Тірі табиғат объектілерінде қордаланған адамдардың қажетіне керекті биологиялық ресурстарға өсімдіктер және жануарлар ресурстары
Алғы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Қазақстандағы биологиялық алуантүрлілік жағдайын қысқаша талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Өсімдіктер әлемінің биоресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3. Қазақстанда өсімдіктер ресурстарын тиімді пайдалану және бұл саладағы ғылыми.зерттеу жұмыстарының бағыттары, этаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
4. Қазақстандағы әртүрлі пайдалы өсімдіктерді зерттеу және игеру тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .23
5 Қазақстан өсімдіктері ресурстарын зерттеудің негізін қалаған ғалымдар және ресурстанулық зерттеу жұмыстарының болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
6. Дәрілік өсімдіктер және оларды денсаулық сақтау практикасына енгізу ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
7. Дәрілік өсімдік шикізатын дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
8. Дәрілік өсімдіктердің химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
9. Құрамында алкалойдтары бар дәрілік өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
10. Шыны майлы өсімдіктер және эфир майлы өсімдіктер. Олардың шаруашылықтағы маңызы ... ..65
11. Балды өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
12. Қазақстандағы ресурстанулық аудандастыру және Қазақстандағы зерттеу жұмыстарының болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
13. Жануарлар және олардың ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..94
14. Қазақстандағы негізгі кәсіптік ауланатын және сирек кездесетін жануарларын есепке алу қажеттілігі туралы және оның тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...106
15. Қазақстан балықтары.Құстар әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
Пайдаланыған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Қазақстандағы биологиялық алуантүрлілік жағдайын қысқаша талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Өсімдіктер әлемінің биоресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3. Қазақстанда өсімдіктер ресурстарын тиімді пайдалану және бұл саладағы ғылыми.зерттеу жұмыстарының бағыттары, этаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
4. Қазақстандағы әртүрлі пайдалы өсімдіктерді зерттеу және игеру тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .23
5 Қазақстан өсімдіктері ресурстарын зерттеудің негізін қалаған ғалымдар және ресурстанулық зерттеу жұмыстарының болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
6. Дәрілік өсімдіктер және оларды денсаулық сақтау практикасына енгізу ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
7. Дәрілік өсімдік шикізатын дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
8. Дәрілік өсімдіктердің химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
9. Құрамында алкалойдтары бар дәрілік өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
10. Шыны майлы өсімдіктер және эфир майлы өсімдіктер. Олардың шаруашылықтағы маңызы ... ..65
11. Балды өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
12. Қазақстандағы ресурстанулық аудандастыру және Қазақстандағы зерттеу жұмыстарының болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
13. Жануарлар және олардың ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..94
14. Қазақстандағы негізгі кәсіптік ауланатын және сирек кездесетін жануарларын есепке алу қажеттілігі туралы және оның тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...106
15. Қазақстан балықтары.Құстар әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
Пайдаланыған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Р.А.Дайрабаев, А.Б.Алпамысова
Қазақстан биоресурстары
пәнінің лабораториялық сабақтарының жинағы
оқу құралы
Түркістан 2010
УДК 378 (075,8): 631,4
ББК 40,3 Я7
Т 49
А.Ясауи атындағы ХҚТУ оқу-әдістемелік кеңесінің № , 12 қараша 2010 жылы
мәжілісінде бекітілді
А.Ясауи атындағы ХҚТУ ғылыми сенаттың ұсыныспен қараша 2010ж. №
хаттамада баспаға ұсынылды.
Пікір жазғандар:
Қ.Н.Жайлыбай - биология ғылымдарының докторы, профессор
А.И.Сейтхожаев – биология ғылымдарының докторы, профессор
М.Т.Ерденов – ауылшаруашылық ғылымдарының кандидаты
Құрастырғандар: Биология кафедрасының доцент, а.ш.ғ.к.Дайрабаев Р.Ә.
магистр – оқытушы Алпамысова А.Б.
Т 49 Қазақстан биоресурстары пәнінің лабораториялық сабақтарының жинағы
Қазақстан биоресурстары пәніне арналған оқу-құралы (Түркістан, 2010ж. -
бет )
ISBN 9963-524-42-0
УДК 378 (075,8): 631,4
ББК 40,3 Я7
Т 370204000
00(05)-010
ISBN 9965-525-42-0
МАЗМҰНЫ
Алғы
сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Қазақстандағы биологиялық алуантүрлілік жағдайын қысқаша
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Өсімдіктер әлемінің биоресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..17
3. Қазақстанда өсімдіктер ресурстарын тиімді пайдалану және бұл саладағы
ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағыттары,
этаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 20
4. Қазақстандағы әртүрлі пайдалы өсімдіктерді зерттеу және игеру
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .23
5 Қазақстан өсімдіктері ресурстарын зерттеудің негізін қалаған ғалымдар
және ресурстанулық зерттеу жұмыстарының
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
6. Дәрілік өсімдіктер және оларды денсаулық сақтау практикасына
енгізу ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
7. Дәрілік өсімдік шикізатын дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
8. Дәрілік өсімдіктердің химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..42
9. Құрамында алкалойдтары бар дәрілік
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
10. Шыны майлы өсімдіктер және эфир майлы өсімдіктер. Олардың
шаруашылықтағы маңызы ... ..65
11. Балды өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
12. Қазақстандағы ресурстанулық аудандастыру және Қазақстандағы зерттеу
жұмыстарының болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
13. Жануарлар және олардың ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .94
14. Қазақстандағы негізгі кәсіптік ауланатын және сирек кездесетін
жануарларын есепке алу қажеттілігі туралы және оның
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1 06
15. Қазақстан балықтары.Құстар әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
Пайдаланыған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
Алғы сөз
Қазақстан биоресурстары курсының басты мақсаты студенттерді биология
мамандықтары бойынша флорамен фаунаның әр алуандылығы туралы білімге
баулап басқа ғылым салаларымен байланысын ашып көрсетуге арналған. Ұсынылып
отырған оқу-әдістемелік құралды оқып-үйрену нәтижесінде студенттер қоршаған
ортаның негізгі экожүйелерінің сипаттамаларын анықтау мен бірге оларға
байланысты қасиеттеріне керекті мағлұматтарды алуға болады.
Қазақстан биоресурстары пәні келешек – биология бағыты бойынша
мұғалімдер үшін жаратылыстану ғылымдармен танысудың негізгі бір бөлігі. Бұл
пән көптеген ғылымдар мен тығыз байланысты. Педагогикалық профильдегі
биологтар үшін қазақстан биоресурстарын оқып білу мектеп жанындағы
өндірістік жұмыстарды ұйымдастыруға қажетті білімдермен қаруландырады.
Тәжірибелік мәні бар ғылыми процестерді жүргізу әдістерін үйретеді.
Мазмұны түсінікті және қысқаша жазылған. Бұл кітапша келешек
мамандарға ботаникалық және зоологиялық ресурстарының тиімді жағдайларын
тереңінен түсінуге көмек бере алады.
Экологиямен табиғаттың тұрақты даму проблеманың алдында тұрған басты
міндеттердің бірі- әр аймақтың табиғи климаттық ерекшеліктерін еске ала
отырып, флорамен фаунаның көп түрлігін және түрлік құрамының сапасын
жақсарту, ерекше қорғалатын территорияларының санын көбейту қоршаған ортаны
қорғаудың құқықтық негіздеріне қажетті өзгерістер енгізу арқылы табиғаттың
байлықтарын молайту болып табылады.
Сондықтан ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құралдың биология
саласының тиімділігін арттыруда теориялық және практикалық маңызы зор.
Мазмұны қысқа, түсінікті тілмен жазылған. Оқу-бағдарлама бойынша
зертханалық жұмыстардың әдістемелері теориялық мәліметтермен қамтылған.
Биология агроэкология, геоэкология профильдегі студенттерді технологиялық
процестері туралы білімге баулап, ой өрісін кеңейтуге басқа ғылым
салаларымен байланысын ашып көрсетуге жәрдем бере алады.
КІРІСПЕ
Тірі табиғат объектілерінде қордаланған адамдардың қажетіне керекті
биологиялық ресурстарға өсімдіктер және жануарлар ресурстары жатады.
Ол биологиялық ресурстардың табиғаттағы мөлшерін сақтау үшін
өсімдіктердің және жануарлардың табиғаттағы алуантүрлілігін сақтай білу
керек. Ол үшін әртүрлі қорықтарды ашу жеткіліксіз екендігі белгілі болды.
Өйткені қорықтар ұйымдастыруымен ол мәселелер шешуге болмайтындығы
айқындалды. Негізгі мәселе кез келген өсімдік немесе жануар түрін табиғатта
сақтау үшін ол түрдің популяциясының ең аз саны қанша болу керек екендігін
анықтау басты ең маңызды мәселе екендігі дәлелденді (Яблоков, 1989). Осыған
байланысты ғылымда Ең аз тіршілікке қабілетті популяция деген мәселе
пайда болды. Бұл салада көптеген ғалымдар еңбек етті. Популяциялардың
тіршілікке қабілеттілігі экожүйелердің тіршілікке қабілеттілігімен өзара
байланысты болғанымен оларды бір-бірінен бөлек қараған дұрыс. Табиғатты
қорғау саласындағы барлық мамандар табиғи жүйелерді - экожүйелер, қауымдар
биотоптар және түрлердің сәттілікте амандығын қорғауға тырысып ұмтылады.
Соңғы уақытқа дейін экожүйені толық қорғап сақтауға көңіл аударылды. XX
ғасырдың басынан бастап осы мақсатқа жету үшін ерекше облыстар, региондар
бөліне бастады. Қазіргі кезде халық санының артуына байланысты мұндай
резерваттармен (табиғат байлығы, жануарлар мен өсімдіктер үкіметтің айрықша
қорғауында болатын қорық, территория) жұмыс жасау қиын және күрделі бола
бастады.
Мұндай қиыншылықтар биологтардың алдына шешуін керек жаңа талаптар,
мәселелер койды. Негізгі мәселе ол жүйелердің тіршілікке қабілеттілігін
камтамасыз ету үшін қандай жағдайлар жасалуы керек деген сұраққа жауап
керек болды. Бұл сұраққа жауап табу үшін 2 бағытта жұмыстар жасалынды:
1) Алдымен биогеоценологтар табиғат жүйелерінің тіршілікке
қабілеттілігін қамтамасыз ететін территорияларды анықтауға көңіл аударды
(Moore,1962 Lovejoy,1980). Бұл мәселені шешуде аралдардың биогеография
саласындағы жетістіктері үлкен рөл атқарады, (Diamond, 1975; Terbordh
1975).
2) Популяциялық биологияның өкілдері өздерінің жұмыстарына қорғауды
қажет ететін түрлердің ең аз санын aнықтауға (мысалы, Franklin (1980).
Frankel, Sole (1981), Shaffer (1981)) немесе тығыздығын анықтауға (мысалы,
Нubbell Foster,1986) бағыттады. Қазіргі кезде бұл екі бағыт тұтасып кетті.
Мамандар бірте-бірте табиғи жүйелердің тіршілікке қабілеттілігін оның
кұрамына кіретін индикаторлық немесе негізгі маңызды кілттік түрлердің
популяцияларының тіршілікке қабілеттілігімен теңестіру ең ұтымды
практикалық тәсіл екендігін түсіне бастады.
Популяцияның тіршілікке қабілеттілігін анықтау жолында алғашқы кезде
тек олардың санының динамикасы алынды немесе басқаша айтқанда особьтардан
жаңа ұрпақ пайда болу және өлу процестері алынды (Feller 1939, Richter-Dyn
Cool 1972). Бұл процеске әртүрлі факторлардың әсерлерін бағалау күшейе
түсті. Бұл факторлар - қоршаған орта жағдайының тұрақсыздығы (Leigh 1981,
Shaffer 1983), катастрофалар (Shaffer 1981) жеке бөліктерге бөлінуі және
метопопуляциялық структура (Shaffer, 1985). Биологияның табиғатты қорғау
саласында Минимальная жизнеспособная популяция (МЖГТ) деген термин жиі
қолданылады, яғни популяцияның тіршілікке қабілеті ең аз мөлшері. Бұл
термин, жалпы айтқанда, табиғатта белгілі бір түрдің популяциясын сақтап
қалу үшін ең аз дегенде олардың саны немесе ареалы қанша және қандай болу
керек деген мәселеге байланысты. Soule және Simberloff (1985) ойынша өте
қиын жағдайдағы немесе кілттік түрлердің тіршілікке қабілеттілігіне талдау
жасау бүкіл экологиялық жүйенің тіршілікке қабілеттілігін анықтаудағы
алғашқы шешуші қадам бола алады. Мұндай тәсіл қорықтардың тіршілікке
қабілетті ең аз территориясы мөлшерін анықтаудағы ең қолайлы тәсіл. Бірақ
та осы уақытқа дейін қорықтар территориясының тіршілікке қабілетті ең аз
территориясы мөлшерін анықтауды бүкіл экожүйеге қатысты ешқандай тәсілдері
ұсынылған жоқ. Өйткені кейбір экологтар жүздеген және мыңдаған түрлердің
немесе бүкіл экожүйенің тіршілікке қабілеттілігін индикаторлық немесе
кілттік түрлердің жауапкершілігіне жүктеу өте қарапайым экологиялық амал
емес деп санайды. Бірақ әзірге басқа жолы жоқ. Сонымен бірге экологияның
ескі принциптерінің бірі - ол Либихтің минимум заңы. Ол заң бойынша
биологиялық жүйенің тіршілік әрекет мұқтаждығы ең аз мөлшерде
қанағаттандыратын факторлармен шектеледі. L.E. Gilber (1980) және
J.Terborgh (1986) бойынша кілттік түрлер экологиялық жүйелерде шектеуші
факторлар рөлін атқарады. Демек, популяцияның тіршілікке қабілетті ең аз
мөлшері негізінде экожүйелер тіршілігін қамтамасыз етуге әрекет жасау -
нағыз экологиялық тәсіл. Тіршілікке қабілетті популяцияның ең аз мөлшері
принциптері алға қойылған мәселені талдауға мүмкіншілік береді.
Жоғарыда популяцияның тіршілікке қабілеттілігіне талдау жасау үшін
индикаторлық немесе кілттік түрлердің рөлі туралы айтылды. Сол түрлердің
кейбір категорияларын Майкл Е. Сулей (1989) бойынша атап көрсетейік:
1. Басқа түрлерге жататын организмдерге өздерінің тіршілік әрекеті
нәтижесінде қажетті жағдай жасайтын түрлер.
2. Басқа түрлердің ұрпақ шығаруына немесе таралуына өздерінің тіршілік
әрекетімен мүмкіншілік туғызатын түрлер - мутуалистер.
3. Басқа түрлер популяциялары санын өздерінің тіршілік әрекетінде
реттейтін жыртқыштар немесе паразиттер.
Әртүрлі мекен-жайлардың кейде бүкіл экожүйелердің аудандары бірте-бірте
азаюда, соның нәтижесінде кейбір түрлердің жоғалып кету қаупі тууда. Ол
түрлердің кейбіреулерін зообақтарда, ботаникалық бақтарда, кейде табиғи
қауымдарда олардың популяцияларын сақтауға әрекеттер жасалуда. Мұндай
әрекеттердің бірі - ол резерваттар (қорықтар) ұйымдастыру.
Бірақ қорғауды қажет ететін түрлердің бұрынғы табиғаттағы ареалымен
салыстырғанда ұйымдастырылған қорықтар ауданы өте аз. Сондықтан қорықтар
ұйымдастыру арқылы тек кейбір аз санды реликтік популяцияларды ғана
қолдауға болады. Демек, биологтарға, экологтарға осындай аз санды түрлер
популяцияларының тіршілікке қабілеттілігін бағалап, оларды сақтауға қандай
қорықтық режим керек екендігін айқындау керек. Оған қосымша біздің
планетамызда халық санының өсуіне байланысты ұйымдастырылған резерваттарға
қысым көрсетіліп ығыстырылуда, осыған байланысты қорғалатын
территориялардың жеткілікті ең аз мөлшері қандай болу керек екендігі
мәселесін шешу керек. Резерват немесе қорық ауданы мөлшерін популяция
санымен көрсету керек. Популяцияның тіршілікке қабілетті ең аз мөлшері
мәселесінің мәні осында.
Бұл мәселені ең қарапайым дәрежеде демографиялық түсінікпен
тұжырымдауға болады, тиісті демографиялық өзгерістер әртүрлі факторларға
(мекен-жай сапасы, тіршілік жағдайының өзгеруі және популяцияның
генетикалық құрамы) бағынышты (Shaffer, 1981; Soule, 1980). Кез келген
түрдің популяциясы оның соңғы дарағы (особь) өлгеннен кейін кұрып бітеді.
Популяцияның құрып бітуінің себебі әртүрлі.
Популяцияның осындай қайғылы жағдаймен бітуіне не алып келеді? Оның
негізгі себебі не? Бұл процесті математикалық сипаттауға бола ма? Ол үшін
Д. Гудман (1989) бойынша популяция саны динамикасының қорытынды үлгісін
(моделін) жасау керек. Сол үлгі көмегімен популяция тіршілігінің қабілетін
және ұзақтығын бағалауға болады. Бұл мағынада математикалық, анығырақ
айтқанда, туу және өлу процесі үлгісінің маңызы зор. Мұндай үлгіні W
Feller (1939) ұсынған. Бұл үлгі популяцияны дарақтар (особь) санымен орташа
туу көрсеткіштерімен және орташа өлу көрсеткіштерімен сипаттайды және
популяция тіршілігінің күтілетін мүмкін уақытын алгебралық тұрғыдан
көрсетеді. Бұл үлгінің формуласы:
Мұндағы b(z) - популяцияның орташа туу көрсеткіші популяция саны z
болғанда, d(z) - популяцияның сол санындағы өлудің орташа көрсеткіші; Nm-
популяция санының жоғарғы шегі.
Егерде туудың және өлудің орташа көрсеткіштерін тұрақты деп санасақ
(популяция санының жоғарғы шегін санамағанда), онда Nm күтілетін
тіршілігінің артуы №1 формула бойынша өте тез өседі. Өзгеріп отыратын
табиғат жағдайында ұсынылған үлгіні (№1 формула) популяцияға тікелей
қолданғанда шындыққа сәйкес келмейтіндігі айқындалды, оның себебі
популяциядағы үлгі бойынша анықталған. Туудың және өлудің орташа
көрсеткішері зерттелінетін популяциядағы туудың және өлудің демографиялық
көрсеткіштерімен бірдей емес (Gudman (1987)). Бұл қиыншылықтан шығу үшін
үлгідегідей (№1 формула) кейбір элементтерді популяциялардағы өлшенетін
мөлшерлеріне сәйкестендіру керек. Ол үшін екі көрсеткіш жеткілікті
(Goodman, 1987). Ол - сапа өсуінің меншікті жылдамдығы және бұл
жылдамдықтың дисперсиясы.
Өзгертілген үлгіні былайша көрсетуге болады:
Мұндағы r(z) - популяциядағы дарақтар (особь) саны z болғанда популяция
санының орташа меншікті өсу жылдамдығы v(z) - популяцияның сол мөлшеріндегі
(саны) өсу жылдамдығының дипрессиясы.
Гейри Е. Беловски (1989) Гудман ұсынған үлгінің дәлелдігін нақты
материалдарды пайдаланып тексерді. Оған қосымша Е Беловски анықталған
аллометриялық арақатынасты пайдаланып әртүрлі экологиялық және аумақтық
топтардағы сүтқоректілерге пайдаланды. Беловски Goodman үлгісін пайдалана
отырып, оған кейбір өзгерістер енгізіп, сол үлгі бойынша сүтқоректілер
популяциялар тіршілігінің ұзақтығы және қырылып кетуі үлгісін ұсынды.
Бұл ұсынылған үлгіні популяциялардың қырылып кету үлгісі деп атауға
болады. Е. Беловски ол үлгіге шамалы өзгерістер енгізіп, өз вариантын
ұсынған. (Е.Беловски, 1989). Мұндағы Т-мәнін арнайы ЭЕМ-де Гейри Е.
Беловски (1989) мақаласының соңында келтірілген қосымша бағдарлама
жәрдемімен есептеп шығаруға болады. Ол бағдарлама Бейсик тілінде жазылған.
Жоғарыда келтірілген үлгі (жоғалу үлгісі) популяциядан күтілетін (яғни
орташа) тіршілік ету ұзақтығын бағалауға мүмкіндік береді (Е. Беловски,
1989).
Е.Беловски ұсынған үлгіні жануарлардың белгілі бір тобына пайдалану
арқылы алынған мәліметтер нақты болмаса да популяциялар санын және олардың
қырылып қалмауы үшін оларға қажетті мекендейтін территориясын бағалауға
болады. Ал бұл мәліметтерді сирек және жоғалып бара жатқан түрлер
популяциясын сақтауға пайдалануға болады (Shaffer 198I). Жоғарыда
келтірілген жұмыстардағы МЖП туралы концепциялары оптимистік сенім
туғызбайды. Сондықтан бұл салада биологтар және экологтар әлі көп жұмыстар
жүргізу керек.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БИОЛОГИЯЛЫҚ АЛУАНТҮРЛІЛІК ЖАҒДАЙЫН ҚЫСҚАША ТАЛДАУ
• Қазақстандағы өсімдіктер мен жануарлардын алуантүрлілігі
• Әкімшілік бұйрық жүйесі жағдайындағы экожүйелердің бұзылуы
• Қазақстан территориясында соңғы 30-40 жылдары жоғалған өсімдіктер
және жануарлар түрлері
2724,9 мың шаршы км алып жатқан кең-байтақ Қазақстан Республикасы
территориясы Евразия орталығында Батыс-Сібір тегістігінен және Оңтүстік
Оралдан ыстық, құрғақ Орталық Азия шөлдеріне және Тянь-Шань тау жүйелеріне
дейін 1600 км, Батыс Шығысқа қарай Волга өзенінің төменгі бөлігі және
Каспийден Алтайға дейін 2925 км созылып жатқандықтан, табиғат жағдайларының
үлкен әртүрлілігін қамтамасыз етеді. Қазақстан территориясында жер шарының
барлық ландшафтарының типтері құрғақ субтропикадан және ыстық, қапырық
шөлдердің әртүрлі типтерінен биік тау тундрасына және мұздарына дейін
кездеседі. Осындай әртүрлі ландшафтардың, оған қосымша Каспий, Арал,
Балқаш, Зайсан, Алакөл сияқты континентішілік теңіздердің және көлдердің
болуы Қазақстан биоталарының бай және әртүрлі болуын қамтамасыз етті.
Қазақстанның ерекше белгісі - ол оның Евразияның ортасында болуына
байланысты, оның қатал климат жағдайын және үлкен тегістігінде дала және
шөл ландшафтарының дамуы. Қазақстан территориясының 40%-дан аса бөлігін
дала және 55% шамасында шөлдер алып жатыр, экожүйелер антропогендік әсерге
әлсіз оңай тұрақсызданады және кайтадан қалпына келу қабілеттілігі өте
нашар.
Бұл региондарда халықтың аздығы кең-байтақ территорияларда қорғаныс
базаларын және сынақ полигондарын салуға, жер қойнауының байлығын қазып
шығаратын өнеркәсіптің дамуына, ал солтүстікте құнарлы жерлердің болуы тың
және тыңайған жерлерді игеруге алып келді. Әкімшілік бұйрық жүйесі
жағдайында экономика табиғат байлығын барынша мол сығып алу мақсатында
экстенсивтік жолмен дамыды. Әрине, тезірек жер қойнауы байлықтарын алуды
мақсат еткен шаруашылық қызмет жағдайында ол процестің кейіннен экологияға
әсері ескерілген жоқ. Соның салдарынан экожүйелер терең, кең көлемді
бұзылды, көп жерлер шөлге айналды және биологиялық алуантүрлілікке үлкен
зиян келді. Флораның биологиялық алуантүрлілігі және өсімдіктер ресурстары
зиян шекті.
Қазақстанның өсімдіктер жабынын 6000 түрден астам 128 тұқымдасқа
жататын жоғары сатыдағы өсімдіктер жасайды. Олардың 14%-ы - эндемдер
флоралық әртүрлілік деңгейі Қазақстанның әртүрлі бөліктерінде бірдей емес.
Қазақстанның тегістік бөліктерінде, шөлдер мен далаларда флораның
әртүрлілігі және өзіндік ерекшелігі батыстан шығысқа қарай ұлғаяды. Ал тау
жүйелерінде флораның әртүрлілігі және өзіндік ерекшелігі солтүстік-шығыстан
(Алтай) онтүстік-батысқа (Батыс Тянь-Шань, Қаратау) қарай ұлғаяды.
Қазақстанда 10 моно-типтік эндемикалық туысты ерекше атауға болады:
Physandra (физандра), Rhaphydophyton (рафидофитон), Pseudoeremustashys
(лжепустынноколосник - жалған шөлмесақ), Botschanziwia (бочанцевия),
Pseudomarrubium (ложная шандра - жалған шандра), Cankriniella
(канкриниелла), Spiraeanthus (таволгоцвет - тобылғытүс), Pterygostemon
(птеригостемон), Pastinacopsis (пастернаковник), Niedziwedzkia
(недзвецкия).
Қазақстанның 1981 жылы баспадан шыққан Қызыл кітабына жоғары сатыдағы
өсімдіктердің 279 түрі кіргізілген болса, соңғы жылдары баспаға тапсырылған
Қызыл кітаптын екінші басылымына өсімдіктердін 400 сирек кездесетін түрі
енгізілген.
Қазақстан территориясында соңғы 10 жылдықтарда бірқатар өсімдіктер
түрлері көрінбейді. Ол түрлер жойылып кетті деген болжамдар бар. Ол
түрлердің Оңтүстік Қазақстан регионында кездесетіндері: Dryopteris
mindshelkensis (щитовник менжелькенский - усасыр мыңжылқы), Stroganovia
robusta (строгановия коренастая - шымыр строгиновая), Prangos equisetoides
(прангос), Dorema varataviense (дорема каратауская - Қаратау сасыққурайы),
Acantholimon minshelkense (аконтолимон минжелкенский - мыңжылқы кемпіршөп),
Eremostashys pectinata (пустынноколосник-гребенчатый - тарақша шолмасақ),
Оrоbunche karatavica (заразиха каратауская - Қаратау сұңғыласы), Centawea
kultiassovi (василек культисова - Культисов гүл кекіресі).
Орталық Қазақстанда: Adiantum capillus-veneris (Aquantum), Berberis
karkaralensis (барбарис каркаралинский - Қарқаралы бөріқарақаты), Betula
kirghisorum-береза киргизская - қызыл кайын), Paris quadrifolia (вороний
глаз обыкновенный – кәдімгі карға көз). Alnus qlutinosa (ольха клейкая -
жабысқан қандағаш), Gymnadenia conopsea (кокушник комариный - масалы
көкекшөп), Dactylornisa fuhsii (пальчатокоренник) Dictamnus angustifolius
(ясенец узколистый - таспажапырак күймесгүлі).
Шығыс Қазақстанда: (Rubia rezniczenciana - марена резниченковская -
Резниченко рияны), Arenata Potaninii (песчанка Потанина - Потанин құмдақ
шөбі).
Антропогендік азғындаудың (деградация) салдарынан адвентивтік (қосымша)
түрлердің таралуы нәтижесінде өсімдіктер жабынында адамдар арқылы таралатын
өсімдіктер көбейеді. Яғни, синантронпизация процесі басталады.
Адвентивтік түрлердің экспанциясы олардың популяцияларының үздіксіз
артуы флораның табиғи даму процесімен қарама-қайшылыққа келеді.
Адвентивтік өсімдіктер жергілікті өсімдіктер түрлеріне ортаның
абиотикалық факторларын пайдалануға бәсекелес болады, өте жиі олармен
будандасып, агрессивті қасиеттермен будандар (гибридтер) пайда болады.
Жоғары сатыдағы өсімдіктер флорасының құрамында пайдалы илік дәрілік,
малазықтық, техникалық, тағамдық, сәндік және басқа да түрлер бар.
Илік өсімдіктер - шикізаттық өсімдіктер ішіндегі толығырақ зерттелгені.
Көпжылдық зерттеулер нәтижесінде Қазақстанда практикада бағалы құрамында
таниндер бар 20-дан астам түрлер анықталды, олардың ішінде ең белгілілері:
Polygonym coriarium (горец дубильный - илік таран), Polygonum bucharicum
(горец бухарский - Бұқара тараны), Rumex tianschanicus (щавель Тянь-
шаньский - Тянь-шань қымыздығы), Rumex paulsenianus (щавель Паульсена -
Паульсен қымыздығы), Rheum tataricum (ревень татарский - түйе жапырақ татар
рауғашы), Rheum maximowozii (ревень Максимовича - Максимович рауғашы). Бұл
өсімдіктердің құрғақ тамырларының қоры 200 мың тонна шамасында.
Комплексті пайдаланылатын техникалық өсімдіктер
Ең белгілі, маңызды комплексті пайдаланылатын техникалық өсімдіктерге
Phragmytes australis (тростник - қамыс) және Achnatherum splendens (чий
блестящий - ақ ший) жатқызуға болады.
Қамыстың қалың болып өсетін аудан мөлшері соңғы жылдары 7 есе азайып
кетті және қазіргі уақытта оның ресурсы құрғақ шикізаты шамамен 2352 мың
тонна. Ал ақ шийдің ресурстары құрғақ шикізаты 23735 тонна шамасында
болады.
Тағамдық өсімдіктер
Тағамдық өсімдіктер ішінде ең маңыздылары Malus sieversii (яблоня
Сиверса - Сиверс алмасы), Armeniaca vulgaris (абрикос обыкновенный -
кәдімгі өрік), Crataegus (боярышник - долана), Berberis (барбарис -
бөріқарақат) жыл сайын орман шаруашылығы ұжымдары 300 тонна шамасында алма,
өрік және долана жемістерін дайындайды.
Malus sieversii (яблоня Сиверса –
Эфир майлы өсімдіктер
Зерттелген 450 өсімдік түрінен 70 шақты түрлері құрамындағы майларының
құрамына байланысты маңызды және болашағы бар деп айтуға болады. Олардың
ішінде Artemisia (полынь - жусан), Hyssopus (иссоп - сайсағыз), Mentha
(мята - жалбыз), Achillea (тысячелистник - мыңжапырақ) және т.б. бар.
Дәрілік өсімдіктер
Негізгі дәрілік өсімдіктердің ресурстары (80%) Іле Алатауы, Кетмен,
Күнгей, Теріскей Алатауы, Жоңғар Алатауы, Қырғыз Боралдайтауы, Алтай және
Тарбағатай жоталарында шоғырланған. Кейбір дәрілік өсімдіктерді Қазақстан
экспортқа шығара алады. Мысалы, Ephedra equisetina (эфедра хвощевая -
хвойник хвощевой - қырықбуын), Glycyrrhiza glabra (солодка голая -жалаң
мия), Glycyrrhiza uralensis (солодка уральская - Орал миясы) өсімдіктерінің
Қазақстандағы ресурсы (қоры) 75 мың тонна шамасында, сондықтан жоғарыда
аталған өсімдіктер шикізатын шетелдерге шығаруға толық болады.
Республикамыздағы Орман Массивтерінің маңызы өте үлкен. Бұл табиғи
жүйелер 21,6 млн гектар жерді алып жатыр, олардың 10,9 млн гектары тұтас
ормандар. Ол ормандар 69 ағаш 700 бұта және жартылай бұталар түрлерінен
тұрады. Жалпы, Қазақстанда орманды алқаптың еншісінде 3,2 % жер, олар
биологиялық ресурстар қалыптасуында үлкен рөл атқарады.
Өсімдіктердің биологиялық алуантүрлілігі
Биологиялық алуантүрлілік өсімдіктер және жануарлар түрлерінің
тізімімен шектелмейді. Биота туралы түсінік айту үшін өсімдіктер жабынының
алуантүрлілігі туралы білу керек.
Өсімдіктер жабынын өсімдіктер қауымы деңгейінде инвентаризациялау
территорияның кең-байтақтығына және табиғаттың алуантүрлілігіне байланысты
өте күрделі.
Өсімдіктердің алуан түрлілігінің жағдайы зоналық аспектіде қаралады.
Қазақстанда өсімдіктер жабынының алуантүрлілігін ерекше атап өтуге болады
(дала, шөлдер, орман, шалғындық, бұталы тоғайлар, биік таулардағы,
тундралар және т.б).
Дала
Дала зонасының жалпы мөлшері - 128,8 млн гектар немесе бүкіл Қазақстан
территориясының 40%-ын алып жатыр. Бұл зона әртүрлі зона тармақтарына
бөлінеді:
1) шалғынды дала және майда жапырақты ормандар ауданы - 0,6 млн гектар;
2) қоңыржай-қуаң мол әртүрлі шөпті қаулы далалар - 8,5 млн гектар;
3) әртүрлі шөпті қаулы далалар - 13,6 млн гектар;
4) кұрғақ бетегелі-қаулы далалар - 52 млн гектар.
Солтүстік және Орталық Қазақстанның өсімдіктер картасында далалық
қауымдардың әртүрлі комбинацияларының 250 шамасында типтері келтірілген.
Қазақстан далаларында кең таралған 10 формация анықталған. Далалық аймақта
200-ге жуық ассоциация сипатталған, бірақ қауымдар деңгейінде
инвентаризация жүргізу жұмыстары әлі толық біткен жоқ.
Қазақстанда адам тіршігінің нәтижесінде өзгерген регион - ол дала
аймағы тың жерлерді игеру барысында (1954-1960 жж.) жерлерді кең масштабты
жырту нәтижесінде негізгі қыраттардағы далалық жерлер жойылды. Орманды
далада барлық шалғындық далалар және мол әртүрлі шөпті қаулы далалардың 90%-
ы жыртылды, тегістіктегі далалардың 30%-ы жыртылды. Тегістіктегі
территориялардағы құрғақ далалардың 50-60%-ы, ал майда шоқылардағы
далалардың 10-15%-ы жыртылды.
Бұл аймақтарда қалған далалық учаскелер (тасты далалар, тұзды
топырақтардағы комплексті далалар) малды шектен артық жаюдың нәтижесінде
өзгерген. Бұл региондардың қаулы далалары бетегелі Австрия жусанды әртүрлі
арамшөпті қауымға айналған және оларда алуантүрлілік айтарлықтай азайған.
Шөлдер
Шөлдер аймағының өте созылыңқы екендігіне байланысты шөлдердің
ендіктегі ауысуларын көруге болады: солтүстік далаланған, астықтұқымдасты,
жартылай бұталы (ауданы 57,3 млн гектар) ортадағы нағыз жартылай бұталы
және оңтүстік жартылай бұталы және бұталы (ауданы 61,8 млн гектар).
Таулар массивтерінің шеттерінде өсімдіктер жабындарының ерекше бірегей
типтерін кездестіруге болады. Эфемеройдты-астық тұқымдасты, жартылай-
бұташалы, мол эфемеройдты-астықтұқымдасты, жартылай бұташалы және
эфемеройдты-бұталы, солармен қатар Батыс Тянь-Шань және Қаратаудың
оңтүстігін қоршаған жазықтықта ерекше қуаңшылық типті өсімдіктер жабыны -
жартылай бұталы - эфемеройдтар қауымы таралған. Олардың әдебиеттегі аттары
жартылай саванна, саванна және т.б. барлық тау етектеріндегі өсімдіктер
жабындары типтерінің ауданы - 12,7 млн гектар.
Өсімдіктердің шөлдердегі типтерінде 120 формация бар екендігі туралы
мәліметтер бар. Қазіргі кезге дейін 300 шамасында шөлдер қауымдары
сипатталған соңғы мәліметтер бойынша шөлдерде өсімдіктер қауымдарының 400-
ге жуық типтері бар екендігі туралы айтылады.
Өсімдіктердің қазіргі жағдайы және олардың биологиялық
алуантүрлілігінің әлсіреуі шөлдердің әртүрлі тармақтарында бір деңгейде
жүрмейді. Негізінен жусанды солтүстік шөлдері өте жақсы жайылымдықтар
болғандықтан, қыстаулардың ауыл-селолардың айналасында, ошақтық шектен тыс
мал жайылуы байқалады.
Қазақстанда, әсіресе Оңтүстік шөлдерде шектен тыс мал жаюға қосымша
өсімдік жабындарының бұзылуы әртүрлі техногендік (мұнай, газ өндіру, шөп
шабу және т.б.) факторларға байланысты.
Тау етектеріндегі өсімдіктер жабындарының бұзылуы айтарлықтай жүруде.
Соның нәтижесінде өзіндік ерекшелігі бар қазақстандық эфемеройдты жусандар
шөлдері жойылып кетті деуге болады. Бұл, негізінен, суарылатын егін
шаруашылығы және шектен тыс мал жайылатын аудандар, сондықтан халықтар
көбірек шоғырланған.
Ормандар
Ормандар массиві, негізінен, Алтай Тянь-Шань тауларында және кейбір
жеке массивтер Солтүстік Қазақстандағы жазықтықта және ұсақ шоқыларда
таралған.
Қазақстандағы ормандардың жалпы ауданы - 24568,2 мың гектар. Орманмен
толық жабылған территория - 10503,6 мың гектар. Орманмен нақты жабылған
жерлер құрамында: сексеуіл (Haloxylon-саксаул) - 5 млн гектар, қарағай
(Pimis-сосна) - 963 мың гектар, қайың (betula-береза) - 900 мың гектар,
самырсын (Abies-пихта) - 384 мың гектар, көктерек (Populus tremula-осина) -
296,8 мын гектар, балқарағай (лиственница) - 175 мың гектар, шыршалар
(Рісеа-ель) - 168,2 мың гектар, Сібір қарағайы (Picea sibirica - Сосна-
кедровая) - 43,3 мың гектар. Ормандардың 13337,4 мын гектары ұзақ уақыт
пайдалануға берілген.
Орманды дала аймағының ормандарын түзушілер, негізінен, қотыр қайың
(Betula pendula Roth, - береза бородавчатая), үлкен қайың (Betula pubescens
Ehrh. - береза пушистая), көктерек (Populus tremula L. - осина), тал (Salix
- ива) аралас.
Дала аймағының ормандары жер рельефінің сай жерлерінде - қайың және
көктерек, ал құмды-борлы (песчана-боровая) алқаптарда кәдімгі қарағай
(Pinns silvestris L. - сосна обыкновенная) өседі.
Шөл аймағының ормандарын құрайтын - негізінен қара сексеуіл {Haloxylon
appyllum - саксаул безлистный) және ақ сексеуіл (Haloxylon persicum Bunqe
et Boiss. et Buhse - саксаул персидский). Ол сексеуілдерден құралған
ормандар ауданы 10 млн гектардан 5 млн гектарға дейін азайды.
Тораңғыдан (түрлі жапырақты терек, тораңғыл (Populus diversifolia -
тополь разнолистный)), тораңғылдан (Populus pruinosa - тополь сизолистый),
(Populus taktssica кот- Таласс терегі) жидеден (Elaeagnus angustifolia)
құралған тоғайлы ормандар өзендер бойында тар алқапта өседі. Олардың едәуір
массивтері деградацияға ұшыраған (нашарлаған).
Қазақстан тауларындағы ормандарға келетін болсақ, Алтай, Солтүстік Тянь-
Шань, Жоңғар Алатауы ормандары едәуір биологиялық алуантүрлілікпен
сипатталады. Алтай тауының төменгі алқаптарында жапырақты ормандар (Betula
- қайың, Populus tremulu L. - көктерек (осина)) өседі. Сібір самырсыны
(Abies sibirica Ledeb - пихта сибирская) молырақ таралған. Жеке учаскелерде
самырсын қарағайы (Pinus sibirica Dutour - сосна кедровая), Сібір
балқарағайы (Larix sibirica Ledeb - лиственница сибирская) араларында
өседі, аз да болса Сібір шыршасы да (Picea obovata Lеdeb - Ель сибирская)
кездеседі.
Солтүстік Тянь-Шань және Жоңғар Алатауындағы ормандарда биологиялық
алуантүрлілігімен ерекшеленеді. Бұл таулардың төменгі белдеулерінде Семенов
үйеңкісінің (Acer Semenovi Regel et Herd - клен Семенова) фрагменттерін
көруге болады. Жоғарырақ Сиверс алмасы (Mains sieversii (Ledeb) М. Roem -
яблоня Сиверса), Жоңғар доланасы (Crataegus songorica С. Koch - боярышник
кровавокрасный) және көктерек (Populus tremula L - осина) өседі.
Таулардың ортаңғы белдеулерінде Шренка шыршасы (Рісеае schrenkiana
Fisch. et С.А. Меу. - ель шренка), ормандар және шалғындықтар жоғарырақ
аршаларға (қара арша – Juniperus pseudosabina - Сібір аршасы, J. Sibirica)
және Альпі шалғындықтарына ауысады.
Деградация барысында ормандардың шекаралары өзгеріп ауысады.
Батыс Тянь-Шаньның ормандарында Түркістан аршасы (Juniperus
Turtectanica - можжевельник туркестанский), сауыр аршасы (Juniperus semig -
lobosa Regel - можжевельник полушаровидный), Зеравшан аршасы (J
Seravschanica Кот - можжевельник зеравшанский) кеңінен таралған.
Бұл, регионның Солтүстік жағында Оңтүстікпен салыстырғанда жағдай
нашар. Соған байланысты Солтүстік жағында жылу сүйгіш түрлер (жанғақ -
Juglans - орех, бадан - Amygdalus - миндаль) және т.б. кездеспейді. Жаңғақ
(Juglans), терек (Populus) және қайың (Betula) ормандары деградацияға
ұшырап нашарлаған.
Қазақстандағы шалғындықтар ауданы шамамен 6 млн гектар дай. Өнімді
суарма шабындық - 2,2 млн гектар, оның ішінде су жайылған жерлер мөлшері -
1,3 млн гектар. Жер астындағы су деңгейінің төмендеуі, топырақтың кебуі
және сортаңдануы шабындық өсімдіктерінің деградациясының (агроботаникалық
құрамының нашарлауы) өсімдіктің азаюына, пішен шабатын алқаптың
жайылымдыққа ауысуына және биологиялық алуантүрліліктің әлсіреуіне әкеледі.
Шабындықтардың ерекше өзгерістерін Іле, Сырдария, Шу өзендерінің
төменгі алқаптарында және жайылмаларында көруге болады. Бұл жерлерде жоғары
өнімді қамыстар деградацияға ұшырады.
Өзен суларының тартылуына байланысты көп жерлерде шабындықтар
деградацияға ұшырап жойылуда.
Қазақстан жануарлар әлемінің биологиялық алуантүрлілігі
Қазақстанда тіршілік ететін жануарлар - республикамыздағы
байлықтарымыздың бірі. Сондықтан оларды қорғау, тиімді пайдалану - біздің
борышымыз, жануарлардың біразы сапалы ет, май, сүт, бағалы тері берсе,
кейбіреулері ауыл және орман шаруашылығының зиянкестері.
Қазақстан жануарлар әлемінде 835 омыртқалылар түрі, оның ішінде 178
сүтқоректілер түрі, оның 48 түрі (27%) кәсіптік ауланатын түрлерге жатады.
Тұяқтылардың 12 түрінің 7 түрі ақбөкен, киік - сайгак, бұлан - лось, елік -
косуля, қабан, таутеке, құдыр-қабырға, марал кәсіптік ауланатындар.
Республикамыз терісі үшін ауланатын аңдарға бай. Мысалы, кәмшат - соболь,
түлкі - лисица, ондатр, суыр - сурок, сары-шұнақ - суслик және т.б. Соңғы
жылдары экологиялық жағдайдың өзгеруіне байланысты жабайы, аңдардың мекен-
жайлары жаңарып қайта құрылуда деуге болады. Олардың саны да өзгерді.
Кейбір жануарлардың жалпы саны азайды, ал кейбіреулері көбейді. 1996 жылғы
мәліметтер бойынша (Байтулин, 1996), ақбөкендер саны - 850-900 мың, елік -
30 мың, қабандар - 10 мың, таутеке - 20 мың, марал - 15 мың шамасында.
Қасқырлар мен шибөрілердің саны көбейді. Қасқырлар - 100 мың, ал шибөрілер
- 50 мың шамасында. Бұл жыртқыштардың санын азайту республикамызда мал
шаруашылығын дамытып, кәсіптік аңдарды сақтауда маңызы зор.
Қазақстанда кездесетін әртүрлі мәліметтер бойынша құстар түрлерінің 140
түрі кәсіптік ауланатындар қатарына жатады. Олардың ішіндегі ең маңызды
топтар - ол суда жүзгіш жабайы құстар (43 түрі). Олардың ішінде: қаздар
(гуси), үйректер (утки), қасқалдақтар (лысухи). Олардың қоры белгісіз.
Қазақстан су қоймаларында 7-8 мың құс ұя салады, ал маусымдық миграция
кезінде 8-10 млн құс. Қазақстан территориясы арқылы ұшып өтеді.
Қазақстанның байырғы (абориген) ихтиофаунасында Каспий теңізіндегі
түрлерді қосқанда 96-97 түр белгілі, акклииматизациялық жұмыстар
нәтижесінде Қазақстан ихтиофаунасы 23 жаңа түрмен толықты. Көптеген
аулақтанған су қоймаларының ихтиофаунасы жасанды құрылған. Мысалы, Балқаш
су қоймасында 13 байырғы түріне 24 жаңа түр қосылған. Талас су қоймаларының
6-7 жергілікті түрлеріне 13 жаңа түр қосылған.
Қазіргі Қазақстан ихтиофаунасы бір-бірінен жекеленіп, аулақтанған
Каспий, Арал, Ертіс, Балқаш және т.б көлдер өзендер жүйелерінен құралған.
Әрбір су бассейнінде оның ихтиофаунасын қайта құру туралы жұмыстар
жүргізілген, нәтижесінде олардағы түрлердің құрамы өзгерген.
Каспий бассейні
Орал, Ембі және Каспий теңізі акваториясында балықтардың 63 түрі
мекендейді. Каспий су қоймасына қатысты ерекше көңіл аударуды қажет ететін
балықтар, ол бекіреге (осетр) жататын 5 балық түрі:
1) қортпа (белуга);
2) бекіре (осетр);
3) шоқыр (севрюга);
4) сүйрік (стерлядь);
5) пілмай мекіре (шип).
Бұл аталған балықтардың қоры соңғы жылдары бақылаусыз аулаудың
нәтижесінде азайып кетті.
Арал бассейні
Арал бассейнінің ихтиофаунасы алуан түрлі. Аралдың алуан түрлі
ихтиофаунасы Әмудария және Сырдария өзендерінің ортаңғы ағысында
мекендейді. Қазақстан территориясындағы бөлігінде балықтың 59 түрі
кездеседі, оның 11-12 түрі эндемдер және 24 түрі жерсіндірілген. Арнайы
мақсат қойып зерттелмегендіктен балықтардың кейбір түрлері анықталды, ал
кейбір түрлері жоғалды деп нақты сеніммен айту қиын. Мысалы, Арал албырты
(Аральский лосось), шортан тәрізді акмарка және т.б туралы. Теңіздегі
өткінші 10 түрдің популяциялары жоғалды, яғни түрлердің алуантүрлілігі
қысқарды. Шаруашылықтағы бағалы балықтардың Аралдағы қоры түгел жойылды
деуге болады. Бұрын 20 мың тоннадай балық ауланатын болса қазіргі кезеңдегі
Сырдария және Шу су қоймаларынан ауланатын балықтар бұрыңғы балық
өнімдерінің орнын толтыра алмайды. Қазіргі кезде кіші Арал қалпына
келтіріліп, балықтар өсірілуде. Бәрі орнына келіп жөнделеді деп айтуға
болады.
Ертіс бассейні
Ертіс су қоймаларында балықтардың 32 түрі кездеседі, оның 5-еуі
жерсіндірілген, сырттан ендірілген балықтар саны іс жүзінде көбірек,
өйткені Синцзян жағынан жерсіндірілген балықтардың экспансиясын байқауға
болады, бірақ ол туралы арнайы зерттеулер жүргізілмеген. Биологиялық
алуантурліліктің азаю қаупі бар, әсіресе өздерінің белгілі ареалдары бар,
бірақта популяция саны Қазақстанда азайып бара жатқан түрлердің мысалы,
Сібір бекіресі (Acipenser bueri - сибирский осетр), сылан (нельма) және
т.б. олардың саны кәсіптік аулаудың салдарынан азаюда.
Балқаш-Алакөл көлдері бассейні
Бұл бассейннің жергілікті ихтиофаунасы 13 түрден құралған. Олардың
ішінде байырғы - эндем, алабұға (Perca Schrenki -окунь балхашский).
Биологиялық алуантүрлілігі жоғалып бара жатқан, қолталма (гольян озерный),
талма балық (голец) түрлері әлі толық зерттелмеген. Балқаш және Іле өзені
ихтиофаунасында сырттан ендірілген 24 балық бар екендігі айқындалған.
Олардың саны Синцзяннан миграция болуының нәтижесінде тұрақты көбеюде.
Балық және балық тәрізділердің 16 түрінен сирек және жоғалып бара
жатқандар қатарына 7 түрді жатқызуға болады. Сырдария тасбекіресі
(лжелопатонас), Арал пілмайы (шип аральский), Арал және Каспий албырты
(лосось), Шу сүйір-қанаты (чуиская остролучка), Іле шармайы (илииская
маринка), Арал албырты (аральский лосось) Қазақстан су қоймаларынан жойылып
кетті деген болжамдар бар. Саны күрт азайып бара жатқан категорияға 7
түрдің және түр тармақтарының өкілдерін жатқызуға болады: Каспий
тілтістілері (каспийская минога), Волга майшабағы (волжская
многотичинковая) сельдь: Таймень. сылан (нельма), Бұқтырма-Зайсан
популяциясы, Арал және Түркістан қаязы (усачи), Балқаш алабұғасы
(балхашский окунь) және Балқаш-Іле популяциясы.
Балықтардың байырғы түрлерінің және түр тармақтарының апатты жағдайының
негізгі себептері - су қоймаларының гидрологиялық режимінің бұзылуы және
химиялық ластануы оларға қосымша жергілікті ихтиофаунаға жат түрлерді
бақылаусыз жерсіндіру.
Қазақстанда омыртқасыздардың 100 мыңнан астам түрлері мекендейді.
Түрлер саны жағынан олар омыртқалылардан 100 есе артық. Омыртқасыздардың
биомассасы омыртқалылардан анағұрлым артық, олар табиғатта заттардың
айналуында үлкен рөл атқарады. Қазақстандағы омыртқасыздардың негізгі
маңызды типтері:
1) былқылдақденелілер (моллюски) - 300 шамасында түрлер кездеседі;
2) буынаяқтылар (членистоногие) - 60 мыңдай;
3) жәндіктер (насекомые) - 50 мыңдай;
4) өрмекші тәрізділер (паукообразные) -10 мыңдай;
5) буылтық құрттар (кольчатые червы) — 100 түрдей;
6) жалпақ құрттар (плоские червы) - 100-ден астам;
7) қарапайымдылар (простейшие) типі топтарының құрамасы -10 мыңнан
астам түрлер.
Тың жерлерді жаппай жыртудың, топырақ эрозиясының, табиғаттың
техногенді және ауыл шаруашылық ластануының нәтижесінде далалардағы және
таулардағы далалық белдеулерде жануарлар дүниесі зардап шекті. Көптеген
жәндіктер (насекомдар) - фитофагтар, өсімдіктерді тозаңдандыратын аралар,
жыртқыш және арамтамақ буынаяқтылар және басқа да пайдалы омыртқасыздар
сирек немесе тіптен жойылып кетті. Зооценоздар құрылымы өзгерді. Пайдалы
омыртқасыздардың түрлік кұрамы кедейленіп, олардың сандары азайып қана
қоймай, кейбір зиянды омыртқасыздар сандары көбейді. Мысалы, ауыл және
орман шаруашылығы зиянкестері - эвриобионттар көбейді. Екінші жағынан тар
маманданған түрлер, оның ішінде сирек кездесетін, көнеден қалған (реликт)
және байырғы (эндем) түрлер сандары күрт азайып, кейбір жерлерде тіпті
жойылып кетті.
Омыртқасыздар фаунасындағы үлкен өзгерістер, әсіресе олардың сандарының
азаюы ірі өндіріс орталықтары маңайында, әсері полигондар территориясында
және пайдалы қазбаларды өндіру аудандарында байқалады. Еліміздің
фаунасындағы қолайсыз, теріс өзгерістерді Қазақстанның Қызыл кітабынан
көруге болады. Қызыл кітапқа жәндіктердің (насекомые) - 96 түрі,
былқылдақденелілердің - 6 түрі, буылтық құрттардан (кольчатные червы) - 2
түр, шаян тәрізділерден (ракообразные) -1 түр, омыртқалылардың 125 түрі
(түр тармағы, популяциялар) кіргізілген, оның ішінде құстар - 56, балықтар
- 16. Бауырмен жорғалаушылар (пресмыкающиеся) - 10, қосмекенділер
(земноводные) - 3, Қызыл кітапқа енгізілген сүтқоректілердің 40 түрінің
ішінде 9 түріне жоғалып кету қаупі төніп тұр. Ол 9 түрдің ішінде 4 түрі
(қызыл қасқыр, Европа су күзені - норка, қабылан - гепард, қызыл құм тау
қойы) Қазақстан территориясынан әлдеқашан жоғалып кеткен.
Сандары азайып бара жатқан топқа немесе категорияға жататындар:
құланның түркімендік түршесі, арқардың тянь-шаньдық түршесі, Орта Азиялық
су құндызы (выдра), Батыс Тянь-Шань эндемі, Мензбир суыры (сурок) жұпар
тышқан (выхуколь).
Жоғалып бара жатқан түрлерге жататын құстардың 15 түрінің ішінде мрамор
шүрегейін (мраморный чурок) Қазақстан территориясында 20 жылдан бері ешкім
кездестірген жоқ. Ақ дегелек (белый айст) жоғалып кету алдында тұр.
Сұңқардың (сокол) жоғалып кету алдында үш түрі (балабан, сапсан, шахин)
апаттық жағдайда тұр. Әсіресе, Балабан сұңқары - арабтардың сүйікті
объектісі, құстардың бағасы өте жоғары болуына байланысты, оларға үлкен
зиян келуде. Бірінші категорияға енген құстардың ішінде мыналарды атап
көрсетуге болады: қызғылт бірқазан (розовый пеликан), дуадақ (дрофа),
тарғақ (кречетка), мойнақ шағала (реликтовая чайка), ақбас үйрек (савка),
балықшы тұйғын (скопа), ұзынқұйрық орлан (орлан долгохвост).
Құстардың 15 түрінің сандары азаюда. Бұйра бірқазан (пеликан кудрявый),
сарықұтан (цапля желтая), қарабай (кара-вайка), қоқиқаз (фламинго),
жалбығай (колпица), қызылжемсау қарашақаз (краснозобая казарка), сұңқылдақ
аққу (лебедь кликун), жыланша (змееяд), аққұйрық су бүркіт (орлан-
белохвост), Алтай ұлары (алтайский улар), көкмаңдай (султанка), безгелдек
(стрепет), жек дуадақ (джек), қарабас өгіз шағала (хохотун черноголовый),
үкі (филин). Жоғарыда келтірілген түрлерден, негізінен ауланатын құстар
түрлері немесе ерекше сұраныс бары - сұңқарлар және үкі (бас киімдерді
әшекейлеу үшін қауырсындары алынады) және т.б. сандарының азайып бара
жатқанын байқауға болады. Қосмекенділерден ең сирек кездесетіндері қызыл
аяқ бақа (лягушка сибирская), бауырмен жорғалаушылардан - сұр кесел (варон
серый).
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Қазақстанның қызыл кітабына жалпы сипаттама
2. Биоресурстар туралы түсінік
3. Популяцияның тіршілікке қабілеті ең аз мөлшерінің мәні
4. Экологиялық минимум және максимум заңы
5. Қазақстанның шөл, дала, орман т.б. бөліктеріне жалпы сипаттама
6. Популяцияға тән негізгі көрсеткіштері
7. Қазақстан территориясында жоғалған өсімдіктер және жануарлардың
түрлері
8. Өсімдіктер әлемінің алуан түрлілігі
9. Ресурстардың биология жүйесіндегі орны
10. Жануарлар әлемінің алуантүрлілігі
ӨСІМДІКТЕР ӘЛЕМІНІҢ БИОРЕСУРСТАРЫ
• Ботаникалық ресурстану ғылымының қалыптасуы
• Пайдалы өсімдіктер классификациясы
• Ботаникалық ресурстану ғылымының зерттеулерінің деңгейлері
Қазақстан флорасында 6 мыңнан астам жоғары сатыдағы өсімдіктер түрлері
бар. Олардың ішінде пайдалы өсімдіктер өте мол.
Адамзаттың даму тарихы қоршаған әлемді танып-білумен және табиғи
ресурстарды шаруашылықта пайдалануға ендірумен тығыз байланысты.
Адамдар өзінің күнделікті шаруашылығында өсімдіктер әлемі байлығын ерте
заманнан бері пайдаланады. Адамдар өздерінің дамуының алғашқы кезеңдерінен
бастап өздерін қоршаған өсімдіктерді сипаттап, олардың пайдалы жақтарына
көңіл аударған. Бұл мәліметтер бірте-бірте бір жүйеге келтіріліп,
практикалық тұрғыдан ерекшеліктеріне байланысты топтастырыла бастады.
Сондықтан өсімдіктер туралы ғылымда ботаникалық мәліметтермен қатар,
өсімдіктердің практикалық маңызы туралы да мәліметтер жинала басталды.
Кейіннен пайдалы өсімдіктер туралы ғылыми тұрғыдан маңызды еңбектер жазыла
бастады. Ботаниканың бұл саласы алғашқыда шаруашылық немесе экономикалық
ботаника деп аталды. Тек XX ғасырдың бірінші жартысында КСРО-ның атақты
ботаниктері М.М. Ильин, А. Федоров және Н.В. Павлов ботаникалық ресурстану
ғылымына ғылым саласы ретінде ғылыми теоретикалық дәлелдеме берді. Осы
жылдары, яғни 1948 жылы ғылымның осы сатасында алғашқы іргелі еңбектер,
мысалы Методика полевого исследования растении деген өте құнды еңбек
жарияланды.
Қазақстан Республикасында академик Н.Б. Павловтың классикалық
еңбектерінің нәтижесінде ботаниканың жоғарыда аталған саласында Қазақстан
алғашқы ғылыми орталықтардың біріне айналды. Қазақстанда ботаниканың бұл
саласының қарқынды дамуына биология ғылымдарының докторы В.Т. Михайлованың
бастамасы бойынша 1965 жылы Қазақстан Ғылым академиясының қарамағындағы
Ботаника институтының құрамында арнайы Өсімдіктер ресурстары бөлімінің
ашылуы үлкен әсер етті. Академиктер Н.В. Павлов, Б.А. Быков және проф. В.П.
Михайлованың еңбектері нәтижесінде Қазақстанда күшті ботаник-
ресурстанушылар мектебі құрылды. XX ғасырдың соңғы жылдарында ол мектептің
танылған жетекшісі биология ғылымдарының докторы Қазақстан Ғылым
академиясының корреспондент-мүшесі, проф. М.Қ. Кукенов болды.
Профессор М.Қ. Кукенов пайдалы өсімдіктерді зерттеу нәтижелерін
жариялады және оның жазған Ботаническое ресурсоведение Казахстана деген
оқулығы (1999) Қазақстандағы ботаника ғылымының дамуындағы маңызды жетістік
деп атауға болады. Өсімдіктерді және олардан алынған өнімдерді практикалық
пайдалануға қатысты ботаниканың бөлігі XX ғасырдың басында Шаруашылық
ботаника деп атала бастады. Шаруашылық немесе экономикалық ботаника
алғашқы кездері өсімдіктер шикізатын пайдаланудың әртүрлі әдістері және
формалары туралы мәліметтер жинаумен шектелді.
Пайдалы өсімдіктер классификациясы
Бірте-бірте жиналған мәліметтерге талдау жасалып, пайдалы өсімдіктер
бір жүйеге келтірілді. Сол жұмыстардың нәтижесінде 1966 жылы профессор А.
Федоров осы саладағы зерттеу жұмыстарының негізгі әдістерін ұсынды.
Шикізаттық өсімдіктер дегеніміз не?
Профессор М.М. Ильин бойынша (1948), Шикізаттық өсімдіктер деп завод
немесе ауыл шаруашылық практикасында тікелей қайта өңделіп пайдалануға
болатын шикізат беретін немесе мәдени өсімдіктер қатарына ендірілетін
табиғи флора өкілдерін айтамыз.
Егер біз профессор М.К. Ильин анықтамасын қабылдайтын болсақ, онда
өсімдіктер ресурстары туралы 1935 жылы Ташкентте өткен ғылыми-зерттеу
конференциясының маңызы өте зор.
Бұл конференцияда өсімдіктер ресурстары мынадай 3 топқа бөлінеді:
1 Өндірістік өсімдіктер ресурсы
1.1. Тағамдық өсімдіктер тобы бес топ тармақтарымен.
1.2.Құрамында техникалық экстракт заттары бар өсімдіктер тобы 12 топ
тармақтарымен.
1.3. Талшықты өсімдіктер тобы 2 топ тармақтарымен.
1.4. Қағаз-целлюзалы өсімдіктер тобы.
1.5. Құрылыс және бұйымдық өсімдіктер тобы 3 топ тармағымен.
1.6. Отындық және орман-химиялық өсімдіктер тобы 2 топ тармақтарымен.
2 Ауыл шаруашылық өсімдіктер ресурсы
2.1. Тағамдық өсімдіктер тобы 3 топ тармақтарымен.
2.2. Малазықтық өсімдіктер тобы 5 топ тармақтарымен.
3 Көгалдандыру, астық және фитомелиоративтік ресурстар
3.1. Сәндік-көгалдандыратын өсімдіктер тобы.
3.2. Мелкоративтік өсімдіктер тобы.
Сонымен, 1935 жылы Өзбекстанда, Ташкент қаласында болған конференцияда
қабылданған шикізаттық өсімдіктер классификациясы жабайы өсетін және мәдени
өсімдіктерді қамтиды. Бұл үшін топтар әртүрлі шикізаттық өсімдіктер
тармақтарына бөлінеді. Топтар тармақтарынын жалпы саны 1942 жылы акад. Н.В.
Павлов Дикие полезные и технические растения СССР деп аталатын үлкен
монографиясында өзінің жаңа классификациясын ұсынды. Н.В. Павловтың
классификациясында барлық пайдалы және техникалық өсімдіктер 22 топқа
біріктірілді.
I Дәрілік өсімдіктер
II Көксағызды (каучук) өсімдіктер
III Құрамында гуттаперча бар өсімдіктер
IV Шипалы майлы өсімдіктер
V Эфир майлы өсімдіктер
VI Тоқымалық өсімдіктер
VII Щеткалық өсімдіктер
VIII Ірі-талшықты өсімдіктер
IX Қағаз-целлюзалы өсімдіктер
X Тағамдық өсімдіктер
XI Крахмалды өсімдіктер
XII Қант-инулинді өсімдіктер
ХIIІ Сергітуші ынталандырушы өсімдіктер
XIV Витаминді өсімдіктер
XV Балды өсімдіктер
XVI Илік затты өсімдіктер
XVII Сабынды немесе сапонинді өсімдіктер
XVIII Қарамайлы өсімдіктер
XIX Бояуы бар өсімдіктер
XX Мал азықтық өсімдіктер
XXI Уландырғыш заты бар өсімдіктер
XXII Сәндік немесе гүлдік өсімдіктер
А.А. Приступа (1973) дүние жүзі флорасындағы пайдалы өсімдіктер туралы
мәлімет берді. Бұл мәліметте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан биоресурстары
пәнінің лабораториялық сабақтарының жинағы
оқу құралы
Түркістан 2010
УДК 378 (075,8): 631,4
ББК 40,3 Я7
Т 49
А.Ясауи атындағы ХҚТУ оқу-әдістемелік кеңесінің № , 12 қараша 2010 жылы
мәжілісінде бекітілді
А.Ясауи атындағы ХҚТУ ғылыми сенаттың ұсыныспен қараша 2010ж. №
хаттамада баспаға ұсынылды.
Пікір жазғандар:
Қ.Н.Жайлыбай - биология ғылымдарының докторы, профессор
А.И.Сейтхожаев – биология ғылымдарының докторы, профессор
М.Т.Ерденов – ауылшаруашылық ғылымдарының кандидаты
Құрастырғандар: Биология кафедрасының доцент, а.ш.ғ.к.Дайрабаев Р.Ә.
магистр – оқытушы Алпамысова А.Б.
Т 49 Қазақстан биоресурстары пәнінің лабораториялық сабақтарының жинағы
Қазақстан биоресурстары пәніне арналған оқу-құралы (Түркістан, 2010ж. -
бет )
ISBN 9963-524-42-0
УДК 378 (075,8): 631,4
ББК 40,3 Я7
Т 370204000
00(05)-010
ISBN 9965-525-42-0
МАЗМҰНЫ
Алғы
сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Қазақстандағы биологиялық алуантүрлілік жағдайын қысқаша
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Өсімдіктер әлемінің биоресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..17
3. Қазақстанда өсімдіктер ресурстарын тиімді пайдалану және бұл саладағы
ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағыттары,
этаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 20
4. Қазақстандағы әртүрлі пайдалы өсімдіктерді зерттеу және игеру
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .23
5 Қазақстан өсімдіктері ресурстарын зерттеудің негізін қалаған ғалымдар
және ресурстанулық зерттеу жұмыстарының
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
6. Дәрілік өсімдіктер және оларды денсаулық сақтау практикасына
енгізу ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
7. Дәрілік өсімдік шикізатын дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
8. Дәрілік өсімдіктердің химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..42
9. Құрамында алкалойдтары бар дәрілік
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
10. Шыны майлы өсімдіктер және эфир майлы өсімдіктер. Олардың
шаруашылықтағы маңызы ... ..65
11. Балды өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
12. Қазақстандағы ресурстанулық аудандастыру және Қазақстандағы зерттеу
жұмыстарының болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
13. Жануарлар және олардың ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .94
14. Қазақстандағы негізгі кәсіптік ауланатын және сирек кездесетін
жануарларын есепке алу қажеттілігі туралы және оның
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1 06
15. Қазақстан балықтары.Құстар әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
Пайдаланыған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
Алғы сөз
Қазақстан биоресурстары курсының басты мақсаты студенттерді биология
мамандықтары бойынша флорамен фаунаның әр алуандылығы туралы білімге
баулап басқа ғылым салаларымен байланысын ашып көрсетуге арналған. Ұсынылып
отырған оқу-әдістемелік құралды оқып-үйрену нәтижесінде студенттер қоршаған
ортаның негізгі экожүйелерінің сипаттамаларын анықтау мен бірге оларға
байланысты қасиеттеріне керекті мағлұматтарды алуға болады.
Қазақстан биоресурстары пәні келешек – биология бағыты бойынша
мұғалімдер үшін жаратылыстану ғылымдармен танысудың негізгі бір бөлігі. Бұл
пән көптеген ғылымдар мен тығыз байланысты. Педагогикалық профильдегі
биологтар үшін қазақстан биоресурстарын оқып білу мектеп жанындағы
өндірістік жұмыстарды ұйымдастыруға қажетті білімдермен қаруландырады.
Тәжірибелік мәні бар ғылыми процестерді жүргізу әдістерін үйретеді.
Мазмұны түсінікті және қысқаша жазылған. Бұл кітапша келешек
мамандарға ботаникалық және зоологиялық ресурстарының тиімді жағдайларын
тереңінен түсінуге көмек бере алады.
Экологиямен табиғаттың тұрақты даму проблеманың алдында тұрған басты
міндеттердің бірі- әр аймақтың табиғи климаттық ерекшеліктерін еске ала
отырып, флорамен фаунаның көп түрлігін және түрлік құрамының сапасын
жақсарту, ерекше қорғалатын территорияларының санын көбейту қоршаған ортаны
қорғаудың құқықтық негіздеріне қажетті өзгерістер енгізу арқылы табиғаттың
байлықтарын молайту болып табылады.
Сондықтан ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құралдың биология
саласының тиімділігін арттыруда теориялық және практикалық маңызы зор.
Мазмұны қысқа, түсінікті тілмен жазылған. Оқу-бағдарлама бойынша
зертханалық жұмыстардың әдістемелері теориялық мәліметтермен қамтылған.
Биология агроэкология, геоэкология профильдегі студенттерді технологиялық
процестері туралы білімге баулап, ой өрісін кеңейтуге басқа ғылым
салаларымен байланысын ашып көрсетуге жәрдем бере алады.
КІРІСПЕ
Тірі табиғат объектілерінде қордаланған адамдардың қажетіне керекті
биологиялық ресурстарға өсімдіктер және жануарлар ресурстары жатады.
Ол биологиялық ресурстардың табиғаттағы мөлшерін сақтау үшін
өсімдіктердің және жануарлардың табиғаттағы алуантүрлілігін сақтай білу
керек. Ол үшін әртүрлі қорықтарды ашу жеткіліксіз екендігі белгілі болды.
Өйткені қорықтар ұйымдастыруымен ол мәселелер шешуге болмайтындығы
айқындалды. Негізгі мәселе кез келген өсімдік немесе жануар түрін табиғатта
сақтау үшін ол түрдің популяциясының ең аз саны қанша болу керек екендігін
анықтау басты ең маңызды мәселе екендігі дәлелденді (Яблоков, 1989). Осыған
байланысты ғылымда Ең аз тіршілікке қабілетті популяция деген мәселе
пайда болды. Бұл салада көптеген ғалымдар еңбек етті. Популяциялардың
тіршілікке қабілеттілігі экожүйелердің тіршілікке қабілеттілігімен өзара
байланысты болғанымен оларды бір-бірінен бөлек қараған дұрыс. Табиғатты
қорғау саласындағы барлық мамандар табиғи жүйелерді - экожүйелер, қауымдар
биотоптар және түрлердің сәттілікте амандығын қорғауға тырысып ұмтылады.
Соңғы уақытқа дейін экожүйені толық қорғап сақтауға көңіл аударылды. XX
ғасырдың басынан бастап осы мақсатқа жету үшін ерекше облыстар, региондар
бөліне бастады. Қазіргі кезде халық санының артуына байланысты мұндай
резерваттармен (табиғат байлығы, жануарлар мен өсімдіктер үкіметтің айрықша
қорғауында болатын қорық, территория) жұмыс жасау қиын және күрделі бола
бастады.
Мұндай қиыншылықтар биологтардың алдына шешуін керек жаңа талаптар,
мәселелер койды. Негізгі мәселе ол жүйелердің тіршілікке қабілеттілігін
камтамасыз ету үшін қандай жағдайлар жасалуы керек деген сұраққа жауап
керек болды. Бұл сұраққа жауап табу үшін 2 бағытта жұмыстар жасалынды:
1) Алдымен биогеоценологтар табиғат жүйелерінің тіршілікке
қабілеттілігін қамтамасыз ететін территорияларды анықтауға көңіл аударды
(Moore,1962 Lovejoy,1980). Бұл мәселені шешуде аралдардың биогеография
саласындағы жетістіктері үлкен рөл атқарады, (Diamond, 1975; Terbordh
1975).
2) Популяциялық биологияның өкілдері өздерінің жұмыстарына қорғауды
қажет ететін түрлердің ең аз санын aнықтауға (мысалы, Franklin (1980).
Frankel, Sole (1981), Shaffer (1981)) немесе тығыздығын анықтауға (мысалы,
Нubbell Foster,1986) бағыттады. Қазіргі кезде бұл екі бағыт тұтасып кетті.
Мамандар бірте-бірте табиғи жүйелердің тіршілікке қабілеттілігін оның
кұрамына кіретін индикаторлық немесе негізгі маңызды кілттік түрлердің
популяцияларының тіршілікке қабілеттілігімен теңестіру ең ұтымды
практикалық тәсіл екендігін түсіне бастады.
Популяцияның тіршілікке қабілеттілігін анықтау жолында алғашқы кезде
тек олардың санының динамикасы алынды немесе басқаша айтқанда особьтардан
жаңа ұрпақ пайда болу және өлу процестері алынды (Feller 1939, Richter-Dyn
Cool 1972). Бұл процеске әртүрлі факторлардың әсерлерін бағалау күшейе
түсті. Бұл факторлар - қоршаған орта жағдайының тұрақсыздығы (Leigh 1981,
Shaffer 1983), катастрофалар (Shaffer 1981) жеке бөліктерге бөлінуі және
метопопуляциялық структура (Shaffer, 1985). Биологияның табиғатты қорғау
саласында Минимальная жизнеспособная популяция (МЖГТ) деген термин жиі
қолданылады, яғни популяцияның тіршілікке қабілеті ең аз мөлшері. Бұл
термин, жалпы айтқанда, табиғатта белгілі бір түрдің популяциясын сақтап
қалу үшін ең аз дегенде олардың саны немесе ареалы қанша және қандай болу
керек деген мәселеге байланысты. Soule және Simberloff (1985) ойынша өте
қиын жағдайдағы немесе кілттік түрлердің тіршілікке қабілеттілігіне талдау
жасау бүкіл экологиялық жүйенің тіршілікке қабілеттілігін анықтаудағы
алғашқы шешуші қадам бола алады. Мұндай тәсіл қорықтардың тіршілікке
қабілетті ең аз территориясы мөлшерін анықтаудағы ең қолайлы тәсіл. Бірақ
та осы уақытқа дейін қорықтар территориясының тіршілікке қабілетті ең аз
территориясы мөлшерін анықтауды бүкіл экожүйеге қатысты ешқандай тәсілдері
ұсынылған жоқ. Өйткені кейбір экологтар жүздеген және мыңдаған түрлердің
немесе бүкіл экожүйенің тіршілікке қабілеттілігін индикаторлық немесе
кілттік түрлердің жауапкершілігіне жүктеу өте қарапайым экологиялық амал
емес деп санайды. Бірақ әзірге басқа жолы жоқ. Сонымен бірге экологияның
ескі принциптерінің бірі - ол Либихтің минимум заңы. Ол заң бойынша
биологиялық жүйенің тіршілік әрекет мұқтаждығы ең аз мөлшерде
қанағаттандыратын факторлармен шектеледі. L.E. Gilber (1980) және
J.Terborgh (1986) бойынша кілттік түрлер экологиялық жүйелерде шектеуші
факторлар рөлін атқарады. Демек, популяцияның тіршілікке қабілетті ең аз
мөлшері негізінде экожүйелер тіршілігін қамтамасыз етуге әрекет жасау -
нағыз экологиялық тәсіл. Тіршілікке қабілетті популяцияның ең аз мөлшері
принциптері алға қойылған мәселені талдауға мүмкіншілік береді.
Жоғарыда популяцияның тіршілікке қабілеттілігіне талдау жасау үшін
индикаторлық немесе кілттік түрлердің рөлі туралы айтылды. Сол түрлердің
кейбір категорияларын Майкл Е. Сулей (1989) бойынша атап көрсетейік:
1. Басқа түрлерге жататын организмдерге өздерінің тіршілік әрекеті
нәтижесінде қажетті жағдай жасайтын түрлер.
2. Басқа түрлердің ұрпақ шығаруына немесе таралуына өздерінің тіршілік
әрекетімен мүмкіншілік туғызатын түрлер - мутуалистер.
3. Басқа түрлер популяциялары санын өздерінің тіршілік әрекетінде
реттейтін жыртқыштар немесе паразиттер.
Әртүрлі мекен-жайлардың кейде бүкіл экожүйелердің аудандары бірте-бірте
азаюда, соның нәтижесінде кейбір түрлердің жоғалып кету қаупі тууда. Ол
түрлердің кейбіреулерін зообақтарда, ботаникалық бақтарда, кейде табиғи
қауымдарда олардың популяцияларын сақтауға әрекеттер жасалуда. Мұндай
әрекеттердің бірі - ол резерваттар (қорықтар) ұйымдастыру.
Бірақ қорғауды қажет ететін түрлердің бұрынғы табиғаттағы ареалымен
салыстырғанда ұйымдастырылған қорықтар ауданы өте аз. Сондықтан қорықтар
ұйымдастыру арқылы тек кейбір аз санды реликтік популяцияларды ғана
қолдауға болады. Демек, биологтарға, экологтарға осындай аз санды түрлер
популяцияларының тіршілікке қабілеттілігін бағалап, оларды сақтауға қандай
қорықтық режим керек екендігін айқындау керек. Оған қосымша біздің
планетамызда халық санының өсуіне байланысты ұйымдастырылған резерваттарға
қысым көрсетіліп ығыстырылуда, осыған байланысты қорғалатын
территориялардың жеткілікті ең аз мөлшері қандай болу керек екендігі
мәселесін шешу керек. Резерват немесе қорық ауданы мөлшерін популяция
санымен көрсету керек. Популяцияның тіршілікке қабілетті ең аз мөлшері
мәселесінің мәні осында.
Бұл мәселені ең қарапайым дәрежеде демографиялық түсінікпен
тұжырымдауға болады, тиісті демографиялық өзгерістер әртүрлі факторларға
(мекен-жай сапасы, тіршілік жағдайының өзгеруі және популяцияның
генетикалық құрамы) бағынышты (Shaffer, 1981; Soule, 1980). Кез келген
түрдің популяциясы оның соңғы дарағы (особь) өлгеннен кейін кұрып бітеді.
Популяцияның құрып бітуінің себебі әртүрлі.
Популяцияның осындай қайғылы жағдаймен бітуіне не алып келеді? Оның
негізгі себебі не? Бұл процесті математикалық сипаттауға бола ма? Ол үшін
Д. Гудман (1989) бойынша популяция саны динамикасының қорытынды үлгісін
(моделін) жасау керек. Сол үлгі көмегімен популяция тіршілігінің қабілетін
және ұзақтығын бағалауға болады. Бұл мағынада математикалық, анығырақ
айтқанда, туу және өлу процесі үлгісінің маңызы зор. Мұндай үлгіні W
Feller (1939) ұсынған. Бұл үлгі популяцияны дарақтар (особь) санымен орташа
туу көрсеткіштерімен және орташа өлу көрсеткіштерімен сипаттайды және
популяция тіршілігінің күтілетін мүмкін уақытын алгебралық тұрғыдан
көрсетеді. Бұл үлгінің формуласы:
Мұндағы b(z) - популяцияның орташа туу көрсеткіші популяция саны z
болғанда, d(z) - популяцияның сол санындағы өлудің орташа көрсеткіші; Nm-
популяция санының жоғарғы шегі.
Егерде туудың және өлудің орташа көрсеткіштерін тұрақты деп санасақ
(популяция санының жоғарғы шегін санамағанда), онда Nm күтілетін
тіршілігінің артуы №1 формула бойынша өте тез өседі. Өзгеріп отыратын
табиғат жағдайында ұсынылған үлгіні (№1 формула) популяцияға тікелей
қолданғанда шындыққа сәйкес келмейтіндігі айқындалды, оның себебі
популяциядағы үлгі бойынша анықталған. Туудың және өлудің орташа
көрсеткішері зерттелінетін популяциядағы туудың және өлудің демографиялық
көрсеткіштерімен бірдей емес (Gudman (1987)). Бұл қиыншылықтан шығу үшін
үлгідегідей (№1 формула) кейбір элементтерді популяциялардағы өлшенетін
мөлшерлеріне сәйкестендіру керек. Ол үшін екі көрсеткіш жеткілікті
(Goodman, 1987). Ол - сапа өсуінің меншікті жылдамдығы және бұл
жылдамдықтың дисперсиясы.
Өзгертілген үлгіні былайша көрсетуге болады:
Мұндағы r(z) - популяциядағы дарақтар (особь) саны z болғанда популяция
санының орташа меншікті өсу жылдамдығы v(z) - популяцияның сол мөлшеріндегі
(саны) өсу жылдамдығының дипрессиясы.
Гейри Е. Беловски (1989) Гудман ұсынған үлгінің дәлелдігін нақты
материалдарды пайдаланып тексерді. Оған қосымша Е Беловски анықталған
аллометриялық арақатынасты пайдаланып әртүрлі экологиялық және аумақтық
топтардағы сүтқоректілерге пайдаланды. Беловски Goodman үлгісін пайдалана
отырып, оған кейбір өзгерістер енгізіп, сол үлгі бойынша сүтқоректілер
популяциялар тіршілігінің ұзақтығы және қырылып кетуі үлгісін ұсынды.
Бұл ұсынылған үлгіні популяциялардың қырылып кету үлгісі деп атауға
болады. Е. Беловски ол үлгіге шамалы өзгерістер енгізіп, өз вариантын
ұсынған. (Е.Беловски, 1989). Мұндағы Т-мәнін арнайы ЭЕМ-де Гейри Е.
Беловски (1989) мақаласының соңында келтірілген қосымша бағдарлама
жәрдемімен есептеп шығаруға болады. Ол бағдарлама Бейсик тілінде жазылған.
Жоғарыда келтірілген үлгі (жоғалу үлгісі) популяциядан күтілетін (яғни
орташа) тіршілік ету ұзақтығын бағалауға мүмкіндік береді (Е. Беловски,
1989).
Е.Беловски ұсынған үлгіні жануарлардың белгілі бір тобына пайдалану
арқылы алынған мәліметтер нақты болмаса да популяциялар санын және олардың
қырылып қалмауы үшін оларға қажетті мекендейтін территориясын бағалауға
болады. Ал бұл мәліметтерді сирек және жоғалып бара жатқан түрлер
популяциясын сақтауға пайдалануға болады (Shaffer 198I). Жоғарыда
келтірілген жұмыстардағы МЖП туралы концепциялары оптимистік сенім
туғызбайды. Сондықтан бұл салада биологтар және экологтар әлі көп жұмыстар
жүргізу керек.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БИОЛОГИЯЛЫҚ АЛУАНТҮРЛІЛІК ЖАҒДАЙЫН ҚЫСҚАША ТАЛДАУ
• Қазақстандағы өсімдіктер мен жануарлардын алуантүрлілігі
• Әкімшілік бұйрық жүйесі жағдайындағы экожүйелердің бұзылуы
• Қазақстан территориясында соңғы 30-40 жылдары жоғалған өсімдіктер
және жануарлар түрлері
2724,9 мың шаршы км алып жатқан кең-байтақ Қазақстан Республикасы
территориясы Евразия орталығында Батыс-Сібір тегістігінен және Оңтүстік
Оралдан ыстық, құрғақ Орталық Азия шөлдеріне және Тянь-Шань тау жүйелеріне
дейін 1600 км, Батыс Шығысқа қарай Волга өзенінің төменгі бөлігі және
Каспийден Алтайға дейін 2925 км созылып жатқандықтан, табиғат жағдайларының
үлкен әртүрлілігін қамтамасыз етеді. Қазақстан территориясында жер шарының
барлық ландшафтарының типтері құрғақ субтропикадан және ыстық, қапырық
шөлдердің әртүрлі типтерінен биік тау тундрасына және мұздарына дейін
кездеседі. Осындай әртүрлі ландшафтардың, оған қосымша Каспий, Арал,
Балқаш, Зайсан, Алакөл сияқты континентішілік теңіздердің және көлдердің
болуы Қазақстан биоталарының бай және әртүрлі болуын қамтамасыз етті.
Қазақстанның ерекше белгісі - ол оның Евразияның ортасында болуына
байланысты, оның қатал климат жағдайын және үлкен тегістігінде дала және
шөл ландшафтарының дамуы. Қазақстан территориясының 40%-дан аса бөлігін
дала және 55% шамасында шөлдер алып жатыр, экожүйелер антропогендік әсерге
әлсіз оңай тұрақсызданады және кайтадан қалпына келу қабілеттілігі өте
нашар.
Бұл региондарда халықтың аздығы кең-байтақ территорияларда қорғаныс
базаларын және сынақ полигондарын салуға, жер қойнауының байлығын қазып
шығаратын өнеркәсіптің дамуына, ал солтүстікте құнарлы жерлердің болуы тың
және тыңайған жерлерді игеруге алып келді. Әкімшілік бұйрық жүйесі
жағдайында экономика табиғат байлығын барынша мол сығып алу мақсатында
экстенсивтік жолмен дамыды. Әрине, тезірек жер қойнауы байлықтарын алуды
мақсат еткен шаруашылық қызмет жағдайында ол процестің кейіннен экологияға
әсері ескерілген жоқ. Соның салдарынан экожүйелер терең, кең көлемді
бұзылды, көп жерлер шөлге айналды және биологиялық алуантүрлілікке үлкен
зиян келді. Флораның биологиялық алуантүрлілігі және өсімдіктер ресурстары
зиян шекті.
Қазақстанның өсімдіктер жабынын 6000 түрден астам 128 тұқымдасқа
жататын жоғары сатыдағы өсімдіктер жасайды. Олардың 14%-ы - эндемдер
флоралық әртүрлілік деңгейі Қазақстанның әртүрлі бөліктерінде бірдей емес.
Қазақстанның тегістік бөліктерінде, шөлдер мен далаларда флораның
әртүрлілігі және өзіндік ерекшелігі батыстан шығысқа қарай ұлғаяды. Ал тау
жүйелерінде флораның әртүрлілігі және өзіндік ерекшелігі солтүстік-шығыстан
(Алтай) онтүстік-батысқа (Батыс Тянь-Шань, Қаратау) қарай ұлғаяды.
Қазақстанда 10 моно-типтік эндемикалық туысты ерекше атауға болады:
Physandra (физандра), Rhaphydophyton (рафидофитон), Pseudoeremustashys
(лжепустынноколосник - жалған шөлмесақ), Botschanziwia (бочанцевия),
Pseudomarrubium (ложная шандра - жалған шандра), Cankriniella
(канкриниелла), Spiraeanthus (таволгоцвет - тобылғытүс), Pterygostemon
(птеригостемон), Pastinacopsis (пастернаковник), Niedziwedzkia
(недзвецкия).
Қазақстанның 1981 жылы баспадан шыққан Қызыл кітабына жоғары сатыдағы
өсімдіктердің 279 түрі кіргізілген болса, соңғы жылдары баспаға тапсырылған
Қызыл кітаптын екінші басылымына өсімдіктердін 400 сирек кездесетін түрі
енгізілген.
Қазақстан территориясында соңғы 10 жылдықтарда бірқатар өсімдіктер
түрлері көрінбейді. Ол түрлер жойылып кетті деген болжамдар бар. Ол
түрлердің Оңтүстік Қазақстан регионында кездесетіндері: Dryopteris
mindshelkensis (щитовник менжелькенский - усасыр мыңжылқы), Stroganovia
robusta (строгановия коренастая - шымыр строгиновая), Prangos equisetoides
(прангос), Dorema varataviense (дорема каратауская - Қаратау сасыққурайы),
Acantholimon minshelkense (аконтолимон минжелкенский - мыңжылқы кемпіршөп),
Eremostashys pectinata (пустынноколосник-гребенчатый - тарақша шолмасақ),
Оrоbunche karatavica (заразиха каратауская - Қаратау сұңғыласы), Centawea
kultiassovi (василек культисова - Культисов гүл кекіресі).
Орталық Қазақстанда: Adiantum capillus-veneris (Aquantum), Berberis
karkaralensis (барбарис каркаралинский - Қарқаралы бөріқарақаты), Betula
kirghisorum-береза киргизская - қызыл кайын), Paris quadrifolia (вороний
глаз обыкновенный – кәдімгі карға көз). Alnus qlutinosa (ольха клейкая -
жабысқан қандағаш), Gymnadenia conopsea (кокушник комариный - масалы
көкекшөп), Dactylornisa fuhsii (пальчатокоренник) Dictamnus angustifolius
(ясенец узколистый - таспажапырак күймесгүлі).
Шығыс Қазақстанда: (Rubia rezniczenciana - марена резниченковская -
Резниченко рияны), Arenata Potaninii (песчанка Потанина - Потанин құмдақ
шөбі).
Антропогендік азғындаудың (деградация) салдарынан адвентивтік (қосымша)
түрлердің таралуы нәтижесінде өсімдіктер жабынында адамдар арқылы таралатын
өсімдіктер көбейеді. Яғни, синантронпизация процесі басталады.
Адвентивтік түрлердің экспанциясы олардың популяцияларының үздіксіз
артуы флораның табиғи даму процесімен қарама-қайшылыққа келеді.
Адвентивтік өсімдіктер жергілікті өсімдіктер түрлеріне ортаның
абиотикалық факторларын пайдалануға бәсекелес болады, өте жиі олармен
будандасып, агрессивті қасиеттермен будандар (гибридтер) пайда болады.
Жоғары сатыдағы өсімдіктер флорасының құрамында пайдалы илік дәрілік,
малазықтық, техникалық, тағамдық, сәндік және басқа да түрлер бар.
Илік өсімдіктер - шикізаттық өсімдіктер ішіндегі толығырақ зерттелгені.
Көпжылдық зерттеулер нәтижесінде Қазақстанда практикада бағалы құрамында
таниндер бар 20-дан астам түрлер анықталды, олардың ішінде ең белгілілері:
Polygonym coriarium (горец дубильный - илік таран), Polygonum bucharicum
(горец бухарский - Бұқара тараны), Rumex tianschanicus (щавель Тянь-
шаньский - Тянь-шань қымыздығы), Rumex paulsenianus (щавель Паульсена -
Паульсен қымыздығы), Rheum tataricum (ревень татарский - түйе жапырақ татар
рауғашы), Rheum maximowozii (ревень Максимовича - Максимович рауғашы). Бұл
өсімдіктердің құрғақ тамырларының қоры 200 мың тонна шамасында.
Комплексті пайдаланылатын техникалық өсімдіктер
Ең белгілі, маңызды комплексті пайдаланылатын техникалық өсімдіктерге
Phragmytes australis (тростник - қамыс) және Achnatherum splendens (чий
блестящий - ақ ший) жатқызуға болады.
Қамыстың қалың болып өсетін аудан мөлшері соңғы жылдары 7 есе азайып
кетті және қазіргі уақытта оның ресурсы құрғақ шикізаты шамамен 2352 мың
тонна. Ал ақ шийдің ресурстары құрғақ шикізаты 23735 тонна шамасында
болады.
Тағамдық өсімдіктер
Тағамдық өсімдіктер ішінде ең маңыздылары Malus sieversii (яблоня
Сиверса - Сиверс алмасы), Armeniaca vulgaris (абрикос обыкновенный -
кәдімгі өрік), Crataegus (боярышник - долана), Berberis (барбарис -
бөріқарақат) жыл сайын орман шаруашылығы ұжымдары 300 тонна шамасында алма,
өрік және долана жемістерін дайындайды.
Malus sieversii (яблоня Сиверса –
Эфир майлы өсімдіктер
Зерттелген 450 өсімдік түрінен 70 шақты түрлері құрамындағы майларының
құрамына байланысты маңызды және болашағы бар деп айтуға болады. Олардың
ішінде Artemisia (полынь - жусан), Hyssopus (иссоп - сайсағыз), Mentha
(мята - жалбыз), Achillea (тысячелистник - мыңжапырақ) және т.б. бар.
Дәрілік өсімдіктер
Негізгі дәрілік өсімдіктердің ресурстары (80%) Іле Алатауы, Кетмен,
Күнгей, Теріскей Алатауы, Жоңғар Алатауы, Қырғыз Боралдайтауы, Алтай және
Тарбағатай жоталарында шоғырланған. Кейбір дәрілік өсімдіктерді Қазақстан
экспортқа шығара алады. Мысалы, Ephedra equisetina (эфедра хвощевая -
хвойник хвощевой - қырықбуын), Glycyrrhiza glabra (солодка голая -жалаң
мия), Glycyrrhiza uralensis (солодка уральская - Орал миясы) өсімдіктерінің
Қазақстандағы ресурсы (қоры) 75 мың тонна шамасында, сондықтан жоғарыда
аталған өсімдіктер шикізатын шетелдерге шығаруға толық болады.
Республикамыздағы Орман Массивтерінің маңызы өте үлкен. Бұл табиғи
жүйелер 21,6 млн гектар жерді алып жатыр, олардың 10,9 млн гектары тұтас
ормандар. Ол ормандар 69 ағаш 700 бұта және жартылай бұталар түрлерінен
тұрады. Жалпы, Қазақстанда орманды алқаптың еншісінде 3,2 % жер, олар
биологиялық ресурстар қалыптасуында үлкен рөл атқарады.
Өсімдіктердің биологиялық алуантүрлілігі
Биологиялық алуантүрлілік өсімдіктер және жануарлар түрлерінің
тізімімен шектелмейді. Биота туралы түсінік айту үшін өсімдіктер жабынының
алуантүрлілігі туралы білу керек.
Өсімдіктер жабынын өсімдіктер қауымы деңгейінде инвентаризациялау
территорияның кең-байтақтығына және табиғаттың алуантүрлілігіне байланысты
өте күрделі.
Өсімдіктердің алуан түрлілігінің жағдайы зоналық аспектіде қаралады.
Қазақстанда өсімдіктер жабынының алуантүрлілігін ерекше атап өтуге болады
(дала, шөлдер, орман, шалғындық, бұталы тоғайлар, биік таулардағы,
тундралар және т.б).
Дала
Дала зонасының жалпы мөлшері - 128,8 млн гектар немесе бүкіл Қазақстан
территориясының 40%-ын алып жатыр. Бұл зона әртүрлі зона тармақтарына
бөлінеді:
1) шалғынды дала және майда жапырақты ормандар ауданы - 0,6 млн гектар;
2) қоңыржай-қуаң мол әртүрлі шөпті қаулы далалар - 8,5 млн гектар;
3) әртүрлі шөпті қаулы далалар - 13,6 млн гектар;
4) кұрғақ бетегелі-қаулы далалар - 52 млн гектар.
Солтүстік және Орталық Қазақстанның өсімдіктер картасында далалық
қауымдардың әртүрлі комбинацияларының 250 шамасында типтері келтірілген.
Қазақстан далаларында кең таралған 10 формация анықталған. Далалық аймақта
200-ге жуық ассоциация сипатталған, бірақ қауымдар деңгейінде
инвентаризация жүргізу жұмыстары әлі толық біткен жоқ.
Қазақстанда адам тіршігінің нәтижесінде өзгерген регион - ол дала
аймағы тың жерлерді игеру барысында (1954-1960 жж.) жерлерді кең масштабты
жырту нәтижесінде негізгі қыраттардағы далалық жерлер жойылды. Орманды
далада барлық шалғындық далалар және мол әртүрлі шөпті қаулы далалардың 90%-
ы жыртылды, тегістіктегі далалардың 30%-ы жыртылды. Тегістіктегі
территориялардағы құрғақ далалардың 50-60%-ы, ал майда шоқылардағы
далалардың 10-15%-ы жыртылды.
Бұл аймақтарда қалған далалық учаскелер (тасты далалар, тұзды
топырақтардағы комплексті далалар) малды шектен артық жаюдың нәтижесінде
өзгерген. Бұл региондардың қаулы далалары бетегелі Австрия жусанды әртүрлі
арамшөпті қауымға айналған және оларда алуантүрлілік айтарлықтай азайған.
Шөлдер
Шөлдер аймағының өте созылыңқы екендігіне байланысты шөлдердің
ендіктегі ауысуларын көруге болады: солтүстік далаланған, астықтұқымдасты,
жартылай бұталы (ауданы 57,3 млн гектар) ортадағы нағыз жартылай бұталы
және оңтүстік жартылай бұталы және бұталы (ауданы 61,8 млн гектар).
Таулар массивтерінің шеттерінде өсімдіктер жабындарының ерекше бірегей
типтерін кездестіруге болады. Эфемеройдты-астық тұқымдасты, жартылай-
бұташалы, мол эфемеройдты-астықтұқымдасты, жартылай бұташалы және
эфемеройдты-бұталы, солармен қатар Батыс Тянь-Шань және Қаратаудың
оңтүстігін қоршаған жазықтықта ерекше қуаңшылық типті өсімдіктер жабыны -
жартылай бұталы - эфемеройдтар қауымы таралған. Олардың әдебиеттегі аттары
жартылай саванна, саванна және т.б. барлық тау етектеріндегі өсімдіктер
жабындары типтерінің ауданы - 12,7 млн гектар.
Өсімдіктердің шөлдердегі типтерінде 120 формация бар екендігі туралы
мәліметтер бар. Қазіргі кезге дейін 300 шамасында шөлдер қауымдары
сипатталған соңғы мәліметтер бойынша шөлдерде өсімдіктер қауымдарының 400-
ге жуық типтері бар екендігі туралы айтылады.
Өсімдіктердің қазіргі жағдайы және олардың биологиялық
алуантүрлілігінің әлсіреуі шөлдердің әртүрлі тармақтарында бір деңгейде
жүрмейді. Негізінен жусанды солтүстік шөлдері өте жақсы жайылымдықтар
болғандықтан, қыстаулардың ауыл-селолардың айналасында, ошақтық шектен тыс
мал жайылуы байқалады.
Қазақстанда, әсіресе Оңтүстік шөлдерде шектен тыс мал жаюға қосымша
өсімдік жабындарының бұзылуы әртүрлі техногендік (мұнай, газ өндіру, шөп
шабу және т.б.) факторларға байланысты.
Тау етектеріндегі өсімдіктер жабындарының бұзылуы айтарлықтай жүруде.
Соның нәтижесінде өзіндік ерекшелігі бар қазақстандық эфемеройдты жусандар
шөлдері жойылып кетті деуге болады. Бұл, негізінен, суарылатын егін
шаруашылығы және шектен тыс мал жайылатын аудандар, сондықтан халықтар
көбірек шоғырланған.
Ормандар
Ормандар массиві, негізінен, Алтай Тянь-Шань тауларында және кейбір
жеке массивтер Солтүстік Қазақстандағы жазықтықта және ұсақ шоқыларда
таралған.
Қазақстандағы ормандардың жалпы ауданы - 24568,2 мың гектар. Орманмен
толық жабылған территория - 10503,6 мың гектар. Орманмен нақты жабылған
жерлер құрамында: сексеуіл (Haloxylon-саксаул) - 5 млн гектар, қарағай
(Pimis-сосна) - 963 мың гектар, қайың (betula-береза) - 900 мың гектар,
самырсын (Abies-пихта) - 384 мың гектар, көктерек (Populus tremula-осина) -
296,8 мын гектар, балқарағай (лиственница) - 175 мың гектар, шыршалар
(Рісеа-ель) - 168,2 мың гектар, Сібір қарағайы (Picea sibirica - Сосна-
кедровая) - 43,3 мың гектар. Ормандардың 13337,4 мын гектары ұзақ уақыт
пайдалануға берілген.
Орманды дала аймағының ормандарын түзушілер, негізінен, қотыр қайың
(Betula pendula Roth, - береза бородавчатая), үлкен қайың (Betula pubescens
Ehrh. - береза пушистая), көктерек (Populus tremula L. - осина), тал (Salix
- ива) аралас.
Дала аймағының ормандары жер рельефінің сай жерлерінде - қайың және
көктерек, ал құмды-борлы (песчана-боровая) алқаптарда кәдімгі қарағай
(Pinns silvestris L. - сосна обыкновенная) өседі.
Шөл аймағының ормандарын құрайтын - негізінен қара сексеуіл {Haloxylon
appyllum - саксаул безлистный) және ақ сексеуіл (Haloxylon persicum Bunqe
et Boiss. et Buhse - саксаул персидский). Ол сексеуілдерден құралған
ормандар ауданы 10 млн гектардан 5 млн гектарға дейін азайды.
Тораңғыдан (түрлі жапырақты терек, тораңғыл (Populus diversifolia -
тополь разнолистный)), тораңғылдан (Populus pruinosa - тополь сизолистый),
(Populus taktssica кот- Таласс терегі) жидеден (Elaeagnus angustifolia)
құралған тоғайлы ормандар өзендер бойында тар алқапта өседі. Олардың едәуір
массивтері деградацияға ұшыраған (нашарлаған).
Қазақстан тауларындағы ормандарға келетін болсақ, Алтай, Солтүстік Тянь-
Шань, Жоңғар Алатауы ормандары едәуір биологиялық алуантүрлілікпен
сипатталады. Алтай тауының төменгі алқаптарында жапырақты ормандар (Betula
- қайың, Populus tremulu L. - көктерек (осина)) өседі. Сібір самырсыны
(Abies sibirica Ledeb - пихта сибирская) молырақ таралған. Жеке учаскелерде
самырсын қарағайы (Pinus sibirica Dutour - сосна кедровая), Сібір
балқарағайы (Larix sibirica Ledeb - лиственница сибирская) араларында
өседі, аз да болса Сібір шыршасы да (Picea obovata Lеdeb - Ель сибирская)
кездеседі.
Солтүстік Тянь-Шань және Жоңғар Алатауындағы ормандарда биологиялық
алуантүрлілігімен ерекшеленеді. Бұл таулардың төменгі белдеулерінде Семенов
үйеңкісінің (Acer Semenovi Regel et Herd - клен Семенова) фрагменттерін
көруге болады. Жоғарырақ Сиверс алмасы (Mains sieversii (Ledeb) М. Roem -
яблоня Сиверса), Жоңғар доланасы (Crataegus songorica С. Koch - боярышник
кровавокрасный) және көктерек (Populus tremula L - осина) өседі.
Таулардың ортаңғы белдеулерінде Шренка шыршасы (Рісеае schrenkiana
Fisch. et С.А. Меу. - ель шренка), ормандар және шалғындықтар жоғарырақ
аршаларға (қара арша – Juniperus pseudosabina - Сібір аршасы, J. Sibirica)
және Альпі шалғындықтарына ауысады.
Деградация барысында ормандардың шекаралары өзгеріп ауысады.
Батыс Тянь-Шаньның ормандарында Түркістан аршасы (Juniperus
Turtectanica - можжевельник туркестанский), сауыр аршасы (Juniperus semig -
lobosa Regel - можжевельник полушаровидный), Зеравшан аршасы (J
Seravschanica Кот - можжевельник зеравшанский) кеңінен таралған.
Бұл, регионның Солтүстік жағында Оңтүстікпен салыстырғанда жағдай
нашар. Соған байланысты Солтүстік жағында жылу сүйгіш түрлер (жанғақ -
Juglans - орех, бадан - Amygdalus - миндаль) және т.б. кездеспейді. Жаңғақ
(Juglans), терек (Populus) және қайың (Betula) ормандары деградацияға
ұшырап нашарлаған.
Қазақстандағы шалғындықтар ауданы шамамен 6 млн гектар дай. Өнімді
суарма шабындық - 2,2 млн гектар, оның ішінде су жайылған жерлер мөлшері -
1,3 млн гектар. Жер астындағы су деңгейінің төмендеуі, топырақтың кебуі
және сортаңдануы шабындық өсімдіктерінің деградациясының (агроботаникалық
құрамының нашарлауы) өсімдіктің азаюына, пішен шабатын алқаптың
жайылымдыққа ауысуына және биологиялық алуантүрліліктің әлсіреуіне әкеледі.
Шабындықтардың ерекше өзгерістерін Іле, Сырдария, Шу өзендерінің
төменгі алқаптарында және жайылмаларында көруге болады. Бұл жерлерде жоғары
өнімді қамыстар деградацияға ұшырады.
Өзен суларының тартылуына байланысты көп жерлерде шабындықтар
деградацияға ұшырап жойылуда.
Қазақстан жануарлар әлемінің биологиялық алуантүрлілігі
Қазақстанда тіршілік ететін жануарлар - республикамыздағы
байлықтарымыздың бірі. Сондықтан оларды қорғау, тиімді пайдалану - біздің
борышымыз, жануарлардың біразы сапалы ет, май, сүт, бағалы тері берсе,
кейбіреулері ауыл және орман шаруашылығының зиянкестері.
Қазақстан жануарлар әлемінде 835 омыртқалылар түрі, оның ішінде 178
сүтқоректілер түрі, оның 48 түрі (27%) кәсіптік ауланатын түрлерге жатады.
Тұяқтылардың 12 түрінің 7 түрі ақбөкен, киік - сайгак, бұлан - лось, елік -
косуля, қабан, таутеке, құдыр-қабырға, марал кәсіптік ауланатындар.
Республикамыз терісі үшін ауланатын аңдарға бай. Мысалы, кәмшат - соболь,
түлкі - лисица, ондатр, суыр - сурок, сары-шұнақ - суслик және т.б. Соңғы
жылдары экологиялық жағдайдың өзгеруіне байланысты жабайы, аңдардың мекен-
жайлары жаңарып қайта құрылуда деуге болады. Олардың саны да өзгерді.
Кейбір жануарлардың жалпы саны азайды, ал кейбіреулері көбейді. 1996 жылғы
мәліметтер бойынша (Байтулин, 1996), ақбөкендер саны - 850-900 мың, елік -
30 мың, қабандар - 10 мың, таутеке - 20 мың, марал - 15 мың шамасында.
Қасқырлар мен шибөрілердің саны көбейді. Қасқырлар - 100 мың, ал шибөрілер
- 50 мың шамасында. Бұл жыртқыштардың санын азайту республикамызда мал
шаруашылығын дамытып, кәсіптік аңдарды сақтауда маңызы зор.
Қазақстанда кездесетін әртүрлі мәліметтер бойынша құстар түрлерінің 140
түрі кәсіптік ауланатындар қатарына жатады. Олардың ішіндегі ең маңызды
топтар - ол суда жүзгіш жабайы құстар (43 түрі). Олардың ішінде: қаздар
(гуси), үйректер (утки), қасқалдақтар (лысухи). Олардың қоры белгісіз.
Қазақстан су қоймаларында 7-8 мың құс ұя салады, ал маусымдық миграция
кезінде 8-10 млн құс. Қазақстан территориясы арқылы ұшып өтеді.
Қазақстанның байырғы (абориген) ихтиофаунасында Каспий теңізіндегі
түрлерді қосқанда 96-97 түр белгілі, акклииматизациялық жұмыстар
нәтижесінде Қазақстан ихтиофаунасы 23 жаңа түрмен толықты. Көптеген
аулақтанған су қоймаларының ихтиофаунасы жасанды құрылған. Мысалы, Балқаш
су қоймасында 13 байырғы түріне 24 жаңа түр қосылған. Талас су қоймаларының
6-7 жергілікті түрлеріне 13 жаңа түр қосылған.
Қазіргі Қазақстан ихтиофаунасы бір-бірінен жекеленіп, аулақтанған
Каспий, Арал, Ертіс, Балқаш және т.б көлдер өзендер жүйелерінен құралған.
Әрбір су бассейнінде оның ихтиофаунасын қайта құру туралы жұмыстар
жүргізілген, нәтижесінде олардағы түрлердің құрамы өзгерген.
Каспий бассейні
Орал, Ембі және Каспий теңізі акваториясында балықтардың 63 түрі
мекендейді. Каспий су қоймасына қатысты ерекше көңіл аударуды қажет ететін
балықтар, ол бекіреге (осетр) жататын 5 балық түрі:
1) қортпа (белуга);
2) бекіре (осетр);
3) шоқыр (севрюга);
4) сүйрік (стерлядь);
5) пілмай мекіре (шип).
Бұл аталған балықтардың қоры соңғы жылдары бақылаусыз аулаудың
нәтижесінде азайып кетті.
Арал бассейні
Арал бассейнінің ихтиофаунасы алуан түрлі. Аралдың алуан түрлі
ихтиофаунасы Әмудария және Сырдария өзендерінің ортаңғы ағысында
мекендейді. Қазақстан территориясындағы бөлігінде балықтың 59 түрі
кездеседі, оның 11-12 түрі эндемдер және 24 түрі жерсіндірілген. Арнайы
мақсат қойып зерттелмегендіктен балықтардың кейбір түрлері анықталды, ал
кейбір түрлері жоғалды деп нақты сеніммен айту қиын. Мысалы, Арал албырты
(Аральский лосось), шортан тәрізді акмарка және т.б туралы. Теңіздегі
өткінші 10 түрдің популяциялары жоғалды, яғни түрлердің алуантүрлілігі
қысқарды. Шаруашылықтағы бағалы балықтардың Аралдағы қоры түгел жойылды
деуге болады. Бұрын 20 мың тоннадай балық ауланатын болса қазіргі кезеңдегі
Сырдария және Шу су қоймаларынан ауланатын балықтар бұрыңғы балық
өнімдерінің орнын толтыра алмайды. Қазіргі кезде кіші Арал қалпына
келтіріліп, балықтар өсірілуде. Бәрі орнына келіп жөнделеді деп айтуға
болады.
Ертіс бассейні
Ертіс су қоймаларында балықтардың 32 түрі кездеседі, оның 5-еуі
жерсіндірілген, сырттан ендірілген балықтар саны іс жүзінде көбірек,
өйткені Синцзян жағынан жерсіндірілген балықтардың экспансиясын байқауға
болады, бірақ ол туралы арнайы зерттеулер жүргізілмеген. Биологиялық
алуантурліліктің азаю қаупі бар, әсіресе өздерінің белгілі ареалдары бар,
бірақта популяция саны Қазақстанда азайып бара жатқан түрлердің мысалы,
Сібір бекіресі (Acipenser bueri - сибирский осетр), сылан (нельма) және
т.б. олардың саны кәсіптік аулаудың салдарынан азаюда.
Балқаш-Алакөл көлдері бассейні
Бұл бассейннің жергілікті ихтиофаунасы 13 түрден құралған. Олардың
ішінде байырғы - эндем, алабұға (Perca Schrenki -окунь балхашский).
Биологиялық алуантүрлілігі жоғалып бара жатқан, қолталма (гольян озерный),
талма балық (голец) түрлері әлі толық зерттелмеген. Балқаш және Іле өзені
ихтиофаунасында сырттан ендірілген 24 балық бар екендігі айқындалған.
Олардың саны Синцзяннан миграция болуының нәтижесінде тұрақты көбеюде.
Балық және балық тәрізділердің 16 түрінен сирек және жоғалып бара
жатқандар қатарына 7 түрді жатқызуға болады. Сырдария тасбекіресі
(лжелопатонас), Арал пілмайы (шип аральский), Арал және Каспий албырты
(лосось), Шу сүйір-қанаты (чуиская остролучка), Іле шармайы (илииская
маринка), Арал албырты (аральский лосось) Қазақстан су қоймаларынан жойылып
кетті деген болжамдар бар. Саны күрт азайып бара жатқан категорияға 7
түрдің және түр тармақтарының өкілдерін жатқызуға болады: Каспий
тілтістілері (каспийская минога), Волга майшабағы (волжская
многотичинковая) сельдь: Таймень. сылан (нельма), Бұқтырма-Зайсан
популяциясы, Арал және Түркістан қаязы (усачи), Балқаш алабұғасы
(балхашский окунь) және Балқаш-Іле популяциясы.
Балықтардың байырғы түрлерінің және түр тармақтарының апатты жағдайының
негізгі себептері - су қоймаларының гидрологиялық режимінің бұзылуы және
химиялық ластануы оларға қосымша жергілікті ихтиофаунаға жат түрлерді
бақылаусыз жерсіндіру.
Қазақстанда омыртқасыздардың 100 мыңнан астам түрлері мекендейді.
Түрлер саны жағынан олар омыртқалылардан 100 есе артық. Омыртқасыздардың
биомассасы омыртқалылардан анағұрлым артық, олар табиғатта заттардың
айналуында үлкен рөл атқарады. Қазақстандағы омыртқасыздардың негізгі
маңызды типтері:
1) былқылдақденелілер (моллюски) - 300 шамасында түрлер кездеседі;
2) буынаяқтылар (членистоногие) - 60 мыңдай;
3) жәндіктер (насекомые) - 50 мыңдай;
4) өрмекші тәрізділер (паукообразные) -10 мыңдай;
5) буылтық құрттар (кольчатые червы) — 100 түрдей;
6) жалпақ құрттар (плоские червы) - 100-ден астам;
7) қарапайымдылар (простейшие) типі топтарының құрамасы -10 мыңнан
астам түрлер.
Тың жерлерді жаппай жыртудың, топырақ эрозиясының, табиғаттың
техногенді және ауыл шаруашылық ластануының нәтижесінде далалардағы және
таулардағы далалық белдеулерде жануарлар дүниесі зардап шекті. Көптеген
жәндіктер (насекомдар) - фитофагтар, өсімдіктерді тозаңдандыратын аралар,
жыртқыш және арамтамақ буынаяқтылар және басқа да пайдалы омыртқасыздар
сирек немесе тіптен жойылып кетті. Зооценоздар құрылымы өзгерді. Пайдалы
омыртқасыздардың түрлік кұрамы кедейленіп, олардың сандары азайып қана
қоймай, кейбір зиянды омыртқасыздар сандары көбейді. Мысалы, ауыл және
орман шаруашылығы зиянкестері - эвриобионттар көбейді. Екінші жағынан тар
маманданған түрлер, оның ішінде сирек кездесетін, көнеден қалған (реликт)
және байырғы (эндем) түрлер сандары күрт азайып, кейбір жерлерде тіпті
жойылып кетті.
Омыртқасыздар фаунасындағы үлкен өзгерістер, әсіресе олардың сандарының
азаюы ірі өндіріс орталықтары маңайында, әсері полигондар территориясында
және пайдалы қазбаларды өндіру аудандарында байқалады. Еліміздің
фаунасындағы қолайсыз, теріс өзгерістерді Қазақстанның Қызыл кітабынан
көруге болады. Қызыл кітапқа жәндіктердің (насекомые) - 96 түрі,
былқылдақденелілердің - 6 түрі, буылтық құрттардан (кольчатные червы) - 2
түр, шаян тәрізділерден (ракообразные) -1 түр, омыртқалылардың 125 түрі
(түр тармағы, популяциялар) кіргізілген, оның ішінде құстар - 56, балықтар
- 16. Бауырмен жорғалаушылар (пресмыкающиеся) - 10, қосмекенділер
(земноводные) - 3, Қызыл кітапқа енгізілген сүтқоректілердің 40 түрінің
ішінде 9 түріне жоғалып кету қаупі төніп тұр. Ол 9 түрдің ішінде 4 түрі
(қызыл қасқыр, Европа су күзені - норка, қабылан - гепард, қызыл құм тау
қойы) Қазақстан территориясынан әлдеқашан жоғалып кеткен.
Сандары азайып бара жатқан топқа немесе категорияға жататындар:
құланның түркімендік түршесі, арқардың тянь-шаньдық түршесі, Орта Азиялық
су құндызы (выдра), Батыс Тянь-Шань эндемі, Мензбир суыры (сурок) жұпар
тышқан (выхуколь).
Жоғалып бара жатқан түрлерге жататын құстардың 15 түрінің ішінде мрамор
шүрегейін (мраморный чурок) Қазақстан территориясында 20 жылдан бері ешкім
кездестірген жоқ. Ақ дегелек (белый айст) жоғалып кету алдында тұр.
Сұңқардың (сокол) жоғалып кету алдында үш түрі (балабан, сапсан, шахин)
апаттық жағдайда тұр. Әсіресе, Балабан сұңқары - арабтардың сүйікті
объектісі, құстардың бағасы өте жоғары болуына байланысты, оларға үлкен
зиян келуде. Бірінші категорияға енген құстардың ішінде мыналарды атап
көрсетуге болады: қызғылт бірқазан (розовый пеликан), дуадақ (дрофа),
тарғақ (кречетка), мойнақ шағала (реликтовая чайка), ақбас үйрек (савка),
балықшы тұйғын (скопа), ұзынқұйрық орлан (орлан долгохвост).
Құстардың 15 түрінің сандары азаюда. Бұйра бірқазан (пеликан кудрявый),
сарықұтан (цапля желтая), қарабай (кара-вайка), қоқиқаз (фламинго),
жалбығай (колпица), қызылжемсау қарашақаз (краснозобая казарка), сұңқылдақ
аққу (лебедь кликун), жыланша (змееяд), аққұйрық су бүркіт (орлан-
белохвост), Алтай ұлары (алтайский улар), көкмаңдай (султанка), безгелдек
(стрепет), жек дуадақ (джек), қарабас өгіз шағала (хохотун черноголовый),
үкі (филин). Жоғарыда келтірілген түрлерден, негізінен ауланатын құстар
түрлері немесе ерекше сұраныс бары - сұңқарлар және үкі (бас киімдерді
әшекейлеу үшін қауырсындары алынады) және т.б. сандарының азайып бара
жатқанын байқауға болады. Қосмекенділерден ең сирек кездесетіндері қызыл
аяқ бақа (лягушка сибирская), бауырмен жорғалаушылардан - сұр кесел (варон
серый).
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Қазақстанның қызыл кітабына жалпы сипаттама
2. Биоресурстар туралы түсінік
3. Популяцияның тіршілікке қабілеті ең аз мөлшерінің мәні
4. Экологиялық минимум және максимум заңы
5. Қазақстанның шөл, дала, орман т.б. бөліктеріне жалпы сипаттама
6. Популяцияға тән негізгі көрсеткіштері
7. Қазақстан территориясында жоғалған өсімдіктер және жануарлардың
түрлері
8. Өсімдіктер әлемінің алуан түрлілігі
9. Ресурстардың биология жүйесіндегі орны
10. Жануарлар әлемінің алуантүрлілігі
ӨСІМДІКТЕР ӘЛЕМІНІҢ БИОРЕСУРСТАРЫ
• Ботаникалық ресурстану ғылымының қалыптасуы
• Пайдалы өсімдіктер классификациясы
• Ботаникалық ресурстану ғылымының зерттеулерінің деңгейлері
Қазақстан флорасында 6 мыңнан астам жоғары сатыдағы өсімдіктер түрлері
бар. Олардың ішінде пайдалы өсімдіктер өте мол.
Адамзаттың даму тарихы қоршаған әлемді танып-білумен және табиғи
ресурстарды шаруашылықта пайдалануға ендірумен тығыз байланысты.
Адамдар өзінің күнделікті шаруашылығында өсімдіктер әлемі байлығын ерте
заманнан бері пайдаланады. Адамдар өздерінің дамуының алғашқы кезеңдерінен
бастап өздерін қоршаған өсімдіктерді сипаттап, олардың пайдалы жақтарына
көңіл аударған. Бұл мәліметтер бірте-бірте бір жүйеге келтіріліп,
практикалық тұрғыдан ерекшеліктеріне байланысты топтастырыла бастады.
Сондықтан өсімдіктер туралы ғылымда ботаникалық мәліметтермен қатар,
өсімдіктердің практикалық маңызы туралы да мәліметтер жинала басталды.
Кейіннен пайдалы өсімдіктер туралы ғылыми тұрғыдан маңызды еңбектер жазыла
бастады. Ботаниканың бұл саласы алғашқыда шаруашылық немесе экономикалық
ботаника деп аталды. Тек XX ғасырдың бірінші жартысында КСРО-ның атақты
ботаниктері М.М. Ильин, А. Федоров және Н.В. Павлов ботаникалық ресурстану
ғылымына ғылым саласы ретінде ғылыми теоретикалық дәлелдеме берді. Осы
жылдары, яғни 1948 жылы ғылымның осы сатасында алғашқы іргелі еңбектер,
мысалы Методика полевого исследования растении деген өте құнды еңбек
жарияланды.
Қазақстан Республикасында академик Н.Б. Павловтың классикалық
еңбектерінің нәтижесінде ботаниканың жоғарыда аталған саласында Қазақстан
алғашқы ғылыми орталықтардың біріне айналды. Қазақстанда ботаниканың бұл
саласының қарқынды дамуына биология ғылымдарының докторы В.Т. Михайлованың
бастамасы бойынша 1965 жылы Қазақстан Ғылым академиясының қарамағындағы
Ботаника институтының құрамында арнайы Өсімдіктер ресурстары бөлімінің
ашылуы үлкен әсер етті. Академиктер Н.В. Павлов, Б.А. Быков және проф. В.П.
Михайлованың еңбектері нәтижесінде Қазақстанда күшті ботаник-
ресурстанушылар мектебі құрылды. XX ғасырдың соңғы жылдарында ол мектептің
танылған жетекшісі биология ғылымдарының докторы Қазақстан Ғылым
академиясының корреспондент-мүшесі, проф. М.Қ. Кукенов болды.
Профессор М.Қ. Кукенов пайдалы өсімдіктерді зерттеу нәтижелерін
жариялады және оның жазған Ботаническое ресурсоведение Казахстана деген
оқулығы (1999) Қазақстандағы ботаника ғылымының дамуындағы маңызды жетістік
деп атауға болады. Өсімдіктерді және олардан алынған өнімдерді практикалық
пайдалануға қатысты ботаниканың бөлігі XX ғасырдың басында Шаруашылық
ботаника деп атала бастады. Шаруашылық немесе экономикалық ботаника
алғашқы кездері өсімдіктер шикізатын пайдаланудың әртүрлі әдістері және
формалары туралы мәліметтер жинаумен шектелді.
Пайдалы өсімдіктер классификациясы
Бірте-бірте жиналған мәліметтерге талдау жасалып, пайдалы өсімдіктер
бір жүйеге келтірілді. Сол жұмыстардың нәтижесінде 1966 жылы профессор А.
Федоров осы саладағы зерттеу жұмыстарының негізгі әдістерін ұсынды.
Шикізаттық өсімдіктер дегеніміз не?
Профессор М.М. Ильин бойынша (1948), Шикізаттық өсімдіктер деп завод
немесе ауыл шаруашылық практикасында тікелей қайта өңделіп пайдалануға
болатын шикізат беретін немесе мәдени өсімдіктер қатарына ендірілетін
табиғи флора өкілдерін айтамыз.
Егер біз профессор М.К. Ильин анықтамасын қабылдайтын болсақ, онда
өсімдіктер ресурстары туралы 1935 жылы Ташкентте өткен ғылыми-зерттеу
конференциясының маңызы өте зор.
Бұл конференцияда өсімдіктер ресурстары мынадай 3 топқа бөлінеді:
1 Өндірістік өсімдіктер ресурсы
1.1. Тағамдық өсімдіктер тобы бес топ тармақтарымен.
1.2.Құрамында техникалық экстракт заттары бар өсімдіктер тобы 12 топ
тармақтарымен.
1.3. Талшықты өсімдіктер тобы 2 топ тармақтарымен.
1.4. Қағаз-целлюзалы өсімдіктер тобы.
1.5. Құрылыс және бұйымдық өсімдіктер тобы 3 топ тармағымен.
1.6. Отындық және орман-химиялық өсімдіктер тобы 2 топ тармақтарымен.
2 Ауыл шаруашылық өсімдіктер ресурсы
2.1. Тағамдық өсімдіктер тобы 3 топ тармақтарымен.
2.2. Малазықтық өсімдіктер тобы 5 топ тармақтарымен.
3 Көгалдандыру, астық және фитомелиоративтік ресурстар
3.1. Сәндік-көгалдандыратын өсімдіктер тобы.
3.2. Мелкоративтік өсімдіктер тобы.
Сонымен, 1935 жылы Өзбекстанда, Ташкент қаласында болған конференцияда
қабылданған шикізаттық өсімдіктер классификациясы жабайы өсетін және мәдени
өсімдіктерді қамтиды. Бұл үшін топтар әртүрлі шикізаттық өсімдіктер
тармақтарына бөлінеді. Топтар тармақтарынын жалпы саны 1942 жылы акад. Н.В.
Павлов Дикие полезные и технические растения СССР деп аталатын үлкен
монографиясында өзінің жаңа классификациясын ұсынды. Н.В. Павловтың
классификациясында барлық пайдалы және техникалық өсімдіктер 22 топқа
біріктірілді.
I Дәрілік өсімдіктер
II Көксағызды (каучук) өсімдіктер
III Құрамында гуттаперча бар өсімдіктер
IV Шипалы майлы өсімдіктер
V Эфир майлы өсімдіктер
VI Тоқымалық өсімдіктер
VII Щеткалық өсімдіктер
VIII Ірі-талшықты өсімдіктер
IX Қағаз-целлюзалы өсімдіктер
X Тағамдық өсімдіктер
XI Крахмалды өсімдіктер
XII Қант-инулинді өсімдіктер
ХIIІ Сергітуші ынталандырушы өсімдіктер
XIV Витаминді өсімдіктер
XV Балды өсімдіктер
XVI Илік затты өсімдіктер
XVII Сабынды немесе сапонинді өсімдіктер
XVIII Қарамайлы өсімдіктер
XIX Бояуы бар өсімдіктер
XX Мал азықтық өсімдіктер
XXI Уландырғыш заты бар өсімдіктер
XXII Сәндік немесе гүлдік өсімдіктер
А.А. Приступа (1973) дүние жүзі флорасындағы пайдалы өсімдіктер туралы
мәлімет берді. Бұл мәліметте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz