) облыстарына
келеді.
Ауыл шаруашылығының республикалық ЖӨ- дегі өсімдік шаруашылығы мен мал
шаруашылығы ара қатынасы - 58,5 және 41,5 пайыз.
Негізінен өсімдік шаруашылығымен Ақмола, Жамбыл, Қостанай, Солтүстік
Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында, мал шаруашылығымен Ақтобе,
Атырау, Маңғыстау облыстарында айналысады. Қалған облыстарда шамамен бірдей
ара-қатынас байқалады.
Банитеттің жоғары балын республиканың солтүстігіндегі астық себуші
-Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарындағы
топырақ иеленеді.
Жайылымдармен Маңғыстау, Қарағанды және Атырау облыстары —
Республиканың Орталық және Батыс бөліктері неғұрлым қамтамасыз етілген.
Инженерлік инфрақұрылыммен қамтамасыз етілу дәрежесін айтатын болсақ
АЕМ-нің көпшілік бөлігі ауыз сумен қамтамасыз етілуде қиындықтарды бастан
кешіріп отыр. Сумен қамтамасыз етілу мұндай жағдайы негізінен қаражат
жетіспегеннен болып отыр.
Ауылдық жерде су проблемасы екі негізгі себептен туындайды: сумен
қамтамасыз ету жүйесінің бұзылуымен және жер бетіндегі әрі жер асты
суларының ластануының жоғары деңгейімен. Қазіргі таңда АЕМ-нің 72,4
пайызында су құбырлары жоқ [4].
АЕМ-нің 63 пайызынан астамы ауыз суға орталықсыздандырылған сумен
қамтамасыз ету көздерінен - құдықтардан, бұлақтардан, айырымдардан желілері
жоқ артезиан ұңғыларынан алынған суды пайдаланады олардың судың сапасы
Республика бойынша микробиологиялық және санитарлық-химиялық көрсеткіштер
жөнінде нормативтерге сәйкес келмейді.
Сапасына кепілдік берілмеген тасып әкелетін суды олардың ішінен 682
АЕМ немесе жалпы санының 9 пайызын пайдаланады.
Сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету саласындағы проблемалармен қатар
ауылдық өңірлердің экономикасын көтеру үшін автомобиль қатынасын жолдар мен
жол бойындағы инфрақұрылымды дамытудың шешуші маңызы бар. Бұл ретте
облыстық және аудандық жолдар өңірлердің балансына берілген кезден бастап
оларды қаржыландыру және күтіп ұстаумен байланысты ахуал, пайдаланылатын
жолдар мен олардағы жасанды құрылыстардың интенсивті түрде тозуына және
бұзылуына жетелей отырып жылдан жылға нашарлай түсуде. АЕМ арасындағы
оларды өзара сондай-ақ аудан және облыс орталықтарымен байланыстыратын
автомобиль қатынасы іс-жүзінде дамымаған және күрделі күйде. Әсіресе бұл
тұрақты жолаушы автомобиль қатынасына қатысты.
Бүгінгі таңда Республиканың 500 елді-мекенінен астамы өздерінің
шалғайлығына және жергілікті жолдардың техникалық күйінің төмендігіне
байланысты қысқы уақытта аудан орталықтарынан әдетте толық оқшауланып
қалады. Республикада 265 АЕМ (3,5) электр қуатымен қамтамасыз етілмеген.
Кесте 1.1- Электр жүйесімен қамтамасыз етілмеген АЕМ-дің саны және
үлес салмағы
Қалалар АЕМ саны %
Ақмола 13 1,9
Ақтөбе 18 4,1
Алматы 19 2,3
Атырау 6 3,0
Шығыс Қазақстан 32 3,7
Жамбыл 7 1,8
Батыс Қазақстан 17 3,3
Қараганды 56 11,1
Қостанай 21 2,7
Қызылорда 22 8,0
Маңғыстау - 0
Павлодар 36 7Д
Солтүстік Қазақстан 4 0,5
Оңтүстік Қазақстан 14 1,6
Қазақстан Республикасы 265 3,5
Жоғарыдағы кестеден 1.1 көретініміз ол көбінесе электр жүйесімен
қамтамасыз етілмеген АЕМ-дер Павлодар, Қызылорда, Қарағандыда басым болып
отыр. Ал ШҚО-да 32 АЕМ (3,7 пайыз) қамтамасыз етілмеген болып отыр [44].
1.3 Өзге елдегі ауылды елді мекен тәжірибесі
Қытай экономикасының маңызды саласы ауыл шаруашылығы болып табылады.
Ауылды елді мекені де ең көп шоғырланған мемлекеттің бірі болып табылады.
Қытай мемлекетінің халық саны: 1,3 млрд.
Қала және ауыл халқы қатынасы: 30% және 70%.
Ауданы: 9560940 шаршы км.
Егістік жер ауданы: 121,78 млн. га.
Қытай үкіметі ауылдық халықты елді мекеннің дамуына көп назар
аударады. Өйткені халықтың жартысына жуық ауыл тұрғындары.
Қытай үкіметі ауылдық қаржы бөлудің барлық үш түрін жойды: жинақ
қорына, әлеуметтік қорға және ауыл деңгейдегі әкімшілік басқару қорына,
сондай-ақ ағартуға, жоспарлы бала тууға, жол салуға және кейбір басқа да
өкімет өндіріп алатын қосымша алымдар. Енді барлық осы шығындар мемлекеттік
бюджеттен жабылады.
Шаруалардың астық өндірісіне қызығушылығын арттыру үшін, Үкімет, астық
өндірумен айналысатын шаруаларға 2006 жылы 1,4 млрд. АҚШ долл. көлемінде
арнайы қаражат бөлуді шешті.
2006 жылы қытай шаруалары жеткен тағы бір жетістік ертеңгі күнге деген
сенімділік болып табылады. 2006 жылы орталық үкімет ауыл тұрғындарына 1,94
млрд. АҚШ долл. көлемінде жәрдемақы бөлді. Бұл ақша 2006 жылдан 20%-ға
артық. Үкімет елдің барлық ауыл тұрғындарын өзіне әлеуметтік жәрдемақы,
әлеуметтік сақтандыру, медициналық сақтандыру және т.б. қосатын әлеуметтік
сақтандыру жүйесімен қамтуға уәде берген.
Медицина қытай шаруалары үшін ең басты қорғалудың бірі болып отыр.
Оның шешіміне қазір кооперативтік медициналық кызмет көрсету жүйесі
белсенді енгізілуде. 2006 жылдың аяғында осындай қызмет көрсету жүйесімен
ауылдық уездің 80% тұрғыны қамтылған. Бұл жүйеге қатысушы он юань көлемінде
жыл сайын жарна төлейді. Тағы он юаньды жергілікті үкімет төлейді.
Қытай ғалым-селекционерлері үлкен үлес енгізді. Олар астықтың жүздеген
жаңа түрін шығарған. Қытай селекционерлерінің ең үлкен жетістігі,
өнімділігі жай сорттар өнімділігінен анағүрлым артық будандалған күріш
болды және 25 жылда астық түсімін жүздеген миллион тоннаға көбейтуге
мүмкіндік берді. Қытай үкіметінің жоспарына сәйкес, климаттың өзгеруіне
және табиғи ресурстардың Жетіспеуіне қарамастан 2020 жылы ел ауыл ғылымы
саласында алдыңғы күшке айналуы қажет.
Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған
тұжырымдамасы әзірленген, ол Қытай Үкіметінің өткен жылдардағы
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған
тұжырымдамасын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары туралы қаулысымен
бекітілді. Келесі онжылдықта ауылшаруашылығындағы негізгі көрсеткіштер
Шығыс Еуропа елдерінің деңгейінде болуы керек. Олар әлемдегі астық
экспорттаушылардың алғашқы бестігіне енуге, осы деңгейде ет, сүт, мақта
өнімдерін еселей өндіруге тиіті.
Ауылдық аумақтарды тиімді дамыту шараларын және халықты орналастырудың
оңтайлы сұлбаларын құруды көздейтін, экономикалық келешегі бар жерлерде
ресурстарды шоғырландыруға мүмкіндік беретін және ауыл халқы табысының
жеткілікті деңгейін қамтамасыз ететін мемлекеттік бағдарламасының
міндеттерін іске асыруды ақпараттық қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан
Республикасы Статистика агенттігі 2006 жылдың басындағы жағдай бойынша
Қытай Республикасының белгіленген тәртіпте есепке алынған және тіркелген,
жергілікті өкілетті және атқарушы органдар басқаратын 19856 ауылдық елді
мекенге сауалдамалық зерттеу жүргізді. Сауалдаманы әкімшілік қарамағында
ауылдық елді мекендері бар ауыл (село) округтарының, аудандық, қалалық және
кент әкімшіліктерінің уәкілетті адамдары жасайды.
Елдегі дәнді дақылдар өндірісі 2006 жылғы 497 млн. тоннамен
салыстырғанда 2007 жылы 500 млн. тоннадан асты. Жан басына шаққанда дәнді
дақылдар өнімін жылдық тұтыну 1996 жылы 412 кг. болған еді, ал 2006 жылы
378 кг. болып жылдан-жылға азайып келе жатқанына Министрлік талдамашылары
назар аударып отыр.
Қытай көкөніс пен жеміс-жидек өндірісі экспорты көлемдері бойынша
әлемде бірінші орын алды. Соңғы жылдары елде көкөніс дақылдарының егістік
жерлері едәуір кеңейтілген. 1996 жылы олардың жалпы ауданы 11 млн. га
құраса, 2006 жылы ол 15 млн. деңгейіне жетті. Көкөніс өндіру көлемі тек
ішкі сұранысты ғана емес, олардың экспортын да ұлғайтуға қабілетті.
2007 жылы ірі және орташа қалалардағы 676 ауыл шаруашылығы өнімдері
көтерме базарларында сапа мониторингі және өнім қауіпсіздігі тетігі
жасалған.
Жеміс-жидек бау-бақшаларының жалпы ауданы 1996 жылы 9 млн. га еді,
2006 жылы 10 млн. гектардан асып түсті, осы кезеңде жеміс-жидек өнімінің
көлемі 46,53 млн.тоннадан 95,99 млн. тоннаға дейін көтерілді. Қазіргі
уақытта Қытайдағы жеміс-жидек өндірісі әлемдегі өнімнің 17%-ын құрайды.
2007 жылы Ішкі Монғолия (Солтүстік Қытай) автономиялы ауданында жалпы
акваөнім өндірісі 8%-ға көбейіп 94 мың тоннаға жетті. Балықшылардың жан
басына шаққандағы орташа таза табысы 10% өсіммен 740 АҚШ долларын құрады.
Қытай 2008 жылы астық жинау көлемін тағы да сол мөлшерде қамтамасыз
етуге ниет білдіріп отыр және халықты ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі
түрлерімен жеткілікті көлемде қамтамасыз ету үшін барлық қажетті шараларды
колдануы тиіс. Қытайда 2007 жылдың екінші жартысынан бастап шошқа еті мен
тамақ майларын қоса, ауыл шаруашылығы өнімдеріне бағаның тез кымбаттауы
байқалады. Әлемде осы өнімдер бағасының қымбаттауы, жұмыс күшінің өзіндік
құны қымбаттауы және Қытайдағы урбанизация барысының жылдамдауы бұған себеп
болып отыр.
Қытайда ауыл шаруашылығы өнімінің бағасын тұрақтандыру үшін өндірісті
дамыту және ұсынысты көбейту негізгі бағыт болып табылады. Отандық ауыл
шаруашылығы өнімінің бағасы тым тез қымбаттауын тоқтату үшін, 2008 жылы
Ауыл шаруашылығы министрлігі дәнді дақыл, майлы дақыл және шошқа етін
өндіруге ауылдық аудандарга белсенді көмек көрсетуді жалғастыра бермек [6].
2 ШҚО-ның ауылдық аумақтарының дамуы жағдайын талдау
2.1 Шығыс Қазақстан облысы бойынша ауылдық елді мекендер құрамы және
ауыл халқы экономикасының және табыстары деңгейін талдау
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2006-2010 жылдарға арналған стратегиялық бағытында ауыл
мәселелері басымдық болып айқындалған [2].
2006 жылы желтоқсанда облыстық маслихаттың сессиясы ауылдық
экономикалық дамуы жөнінде шараларды көздейтін Шығыс Қазақстан облысының
2006-2008 жылдарға арналған Агроазық түлік бағдарламасы бекіткен болатын.
Осыған қарамастан қала мен ауыл халқының тұрмыс деңгейіндегі
сәйкессіздік жыл сайын күшейе түсуде. Ауылдық жерлерде облыс халқының 41,1%
тұрады, олардың 34,9% жуығының күн көріс деңгейінен төмен табысы бар.
Қаржыландыру каражаттарының жоқтығынан ауылдық жерде әлеуметтік сала мен
инженерлік инфрақұрылым жыл сайын нашарлауда, бұл халықтың қалаға және
басқа өңірлерге кетуін арттыруда.
Агроөндірісті қайта құру процесімен, оны нарықтық қатынастарға
көшірумен байланысты ауыл шаруашылығы өндірісіндегі дағдарыс халықтың көшіп
кетуіне және ауылдық елді мекендердің тіршілігін қамтамасыз ету жүйесінің
күйреуіне алып келді. 2005-2007 жылдары 19 АЕМ өздігінен тұрады, бүгін
халқы жоқ 12 АЕМ бар.
ШҚО орталығы Өскемен қаласы болып табылады. Облыстың негізгі құрылған
күні 1932 жылдың 10 наурызы болып табылады. Қазақстан Республикасы
Президентінің 1997 жылғы 23 мамырындағы №3528 Жарлығымен облыс құрамына
таратылған Семей облысының аумағы енді. Облыстың қазіргі аумағы 283,3 мың
шаршы км. құрайды.
Халқының саны 2006 жылғы көрсеткіштер бойынша 1504,3 мың адамды
құраған. Оның ішінде қала халқы 882,6 мың адам, ауыл халқы 621,7 мың адам.
Өскеменнен Астанаға дейінгі арақашықтық 108 км., ал Алматыға дейінгі
арақашықтық 1100 км. құрайды.
Облыста 857 АЕМ- нің 79-ында 50-ден аз адам тұрады, 30 станция мен
разъездер бар, 64 ауыл 37155 адам тұратын қалалардың аумақтық шекараларына
қосылған.
Мемлекеттік қолдау шаралары ең алдымен ауыл тұрғындарының қажетті
табыс деңгейін қамтамасыз ететін жоғары әлуетті әлеуметтік экономикалық
дамулы ауылды елді мекеннің тіршілікті қамтамасыз ету инфрақұрылымын
дамытуға бағытталатын болады.
Ауылдық аумақтарды дамытудың жылдарға арналған өңірлік бағдарламасының
негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
экономикалық қызметті дамыту, құрылысты инвестициялау, әлеуметтік және
инженерлік инфрақұрылым нысандарын қайта жаңарту және жөндеу жөніндегі
бірінші кезекті шараларды әзірлеу;
ауыл тұрғындарының қоныс аударуын ынталандыру бағдарламасын әзірлеу және
іске асыру;
АЕМ әлеуметтік экономикалық дамуын, ауылдық аумақтардың экологиялық
қауіпсіздігін, жер ресурстарын бағалаудың мониторингілеуді ұйымдастыру;
ауылдық таратып коныстандырудың тиімді үлгісін жасау және оны іске асыру
жөнінде іс шаралар жүргізу
Іске асыру мерзімдері:
Бірінші кезеңде АЕМ-ді паспорттандыру негізінде әлеуметтік
экономикалық дамудың негізгі көрсеткіштері бойынша бар жағдайға талдау
жасау, оларды әлеуметтік экономикалық даму деңгейі өлшемі бойынша сыныптау,
экономикалық қызметті дамыту, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым
нысандарын салу, жөндеу және қайта жаңартуды инвестициялау жөнінде бірінші
кезекті шаралар әзірлеу, оңтайландырылған көші қон ағымын және ауылдық
көшіп қонушыларды қолдауды мемлекеттік реттеу шаралар бағдарламасын
белгілеу көзделуде.
Екінші кезеңде ауылдық аумақтарды тұрақты дамытудың, ауыл
тұрғындарының тіршілігін қамтамасыз етудің мейлінше жоғары деңгейін
қамтамасыз ету негізі жасалатын, ауылдық таратып орналастыруды оңтайландыру
жөнінде шарлар іске асырылатын, әрбәр АЕМ нің сиымдылық әлуетін бағалау
жүргізілетін болады.
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығы өндірісінің өсу беталысы байқалады,
жалпы өнім көлемінің өсуі жылдар бойынша 5,5 -тен 15 пайызға дейін құрайды.
Аграрлық сектордың облыстың жалпы өңірлік өніміндегі үлесі 11,3 пайызды
құрайды.
Шығыс Қазақстан облысында астық себуші аудандарда дәнді дақылдарды
өндіруді ұлғайту мақсатында тыңайған жерлерді пайдалану есебінен егістік
алқаптарын кеңейту көзделуде, егістік құнарлығын ұстап тұру (минералды
тыңайтқыштарды енгізу гербицидтерді, пестицидтерді қолдану) жөнінде іс-
шаралар белгіленген, тұқым шаруашылықтар желісі одан дамуға ие болады. 2007
жылдан бастап Үржар ауданның шаруашылықтарында өсімдік өсіру қайта
жаңартылады. Суландыру жүйесінің желісін сапамен жүргізу (Дүниежүзілік Даму
Банкінің қаражаты есебінен), Күршім ауданында 3,5 га дейін суармалы жер
алқабы картоп, көкеніс және дәнді дақылдар өндіруге пайдаланылатын болады.
Қатонқарағай ауданында марал өсіру басқа аудандарда етті мал өсіруді дамыту
жөнінде шаралар белгіленген.
Сондай-ақ жидектерді, саңырауқұлақтарды қайта өңдеу және жемістерді
сублимациялау жөніндегі, ешкі және қой сүтін қайта өңдеу жөніндегі, шұжық
цехтары мен балық өнімдерін қайта өңдеу жөніндегі цехтар, киіз байпақ басу
цехы, наубайханалар мен диірмендер құрылатын болады.
Және де облыста ет өндіруге маманданған шалғайдағы аудандардың АЕМ-де
терең тұздатқыш камералары бар мал сою цехтарын құру жоспарланады. 2 ірі
АЕМ-де оларды тоңазытқыш танкерлермен жарақтай отырып сүт дайындау
пунктерін құру жоспарланады.
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығы өндірісінің өсу беталысы байқалады,
жалпы өнім көлемінің өсуі жылдар бойынша 5,5 -тен 15 пайызға дейін құрайды.
Аграрлық сектордың облыстың жалпы өңірлік өніміндегі үлесі 11,3 пайызды
құрайды.
Облыстың жалпы көлемінде жалпы өнімнің мейлінше үлкен үлесін Үржар
(11,4 пайыз), Шемонаиха (9,9), Глубокое (9,6), және Ұлан (8,5 пайыз)
аудандары құрайды. Бес аудан оның ішінде Бородулиха (7,1 пайыз), 3ырян (6,4
пайыз), Көкпекті (6,3 пайыз), Күршім (6,0 пайыз) аудандарында және Семей
қаласы шаруашылықтарында (6,0 пайыз) үлес 6-7 пайыз құрайды. Аягөз,
Бесқарағай, Жарма, Зайсан, Катонқарағай, Тарбағатай аудандары және Өскемен
қаласы шаруашылықтарының 3,5-тен 4,5 пайызға дейін үлесі бар. Абай
ауданында (1,8 пайыз) жалпы өнім үлесі төмен деңгейде.
Облыстың жалпы өнімінің жалпы көлемінде өсімдік шаруашылығы өнімінің
үлес салмағы 48,9 пайыз, мал шаруашылығынікі - 51,1 пайыз құрайды.
Өсімдік шаруашылығы Үржар, Шемонаиха, Глубокое, Зырян, Бородулиха
аудандары мен Өскемен және Риддер қалаларында дамыған. Бұл аудандарда
өсімдік шаруашылығы өнімнің үлес салмағы 60-тан 68 пайызға дейін, қалаларда
80-90 пайыз құрайды. Абай, Тарбағатай, Аягөз, Жарма; Күршім, Үлан,
Катонқарағай және Зайсан аудандарында (60-тан 95 пайызға дейін) басым түрде
мал шаруашылығымен шұғылданады. Көкпекті ауданында арақатынас шамамен
бірдей (Қосымша А).
Мал шаруашылығында малдың негізгі түрлерінің саны жалпы облыс бойынша
жыл сайын өсуде. 2002 жылы мүйізді ірі қара малының саны 607,3 мың басты,
кұс 2710,3 мың басты құрады. Облыс бойынша мүйізді ірі қара малы, қой және
ешкінің ең көп саны Тарбағатай (248,1 мың бас), Аягөз (184,4 мың бас),
Күршім (188,5 мың бас), Үржар (182,7 мың бас), құстың саны - Ұлан (1096,8
мың бас), Глубокое (462,1 мың бас) аудандарында және Семей қаласында (556,8
мың бас).
Зырян (66), Шемонаиха (62), Глубокое (61), Катонқарағай (54),
аудандарының топырақтары, Риддер (60) және Өскемен (58). Өскемен қалалары
шаруашылықтарының жерлері ең жоғары баллды бонитетке ие. Өсімдік
шаруашылығымен шұғылданатын аудандардың үлесіне облыс бойынша егістік жер
көлемінің 84 пайызы келеді.
Мал шаруашылығы жұмысымен шұғылданантын аудандарда жайылымдық
жерлердің үлес салмағы жоғары. Олардың үлесіне (Абай, Аягөз, Жарма, Зайсан,
Күршім, Тарбағатай аудандары және Семей қаласының) шаруашылықтары
жайылымдық жерлердің 68 пайызы келеді.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өндеумен 66 ірі және орташа өнеркәсіп
кәспорындары 1214 шағын цехтар шұғылданады. Олардың мейлінше ірі
кәсіпорындары Өскемен - 12 бірлік, Семей - 8 бірлік, Зырян-6 бірлік және
Глубокое-5 бірлік орналасқан. Әр мың адамға шаққанда ауыл шаруашылығы
өнімдерін қайта өндейтін кәсіпорындар барлығынан Көкпекті-5,3 бірлік,
Катонқарағай-2,8 бірлік, Глубокое-2,0 бірлік, Үржар-1,8 бірлік, Бородулиха-
1,7 бірлік, және Шемонаиха-1,6 бірлік аудандарында көп. Ең азы 0,3-0,4
бірлік Абай, Аягөз, Бесқарағай, Жарма және Тарбағатай аудандарында.
Жалпы облыс азық-түлік тауарларымен қамтамасыз етілген, бірақ, кейбір
түрлері бойынша (етті қайта өңдеу өнімдері, ірімшік, мал және өсімдік
майлары, кондитер өнімдері) импорт үлесі жоғары. Басты себептер болып ауыл
шаруашылығы шикізатын қайта өңдейтін өнімдердің сапа стандарттарына сәйкес
келмеуі т.б., ұсақ тауарлық өндіріс ауылдық аудандарында дайындау
пунктерінің болмауы саналады.
Бүгінгі таңда облыста 219,1 мың га. суармалы жерлер есепте тұр, іс-
жүзінде олардың 70,5 мың га суарылады. Суару құрылғыларының жоғары дәрежеде
тозуынан суару жүйелерінің пайдалы қызмет тиімділігі 0,55-0,6 құрайды, бұл
өсімдік шаруашылығының көрсеткіштеріне теріс ықпал етуде. Ауыл шаруашылығы
техникасының тозуы 80 пайыз құрап, толық ауыстыруды талап етеді. Мал
шаруашылығында тауарлы шаруашылықтың асыл тұқымды малға болған қажеттілігі
өзіндік айнымалы қаражаттардың жетіспеуінен және селекциялық асыл
тұқымдандыру жұмыстарының төмен деңгейінен сүт және ет мал шаруашылығында
60-65 пайызыға, қой шаруашылығында 40 пайызға, шошқа шаруашылығында 15
пайызға қамтылуда. Мемлекеттік мал дәрігерлік қадағалаудың ұйымдастыру
құрылымы, лабораториялық және техникалық құралдармен жарақтандырылуы уақыт
талабына сәйкес келмейді. Облыста су қоймалары мен су бөгендерінің
көптігіне қарамастан, қайта өңдеу өндірістерін ашуга қаражаттардың
жоқтығына байлықтың 95 пайызы өңделмеген күйде төмен бағамен облыстан
сыртқа шығарылады.
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімін өндіру халықтың жан басына шаққанда
айына 7547 теңге, оның ішінде Шемонаиха ауданында -18028 теңге, Зырянда-
13256 теңге, Үланда-11189 теңге, Глубокоеда-11056 теңге, Бородулихада-9540
теңге, Зайсанда-7270 теңге, Көкпектіде-6996 теңге, Күршімде-6588 теңге,
Бесқарағайда-6057 теңге, Үржарда-5795 теңге, Катонқарағайда-5128 теңге,
Абайда-4931 теңге, Аягөзде-4415 теңге, Жармада-4044 теңге, Тарбағатайда-
2921,7 теңге құрады.
Облыста ауылдық жерде орташа айлық еңбекақының өсу беталысы байқалады.
Айталық, 2006 жылы орташа айлық еңбекақы ауыл шаруашылығы саласында 20
пайызға өсіп, 8330 теңгені құрады, үстіміздегі жылғы сегіз айда алдыңғы
жылдың тиісті кезеңінде 17,7 пайызға (11487 теңге) өсті, облыстың
әлеуметтік-экономикалық дамуының 2006-2008 жылдарға арналған индикативтік
жоспарына сәйкес жыл сайын 6,4 пайыздан 7 пайызға дейін өсім болжамдалуда.
Зейнетақының орташа көлемі ауылдық жерде 7664 теңгені құрайды.
Кедейлік деңгейінен төмен тұратын адамдарға мемлекеттік атаулы көмек
көрсетілуде. Оның орташа айлық көлемі отбасының әр мүшесіне жыл басына 13,8
пайызға өсіп, 918 теңге құрады. Ағымдағы жылғы 9 айда атаулы әлеуметтік
көмек төлеуге бағытталған қаражаттар алдыңғы жылдың тиісті кезеңіне 11,5
пайызға өсіп, 701,2 млн. теңгені құрады, тұрғын үй көмегіне 1,3 есе өсіп,
95,2 млн. теңгені құрады.
Жыл аяғына дейін атаулы әлеуметтік көмек төлеуге 1051,8 млн. теңге,
тұрғын үй көмегін төлеуге 160,6 млн. теңге көлемінде бюджет қаражаттарын
бағыттау жоспарлануда.
2006 жылға әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға бюджет
қаражаттарының 8 пайызға, 2007 ж.-3,6 пайызға, 2008 ж.-5,4 пайызға өсті.
Еңбекақының, зейнетақының, жәрдемақының өсуі халықтың ақшалай
табыстарының өсуіне оңды ықпал етеді. Үстіміздегі жылдың бірінші жарты
жылында ауыл халқының жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табысы 0,6
пайызға өсіп, 6398 теңгені құрады. Ауылда орташа жан басына шаққандағы
ақшалай табыс қаладағыға қарағанда орташа 30 пайызға төмен.
Осының өзінде ауылда үй жанындағы шаруашылықтардан табыстың ақшалай
емес түрлері барынша кең таралуда. Ауылдық жерде үй шаруашылығының әр
мүшесіне айына жеке меншік шаруашылықта өндІрілген 1513 теңге өнімінен
келеді.
2006-2008 жылдарға ауылдық жерлерде халықтың ақшалай табысының өсуі
құнсыздану деңгейінен төмен болмауы болжамдалуда.
Ауылдық аумақтарды тиімді дамыту шараларын және халықты орналастырудың
оңтайлы сұлбаларын құруды көздейтін, экономикалық келешегі бар жерлерде
ресурстарды шоғырландыруға мүмкіндік беретін және ауыл халқы табысының
жеткілікті деңгейін қамтамасыз ететін Ауылдық аумақтарды дамытудың 2004-
2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының міндеттерін іске асыруды
ақпараттық қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Статистика
агенттігі 2006 жылдың басындағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасының
белгіленген тәртіпте есепке алынған және тіркелген, жергілікті өкілетті
және атқарушы органдар басқаратын 7347 ауылдық елді мекенге сауалдамалық
зерттеу жүргізді. Сауалдаманы әкімшілік қарамағында ауылдық елді мекендері
бар ауыл (село) округтарының, аудандық, қалалық және кент әкімшіліктерінің
уәкілетті адамдары жасайды.
Зерттелген ауылдық елді мекендердегі ауыл халқының саны 6435,9 мың
адамды немесе елдегі бүкіл халықтың жалпы санынан 43,0% құрады.
Осы зерттеу 50 адамға дейін халқы бар ауылдық елді мекендердің саны
2006 жылғы зерттеу деректерімен салыстырғанда 915-тен 661-ге дейін азайып,
1000-нан 5000 адамға дейін халқы бар ауылдық елді мекендердің саны
-тиісінше, 1681-ден 1694-ке дейін өскенін көрсетті.
Ауыл тұрғындарының тұрмысын қамтамасыз ету жүйесінің нақты бары және
оны дамыту, оларды түрлі тауарлармен және қызметтермен қамтамасыз ету,
оларға медициналық көмек көрсету көп жағынан ауылдық елді мекендердің
әкімшілік орталықтар мен темір жол стансаларынан қашық болуына байланысты.
Зерттеу нәтижелері бойынша аудан орталығы болып табылатын, облыс
орталықтары әкімшіліктерінің тікелей қарамағындағы 124 ауылдық елді мекен
облыс орталықтарынан әлде қайда алыс жатыр, 81 ауылдық елді мекен 60 және
одан да көп километр алшақтықта немесе 65,3%.
Ауыл (село) округтерінің, ауылдардың (селолардың), сондай-ақ тікелей
аудан орталықтарының қарамағындағы селолардың 2214 әкімшілік орталықтары
ішінен 18,2% ауылдық елді мекен аудан орталықтарынан 20 км-ге дейінгі
қашықтықта, 43,0%о - 20 және 60 км-ге дейінгі қашықтықта, ал 38,8% -60 км-
ден көп қашықтықта орналасқан.
5009 ауылдық елді мекен үшін ауыл (село) округтарының, кент
әкімшіліктерінің орталыктары оларға ең жақын әкімшілік-аумақтық орган болып
табылады, олардың 70,7% ауылдық елді мекені 20 км қашықтықта, ал 26,0%-ы 20
және 60 км-ге дейінгі қашықтықта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
1 Ауылдық тұрғындар орындарының теориялық негіздері
Ауылдық тұрғындар орындарының түсінігі, мазмұны және
нарықтық экономика жағдайында маңызы 9
Қазакстан Республика бойынша ауылдық елді-мекендер құрамы,
кұрылымы және мемлекеттік бағдарламалар 13
1.3 Өзге елдегі ауылдық елді-мекен тәжірибесі 19
2ШҚО-ның ауылдық аумақтарының дамуы жағдайын талдау
2.1 Шығыс Қазақстан облысы бойынша ауылдық елді-мекендер құрамы
және ауыл халқы экономикасының, табыстарының деңгейін талдау 23
2.2 ШҚО-ның ауылдық елді-мекендерінің инженерлік және әлеуметтік
инфрақұрылыммен қамтамасыз етілу деңгейін талдау 33
2.3 ШҚО-ның ауылдық аумақтарын әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейі бойынша сыныптау 40
2.4 Әуезов кенті бойынша әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау 51
3 ШҚО-ның ауылдық елді - мекендерінің дамуының болашағы
Ауылдық аумақтардың дамуын мемлекеттік реттеу мәселелері 64
Ауылдық аумақтардың дамуының негізгі шешу жолдары 79
Мемлекеттік бағдарламалардан күтілетін нәтижелер 84
Қорытынды 88
Пайдаланылған әдебиеттер 92
Қосымшалар
Кіріспе
Ауылдық тұрғындар орындарының даму болашағы (Әуезов ауылы
дерегімен). Тоқсаныншы жылдардың ішінде елімізде орын алған экономикалық
дағдарыстардың әсерінен тозып кеткен ауылдық аумақтардың еңсесі біртіндеп
көтеріліп келеді. Қазақстандағы жергілікті ұлт - қазақтар көп шоғырланған,
яғни қаймана қазақтың қара орманы саналатын ауылдың болашағына ендігі жерде
нық сеніммен қарауға толық негіз бар.
Тоқсаныншы жылдардың ішінде ТМД аумағында болған экономикалық
дағдарыстар Қазақстанды да айналып өтпегені белгілі. Жұмыс істеп тұрған
зауыт-фабрикалар мен түрлі өндіріс орындары қаражаттың жоқтығы мен
шикізаттың тапшылығынан тоқтап, дүкен сөрелері каңырап бос қалып, елді
жаппай жұмыссыздық жайлаған тұста ауылдан да сән кеткені көз алдымызда.
Қара қазан сары баланың қамы үшін ауыл халқы қалалы жерлерге үдере
көшкенде ынтымақ пен бірлікті әспеттеп, тіл мен дінді берік етіп ұстап
отырған қазақтың касиетті мекенінің болашағы бұлыңғырлана бастағанына
қынжылғандар әсте аз болмады. Ал, келешегі ауылшаруашылығымен тығыз
байланысты Қазақстан ауылдың әлеуетін көтермейінше қарқынды экономикалық
табыстарға қол жеткізе алмайтыны бесенеден белгілі еді.
Сондықтан соңғы 15 жылда саяси реформаларға қарағанда экономикалық
өзгерістерге басымдық берген Қазақстан басшылығының жүйелі түрде жүргізген
экономикалық реформаларының сәтті іске асырылуы құрдымға кетіп бара жатқан
ауылдың ахуалын жақсартып, оның аяғынан нық тұруына септігін тигізді.
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес Қазақстан Републикасы
Үкіметінің 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиялық бағытында ауыл
проблемалары басымдық болып айқындалған. Бұл тақырыптың өзектілігі ол
біздің республикамыздың дамудың жаңа жолына түскен уақытында, таяудағы
онжылдықта бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу міндеті алдында ауыл
мен ауылшаруашылығының мемлекет үшін дамудың бірден-бір көзі болып
табылатындығы. Дүниежүзілік бәсекелестік деңгейінде 117 мемлекет бар.
Мемлекеттердің даму дәрежесін Дүниежүзілік экономикалық Форум ұсынысымен
белгілі және беделді өндірістік сарапшылар, басшылар мен бизнесімендер
бағалайды.
Қазіргі кезде жалпы экономикалық өсу аясында қала және ауыл
тұрғындарының тұрмыс деңгейіндегі алшақтық күшейе түсуде, табыстардың
өңірлік айырмашылықтары да елеулі. Ауылдық жерде ел халқының 43 пайызы
тұрады, ресми статистика деректеріне қарағанда олардың үштен бірінің табысы
ең төменгі өмір сүру деңгейінен төмен.
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған
тұжырымдамасын іске асыру - ауылды дамытудың, қолдаудың жаңа кезеңі болып
табылады [42].
Шығыс Қазақстан облысының ауылдық аумақтарын дамытудың 2004-2010
жылдарға арналған өңірлік бағдарламасының негізгі міндеттері экономикалық
қызметті дамыту, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым нысандарын салу,
жөндеу және қайта жаңартуға инвестиция салу бойынша міндеттерді әзірлеу,
экологиялық қауіпсіздік, жер ресурстарын бағалауды мониторингілеу және т.б.
[45].
Дипломдық жұмыстың мақсаты - ауылдық тұрғындар орындарының теориялық
негіздері: түсінігі, мазмұны және нарықтық экономикадағы жағдайындағы
маңызы, сондай-ақ жалпы Қазақстан Республикасы, Шығыс Қазақстан облысы және
Әуезов ауылы бойынша ауылдық тұрғындар орындарының саны, олардың құрылымын
толық ашу.болып табылады.
Міндеті болып: ауылдық елді-мекендерді дамыту және басқаруға
байланысты қабылданған мемлекеттік бағдарламалар, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
ауылдық елді-мекендерге байланысты жолдаулары және тағы да басқа
ауылшаруашылығы мен АЕМ-дің экономикалық қызметін реттейтін заңдылық-
құқықтық актілер жайында мәліметтер жинақтау.
Әр бір бөлімдердің тақырыптарын тереңірек ашу, Шығыс Қазақстан
облысының ауылдық елді-мекендерінің дамуына талдау жасау. Облыс ауылдарының
тұрғындарының тұрмыс деңгейі мен табыстарының көлемі, ауылдық аймақтардың
экологиялық жағдайы, инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылыммен қамтамасыз
етілу деңгейі, халықтың көшіп-қонуының қазіргі жағдайын талдау жасалды.
Сонымен қатар, АЕМ-дің дамуы деңгейі бойынша сыныптау жасалып көптеген
кесте, диаграммаларда көрсету.
Дипломдық жұмысымда ауылдық тұрғындар орындарының дамуының болашағы
жайлы жазылған. Және де осы бөлімде АЕМ-дің дамуын мемлекеттің реттеу
шаралары, осыған жұмсайтын қаражат, мемлекеттік бағдарламалардан күтілетін
нәтижелер жазу.
Сонымен қоса дипломдық жұмыста негізгі бөлімнен басқа косымша
материалдар, қолданылған әдебиеттер тізімі, кіріспе және қорытындыдан
тұрады.
1 Ауылдық тұрғындар орындарының теориялық негіздері
1.1 Ауылдық тұрғындар орындарының түсінігі, мазмұны және нарықтық
экономика жағдайында маңызы
Ауыл - дәстүрлі қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан қауымдастық. Қазақ
халқындағы Ауыл түбі - бірлік, қауым түбі - тірлік деген мақал ауылдың
этникалық, экономикалық және рухани маңыздылығын білдіреді. Елді-мекен
адамдардың тұрақты қонысы. Ол үй-жайлардың, кәсіпорынның, әлеуметтік
мекемелер мен ұйымдардың ғимараттары жиынтығынан тұрады және өзіне тән
географиялық атауы болады. Елді-мекендер қоршаған табиғи ортаның әсеріне
және әлеуметтік экономикалық жағдайға байланысты қалыптасады. Елді-мекендер
кеңістік орналасуы шаруашылық қызметі, тұрғындарынын саны, әкімшілік
мәртебесі және т.б сипаттары бойынша әр түрлі болып келеді.
Көп жағдайда елді-мекендер мен ондағы құрылыстардың сәулеттік
ерекшеліктеріне жергілікті ұлттың мәдениеті мен дәстүрі әсер етеді.
Елді-мекен бұл сипаттары бойынша ауыл, кент, қала болып бөлінеді.
Ауылдық елді-мекен сондай ақ қыстақтар, балық, орманшылық орталықтары
және т.б. жатады.
Елді мекен өзінің өсіп-дамуы деңгейіне жаңа әлеуметтік маңызының
өзгеруіне сәйкес үкіметтің шешімі бойынша бір дәрежеден екінші дәрежеге
көшіріліп отырады.
Қазақстан өте қарқынды дамыған 50 мемлекеттің қатарына еуропалық
стандартқа сай келетін, мінсіз де нақты дамыған ауыл шаруашылығы жүйесімен
кіруі үшін ең өзекті мәселелерді анықтап алған дұрыс. Бұл үшін
Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған
тұжырымдамасына сәйкес, ауылды тұрақты дамытудың ең басты іс-шараларын
нақтылау - ең қажетті іс.
Осыған байланысты Ауылдық аумақтарды дамытудың 2004-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің
2008-2009 жылдағы Қазақстан халқына Жолдауларында берілген тапсырмалары
негізінде әзірленіп, ауылдық аумақтардың тұрақты дамуы кепілдемесі ретінде
қабылданды [2].
Осы бағдарламаны облыс әкімдіктерімен, мүдделі министрліктермен және
агенттіктермен бірлесе отырып Қазакстан Республикасының Ауыл шаруашылығы
Министрлігі әзірледі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2009 жылдарға арналған
стратегиялық бағытының басымдығы болып ауыл проблемалары белгіленген.
Ауылдық аумақтарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасының негізгі
мақсаты ауылды қоныстандыруды оңтайландыру негізінде ауылдың тіршілік етуін
қамтамасыз етуін қалыпты жағдайларын жасау болып табылады.
Ауылдық аумақтарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасының обьектісі
ауылдық елді мекен деп ел жинақы орын тепкен аумақтағы қоныс айқындалады,
ондағы тұрғындар ауыл шаруашылығымен айналысады.
Осы бағдарламаны әзірлеу ауылдық аумақтарды тиімді дамыту және ауылды
қоныстандырудың оңтайлы схемаларын түзу жөнінде шаралар қолдану
қажеттігінен туындады, олар ресурстарды тіршілік етудің экономикалық
тұрғыдан перспективалы ортасына шоғырландыруға мүмкіндік береді, әрі ауыл
халқына қолайлы табыс деңгейін қамтамасыз етеді.
Бағдарлама 7660 ауылдық елді-мекендерді әлеуметтік экономикалық
деңгейін сипаттайтын өлшемдер бойынша жіктеу жүргізіледі, олардың ішінде
экономикалық әлеуетті бағалау басым болып табылады.
Ауылдық елді-мекендерді жіктеу негізінде төрт топқа жинақталды:
даму әлеуеті жоғары 1062 АЕМ -тұрғындардың саны 1,6 млн адам;
даму әлеуеті орташа 5664 АЕМ -тұрғындарының саны 5,3 млн адам;
даму әлеуеті төмен 776 АЕМ -тұрғындарының саны шамамен 300
мың адам;
экологиялық жағдайы аса қолайсыз 22 АЕМ - тұрғындарының саны шамамен 100
мың адам;
Бұған қоса тұтас алғанда Республика бойынша тұрғын халқы түгелдей
көшіп кеткен қазіргі уақытта онда ешкім тұрмайтын 136 АЕМ бар.
Әлеуметтік эконохмикалык инфрақұрылымды салуға және қайта құруға
бөлінетін инвестицияларды даму әлеуеті жоғары және орташа АЕМ ге жұмсау
қажет. Осы жіктеу бойынша әрбір АЕМ дегі нақты ахуалды қарап, инвестиция
салынуға тиісті объектілерді айқындап, құнын есептеп, сомасын қаржыландыру
көздерінің мүмкіндіктерімен теңестіру керек. Аграрлық өндірістің және қайта
өңдеу салаларының, өткізу рыноктарының кеңейтудің бағдарламаларын әзірлеп,
кірістердің ықтимал мөлшерін, соларға сәйкес елді мекеннің ауылға қосымша
көшіп келушілерді қабылдау тұрғысынан ықтимал сыйымдылығын есептеу кажет.
Даму әлеуеті төмен АЕМ дер бойынша экономикалық қызметтің қосымша
саларын дамыту мен кірістердің өсу мүмкіндігін қарастыру, тіршілікті
қамтамасыз ету қызметтерін қалыпты деңгейге жеткізуге қолданылатын
шығындарды бағалау, оны қоныс аударуға жұмсалатын шығыстармен салыстыра
отырып, қаражат салудың неғұрлым тиімді тәсілі бойынша айқындау қажет. Осы
жұмысты жүргізуден бұрын, қаражатты жұмыс істеп тұрған білім беру және
денсаулық сақтау объектілерін жөндеуге байланыс пен көлік қатынасы
қызметтерін қамтамасыз етуге бағыттау орынды.
Аса қолайсыз экологиялық жағдайдағы аумақтар жаңадан инвестиция
салынатындар тізімінен шығарылғаны дұрыс. Осы аумақтар бойынша неғұрлым
қолайлы жерлерге қоныс аударуды ынталандыру шаралары жөніндегі есептерді
дайындап, қоныс аударуға жұмсалатын каражатқа және жайластыруға мал басы
мен өндіріс кұрал жабдығын сатып алуға, берілетін кредитке қажеттікті, ауыл
шаруашылығы қызметін жүргізуге бөлінетін жер учаскелерінің көлемін айқындау
қажет.
Елбасының 2003-2005 жылдарын Ауыл жылдары деп жариялауы осы себептен
болды. Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды
мемлекеттік реттеу туралы Заң агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдық
аумақтарды басым дамытудың құқықтық негіздерін қалады, мемлекеттік
реттеудің негізгі ережелері, қағидаттары мен орындалу құралдарын белгіледі.
Олар ауылшаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және
аграрлык нарықтың тұрақтылығы мен ауыл халқы тұрмысының сапалық
стандарттарын қамтамасыз етуге бағытталған. [43].
Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған
тұжырымдамасы әзірленіп, ол Үкіметтің өткен жылдардағы Агроөнеркәсіп
кешенін тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын жүзеге
асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары туралы қаулысымен бекітілді. Келесі
онжылдықта ауылшаруашылығындағы негізгі көрсеткіштер Шығыс Еуропа елдерінің
деңгейінде болуы керек. Біз әлемдегі астық экспорттаушылардың алғашқы
бестігіне енуге, осы деңгейде ет, сүт, мақта өнімдерін еселей өндіруге
тиіспіз. [2].
Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру қарсаңында отандық өндірілген өнім
сапасын жақсарту, олардың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру шаралары,
кеткен шығындар мен жетістіктер агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға
жұмсалатын бюджет қаражатын бөлудің негізгі көрсеткіші болады.
Ауыл жылдарында ауылдық жерлерде 208 мың жұмыс орны ашылды, бұл
бағдарламада көрсетілгеннен 5 есе артық.
Қабылданған шаралар жоғары дәрежеде даму мүмкіндігі бар АЕМ-дің санын
қазірдің өзінде көбейтті. Мәселен осы кезең ішінде олардың саны 31 пайызға
өсіп, олардағы адамдар саны 692 мыңға жетті. Экологиялық жағдайы нашар деп
танылған төртінші топтағы елді-мекендер казір жоқ. Тұтас алғанда 3 жыл
ішінде селолық ауылдық елді-мекендерде тұратын халық саны 45 мыңға жетті.
Ауыл жылдарында ауыл шаруашылығында көлемді жетістіктерге қол
жеткізгенмен, ол өздігімен дамитын жүйе ретінде толық деңгейде қалыптаса
алмады. Себебі қазіргі кезде елімізде 7500-дей ауыл бар десек, соның 25
пайызында табыстары күнкөріс деңгейінен төмен болып отыр. Тіпті натуралды
шаруашылықпен өмір сүріп отырган ауылдар да бар. Көптеген ауылда ең қажетті
инфрақұрылым жоқтығынан қандай да бір замани шаруашылық жүргізудің өзі
мүмкін емес. Сондай-ақ ауылды жерлерде соңғы өнім шығаратын өндірістерді,
жұмыс орындарын ашу мәселесі шетте қалды. Ауылшаруашылық өнім өндірушілерге
кейбір салық жеңілдіктерін беру мәселесі де жыл сайын кейінге ысырылып
келеді. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кірер тұста отандық шаруалардың әлемдік
бәсекеге төтеп бере алатындай болуы үшін осыны ескеру керек.
Сонымен қатар осы уақытқа дейін ауылға нақты көмектесетін кешенді жүйе
құра алмадық. Соңғы жылдары ауылға қыруар қаржы бөлінгенімен, оның біршама
бөлігі тиімсіз жұмсалды.
1.2 Қазақстан Республикасы бойынша ауылдық елді мекендер құрамы,
құрылымы және мемлекеттік бағдарламалар
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес Қазақстан
Республикасының Үкіметінің жылдарға арналған стратегиялық бағытында ауыл
проблемалары басымдык болып айқындалған. 2007 жылғы маусымда Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлығымен агро азық-түлік кешенінің тиімділігін
арттыруға бағытталған шараларды көздейтін осы кезеңге арналған Мемлекеттік
агро азық-түлік бағдарламасын бекітілген болатын [43].
Сонымен қатар жалпы экономикалық өсу аясында қала және ауыл
тұрғындарының тұрмыс деңгейіндегі алшақтық күшейе түсуде, табыстардың
өңірлердің айырмашылықтары да елеулі. Ауылдық жерде ел халқының 43% тұрады,
ресми статистика деректеріне бойынша олардың үштен бірінің табысы ең
төменгі өмір сүру деңгейінен төмен. Бұл халдің одан әрі орнығуы ел халғының
тұрмыс деңгейі бойынша жіктелуін күшейтеді, қоғамның әлеуметтік саяси
ахуалына кері әсерін тигізеді, елдің адамдық даму көрсеткіштері мен
инвестициялық бет бейнесінен көрініс береді .
Агро азық-түлік секторының даму ерекшеліктері мен ауыл шаруашылығы
қызметінен түсетін табыстардың өсуін ескере отырып, ауыл халқының қазіргі
шамадан тыс көптігі халықтың тұрмыс деңгейінің өсуіне тұсау болатын
себептердің бірі болып табылады және елдің тұрақты дамуын жоспарлаған кезде
күрделі проблемаға айналады.
Проблема әкімшілік экономика кезеңінен сақталып қалған қоныстанудың
ұтымсыз схемаларымен одан әрі ширыға түседі, нәтижесінде инвестициялық
бағдарламаларды түзу кезінде ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымның дамуына
бағытталған қаражатты тиімсіз салу жалғасуда, көші қон үдерістері стихиялы,
игерілмейтін сипатқа ие.
Осы бағдарламаны әзірлеу ауыл аумақтарын тиімді дамыту және
ресурстарды экономикалық перспективалы тіршілік кешу орындарында
шоғырландыруға мүмкіндік беретін әрі ауыл халқының табысының көкейге
қонымды деңгейін қамтамсыз ететін ауылда қоныстанудың оңтайлы схемаларын
түзу жөнінде шаралар қолдану қажеттігінен туындайды.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің басқа салалардан айырмашылығы және оның
ерекшелігі ауыл шаруашылығы тек өндіріс саласы ғана емес, ел халқының
ауқымды табысының өмір сүру аясы да болып табылады. Ауыл экономикасы және
ауылдық мекен ажырағысыз байланысты: ауылдық мекендер тарихи тұрғыда ауыл
шаруашылығы қызметінің негізінде қалыптасып, өзінің тіршілігін оның
тоқтатылуымен қатар доғарып отырды. Бұл үдеріс бүгінгі таңда да жалғасуда .
Тек қана 2007-2009 жылдарда 300-ге жуық елді-мекен өзінен өзі тарап кетті.
Әкімдіктердің деректері бойынша бүгінгі таңда 136 таратылмаған, тұрғын
халқы жоқ ауылдық елді-мекендер бар.
Агроөндірісті реформалау үдерісі оны нарық соқпағына көшіру ауыл
шаруашылығы әлеуетінің өсуін бағалау үшін маркетингтік стратегияны қолдану
ауыл халқының шамадан тыс көптігі пероблемасының бетін ашты. Есептеулер
көрсеткендей ең төменгі өмір сүру мөлшеріне тең (4,6 мың тг) орташа жан
басылық деңгейге жету үшін ауыл халқының саны 5,6 млн адамды құрауға тиіс,
яғни 900 мың адамды босатып шығару керек, ал ҚР бойынша жан басына
шаққандағы орташа ақшалай табыстың 7,7 мың теңгеге тең деңгейінде ауыл
халқының саны 2 есе дерлік қысқарып, 3,5 млн адамды құрауға тиіс.
Аграрлық сектор, ауа райы ахуалы бойынша қолайлы соңғы жылдарға
қарамастан экономиканың жоғары тәуекелді және пайдасы төмен саласы болып
қалып отыр. Сыртқы және ішкі нарықтардың сыйымдылығын ескере отырып ауыл
шаруашылығының өнімдерінің болжамды өсімі оптимистік көзқарас бойынша 2008
жылдың соңында 10 пайыздан сәл ғана артықты құрайды [4].
Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеудің агротехнологиялары мен
технологиялардың төменгі деңгейі отандық өнімдердің әлемдік және ішкі
нарықтағы бәсекеге қабілетсіздігінің негізгі себебі б.т., агросекторда
ықтимал табысты қысқартады. Сондықтан ҚР-сы Президенті Жарлығымен
бекітілген 2008-2009 жылдарға арналған агроазық-түлік бағдарламасында
аграрлық экономиканы интенсивтендіру, ғылыми негізделген
агротехнологияларды пайдалану есебінен шығындарды қысқарту жөнінде шаралар
көзделеді, мұның өзі келешекте салада жұмыс істейтін адамдарды қосымша
босатуға алып келері сөзсіз.
Осы тұрғыдағы ауылда шамадан тыс артық қоныстандыру мен ауылдық
қауымдастықтардың өмір-тіршілігіне лайықты жағдайды қамтамасыз ету
проблемасы өзекті болмақ.
Президент Жолдауында адамның өмір-тіршілігі және нарықтың жұмыс істеуі
тұрғысынан келешегі бар ауыл аумақтарын қолдауға бағытталған мемлекеттік
саясаттың қажеттігі ерекше аталып өтіледі.
Ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеуді әлемдік тәжірибесі
көпшілік елдердің ауыл өңірлерін дамытуды мемлекеттік реттеуі негізінде
ауылдық аумақтардың экономикасымен тікелей байланысты табыстар деңгейінің
көрсеткіштері жататындығынын көрсетеді.
Дүниежүзілік банктің жіктеуі бойынша Қазақстан ЖІӨ көрсеткіштері
бойынша халықтың жан басына шаққанда пайданың төмен деңгейлі мемлекеттер
қатарына жатады. Қазақстанда ауыл шаруашылығының ЖӨ бір адамға шаққанда
Ресейден 1,8 есе, Украинадан 1,3 есе, Турциядан 3 есе, Германия мен
Оңтүстік Кореядан 7,5 есе, Франциядан 8,8 есе және Бельгиядағыға қарағанда
43 есе төмен болып келеді.
Баяндалғанның негізінде ауыл аумақтарын дамытудың мемлекеттік
саясатының тұжырымдамалық негізі оның ауыл экономикасын дамыту
перспективаларымен байланысты болып табылатындығы жөнінде қорытынды
жасалды.
Ауыл аумақтарын дамытудың мемлекеттік бағдарламасының (бұдан әрі
-бағдарлама) обьектісі болып ауылдық елді-мекен - тұрғындары негізінен ауыл
шаруашылығымен шұғылданатын жинақы қоныстанған аумақтағы қоныс айқындалады.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының әкімшілік - аумақтық
құрылысы туралы Заңында белгіленген ауылдық елді-мекен ұғымының ауыл
ұғымынан айырмасы бар. Мәселен Заңнын қағидаларына сәйкес ауылдың айырым
белгілері мыналар б.т:
елді-мекеннің белгіленген тәртіппен есепке алынуы және тіркелуі
оның жергілікті өкілетті және атқарушы органдар арқылы басқарылады және
т.б.
Облыстық әкімдіктер ресми ұсынған 7660 ауылдық елді-мекендердің ішінен
500-нен астамында 50-ден кем адам тұрады, қалалардың аумақтық шекарасына
енгізілген көптеген станциялар мен разъездер (257), тұрғындары іс-жүзінде
ауыл шаруашылығы қызметімен шұғылданатын селолар (317) бар. Оларда тұратын
халық саны 579540 адамды құрайды, ол өздерін ауыл тұрғындарын деп санайды
және ауыл проблемаларына мемлекеттік назар аударуына үміт артады.
Қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін сипаттайтын
өлшемдер тобы бойынша, ауылдық елді-мекендердің жіктемесі беріледі, олардың
ішінде экономикалық әлеуетін бағалау басым б.т. Әлеуметтік қолдау шарлары
бәрінен бұрын ауыл тұрғындарының қажетті табыс деңгейін қамтамасыз ететін,
әлеуметтік экономикалық даму деңгейі жоғары ауылдық елді-мекендерге
тіршілікті қамтамасыз ету инфрақұрылымын дамытуға бағытталатын болады.
Елдің жалпы ішкі өніміндегі ауыл шаруашылығының үлесі шамамен 8,5
пайызын құрайды және де таяудағы және ұзақ мерзімді келешекте елеулі
өзгермейді, мұның өзі мұнай өндіруші салалардағы көлемдердің өсуімен, тағам
өнімдерінің ішкі нарығының шектеулі сыйымдылығымен, ауыл шаруашылығы
өнімдерінің сырттқы нарықтарының тұрлаусыздығымен, үлкен көлік шығындары
мен агротехнологияның төмен деңгейі салдарынан Қазақстан өнімдерінің әлсіз
бәсекелестік қабілетімен сипатталады. Мемлекеттік агроазық-түлік
бағдарламасының ауыл шаруашылығы өнімдерінің болжамды өсімі 2006 жылдың
соңына қарай 10 пайызға сәл ғана жоғары болмақ.
Республика ауылшаруашылығының ЖӨ-дегі ең жоғары үлес Қостанай (14,2%),
Алматы (13,6%), Оңтүстік Қазақстан (12,3%), Солтүстік Қазақстан (12,1%),
Ақмола (11,7%), және Шығыс Қазақстан (9,9%), облыстарының еншісінде. Ең
төменгі үлес Маңғыстау (0,2%), Атырау (1%), Қызылорда (1,9%) облыстарына
келеді.
Ауыл шаруашылығының республикалық ЖӨ- дегі өсімдік шаруашылығы мен мал
шаруашылығы ара қатынасы - 58,5 және 41,5 пайыз.
Негізінен өсімдік шаруашылығымен Ақмола, Жамбыл, Қостанай, Солтүстік
Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында, мал шаруашылығымен Ақтобе,
Атырау, Маңғыстау облыстарында айналысады. Қалған облыстарда шамамен бірдей
ара-қатынас байқалады.
Банитеттің жоғары балын республиканың солтүстігіндегі астық себуші
-Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарындағы
топырақ иеленеді.
Жайылымдармен Маңғыстау, Қарағанды және Атырау облыстары —
Республиканың Орталық және Батыс бөліктері неғұрлым қамтамасыз етілген.
Инженерлік инфрақұрылыммен қамтамасыз етілу дәрежесін айтатын болсақ
АЕМ-нің көпшілік бөлігі ауыз сумен қамтамасыз етілуде қиындықтарды бастан
кешіріп отыр. Сумен қамтамасыз етілу мұндай жағдайы негізінен қаражат
жетіспегеннен болып отыр.
Ауылдық жерде су проблемасы екі негізгі себептен туындайды: сумен
қамтамасыз ету жүйесінің бұзылуымен және жер бетіндегі әрі жер асты
суларының ластануының жоғары деңгейімен. Қазіргі таңда АЕМ-нің 72,4
пайызында су құбырлары жоқ [4].
АЕМ-нің 63 пайызынан астамы ауыз суға орталықсыздандырылған сумен
қамтамасыз ету көздерінен - құдықтардан, бұлақтардан, айырымдардан желілері
жоқ артезиан ұңғыларынан алынған суды пайдаланады олардың судың сапасы
Республика бойынша микробиологиялық және санитарлық-химиялық көрсеткіштер
жөнінде нормативтерге сәйкес келмейді.
Сапасына кепілдік берілмеген тасып әкелетін суды олардың ішінен 682
АЕМ немесе жалпы санының 9 пайызын пайдаланады.
Сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету саласындағы проблемалармен қатар
ауылдық өңірлердің экономикасын көтеру үшін автомобиль қатынасын жолдар мен
жол бойындағы инфрақұрылымды дамытудың шешуші маңызы бар. Бұл ретте
облыстық және аудандық жолдар өңірлердің балансына берілген кезден бастап
оларды қаржыландыру және күтіп ұстаумен байланысты ахуал, пайдаланылатын
жолдар мен олардағы жасанды құрылыстардың интенсивті түрде тозуына және
бұзылуына жетелей отырып жылдан жылға нашарлай түсуде. АЕМ арасындағы
оларды өзара сондай-ақ аудан және облыс орталықтарымен байланыстыратын
автомобиль қатынасы іс-жүзінде дамымаған және күрделі күйде. Әсіресе бұл
тұрақты жолаушы автомобиль қатынасына қатысты.
Бүгінгі таңда Республиканың 500 елді-мекенінен астамы өздерінің
шалғайлығына және жергілікті жолдардың техникалық күйінің төмендігіне
байланысты қысқы уақытта аудан орталықтарынан әдетте толық оқшауланып
қалады. Республикада 265 АЕМ (3,5) электр қуатымен қамтамасыз етілмеген.
Кесте 1.1- Электр жүйесімен қамтамасыз етілмеген АЕМ-дің саны және
үлес салмағы
Қалалар АЕМ саны %
Ақмола 13 1,9
Ақтөбе 18 4,1
Алматы 19 2,3
Атырау 6 3,0
Шығыс Қазақстан 32 3,7
Жамбыл 7 1,8
Батыс Қазақстан 17 3,3
Қараганды 56 11,1
Қостанай 21 2,7
Қызылорда 22 8,0
Маңғыстау - 0
Павлодар 36 7Д
Солтүстік Қазақстан 4 0,5
Оңтүстік Қазақстан 14 1,6
Қазақстан Республикасы 265 3,5
Жоғарыдағы кестеден 1.1 көретініміз ол көбінесе электр жүйесімен
қамтамасыз етілмеген АЕМ-дер Павлодар, Қызылорда, Қарағандыда басым болып
отыр. Ал ШҚО-да 32 АЕМ (3,7 пайыз) қамтамасыз етілмеген болып отыр [44].
1.3 Өзге елдегі ауылды елді мекен тәжірибесі
Қытай экономикасының маңызды саласы ауыл шаруашылығы болып табылады.
Ауылды елді мекені де ең көп шоғырланған мемлекеттің бірі болып табылады.
Қытай мемлекетінің халық саны: 1,3 млрд.
Қала және ауыл халқы қатынасы: 30% және 70%.
Ауданы: 9560940 шаршы км.
Егістік жер ауданы: 121,78 млн. га.
Қытай үкіметі ауылдық халықты елді мекеннің дамуына көп назар
аударады. Өйткені халықтың жартысына жуық ауыл тұрғындары.
Қытай үкіметі ауылдық қаржы бөлудің барлық үш түрін жойды: жинақ
қорына, әлеуметтік қорға және ауыл деңгейдегі әкімшілік басқару қорына,
сондай-ақ ағартуға, жоспарлы бала тууға, жол салуға және кейбір басқа да
өкімет өндіріп алатын қосымша алымдар. Енді барлық осы шығындар мемлекеттік
бюджеттен жабылады.
Шаруалардың астық өндірісіне қызығушылығын арттыру үшін, Үкімет, астық
өндірумен айналысатын шаруаларға 2006 жылы 1,4 млрд. АҚШ долл. көлемінде
арнайы қаражат бөлуді шешті.
2006 жылы қытай шаруалары жеткен тағы бір жетістік ертеңгі күнге деген
сенімділік болып табылады. 2006 жылы орталық үкімет ауыл тұрғындарына 1,94
млрд. АҚШ долл. көлемінде жәрдемақы бөлді. Бұл ақша 2006 жылдан 20%-ға
артық. Үкімет елдің барлық ауыл тұрғындарын өзіне әлеуметтік жәрдемақы,
әлеуметтік сақтандыру, медициналық сақтандыру және т.б. қосатын әлеуметтік
сақтандыру жүйесімен қамтуға уәде берген.
Медицина қытай шаруалары үшін ең басты қорғалудың бірі болып отыр.
Оның шешіміне қазір кооперативтік медициналық кызмет көрсету жүйесі
белсенді енгізілуде. 2006 жылдың аяғында осындай қызмет көрсету жүйесімен
ауылдық уездің 80% тұрғыны қамтылған. Бұл жүйеге қатысушы он юань көлемінде
жыл сайын жарна төлейді. Тағы он юаньды жергілікті үкімет төлейді.
Қытай ғалым-селекционерлері үлкен үлес енгізді. Олар астықтың жүздеген
жаңа түрін шығарған. Қытай селекционерлерінің ең үлкен жетістігі,
өнімділігі жай сорттар өнімділігінен анағүрлым артық будандалған күріш
болды және 25 жылда астық түсімін жүздеген миллион тоннаға көбейтуге
мүмкіндік берді. Қытай үкіметінің жоспарына сәйкес, климаттың өзгеруіне
және табиғи ресурстардың Жетіспеуіне қарамастан 2020 жылы ел ауыл ғылымы
саласында алдыңғы күшке айналуы қажет.
Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған
тұжырымдамасы әзірленген, ол Қытай Үкіметінің өткен жылдардағы
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған
тұжырымдамасын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары туралы қаулысымен
бекітілді. Келесі онжылдықта ауылшаруашылығындағы негізгі көрсеткіштер
Шығыс Еуропа елдерінің деңгейінде болуы керек. Олар әлемдегі астық
экспорттаушылардың алғашқы бестігіне енуге, осы деңгейде ет, сүт, мақта
өнімдерін еселей өндіруге тиіті.
Ауылдық аумақтарды тиімді дамыту шараларын және халықты орналастырудың
оңтайлы сұлбаларын құруды көздейтін, экономикалық келешегі бар жерлерде
ресурстарды шоғырландыруға мүмкіндік беретін және ауыл халқы табысының
жеткілікті деңгейін қамтамасыз ететін мемлекеттік бағдарламасының
міндеттерін іске асыруды ақпараттық қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан
Республикасы Статистика агенттігі 2006 жылдың басындағы жағдай бойынша
Қытай Республикасының белгіленген тәртіпте есепке алынған және тіркелген,
жергілікті өкілетті және атқарушы органдар басқаратын 19856 ауылдық елді
мекенге сауалдамалық зерттеу жүргізді. Сауалдаманы әкімшілік қарамағында
ауылдық елді мекендері бар ауыл (село) округтарының, аудандық, қалалық және
кент әкімшіліктерінің уәкілетті адамдары жасайды.
Елдегі дәнді дақылдар өндірісі 2006 жылғы 497 млн. тоннамен
салыстырғанда 2007 жылы 500 млн. тоннадан асты. Жан басына шаққанда дәнді
дақылдар өнімін жылдық тұтыну 1996 жылы 412 кг. болған еді, ал 2006 жылы
378 кг. болып жылдан-жылға азайып келе жатқанына Министрлік талдамашылары
назар аударып отыр.
Қытай көкөніс пен жеміс-жидек өндірісі экспорты көлемдері бойынша
әлемде бірінші орын алды. Соңғы жылдары елде көкөніс дақылдарының егістік
жерлері едәуір кеңейтілген. 1996 жылы олардың жалпы ауданы 11 млн. га
құраса, 2006 жылы ол 15 млн. деңгейіне жетті. Көкөніс өндіру көлемі тек
ішкі сұранысты ғана емес, олардың экспортын да ұлғайтуға қабілетті.
2007 жылы ірі және орташа қалалардағы 676 ауыл шаруашылығы өнімдері
көтерме базарларында сапа мониторингі және өнім қауіпсіздігі тетігі
жасалған.
Жеміс-жидек бау-бақшаларының жалпы ауданы 1996 жылы 9 млн. га еді,
2006 жылы 10 млн. гектардан асып түсті, осы кезеңде жеміс-жидек өнімінің
көлемі 46,53 млн.тоннадан 95,99 млн. тоннаға дейін көтерілді. Қазіргі
уақытта Қытайдағы жеміс-жидек өндірісі әлемдегі өнімнің 17%-ын құрайды.
2007 жылы Ішкі Монғолия (Солтүстік Қытай) автономиялы ауданында жалпы
акваөнім өндірісі 8%-ға көбейіп 94 мың тоннаға жетті. Балықшылардың жан
басына шаққандағы орташа таза табысы 10% өсіммен 740 АҚШ долларын құрады.
Қытай 2008 жылы астық жинау көлемін тағы да сол мөлшерде қамтамасыз
етуге ниет білдіріп отыр және халықты ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі
түрлерімен жеткілікті көлемде қамтамасыз ету үшін барлық қажетті шараларды
колдануы тиіс. Қытайда 2007 жылдың екінші жартысынан бастап шошқа еті мен
тамақ майларын қоса, ауыл шаруашылығы өнімдеріне бағаның тез кымбаттауы
байқалады. Әлемде осы өнімдер бағасының қымбаттауы, жұмыс күшінің өзіндік
құны қымбаттауы және Қытайдағы урбанизация барысының жылдамдауы бұған себеп
болып отыр.
Қытайда ауыл шаруашылығы өнімінің бағасын тұрақтандыру үшін өндірісті
дамыту және ұсынысты көбейту негізгі бағыт болып табылады. Отандық ауыл
шаруашылығы өнімінің бағасы тым тез қымбаттауын тоқтату үшін, 2008 жылы
Ауыл шаруашылығы министрлігі дәнді дақыл, майлы дақыл және шошқа етін
өндіруге ауылдық аудандарга белсенді көмек көрсетуді жалғастыра бермек [6].
2 ШҚО-ның ауылдық аумақтарының дамуы жағдайын талдау
2.1 Шығыс Қазақстан облысы бойынша ауылдық елді мекендер құрамы және
ауыл халқы экономикасының және табыстары деңгейін талдау
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2006-2010 жылдарға арналған стратегиялық бағытында ауыл
мәселелері басымдық болып айқындалған [2].
2006 жылы желтоқсанда облыстық маслихаттың сессиясы ауылдық
экономикалық дамуы жөнінде шараларды көздейтін Шығыс Қазақстан облысының
2006-2008 жылдарға арналған Агроазық түлік бағдарламасы бекіткен болатын.
Осыған қарамастан қала мен ауыл халқының тұрмыс деңгейіндегі
сәйкессіздік жыл сайын күшейе түсуде. Ауылдық жерлерде облыс халқының 41,1%
тұрады, олардың 34,9% жуығының күн көріс деңгейінен төмен табысы бар.
Қаржыландыру каражаттарының жоқтығынан ауылдық жерде әлеуметтік сала мен
инженерлік инфрақұрылым жыл сайын нашарлауда, бұл халықтың қалаға және
басқа өңірлерге кетуін арттыруда.
Агроөндірісті қайта құру процесімен, оны нарықтық қатынастарға
көшірумен байланысты ауыл шаруашылығы өндірісіндегі дағдарыс халықтың көшіп
кетуіне және ауылдық елді мекендердің тіршілігін қамтамасыз ету жүйесінің
күйреуіне алып келді. 2005-2007 жылдары 19 АЕМ өздігінен тұрады, бүгін
халқы жоқ 12 АЕМ бар.
ШҚО орталығы Өскемен қаласы болып табылады. Облыстың негізгі құрылған
күні 1932 жылдың 10 наурызы болып табылады. Қазақстан Республикасы
Президентінің 1997 жылғы 23 мамырындағы №3528 Жарлығымен облыс құрамына
таратылған Семей облысының аумағы енді. Облыстың қазіргі аумағы 283,3 мың
шаршы км. құрайды.
Халқының саны 2006 жылғы көрсеткіштер бойынша 1504,3 мың адамды
құраған. Оның ішінде қала халқы 882,6 мың адам, ауыл халқы 621,7 мың адам.
Өскеменнен Астанаға дейінгі арақашықтық 108 км., ал Алматыға дейінгі
арақашықтық 1100 км. құрайды.
Облыста 857 АЕМ- нің 79-ында 50-ден аз адам тұрады, 30 станция мен
разъездер бар, 64 ауыл 37155 адам тұратын қалалардың аумақтық шекараларына
қосылған.
Мемлекеттік қолдау шаралары ең алдымен ауыл тұрғындарының қажетті
табыс деңгейін қамтамасыз ететін жоғары әлуетті әлеуметтік экономикалық
дамулы ауылды елді мекеннің тіршілікті қамтамасыз ету инфрақұрылымын
дамытуға бағытталатын болады.
Ауылдық аумақтарды дамытудың жылдарға арналған өңірлік бағдарламасының
негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
экономикалық қызметті дамыту, құрылысты инвестициялау, әлеуметтік және
инженерлік инфрақұрылым нысандарын қайта жаңарту және жөндеу жөніндегі
бірінші кезекті шараларды әзірлеу;
ауыл тұрғындарының қоныс аударуын ынталандыру бағдарламасын әзірлеу және
іске асыру;
АЕМ әлеуметтік экономикалық дамуын, ауылдық аумақтардың экологиялық
қауіпсіздігін, жер ресурстарын бағалаудың мониторингілеуді ұйымдастыру;
ауылдық таратып коныстандырудың тиімді үлгісін жасау және оны іске асыру
жөнінде іс шаралар жүргізу
Іске асыру мерзімдері:
Бірінші кезеңде АЕМ-ді паспорттандыру негізінде әлеуметтік
экономикалық дамудың негізгі көрсеткіштері бойынша бар жағдайға талдау
жасау, оларды әлеуметтік экономикалық даму деңгейі өлшемі бойынша сыныптау,
экономикалық қызметті дамыту, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым
нысандарын салу, жөндеу және қайта жаңартуды инвестициялау жөнінде бірінші
кезекті шаралар әзірлеу, оңтайландырылған көші қон ағымын және ауылдық
көшіп қонушыларды қолдауды мемлекеттік реттеу шаралар бағдарламасын
белгілеу көзделуде.
Екінші кезеңде ауылдық аумақтарды тұрақты дамытудың, ауыл
тұрғындарының тіршілігін қамтамасыз етудің мейлінше жоғары деңгейін
қамтамасыз ету негізі жасалатын, ауылдық таратып орналастыруды оңтайландыру
жөнінде шарлар іске асырылатын, әрбәр АЕМ нің сиымдылық әлуетін бағалау
жүргізілетін болады.
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығы өндірісінің өсу беталысы байқалады,
жалпы өнім көлемінің өсуі жылдар бойынша 5,5 -тен 15 пайызға дейін құрайды.
Аграрлық сектордың облыстың жалпы өңірлік өніміндегі үлесі 11,3 пайызды
құрайды.
Шығыс Қазақстан облысында астық себуші аудандарда дәнді дақылдарды
өндіруді ұлғайту мақсатында тыңайған жерлерді пайдалану есебінен егістік
алқаптарын кеңейту көзделуде, егістік құнарлығын ұстап тұру (минералды
тыңайтқыштарды енгізу гербицидтерді, пестицидтерді қолдану) жөнінде іс-
шаралар белгіленген, тұқым шаруашылықтар желісі одан дамуға ие болады. 2007
жылдан бастап Үржар ауданның шаруашылықтарында өсімдік өсіру қайта
жаңартылады. Суландыру жүйесінің желісін сапамен жүргізу (Дүниежүзілік Даму
Банкінің қаражаты есебінен), Күршім ауданында 3,5 га дейін суармалы жер
алқабы картоп, көкеніс және дәнді дақылдар өндіруге пайдаланылатын болады.
Қатонқарағай ауданында марал өсіру басқа аудандарда етті мал өсіруді дамыту
жөнінде шаралар белгіленген.
Сондай-ақ жидектерді, саңырауқұлақтарды қайта өңдеу және жемістерді
сублимациялау жөніндегі, ешкі және қой сүтін қайта өңдеу жөніндегі, шұжық
цехтары мен балық өнімдерін қайта өңдеу жөніндегі цехтар, киіз байпақ басу
цехы, наубайханалар мен диірмендер құрылатын болады.
Және де облыста ет өндіруге маманданған шалғайдағы аудандардың АЕМ-де
терең тұздатқыш камералары бар мал сою цехтарын құру жоспарланады. 2 ірі
АЕМ-де оларды тоңазытқыш танкерлермен жарақтай отырып сүт дайындау
пунктерін құру жоспарланады.
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығы өндірісінің өсу беталысы байқалады,
жалпы өнім көлемінің өсуі жылдар бойынша 5,5 -тен 15 пайызға дейін құрайды.
Аграрлық сектордың облыстың жалпы өңірлік өніміндегі үлесі 11,3 пайызды
құрайды.
Облыстың жалпы көлемінде жалпы өнімнің мейлінше үлкен үлесін Үржар
(11,4 пайыз), Шемонаиха (9,9), Глубокое (9,6), және Ұлан (8,5 пайыз)
аудандары құрайды. Бес аудан оның ішінде Бородулиха (7,1 пайыз), 3ырян (6,4
пайыз), Көкпекті (6,3 пайыз), Күршім (6,0 пайыз) аудандарында және Семей
қаласы шаруашылықтарында (6,0 пайыз) үлес 6-7 пайыз құрайды. Аягөз,
Бесқарағай, Жарма, Зайсан, Катонқарағай, Тарбағатай аудандары және Өскемен
қаласы шаруашылықтарының 3,5-тен 4,5 пайызға дейін үлесі бар. Абай
ауданында (1,8 пайыз) жалпы өнім үлесі төмен деңгейде.
Облыстың жалпы өнімінің жалпы көлемінде өсімдік шаруашылығы өнімінің
үлес салмағы 48,9 пайыз, мал шаруашылығынікі - 51,1 пайыз құрайды.
Өсімдік шаруашылығы Үржар, Шемонаиха, Глубокое, Зырян, Бородулиха
аудандары мен Өскемен және Риддер қалаларында дамыған. Бұл аудандарда
өсімдік шаруашылығы өнімнің үлес салмағы 60-тан 68 пайызға дейін, қалаларда
80-90 пайыз құрайды. Абай, Тарбағатай, Аягөз, Жарма; Күршім, Үлан,
Катонқарағай және Зайсан аудандарында (60-тан 95 пайызға дейін) басым түрде
мал шаруашылығымен шұғылданады. Көкпекті ауданында арақатынас шамамен
бірдей (Қосымша А).
Мал шаруашылығында малдың негізгі түрлерінің саны жалпы облыс бойынша
жыл сайын өсуде. 2002 жылы мүйізді ірі қара малының саны 607,3 мың басты,
кұс 2710,3 мың басты құрады. Облыс бойынша мүйізді ірі қара малы, қой және
ешкінің ең көп саны Тарбағатай (248,1 мың бас), Аягөз (184,4 мың бас),
Күршім (188,5 мың бас), Үржар (182,7 мың бас), құстың саны - Ұлан (1096,8
мың бас), Глубокое (462,1 мың бас) аудандарында және Семей қаласында (556,8
мың бас).
Зырян (66), Шемонаиха (62), Глубокое (61), Катонқарағай (54),
аудандарының топырақтары, Риддер (60) және Өскемен (58). Өскемен қалалары
шаруашылықтарының жерлері ең жоғары баллды бонитетке ие. Өсімдік
шаруашылығымен шұғылданатын аудандардың үлесіне облыс бойынша егістік жер
көлемінің 84 пайызы келеді.
Мал шаруашылығы жұмысымен шұғылданантын аудандарда жайылымдық
жерлердің үлес салмағы жоғары. Олардың үлесіне (Абай, Аягөз, Жарма, Зайсан,
Күршім, Тарбағатай аудандары және Семей қаласының) шаруашылықтары
жайылымдық жерлердің 68 пайызы келеді.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өндеумен 66 ірі және орташа өнеркәсіп
кәспорындары 1214 шағын цехтар шұғылданады. Олардың мейлінше ірі
кәсіпорындары Өскемен - 12 бірлік, Семей - 8 бірлік, Зырян-6 бірлік және
Глубокое-5 бірлік орналасқан. Әр мың адамға шаққанда ауыл шаруашылығы
өнімдерін қайта өндейтін кәсіпорындар барлығынан Көкпекті-5,3 бірлік,
Катонқарағай-2,8 бірлік, Глубокое-2,0 бірлік, Үржар-1,8 бірлік, Бородулиха-
1,7 бірлік, және Шемонаиха-1,6 бірлік аудандарында көп. Ең азы 0,3-0,4
бірлік Абай, Аягөз, Бесқарағай, Жарма және Тарбағатай аудандарында.
Жалпы облыс азық-түлік тауарларымен қамтамасыз етілген, бірақ, кейбір
түрлері бойынша (етті қайта өңдеу өнімдері, ірімшік, мал және өсімдік
майлары, кондитер өнімдері) импорт үлесі жоғары. Басты себептер болып ауыл
шаруашылығы шикізатын қайта өңдейтін өнімдердің сапа стандарттарына сәйкес
келмеуі т.б., ұсақ тауарлық өндіріс ауылдық аудандарында дайындау
пунктерінің болмауы саналады.
Бүгінгі таңда облыста 219,1 мың га. суармалы жерлер есепте тұр, іс-
жүзінде олардың 70,5 мың га суарылады. Суару құрылғыларының жоғары дәрежеде
тозуынан суару жүйелерінің пайдалы қызмет тиімділігі 0,55-0,6 құрайды, бұл
өсімдік шаруашылығының көрсеткіштеріне теріс ықпал етуде. Ауыл шаруашылығы
техникасының тозуы 80 пайыз құрап, толық ауыстыруды талап етеді. Мал
шаруашылығында тауарлы шаруашылықтың асыл тұқымды малға болған қажеттілігі
өзіндік айнымалы қаражаттардың жетіспеуінен және селекциялық асыл
тұқымдандыру жұмыстарының төмен деңгейінен сүт және ет мал шаруашылығында
60-65 пайызыға, қой шаруашылығында 40 пайызға, шошқа шаруашылығында 15
пайызға қамтылуда. Мемлекеттік мал дәрігерлік қадағалаудың ұйымдастыру
құрылымы, лабораториялық және техникалық құралдармен жарақтандырылуы уақыт
талабына сәйкес келмейді. Облыста су қоймалары мен су бөгендерінің
көптігіне қарамастан, қайта өңдеу өндірістерін ашуга қаражаттардың
жоқтығына байлықтың 95 пайызы өңделмеген күйде төмен бағамен облыстан
сыртқа шығарылады.
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімін өндіру халықтың жан басына шаққанда
айына 7547 теңге, оның ішінде Шемонаиха ауданында -18028 теңге, Зырянда-
13256 теңге, Үланда-11189 теңге, Глубокоеда-11056 теңге, Бородулихада-9540
теңге, Зайсанда-7270 теңге, Көкпектіде-6996 теңге, Күршімде-6588 теңге,
Бесқарағайда-6057 теңге, Үржарда-5795 теңге, Катонқарағайда-5128 теңге,
Абайда-4931 теңге, Аягөзде-4415 теңге, Жармада-4044 теңге, Тарбағатайда-
2921,7 теңге құрады.
Облыста ауылдық жерде орташа айлық еңбекақының өсу беталысы байқалады.
Айталық, 2006 жылы орташа айлық еңбекақы ауыл шаруашылығы саласында 20
пайызға өсіп, 8330 теңгені құрады, үстіміздегі жылғы сегіз айда алдыңғы
жылдың тиісті кезеңінде 17,7 пайызға (11487 теңге) өсті, облыстың
әлеуметтік-экономикалық дамуының 2006-2008 жылдарға арналған индикативтік
жоспарына сәйкес жыл сайын 6,4 пайыздан 7 пайызға дейін өсім болжамдалуда.
Зейнетақының орташа көлемі ауылдық жерде 7664 теңгені құрайды.
Кедейлік деңгейінен төмен тұратын адамдарға мемлекеттік атаулы көмек
көрсетілуде. Оның орташа айлық көлемі отбасының әр мүшесіне жыл басына 13,8
пайызға өсіп, 918 теңге құрады. Ағымдағы жылғы 9 айда атаулы әлеуметтік
көмек төлеуге бағытталған қаражаттар алдыңғы жылдың тиісті кезеңіне 11,5
пайызға өсіп, 701,2 млн. теңгені құрады, тұрғын үй көмегіне 1,3 есе өсіп,
95,2 млн. теңгені құрады.
Жыл аяғына дейін атаулы әлеуметтік көмек төлеуге 1051,8 млн. теңге,
тұрғын үй көмегін төлеуге 160,6 млн. теңге көлемінде бюджет қаражаттарын
бағыттау жоспарлануда.
2006 жылға әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға бюджет
қаражаттарының 8 пайызға, 2007 ж.-3,6 пайызға, 2008 ж.-5,4 пайызға өсті.
Еңбекақының, зейнетақының, жәрдемақының өсуі халықтың ақшалай
табыстарының өсуіне оңды ықпал етеді. Үстіміздегі жылдың бірінші жарты
жылында ауыл халқының жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табысы 0,6
пайызға өсіп, 6398 теңгені құрады. Ауылда орташа жан басына шаққандағы
ақшалай табыс қаладағыға қарағанда орташа 30 пайызға төмен.
Осының өзінде ауылда үй жанындағы шаруашылықтардан табыстың ақшалай
емес түрлері барынша кең таралуда. Ауылдық жерде үй шаруашылығының әр
мүшесіне айына жеке меншік шаруашылықта өндІрілген 1513 теңге өнімінен
келеді.
2006-2008 жылдарға ауылдық жерлерде халықтың ақшалай табысының өсуі
құнсыздану деңгейінен төмен болмауы болжамдалуда.
Ауылдық аумақтарды тиімді дамыту шараларын және халықты орналастырудың
оңтайлы сұлбаларын құруды көздейтін, экономикалық келешегі бар жерлерде
ресурстарды шоғырландыруға мүмкіндік беретін және ауыл халқы табысының
жеткілікті деңгейін қамтамасыз ететін Ауылдық аумақтарды дамытудың 2004-
2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының міндеттерін іске асыруды
ақпараттық қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Статистика
агенттігі 2006 жылдың басындағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасының
белгіленген тәртіпте есепке алынған және тіркелген, жергілікті өкілетті
және атқарушы органдар басқаратын 7347 ауылдық елді мекенге сауалдамалық
зерттеу жүргізді. Сауалдаманы әкімшілік қарамағында ауылдық елді мекендері
бар ауыл (село) округтарының, аудандық, қалалық және кент әкімшіліктерінің
уәкілетті адамдары жасайды.
Зерттелген ауылдық елді мекендердегі ауыл халқының саны 6435,9 мың
адамды немесе елдегі бүкіл халықтың жалпы санынан 43,0% құрады.
Осы зерттеу 50 адамға дейін халқы бар ауылдық елді мекендердің саны
2006 жылғы зерттеу деректерімен салыстырғанда 915-тен 661-ге дейін азайып,
1000-нан 5000 адамға дейін халқы бар ауылдық елді мекендердің саны
-тиісінше, 1681-ден 1694-ке дейін өскенін көрсетті.
Ауыл тұрғындарының тұрмысын қамтамасыз ету жүйесінің нақты бары және
оны дамыту, оларды түрлі тауарлармен және қызметтермен қамтамасыз ету,
оларға медициналық көмек көрсету көп жағынан ауылдық елді мекендердің
әкімшілік орталықтар мен темір жол стансаларынан қашық болуына байланысты.
Зерттеу нәтижелері бойынша аудан орталығы болып табылатын, облыс
орталықтары әкімшіліктерінің тікелей қарамағындағы 124 ауылдық елді мекен
облыс орталықтарынан әлде қайда алыс жатыр, 81 ауылдық елді мекен 60 және
одан да көп километр алшақтықта немесе 65,3%.
Ауыл (село) округтерінің, ауылдардың (селолардың), сондай-ақ тікелей
аудан орталықтарының қарамағындағы селолардың 2214 әкімшілік орталықтары
ішінен 18,2% ауылдық елді мекен аудан орталықтарынан 20 км-ге дейінгі
қашықтықта, 43,0%о - 20 және 60 км-ге дейінгі қашықтықта, ал 38,8% -60 км-
ден көп қашықтықта орналасқан.
5009 ауылдық елді мекен үшін ауыл (село) округтарының, кент
әкімшіліктерінің орталыктары оларға ең жақын әкімшілік-аумақтық орган болып
табылады, олардың 70,7% ауылдық елді мекені 20 км қашықтықта, ал 26,0%-ы 20
және 60 км-ге дейінгі қашықтықта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz