Экология және тұрақты даму пәнінен ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
1. Экологияға анықтама.
2. Экологияның даму тарихы және оның қалыптасуына атсалысқан көрнекті ғалымдар (Ч.Дарвин, Э.Геккель, А.Тенсли, В.Докучаев, В.Вернадский, В.Сукачев, Г.Одум және Ю.Одум, Н.Реймерс, Б.Небель, Б.Коммонер, т.б.).
3. Экологияның негізгі түсініктемелері (терминдері):биосфера, экожүйе, биогеоценоз, популяция, бірлестік, экологиялық факторлар.
4. Б.Коммонер қалыптастырған негізгі экологиялық заңдары.
5. Қазіргі күнгі экологиялық құрылысы:жалпы, әлеуметтік экология, адам экологиясы.
6. Экологияның медицина, биология және басқа да пәндермен байланысы.
7. Қазіргі кезеңдегі экология дамуының негізгі бағыттары.
8. Экологияның әдістері.
9. Тірі заттарды биологиялық ұйымдастыру деңгейі: генетикалық жүйелер, жасушалық жүйелер, ағзалық жүйелер, мүшелік жүйелер, популяциялық жүйелер, экологиялық жүйелер.
10. Популяция, экожүйе, биосфера . экология оқудың объектісі.
2. Экологияның даму тарихы және оның қалыптасуына атсалысқан көрнекті ғалымдар (Ч.Дарвин, Э.Геккель, А.Тенсли, В.Докучаев, В.Вернадский, В.Сукачев, Г.Одум және Ю.Одум, Н.Реймерс, Б.Небель, Б.Коммонер, т.б.).
3. Экологияның негізгі түсініктемелері (терминдері):биосфера, экожүйе, биогеоценоз, популяция, бірлестік, экологиялық факторлар.
4. Б.Коммонер қалыптастырған негізгі экологиялық заңдары.
5. Қазіргі күнгі экологиялық құрылысы:жалпы, әлеуметтік экология, адам экологиясы.
6. Экологияның медицина, биология және басқа да пәндермен байланысы.
7. Қазіргі кезеңдегі экология дамуының негізгі бағыттары.
8. Экологияның әдістері.
9. Тірі заттарды биологиялық ұйымдастыру деңгейі: генетикалық жүйелер, жасушалық жүйелер, ағзалық жүйелер, мүшелік жүйелер, популяциялық жүйелер, экологиялық жүйелер.
10. Популяция, экожүйе, биосфера . экология оқудың объектісі.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 106 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 106 бет
Таңдаулыға:
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ- түрік университеті
№1 Медицина факультеті
Теориялық пәндер кафедрасы
Экология және тұрақты даму пәнінен
ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
Құрастырғандар: т.ғ.к., доцент
Р.Ж.Абишева
б.ғ.к., аға оқытушы Д.Н.Иманова
аға оқытушы Н.А.Калиева
Түркістан 2011
Кафедра мәжілісінде талқыланды, хаттама № 2011ж.
Кафедра меңгерушісі, т.ғ.к.,доцент Абишева Р.Ж.
№1 дәріс
Тақырыбы: Қазіргі кездегі экология пәні, міндеттері, зерттеу нысандары мен
оқыту әдістері. Қысқаша даму тарихы
Мақсаты: Негізгі экологиялық білімнің қалыптасуы, яғни барлық табиғатты
қорғау шараларының теориялық фундаменті, соның ішінде адамның экологиялық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары және оның деңсаулығын сақтау болып
табылады.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1. Экологияға анықтама.
2. Экологияның даму тарихы және оның қалыптасуына атсалысқан көрнекті
ғалымдар (Ч.Дарвин, Э.Геккель, А.Тенсли, В.Докучаев, В.Вернадский,
В.Сукачев, Г.Одум және Ю.Одум, Н.Реймерс, Б.Небель, Б.Коммонер,
т.б.).
3. Экологияның негізгі түсініктемелері (терминдері):биосфера, экожүйе,
биогеоценоз, популяция, бірлестік, экологиялық факторлар.
4. Б.Коммонер қалыптастырған негізгі экологиялық заңдары.
5. Қазіргі күнгі экологиялық құрылысы:жалпы, әлеуметтік экология, адам
экологиясы.
6. Экологияның медицина, биология және басқа да пәндермен байланысы.
7. Қазіргі кезеңдегі экология дамуының негізгі бағыттары.
8. Экологияның әдістері.
9. Тірі заттарды биологиялық ұйымдастыру деңгейі: генетикалық жүйелер,
жасушалық жүйелер, ағзалық жүйелер, мүшелік жүйелер, популяциялық
жүйелер, экологиялық жүйелер.
10. Популяция, экожүйе, биосфера – экология оқудың объектісі.
5. Әдебиет:
Қазақ тілінде
Негізгі:
1. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология. Алматы,
Ғылым, 2001.
2. КенесариевУ.И., Жакашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы. Алматы,
2003.
3. Сағынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995.
Қосымша:
1. Шілдебаев Ж.Б. Қызықты экология. Алматы, 2000.
2. Оспанова Экология. Алматы, 2002.
Орыс тілінде
Негізгі:
1. Закон РК от 15.07.97г.Об охране окружающей среды.
2. Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология и здаровье населения: Учевник для
медицинских ВУЗов и колледжей. Алматы, 2002. -260с.
3. Коробкин В.И., Предельский Л.В. Экология. –Ростов нД: изд-во Феникс,
2001. -576с.
4. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек: Учебное пособие.-М.:
ФАИР-ПРЕСС, 2000.-320.
Қосымша:
1. Воронков Н.А. Экология общая, социальная, прикладная: Учебник для
студентов высших учебных заведений. Пособие для учителей. –Агар, 1999.
-424б.
Ағылшын тілінде
Негізгі:
1. Manuel C.Molles Ecology. Concepts and Application, 2e.-University of
New Mexico-Albuquerque. –Mc Graw- Hill Higher Education, 2002.
j.L Chapman, M.J. Reiss. Ecology. Principles and Application, - 2and
Education.- Cambridge University Press, 1998.-336p
Қазіргі кездегі экология пәні, міндеттері, зерттеу нысандары мен оқыту
әдістері. Қысқаша даму тарихы
Экология, терминін ғылымға 1866 жылы неміс зоологы Эрнест Геккель
енгізді. Экология (грекше ойкос – мекен, үй және логос – ғылым) сөзбе-
сөз аударғанда – тіршілік, мекен туралы ғылым. Экология ағзалардың
арасында болатын (особьтар, түр, түраралық, популяция аралық, биоценоз,
биогеоценоз) қарым-қатынастарды айналаны қоршаған ортамен байланыстыра
отырып зерттеумен қатар биосферадағы өзгерістерді, құбылыстарды, табиғи
заңдылықтарды, биосфера шегінде әлемдік ауытқуларды адамның іс-
әрекеттерімен үйлестіре отырып зерттейтін комплексті ғылымдар жиынтығы.
Ал экология ғылымының ең басты мақсаты – биосфера шегіндегі
әлемдік жағдайды бақылай отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау.
Адам-қоғам-биосфера арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіре отырып, табиғат
ресурстарын тиімді пайдаланудың адами-нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу.
Экология ғылымының зерттеу нысаны – биологиялық және химиялық микро
және макрожүйелер (түрлі популяция, биоценоз, экожүйелер т.б) мен оның
уақытпен кеңістікке қатысты тіршілік тәуліктік, маусымдық, жылдық ырғағы.
Экология ғылымының негізгі зерттейтін мәселелері :
- ағзалардың бір-бірімен қарым-қатынастарын және өзін қоршаған сыртқы
ортамен байланысын зерттейді;
- биоценоз, экожүйелердегі уақыт пен кеңістікке байланысты туындайтын
өзгерістерін;
- табиғат ресурстары оны тиімді пайдалану және қорғаудың ғылыми-
теориялық негіздерін;
- адам-биосфера-қоғам арасындағы гормониялық байланыстарды реттеу;
- биосфера шегіндегі биологиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды
қамтамасыздандыру;
- биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтаудың әлемдік нооэкологиялық
деңгейге көтеру.
Э.Геккель бұл ғылымның анықтамасын былай тұжырымдайды: Экология деп
– біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді — жануарлардың оны
қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен, әcipece, өзімен тікелей
немесе жанама қатынаста болатын жануарлармен және өciмдіктермен өзара
ынтымақтастық немесе қастастық, жаулық, әрекеттерінің бүкіл жиынтығын
зерттеу деп түсінеміз.
Экология барлық деңгейлердегі ағзадағы биологиялық жүйелердің
ұйымдасуы мен тіршілік қызметі туралы ғылымға айналды.
Экология – биология ғылымдарының негізінде XIX ғасырдың ортасында
айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуі XIX ғасырдың аяғы мен
XX ғасырдың басы болып саналады.
Шындығында адамның биосферадағы орнын екі жақты қарастыруға болады.
Бip жағынан ол биологиялық түр ретінде планетаның экожүйесінің құрам
бөлігі болып табылады. Екінші жағынан, басқа тіршілік иелерінен ерекше
адамға биологиялық емес, әлеуметтік-мәдени қажеттіліктер мен даму
механизмдері тән, ол техниканы, жаңа жасанды заттарды жасап, ғимараттар мен
жолдар салады. Сонымен қатар, табиғатқа, тән емес қалдықтар – пластик,
металл, құрылыс материалдары шығарылады.
Ауаның, судың, топырақтың ластануы, қалпына келмейтін табиғи
ресурстардың сарқылуы, биосфераның тұрақтылығының бұзылуы мен алуан
түрлілігінің кемуі, адамдардың денсаулығының және өмір сүру жағдайларының
нашарлауы күшейіп отыр.
Адамның қоршаған ортаға айтарлықтай мұндай әcepi экологияның,
анықтамасын өзгертті.
Ол көптеген білім салаларына ене бастады. Экологиямен жаратылыстану
және техникалық ғылымдары, экономика, әлеуметтану, мәдениет және т.б.
ғылымдардың гуманизациялауын байланыстыра бастады.
Экологиялық ойлар мен мәселелердің білімнің басқа салаларына енуін
экологизация деп атайды. Ал бұл экологиялық білім беру концепциясында
қарастырылған.
Экология ғылымының қазіргі заманғы құрылымы өте күрделі. Экология
ғылымының қазіргі құрылымын біз белгілі экологтар Ю. Одум, Н.Ф.Реймерс,
Н.А.Воронков, Ф. Дре, В.А. Радкевичтың жіктеуі негізінде береміз.
Экологияның зерттеу объектілерінің кеңеюі оның жаңа анықтамаларының пайда
болуына әкелді. Олардың кейбіреулерін келтірейік.
Н.Ф.Реймерс: Қазіргі жағдайда,яғни кең мағынада алғанда экология
қазіргі заманғы биоэкологияның шеңберінен шықты. Ол қоғамдық маңызы мен
ішкі мазмүны бойынша жер туралы физика- математикалық, химия-биологиялық
және қоғамдық ғылымдар цикліне тең келетін білімдер цикліне айналды (1-
сурет).
Ю.Одум: Экология – табиғат пен қоғамдағы көп деңгейлі жүйелердің
құрылысы мен тіршілік қызметі және олардың өзара байланысы туралы пәнаралық
білімдер саласы.
Н.А.Воронков: Қазіргі заманғы экологияны ағзалардың соның ішінде
адамның қоршаған ортамен өзара қатынасын, адамзат қоғамының қоршаған ортаға
әсерінің шекті дәрежесін, осы әсерлерді кеміту немесе оларды толық
нейтралдау мүмкіндіктерін және олардың ауқымын анықтай отырып,
зерттеулермен айналысатын ғылым ретінде қарастыру қажет. Стратегиялық
тұрғыдан алғанда экология адамзаттың өзінің тіршілігін сақтауы және
экологиялық дағдарыстан шығуы туралы ғылым.
Ф.Дре: Экология – болашақтың ғылымы, себебі адамның біздің
планетамызда өмір сүруінің өзі оның прогресімен анықталуы мүмкін.
Олай болса, қазіргі заманғы экология тек жеке ғылым ретінде ғана
қарастырылып қоймай, ол дүниелік көзқарасқа, адамзаттың тіршілігін сақтау
туралы ғылымға айналып отыр.
Экологияның даму тарихы
В.И.Вернадскийдің айтуы бойынша адам геологиялық алып күш ретінде әсер
ете бастады. Қазіргі заманғы экологиялық мәселелер ең алдымен адам
қызметімен байланысты.
Жалпы алғанда экология пәнінің негізгі міндеті студенттерді қоғам мен
табиғаттың қарым-қатынасын оптимизациялаудың негізі ретінде табиғи және
техногенді үрдістерге жүйелі көзқарасты қалыптастыру болып табылады.
Білімнің барлық салалары сияқты экология да үздіксіз дамуда.
Жануарлар мен өсімдіктердің таралу сипаты, өмір салты,қоршаған
ортамен байланысы туралы мәліметтерді жүйеге келтіру ерте кезде адамзаттың
табиғатты меңгеруінен басталды. Мысалы, грек философы Аристотель (384-
322ж.б.э.д) жануарлардың 500-ден астам түрлерінің мінез-құлқын сипаттап
жазса, Аристотельдің шәкірті, ботаниканың әкесі деп танылған Теофраст
(б.э.д. 372-287ж.) әр түрлі жағдайдағы өсімдіктердің ерекшеліктері, олардың
пішіні мен өсуі топырақ пен ауа- райына тәуелді екендігі жайлы мәліметтер
келтірген.
XVIII ғасырда француз жаратылыс зерттеушісі Ж.Бюффон алғаш рет сыртқы
орта жағдайларының жануарлардың құрылысына тікелей әсерін зерттей бастады.
Оның көзқарасы бойынша жануардың бір түрлігі басқа түрге қоршаған ортаның
температурасына, ауа-райына, тамақтың сапасына байланысты өзгереді дейді.
Бірінші эволюциялық ілімнің авторы – Ж.Б.Ламарк сыртқы жағдайлардың
әсері ағзалардың бейімделуі және өсімдіктер мен жануарлардың эволюциясының
негізгі себептерінің бірі -деп есептеді.
Ч.Дарвиннің Түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен шығу тегі немесе
тіршілік үшін күресте оған қолайлы қолтұқымдардың сақталуы - деген
еңбегінде (1859) табиғаттағы тіршілік үшін күресті теория жүзінде
тұжырымдады. Ч.Дарвиннің осы еңбегі тірі ағзалардың қоршаған ортамен өзара
қарым-қатынасын жан-жақты зерттеу мәселесіне тиек болды.
Неміс жаратылыс зерттеушісі Э.Геккель өзінің Ағзалардың жалпы
морфологиясы ( 1866) және Әлемнің пайда болуының табиғи тарихы (1868)
еңбектерінде экологияны ағзалардың қоршаған ортамен, тіршілік ету
жағдайларымен қатынасын зерттейтін жалпы ғылым ретінде түсіндіреді.
XIX ғасырдың ортасында орыс биологы К.Ф.Рулье
жануарлардың өмірін зерттеуге, олардың қоршаған ортамен өзара
әсерін зерттейтін зоологияның жаңа бағытын тұжырымдады.
К.Ф.Рулье ағзалардың эволюциясының мекен ету ортасының өзге-
рісіне байланыстылығын дәлелдеді.
Экология жеке ғылым ретінде негізінен XIX ғасырдың аяғында қалыптасты.
XX ғасырдың басында экология жылдам дами бастады. Бұл кезендегі
негізгі жетістіктер С.Форбстың, В.Шелфордтың, Ф.Клементстің, А.Тенслидің,
Ч.Элтонның, В.Н.Сукачевтың еңбектеріне байланысты болды.
Жалпы экологияның дамуына елеулі үлес қосқан ғалым В.В.Докучаев болды.
Ол топырақ түзілу процесінің мысалында тірі ағзалар мен өлі табиғаттың
өзара тығыз байланысын көрсетті.
В.И.Вернадский тірі ағзалар мен олардың тіршілік қызметінің
өнімдерінің геологиялық құбылыстардағы анықтаушы ролін көрсетіп, биосфера
туралы ілім және оның өмір сүруін, тұрақтылығын және даму заңдылықтарын
тұжырымдады.
Қазіргі заманда экологияның Әлеуметтік және Қолданбалы экология
бөлімдері жылдам қарқынмен дамып келеді.
Әлеуметтік экология адамзат қоғамы мен қоршаған орта арасындағы
қатынастарды, өндірістік қызметтің қоршаған ортаның құрамы мен қасиеттеріне
тікелей және жанама әсерін, антропогенді факторлардың адамның денсаулығы
мен адам популяцияларының гендік қорына экологиялық әсерін зерттейді. Ол
табиғатты тиімді пайдаланудың теориялық негізі болып табылады.
Қолданбалы экология адамзат баласының әлеуметтік мұқтажын өтеу
барысындағы табиғи ортаның ластануы, қоршаған ортаның тәжірибелік
мәселелерін шешу (қоршаған ортаны ластанудан қорғау, химиялық, медициналық,
ауыл-шаруашылық, табиғат ресурстарын тиімді пайдалану, шаруашылықтың әр
түрлі салаларындағы технологияларды жетілдіру, өндіріс орындарының жағдайы)
жақтарын қарастырады Қолданбалы экология ішінде өнеркәсіптік, ауыл-
шаруашылық, химиялық, медициналық және т.б. бағыттар дами бастады.
Биоэкологиялық зерттеулер бағыты. Биоэкология бірнеше зерттеу
облыстарына бөлінеді: аутэкология, демэкология, синэкология т.б.
Аутэкология – жеке организмдер (особь) арасындағы қарым-қатынастарды
оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер жүргізеді. Яғни, жеке
организмге табиғат факторлары қалай әсер етеді, оған организм қалай жауап
береді, организмдегі морфологиялық өзгерістер туралы мәселелер
қарастырылады.
Демэкология - бір түрге жататын организмдер особьтар тобын, яғни
популяцияларды оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер
жүргізеді. Бір түрге жататын организмдердің топ құрып тіршілік ету
ерекшеліктері, биологиялық құрылымы (жас, жыныс, көбею, өлу, табиғаттағы
саны, тығыздығы, таралуы, т.б) табиғаттағы сан мөлшерінің реттелуі мен ауыл
шаруашылығындағы маңызы туралы мәліметтер қарастырылады.
Синэкология - бірлестіктер экологиясы (биоценология) ретінде әр-түрлі
түрлерге жататын популяциялар (өсімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер)
жиынтығын біртұтас организмдер деңгейінде зерттейді. Организмдер
бірлестіктерінің қалыптасуы, құрылымы, динамикасы, қарым-қатынастар,
энергия, және зат алмасулар, сандық және сапалық өзгерістер, биологиялық
өнімділігі мен бірлестіктердің тұрақтылығы туралы жан-жақты мәселелер
қаралады.
Геоэкология – экологиялық жүйелерді биосфералық деңгейде қарастырады.
Құрлық пен дүниежүзілік мұхиттардағы экожүйелер, ондағы қарым-қатынастар
мен байланыстар, географиялық ландшавтар бойынша экожүйелердің құрылымы,
бірлестіктері, тұрақтылығы, кеңістік пен уақытқа қатысты өзгеруі,
экожүйелер өнімділігі, агро және антропогендік экожүйелер, олардың
практикалық маңызы туралы зерттеулер жиынтығы.
Ғаламдық экология - табиғи іс-әрекетінен туындайтын биосфера
шегіндегі, тіптен күн жүйесіндегі әлемдік өзгерістер мен құбылыстарды
зерттейді. Мәселен, ядролық қауіп-қатер, экологиялық апаттар, әлемнің
климаттық ауытқуы, шөлейттену, жаппай қырып жоятын қарулар, қатерлі
эпидемиялар т.б. Осы бағыттағы бүкіл әлемді (ғаламды) қамтитын ірі
проблемаларды қарастырады.
Адам экологиясы - ауыл, село, қала тұрғындары мен дүниежүзі
халықтарының сандық және халықаралық қарым-қатынастарды үйлестіру,
көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру, экологиялық
мәдениет, этика, моральдық жағынан парасаттандыру, адамдардың экологиялық
құқын қорғау және этноэкологиялық проблемаларды жан-жақты зерттеу. Жер шары
тұрғындарының экологиялық қауіпсіздігін сақтауды қамтамасыз ету жолдарын
іздестіреді.
Нооэкология - адам, табиғат, қоғам арасындағы адами, әлеуметтік,
экономикалық және экологиялық жағдайларды, қарым-қатынастарды бір-бірімен
үйлестіре зерттей отырып , одан туындайтын проблемаларды адамның парасатты
ақыл-ойымен шешуді қамтамасыз етеді. Табиғат ресурстарын тиімді
пайдаланудың ең жоғарғы дәрежедегі жаңа технологиясын жасау, планетадағы
адамзат қауымын азық-түлік, энергия және шикізатпен қамтамасыз ету,
халықтар мен ұлттар арасындағы достықты, ауызбіршілікті қалыптастыру,
этноэкология, экологиялық білім мен тәрбие, мәдениет, мораль, құқық, т.б.
болып табылады. Адам мен биосфера шегіндегі тұрақты дамудың адами
жоспарларын жасап, оны жүзеге асырудың жолдарын іздестіреді.
Экологияның әдістері
Қазіргі заманғы экологияның әдістемелік негізін экожүйелік тұрғыдан
қарастыру, ортаның жағдайын бақылау, эксперимент және модельдеу құрайды.
Экожүйелік тұрғыдан қарастыру экологияның кез-келген обьектісі,
экосфераның биотикалық және абиотикалық құрауыштарының арасындағы энергия
ағынымен заттардың айналымына шоғырланатын әдіс.Тірі табиғаттың барлық
элементтері өзара байланыста болғандықтан, бұл әдістің ішінде гомеостаз
тұжырымдамасы (өзін-өзі реттеу) көңіл аудартады.Жүйе немесе жүйенің бөлігі
болып табылатындықтан көптеген экологиялық зерттеулерде қолданылады.
Ортаның жағдайын бағалау және есепке алу әдістері. Бұларға
метерологиялық бақылау, температураны өлшеу, судың химиялық құрамын,
тұздылығын, мөлдірлігін, топырақ ортасының сипатын анықтау, радиациялық
фонды өлшеу, ортаның химиялық және бактериалдық ластануын анықтау және т.б.
жатады.
Қоршаған ортаның ластануын бағалау үшін тек физика-химиялық әдістерді
ғана емес, сонымен қатар биологиялық индикация әдістері де қолданылады.
Биологиялық индикация дегеніміз — ортаның өзіне тән ерекшеліктерін әр
түрлі тірі ағзалардың көмегімен анықтау.
Биоиндикация - қоршаған орта жағдайын бақылауда осы ортадағы
өзгерістер мен зиянды заттардың пайда болуына аса сезімтал кейбір
ағзаларды қолдануға негізделген.
Биологиялық индикация биотесттер әдісімен жүргізіледі. Тест
объектілері ретінде: бактериялар, омыртқасыздар (инфузориялар, дафния,
былқылдақдене лілер, сүліктер, шаян тәрізділер), балдырлар, кейбір
балықтар, өсімдіктер, қыналар және т.б. қолданылады. Зерттелетін
көрсеткіштер ретінде тірі ағзалар дың қозғалу белсенділігі, тіршілік ететін
омыртқасыздардың саны, жарық шығаратын бактериялар мен балдырлардың
люминисценциясы, балдырлардың электрлік радиациясы, балықтардың тыныс алу
және жүрек қызметінің белсенділігі есепке алынады.
Биоиндикаторлар ретінде қыналар қолданылатын әдісті лихеноиндикация
деп атайды. Қыналардың әр түрлі ластаушы заттарға сезімталдығы, олардың
қоршаған ортадағы заттарды бүкіл денесімен сіңіруіне байланысты болады.
Сондықтан, аталған себепке және зат алмасуының баяу жүруіне байланысты
қыналар улы заттарды жинай отырып, тез уланып, тіршілігін жояды.
Қарапайым түрде лихеноиндикация - ортаның (ауа) жалпы ластану
дәрежесін анықтау болып табылады.
Ағзаларды сандық көрсеткіштері бойынша есепке алу және өсімдіктер мен
жануарлардың биомассасы мен өнімділігін бағалау әдістері табиғи
бірлестіктерді зерттеуде қолданылады. Бұл кезде бақылау ауданындағы су
немесе топырақ көлеміндегі даралар саны есептеледі; жануарларды аулау және
белгі салу; балықтардың үйірі мен топтанған жерлерінде санын аэрокосмостық
есепке алу; егістік танаптарының өнімділігі мен күйі есепке алынады.
Орта факторларының ағзалардың тіршілік қызметіне әсерін зерттеу.
Оларға табиғаттағы бақылау мен эксперимент кіреді. Зертханада факторлардың
өсімдіктер мен жануарлардың қандай да бір функциясына әсері зерттеледі.
Сонымен қатар жануарлардан алынған мәліметтерді адам экологиясына пайдалану
мүмкіндігі сарапталады. Осындай жолмен химиялық және т.б. заттардың шекті
және өлімге әкелетін мөлшері анықталады, қолдануға болатын шекті
концентрациялар осы мәліметтерге сүйене отырып есептеледі де, олар
экологиялық нормалардың негізіне жатады. Бұл жағдайда экология
физиологияның, биохимияның, токсикологияның әдістерін қолданады.
Көп түрлі бірлестіктердегі ағзалардың өзара әсерін зерттеу әдістері
экологияның маңызды бөлігін құрайды. Мұнда қоректік қатынастарды нақты
жағдайда және зертханада бақылау қолданылады. Радиоактивті изотоптарды
пайдалану қоректік тізбектің бір звеносынан келесісіне өтетін зат пен
энергия мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді: өсімдікшөпқоректі
жануаржыртқыш. Зерттеулер эксперименттік әдістемелердің көмегімен және
жасанды бірлестіктер мен экожүйелерде жүргізіледі.
Математикалық әдістермен модельдеу. Математикалық статистика әдістерін
қолдану белгілі бір дарақтарды едәуір кездейсоқ сұрыптау нәтижелерінің
(кездейсоқ па, әлде заңды ма) дәлдігін анықтауға мүмкіндік береді.Қазіргі
заманғы экологияда статистикалық математика, математикалық логика, сандар
теориясымен, матрицалық алгебрамен байланысты ақпараттар мен кибернетика
теориясының әдістерін қолдану қажеттілігі туындады.
Шынайы, нақты модельдер түпнұсқаға тән негізгі белгілерді көрсетеді
(мысалы, аквариум табиғи су қоймасының моделі бола алады).
Таңбалы модель түпнұсқаны математикалық өрнек түрінде көрсетеді.
Экологиялық зерттеулерде концептуалдық және математикалық үлгілер
мен олардың сандаған түрлері (ғылыми мәтін, жүйе сұлбасы, кестелер және
т.б.) көп таралды.
Концептуалды модельдерге жүйелерді жан-жақты сипаттау (ғылыми текст,
жүйенің сызбанұсқасы, кестелер, графиктер және т.б.) тән.
Экологияда биологиялық (тірі) жүйелердің төмендегідей негізгі ұйымдасу
деңгейлерін бөліп көрсетуге болады:
1. молекулалық (гендік);
жасушалық;
ұлпалық;
мүшелік;
ағзалық;
популяциялық-түрлік;
биоценоздық;
биогеоценоздық;
биосфералық.
Әрбір деңгейде қоршаған ортамен өзара әсерлесу (зат, энергия және
ақпараттармен алмасу есебінен) нәтижесінде өзіне тән ерекшеліктерімен
сипатталатын функциональдық жүйелер түзіледі.
Уэбстер бойынша Жүйе дегеніміз бір тұтас бүтінді түзетін, реттелген
түрде өзара әрекеттесетін және өзара байланысты компоненттер. Олай болса,
жүйенің негізгі элементтеріне компоненттер, байланыстар, шекаралар жатады.
Жүйелердің 3 түрін бөліп көрсетуге болады:
Оқшауланған, яғни көршілес жүйелермен зат пен энергия
алмасуы болмайды.
Жабық, яғни көршілес жүйелермен энергия алмасады, бірақ
зат алмасуы болмайды ( мысалы, космос кемесі).
Ашық, яғни көршілес жүйелермен зат пен энергия алмасуы
болады.
Барлық биологиялық жүйелер – ашық жүйелер. Себебі, олар сыртқы ортамен
– затпен, энергиямен және ақпаратпен алмасып отырады.
Молекулалық (гендік) деңгейде биологиялық жүйе белсенді ірі
молекулалар ақуыз нуклеин қышқылдары, көмірсулардың қызметі түрінде
көрінеді. Осы деңгейден тірі материалға тән қасиеттер; зат алмасу, тұқым
қуалаушылықтың кодтаушы құрылымдардың (ДНК,РНК) көмегімен тасымалдануы
байқалады.
Жасушалық деңгейде биологиялық белсенді молекулалар
біртұтас жүйеге қосылады. Жасуша – барлық тіршіліктің элементарлы
бірлігі. Жасушалық ұйымдасуына байланысты барлық ағзалар бір жасушалы және
көп жасушалы болып бөлінеді.
Ұлпалық деңгейде құрылысы мен атқаратын қызметі ұқсас жасушалардың
жиынтығынан ұлпа түзіледі. Ол шығу тегімен атқаратын қызметінің ортақтығы
бойынша біріккен жасушалардың жиынтығын құрайды.
Мүшелік деңгейде ұлпалардың бірнеше типтері функциональдық жағынан
өзара байланыса отырып, белгілі бір мүшені құрайды.
Ағзалық деңгейде бірқатар мүшелердің өзара әсері жеке ағзаның
біртұтас жүйесінің түзілуіне әкеледі.
Популяциялық түрлік деңгейде шығу тегі, тіршілік жағдайлары және
мекен ету орталарының ортақтығы арқылы байланысқан бір түрдегі ағзалардың
жиынтығы түзіледі.
Биоценоздық деңгейде бірге тіршілік ететін және бір-бірімен
байланысқан түрлердің комплексі – биоценоз деп аталатын біртұтас жүйені
түзеді.
Биогеоценоздық деңгейде – түрлік құрамы бойынша әр түрлі ағзаларды
мекен ету ортасымен өзара байланыста біріктіретін биотопта тірі материяның
ұйымдасуының жоғары деңгейі.
Биосфералық – ғаламшар шекарасындағы барлық тіршілік белгілерін
қамтитын жоғары сатыдағы табиғи жүйелердің қалыптасқан деңгейі. Бұл
деңгейде тірі ағзалардың әрекетімен байланысты ғаламдық ауқымындағы барлық
зат айналымдары жүзеге асады.
№2 дәріс.
Тақырыбы: Биосфера жаһандық экожүйе ретінде. Биосфераның экологиялық
мәселелері.
Мақсаты: Студенттерге биосфера жаһандық экожүйе екендігі және
биосфераның экологиялық мәселелері туралы білім беру және ізденіске үйрету.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1.В.И.Вернадскийдің биосфера туралы ілімінің негіздері.
2.Биосфера оның шекаралары.
3.Тірі заттың қызметі мен қасиеттері.
4. .В.И.Вернадскийдің биогендік миграция заңдылығының маңызы мен мазмұны.
5.Биосфераның негізгі қасиеттері.
6.Биосфера және ноосфера.
5. Әдебиет:
Қазақ тілінде
Негізгі:
1. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология. Алматы,
Ғылым, 2001.
2. КенесариевУ.И., Жакашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы. Алматы,
2003.
3. Сағынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995.
Қосымша:
1. Шілдебаев Ж.Б. Қызықты экология. Алматы, 2000.
2. Оспанова Экология. Алматы, 2002.
Орыс тілінде
Негізгі:
2. Закон РК от 15.07.97г.Об охране окружающей среды.
2. Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология и здаровье населения: Учевник для
медицинских ВУЗов и колледжей. Алматы, 2002. -260с.
3. Коробкин В.И., Предельский Л.В. Экология. –Ростов нД: изд-во Феникс,
2001. -576с.
4. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек: Учебное пособие.-М.:
ФАИР-ПРЕСС, 2000.-320.
Қосымша:
1. Воронков Н.А. Экология общая, социальная, прикладная: Учебник для
студентов высших учебных заведений. Пособие для учителей. –Агар, 1999.
-424б.
Ағылшын тілінде
Негізгі:
2. Manuel C.Molles Ecology. Concepts and Application, 2e.-University of
New Mexico-Albuquerque. –Mc Graw- Hill Higher Education, 2002.
j.L Chapman, M.J. Reiss. Ecology. Principles and Application, - 2and
Education.- Cambridge University Press, 1998.-336p
Биосфера жаһандық экожүйе ретінде. Биосфераның экологиялық
мәселелері.
Биосфера – адам мен басқа да тірі ағзалардың бірден-бір мекен ету
ортасы болып табылады. Адам барлық тірі ағзалар тәрізді ғаламшар
аспектісінде тек тіршілік аймағында – биосферада, өзі сонымен берік
байланысқан және одан кете алмайтын белгілі бір жер қабатында ғана ойлап,
әрекет жасай алады. Оның тіршілік етуі оның атқаратын қызметі болып
табылады (В.И.Вернадский).
Жер ғаламшарының даму тарихын тәулікке тең уақыт аралығында
қарастырсақ онда адамның дамуы шартты тәуліктің соңғы екі секундында жүріп
өтті. Бірақ осынша қысқа өмірінде адам алдындағы 5 млрд жылмен
салыстырғанда орасан көп жердегі түрлердің санының жойылуының куәсі болып
отыр, әлеуметтік экологияның негізгі заңдылықтарын анықтау үшін адам мен
қоршаған ортаның өзара қарым-қатынасы мен өзара байланыстарын білу қажет.
Қазіргі кездегі адамның өмір сүру ортасы. Адамды қоршаған ортаның төрт
компонентін бөліп көрсетуге болады. Оның үшеуі антропогенді факторлардың
әсерінен белгілі бір дәрежеде өзгерген табиғи орта болып табылады.
Төртінші – тек адамзат қоғамына тән әлеуметтік орта.
Табиғи орта (Н.Ф.Реймерс бойынша бірінші табиғат). Бұл адамның әсерінен
болмашы өзгеріске ұшыраған немесе өзгерістер оның өздігінен қалпына
келу және өз-өзіне реттеу қабілетін жоймаған орталар.
Адамның әсерінен өзгерген табиғи орта (екінші табиғат) немесе квазитабиғи
(латын тілінде квази – ұқсас, сондай сияқты). Бұларға егістік танаптары,
баулар, жүзімдіктер, саябақтар және т.б. жатады. Мұндай орта ұзақ уақыт
барысында өзін-өзі ұстап тұруға қабілетсіз.
Адамның қолымен жасалған орта (үшінші табиғат) немесе артетабиғи орта (арте
латын тілінде – жасанды) оларға тұрғын және өндірістік ғимараттар, қала
жатады.
Әлеуметтік орта. Бұл ортаға адамдардың бір-бірімен өзара қарым-қатынасы,
психологиялық ахуал, денсаулық сақтау, жалпы мәдени байлықтар материалдық
қамтамасыз ету оның адамға әсері күннен-күнге артып келеді
Қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынастарының кезеңдері мен
антропогенді экологиялық дағдарыстар тарихы.
Адамзаттың тарихы адамдардың табиғатпен өзара қарым-қатынастарының
тарихы болып табылады. Әр түрлі дәуірлер бір-бірінен табиғатқа адамның
қатынасымен, оны меңгеру ерекшеліктерімен сипатталады.
Қоғам мен табиғаттың бірқатар қарым-қатынасының тарихында бір қатар
ерекше кезеңдерді бөліп көрсетуге болады.
IV. Ақпараттық экологиялық кезең
III. Индустриалдық кезең
II. Аграрлық кезең
I. Биогенді кезең
Қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасының төрт кезеңі
(Т.И. Суравегина, Н.М. Мамедов бойынша).
Бірінші кезеңді палеолит дәуірі деп атайды. Бұл кезде қарапайым
алғашқы қауымдық құрылыстың өмір салты болған. Аталған кезеңді көбінесе
биогенді кезең ретінде сипаттайды. Адам тарихи кезеңде табиғатпен бірге
еді, оның тіршілік қызметі жинау мен аңшылықтан құралды.
Палеолиттің ұзақтығы 2 млн. жылдан астам уақытты алып жатыр және ол
адам мен табиғаттың өзара әсерлерінде ең көп уақытты алып жатқан кезең.
Адамның табиғатқа, биосфераға әсері осы кезеңнің өзінен көріне
бастады. Ол негізінен өсімдіктердің жабынының өзгеруі мен және жануарлардың
жекеленген түрлерінің жойылуымен сипатталады. Палеолит дәуірінде адамдардың
жекеленген ірі шөпқоректі жануарларды (мамонт, алып бұғылар) толық жойып
жібергені дәлелденген. Аңшылық өнімдері адамдар үшін негізгі азық және
шаруашылық қызметінде негізгі шикізат көзі болған.
Екінші аграрлық кезеңге адамның мәдени жер өңдеуге көшуінен басталған
неолит дәуірі жатады (б.э.д.VІІІ-VІІғ). Бұл дәуір өнеркәсіптік өндірістің
қалыптасуына дейінгі кезеңді, яғни б.э.д.ХVІІғ. дейінгі уақытты алып жатыр.
Әлеуметтік экономикалық жағынан алғанда бұл кезең құл иеленушілік және
феодалдық қоғамдар кезеңі болып табылады.
Неолит дәуірінен бастап, егіншілік пен мал шаруашылығының дамуына
байланысты қоғам биосфераға күшті әсер ете бастады. Ормандарды кесу,
шалғындық далаларды жырту, үй жануарларын жою нәтижесінде ғаламшалардың
орасан үлкен территориялары біртіндеп құмды шөлдер мен жартасты тауларға
айнала бастады.
Аграрлық кезеңнен бастап тарихтағы техногенді дәуір басталады, яғни
адам белсенді түрде биосфераны өзгерте бастады, табиғаттың заңдылықтарын
өзінің мақсатына бағытталған түрде пайдалана бастады. Сондықтан
егіншілік технологиясы, мал шаруашылығының технологиясы туралы осы кезеңнен
бастап айтуға болады.
Үшінші индустриалды кезең қоғам мен табиғаттың өзара қатынасындағы
техногенді дәуірдің шарықтау шыңы болды. Ол XVI ғасырдан бастап XX ғасырдың
ортасына дейінгі уақытты алып жатыр. Өнеркәсіптің дамуына байланысты
қоғамның табиғи ортаға әсері жаңа сипатқа ие болды. Кен өндіру мен
металлургия қарқынды түрде дами бастады. Отын ресурстарын жағу арқылы қуат
өндіру бірнеше есе артты. Жаңа заттарды жасау, ластаушы заттардың үлкен
территорияларда таралуына және ауыл-шаруашылығының химияландырылуына
байланысты адамның биосфераға химиялық әсерінің сапасы өзгерді.
ХХғасырдың ортасына қарай өндірістің қоршаған табиғатқа әсері кеңейіп,
ғаламдық сипатқа ие болды.
Қазір қоғам мен табиғаттың өзара қатынасында индустриалдық кезеңнен
ақпараттық экология кезеңіне өтуі байқалып отыр. Сонымен қатар ғылым мен
техниканың жоғары дәрежеде дамуы техника мен өндірістік технологияның
биосфераға зиянсыз негізде дамуына мүмкіндік бере алады. Осы кезеңнің
нәтижесі адамзаттың болашағын анықтайды.
Табиғи экожүйеден ауыл шаруашылық экожүйеге дейін.
Антропогенді экожүйелерге агроценоздар мен агроэкожүйелер жатады.
Агроценоздар дегеніміз ауыл шаруашылығында қолданылатын жерлерде пайда
болатын биоценоздар тобы. Олар табиғи бірлестіктерден біріншіден, құрамына
кіретін түрлердің санының аз болуымен, екіншіден, осы бірлестіктің негізгі
мүшесі мәдени дақылдардың зиянкестер мен бәсекелестікке қарсы тұру
қабілетінің төмен болуымен сипатталады.
Агроценоздарды адам көп қуат жұмсау арқылы (адамдар мен жасушалардың
бұлшық ет энергиясы, ауылшаруашылық машиналарының жүмысы, тыңайтқыштың
байланысқан қуаты, қолдан суару) ұстап тұрады. Ал табиғи биоценоздар мұндай
қосымша энергия көзін қажет етпейді.
Агроэкожүйе дегеніміз адамның сапалы қызметімен жоспарланып жасалған
территориялар. Бұларда ауыл шаруашылық өнімін алу мен оның құрам бөліктерін
танапқа қайтару үйлесімді түрде жүргізіледі.
Дұрыс жоспарланған экожүйелерге егістік танаптары, жайылым немесе
шалғындық және мал шаруашылық кешендері жатады.
Адам айтарлықтай мөлшерде қосымша қуат жұмсау арқылы (топырақты өңдеу,
суару, тыңайтқыштар, пестицидтер т.б.) агроэкожүйелерді басқарып отырады.
Ауыл шаруашылық өндірісінің қазіргі көптеген әдістері өзінің мәні
жағынан антиэкологиялық монодақылдарды өсіру, малды шектен тыс жаю, улы
химикаттарды кеңінен қолдану, минералдық тыңайтқыштардың шектен тыс
мөлшерде қолдану топырақты жаппай жырту және т.б. Бұлар экожүйелердің
қалыпты қызметінің бұзылуына, құрамының қарапайымдылығына, тұрақсыздыққа
және табиғаттағы апатты өзгерістерге алып келеді.
Арамшөптердің белгілі бір санының болуы сіңірілген қоректік
элементтерді жинап, шайылып кетуден сақтайды. Топырақ микроорганизмдерінің
қызметін күшейтеді. Мәдени өсімдіктер арамшөптер мен ластануға
тұрақтылығына байланысты ерекшеленеді. Арамшөптердің ең төзімді дақылы
бидай болып табылады.
Экология және денсаулық
Адам ағзасының қоршаған отаның жағымсыз әсерлеріне төзу қабілетін оның
экологиялық төзімділігіне жатқызамыз.
Бүкілдүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) анықтамасы бойынша
денсаулық – жеке адамның толық физикалық, психикалық және әлеуметтік
саулығының субьективті сезімі және обьективті күйі. Жақсы денсаулық
әлеуметтік, экономикалық және жеке дара дамудың басты ресурсы, сондай-ақ
тіршілік сапасының аса маңызды параметрі болып табылады.
Табиғат ананың ажары күн өткен сайын солғын тартып, жер сортаңданып,
сумен ауа ластанды, аң мен құс селдіреп, жасыл жамылғы сұйылып барады.
Осының бәрі адам ағзасын аздырып, аурудың түр-түрін көбейтті. Экологиялық
ауытқулардың экономикамызды тұралатып, әлеуметтік жағдайымызды төмендеткені
шындық нәрсе.
Қазақстан Республикасында табиғатты ластап, бүлдіретін 2 мыңнан астам
өнеркәсіп орындары бар екен. Олар жыл сайын ауаға 4 миллион тоннадай зиянды
қоспалар таратады екен. Олардың көпшілігі ксенобиотиктер яғни адам мен
басқа тірі ағзалар үшін бөгде заттар болып табылады. Бұған қоса, күн санап
көшелерімізде ағылып жатқан автотранспорттар легі біраз зиянын тигізуде.
Жаңа шағын кәсіпорындар бой көтерген сайын ауаның ластануы, қоршаған
ортаның бүлінуі қанатын терең жайып, қоғамдық және ұлттық деңгейдегі
қасіретке айналып отыр.
Адам өмірінің орташа ұзақтығы – бұл барлық өлген адамдардың жас
шамаларының қосындысын олардың жалпы санына бөлгенде шығады. Соңғы
деректерге жүгінсек, Қазақстанда адам өмірінің орташа ұзақтығы 1992 жылы 63
жасты құраса, 1996 жылы 60 жасты, ал соңғы жылдары 55-58 жасты құрап отыр.
Ал өлім жітім соңғы 3 жылда 15 пайызға өскен. Адамдарды ауыр дертке
шалдықтырып отырған да осы экологиялық жағдай.
Халықтың денсаулығы – адамзат қауымының негізгі қасиеттері, қауымның
әрбір мүшесінің нақты аймақтың белгілі бір жағдайында өзінің әлеуметтік
және биологиялық функцияларын аса тиімді жүзеге асыруға бейімдегіш жеке
дара реакцияларын көрсететін оның табиғи күйі. Қоршаған ортаның жағдайы
халықтың денсаулығына шамамен 18-22% әсер етеді.
Адам мен табиғат арасындағы байланыстың үзілуі адам ағзасындағы
биоөрістің бұзылуына әкеліп соқтырады, бұл иммунитет жағдайының нашарлауына
немесе мүлдем жойылуына әкеліп соқтырары сөзсіз.
Аурулар туғызатын заттар мен факторлар :
■ Концерогендер (латын тілінен аударғанда сопсіг-рак, генезис-шығу
тегі) қатерлі ісіктер туғызады. Қазіргі уақытта шамамен 500-ге жуық
концерогенді заттар белгілі болып отыр. Олардың ішінде ең күштілері
бензоапирен және басқа да полициклды ароматтық көмірсулар, ультракүлгін
сәулелер, радиоактивті изотоптар, нитриттер, эпоксидті қара майлар -
смолалар, асбест т.б. жатады.
■ Мутагендер (латын тілінен аударғанда mutasio-өзгеру)
хромосомалар саны мен құрылымының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Оларға
рентген сәулелері, гамма сәулелер, нейтрондар, колхицин, кейбір вирустар
және т.б. жатады.
Тератогендер (грек тілінен аударғанда teratos-құбыжық) жеке
дамуда кемістіктерге әкелетін заттар. Тератогендерге әсер
ететін мөлшерінен артып кететін кез-келген фактор жатады.
Көбінесе тератогендерге мутагендер, сондай-ақ пестицидтер,
тыңайтқыштар, шу және т.б. ластаушылар жатады.
Эмбриогендер (грек тілінен аударғанда еmbгуо-ұрық) эмбриональдық даму
кезінде зақымдануларға әкелетін заттар. Эмбриогендерге тератогендер,
мутагендер және басқа да заттар (мысалы, алкогольді, ішімдіктер, есірткі
заттары және т.б.) жатады.
Адам қызметінің нәтижесінде қазіргі таңда бұрын соңды естіп көрмеген,
медицинада кездеспеген жаңа аурулар тобы пайда болуда. Мұндай ауруларды
ерекше техногенді аурулар тобына жатқызады. Оларға қорғасын (сатуризм),
кадмий (ита-ита), сынап қосылыстарымен (минамата) және т.б. уланудан
пайда болған аурулар жатады.
Қоршаған орта ластануының генетикалық қауіптілігі
Қоршаған ортаның ластануы ұғымының ауқымы кең. Ғылыми техникалық
прогресс, қоғам мен өндірістің біртұтас дамуы бұрыннан бар болатын және
жаңадан пайда болған мутагенді факторлардың тұрақты түрде жинақталуымен
өтеді. Олардың әсері әсіресе үлкен адам популяцияларында оның білінуі
мүмкін. Бұл кезде мутацияның пайда болу қаупінің онша көп емес өсуі ауыр
түрдегі науқас адамдардың анағұрлым көп санының пайда болуына әкеліп
соқтыруы мүмкін.
Адам денсаулығына зиян келтіретін улы химиялық заттардың қатарына
темекі мен есірткі заттары да жатады. Темекі түтінінің құрамына 4 мыңға
жуық химиялық заттар кіреді., олардың көбі улы заттар. Олардың қырыққа
жуығы қатерлі ісік ауруын туғызады. Темекінің уы сонымен қатар қолқаның
созылмалы ауруын туғызады, сол себептен де темекі шегетіндер жиі жөтеледі.
Темекі шегетін ата-аналардың жаңа туған нәрестелерінің ағзасында улы газ
бірінші жылы олардың қанында бірнеше сағатқа дейін болады. Есірткі заттары
да қорлқа, өкпенің қатерлі ісік ауруларын туғызады. Көптеген органикалық
ерткіштер мен аэрозольдер буланып ауаға шығарылады. Егер осы заттардың буы
көп мөлшерде ағзаға түссе жүйкені, миды, асқазанды және өкпенің ауруын
туғызады. Кейде ол өлімге де әкеліп соғуы мүмкін.
Қазіргі кезде бізді қоршаған ортаның ластаушы көздерін төмендегідей
топқа бөлеміз:
1. Физикалық ластану – радиоактивті заттар, электромагнитті толқындар,
жылу, шулар және тербелістер.
2. Химиялық ластану – көміртегі өнімдер, күкірт, көмірсулар, шайынды
сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы қосылыстар, ауыр металдар,
аэрозолдар.
3. Биологиялық ластану – ауру қоздырғыш бактериялар мен вирустар,
құрттар, қарапайымдылар, шектен тыс көбейіп зиян келтіретін жәндіктер.
4. Эстетикалық зиян – табиғаттың қайталанбас сұлу ландшавтарының
бүлінуі, орман-тоғайлардың жойылуы, т.б.
№3 дәріс
Тақырыбы: Тіршілік ету ортасы және экологиялық факторлар
Мақсаты: Студенттер ағзалардың мекен ету ортасына бірлескен әсері,
жануарлардың топырақ, ландшафт түзудегі рөлі және тірі ағзалардың
геологиялық қызметі туралы білім алуы тиіс. Болашақ мамандарға экологиялық
кризистен шығып, тұрақты даму жолына әкелетін экологиялық тәлім-тәрбиені
үйрету.
5.Тақырыпқа дайындалуға арналған сұрақтар:
1.Ағза және экологиялық факторлар.
2. Экологиялық факторлардың жіктелу типтері.
3.Шектеуші факторлар. Ю.Либихтің минимум заңы және В. Шелфордтың
толеранттылық заңы.
4.Ағза мен ортаның бірлігі.
5.Тіршілік орталары: қасиеттері мен шектеуші факторлары.
6. . Экологиялық факторлардың өзара әсері.
7.Ағзалардың мекен ету ортасына бейімделуі.
5. Әдебиет:
Қазақ тілінде
Негізгі:
1. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология. Алматы,
Ғылым, 2001.
2. КенесариевУ.И., Жакашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы. Алматы,
2003.
3. Сағынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995.
Қосымша:
1. Шілдебаев Ж.Б. Қызықты экология. Алматы, 2000.
2. Оспанова Экология. Алматы, 2002.
Орыс тілінде
Негізгі:
3. Закон РК от 15.07.97г.Об охране окружающей среды.
2. Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология и здаровье населения: Учевник для
медицинских ВУЗов и колледжей. Алматы, 2002. -260с.
3. Коробкин В.И., Предельский Л.В. Экология. –Ростов нД: изд-во Феникс,
2001. -576с.
4. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек: Учебное пособие.-М.:
ФАИР-ПРЕСС, 2000.-320.
Қосымша:
1. Воронков Н.А. Экология общая, социальная, прикладная: Учебник для
студентов высших учебных заведений. Пособие для учителей. –Агар, 1999.
-424б.
Ағылшын тілінде
Негізгі:
3. Manuel C.Molles Ecology. Concepts and Application, 2e.-University of
New Mexico-Albuquerque. –Mc Graw- Hill Higher Education, 2002.
j.L Chapman, M.J. Reiss. Ecology. Principles and Application, - 2and
Education.- Cambridge University Press, 1998.-336p
Тіршілік ету ортасы және экологиялық факторлар
Орта (өмір сүру ортасы) – табиғаттың бір бөлігі, ол тірі организмдерді
қоршап, олармен тығыз байланыста болады, организмге әсерін тигізеді.Табиғи
орта абиотикалық факторлардың жиынтығы. Бұл факторлар жеке түрлерге және
жеке организмдердің көбеюіне, өсуіне әсерін тигізеді. Биологиялық жүйе
ретінде аутэкология жекеленген тірі ағзаны – жануар, өсімдік немесе
микроорганизм, оның қоршаған ортамен өзара қарым-қатынасын зерттейді.
Біздің планетамызда ағзалар негізгі төрт ортаны мекендеуді игеріп алды
деуге болады. Бұл ортаның өзіне лайығы және бір-бірінен айырмашылықтары
бар. Ол орталар: су, жер беті (Ауа), топырақ қабаты, төртінші басқа
ағзалардың денелері (мысалы, көптеген паразитті ағзалардың мекендейтін
жері).
Ағзаға әсер ететін қоршаған сыртқы орта элементтерін – экологиялық
факторлар деп атайды.
Кез-келген ағзаға қоршаған ортада көптеген экологиялық факторлар әсер
етеді. Тигізетін әсеріне байланысты экологиялық фактор үш топқа бөлінеді:
бірінші абиотикалық, екіншісі биотикалық, ал соңғы кезде антропогендік
факторлар пайда болды.
Абиотикалық факторлар – бұл тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта
жағдайларының комплексі (температура, қысым, жарық, радиациялық фон,
ылғалдылық, климат, теңіз жөне тұщы судың, топырақтың құрамы және т.б.).
Абиотикалық факторлар деп тірі организмдерге тікелей немесе жанама
түрде әсерін тигізетін бейорганикалық табиғаттың құбылыстары мен құрамды
(тіршіліксіз) бөлігі. Жердегі тіршіліктің тұрақтылық шегін анықтайды,
олардың табиғаты физикалық-химиялыққа жатады.
Абиотикалық факторлар климаттық, эдафиялық және гидрографиялық болып
бөлінеді. Климаттық фактор деп жердің бетіне күн энергиясын келу
ерекшеліктерінен, ауа массаларының айналасынан, жылу мен ылғал
теңдестігінен, атмосфералық қысымның динамикасынан және басқа да
метеорологиялық элементтерден тұратын факторларды айтады. Климаттық
факторларға температура, ылғалдылық, жарықтық режим, қысым, атмосфералық
жауын-шашын және т.б. жатады. Климаттық факторлардың ішінде өте маңызды
рөлі бар фактор болып күн реакциясы саналады. Ол биосфералық термиялық
режимі мен жылулық балансын анықтайтын энергияның негізгі көзі жалпы
алғанда тіршілік осы факторға тікелей байланысты.
Егер жерге жететін күн энергиясын 100% деп алсақ, шамамен оның 19%
атмосфера арқылы өткенде сіңіріледі, 34% ғарыштық кеңістікке кері
қайтарылып, 47% жер бетіне тіке және таралған радиация түрінде жетеді.
Жарық өсімдіктермен жануарлардың тіршілігіне тікелей қатысты, әртүрлі
рөл атқаратын экологиялық маңызды фактор. Физикалық тұрғыдан қарайтын
болсақ жарық энергия түрі, толқынды түрде сәулеленетін электромагниттік
табиғаты бар фактор.
Біздің көзіміз тек электромагниттік тербелу спектрінің белгілі
шектеулі толқын ұзындығын – 0,75 мкм 0,2 мкм-ге дейін қабылдайды. Ал,
толқын ұзындығының шамасы 0,75 мкм асқан жағдайда жарықты біз жылу ретінде
қабылдаймыз. Сонымен қатар қысқа толқындарды – ультракүлгін сәулелерді
біздің сезім мүшелеріміз тікелей қабылдамайды.
Өсімдіктер мұхиттардың түбінде, не 100-200 м. тереңдікте, қараңғы
үңгірлерде өспейді, себебі олардың организмдерінде жүретін, тіршіліктері
үшін өте қажет фотосинтез процесі жарықсыз жүрмейді. Өсімдіктер 380 – 710
нанометр толқындар ұзындығы аралығында күн сәулесін қабылдайды. Сондай-ақ
жануарлар да осы аралықтағы сәулелену спектрін қабылдай алады.
Өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік әрекетіне (фотосинтез, заттардың
алмасуына, қорек тұтынуға, көбеюге және т.б.) елеулі тікелей және жанама
әсер тигізетін абиотикалық факторлардың бірі температура. Көптеген
организмдердегі белоктардың қызмет атқаратын шегі 00С- дан 500С-қа дейін.
Себебі 00С- тан төмендеген кезде ұлпада су қатады, ал температура 500С-
тан асқанда белок малекулаларының құрылысы бұзылады. Өндірісте ерекше
төзімді белоктар да кездеседі. Олар 60-900С- қа дейін активтігін сақтайды.
Абиотикалық факторларға физикалық өрістерді (гравитациялық, магниттік,
электромагниттік), иондаушы, өткіш радиацияны, орта қозғалыстарын
(акустикалық тербеліс, толқындар, жел, ағыс, тасу), табиғаттағы тәуліктік
және маусымдық өзгерістерді жатқызуға болады.
Эдафикалық фактор – топырақ ерекшеліктерімен анықталатын фактор,
сондықтан оны топырақтық фактор деп те атайды. Организм тіршілігінде
топырақтық факторлардың да маңызы зор. Өсімдіктердің әр алуандылығы мен
түрлік құрамы топырақтың құрылымымен және құрамымен, қасиетімен
(қышқылдығы, құнарлығы және т.б.) анықталады.
Топырақтың әртүрлі қасиетіне байланысты өсімдіктерді бірнеше
экологиялық топтарға бөлуге болады. Мысалы: топырақтың қышқылдығына қарай:
1) Ацидофильді түрлерге – олар рН 6,7 төмен қышқылды топырақтарда
өседі; (бастапқы өсетін өсімдіктер);
2) Нейтрофильді – рН6,7-7,0-тең топырақтарда өсетін өсімдіктер (мәдени
өсімдіктердің көпшілігі);
3) Базофильді – рН мағынасы 7-ден жоғары қышқыл топырақтарда өсетін
(ұлпа гүлі);
4) Индиферентті – рН әр түрлі топырақта өсе алатындар (інжу гүл).
Гидрографикалық факторларға су организмдерінің (гидробионттардың)
тіршілігіне, таралуына әсер тигізетін судың физикалық (тығыздық, жарық
режимі, температура, ағыс жылдамдығы, қысым және т.б.) және химиялық
(тұздылық, қышқылдық, заттар түрлері, ластану, т.б.) қасиеттері жатады.
Мысал ретінде физикалық факторлардің ішінде су тығыздығына тоқталайық. Су
тығыздығы – суды тіршілік ететін организмдердің жылжу жағдайын және әр
шамадағы тереңдіктегі қысымды анықтайтын фактор. Тазартылған судың +40С-
дегі тығыздығы 1гсм3-ке тең. Еріген тұздары бар табиғи сулардың тығыздығы
жоғары болып келеді де 1,35 гсм3-ке дейін көтеріледі. Ал, судағы қысым әр
10 м-ге төмендеген сайын орта есеппен 1*105Па (1 атм) жоғарылап отырады.
Негізгі абиотикалық факторларға: жарық, температура және ылғалдылық
жатады.
Жарық. Жер бетіне жеткен күн сәулесі бір жағынан планетада жылу
балансын тепе-теңдікте ұстап тұратын негізгі энергия қоры болса, екінші
жағынан қарағанда, зат алмасу, энергия алмасу және органикалық заттарды
құру оны басқа түрге айналдыру процесінде өте маңызды роль атқаратынын
білеміз.
Белгілі француз астрономы К.Фламмарион (1842-1925) Біздің
планетамызда жүрген, қозғалған, өмір сүретін нәрселердің барлығы күннен
жаралған, -деді. Биосферадағы ең маңызды процесс– фотосинтез тек жарықта
ғана жүзеге асырылады. Жасыл өсімдіктерде (жоғары сатыдағы өсімдіктер мен
балдырлар) электрондардың доноры су (оттегі) болып табылады.
Сондықтан фотосинтез нәтижесінде оттегі түзіледі:
- пе -
жарық
СО2 + Н 2О —► СН2 О)п + О2
Бактерияларда электрондардың доноры күкіртсутек (күкірт), органикалық
заттар болып табылады. Мысалы, жасыл және алқызыл күкірт бактерияларында
төмендегі процесс жүреді:
- пе -
жарық
СО2 + 2 Н2S ► (СН 2О)П + 28 + Н 2О
Һv
Тірі ағзалардың жарыққа қатынасын екі жақты қарастыруға болады: бір
жағынан жарықтың тікелей жасуша протоплазмасына әсері ағзаны жойып жіберуі
мүмкін, ал екінші жағынан -жарық тіршілікке қажетті энергияның бірінші
ретті көзі.
Жарықтың мынадай экологиялық мағыналы көрсеткіштері бар: әсер ету
мерзімі (күннің ұзақтығы), интенсивтілігі (энергиялық шама), сәуле шоғының
сапалық мәні (спектральдық құрамы).
Жануарлар мен өсімдіктер жарықтың әсерінің ұзақтығына өте нәзік жауап
береді, тіпті тәулігінде болатын жарықтың өте аз мөлшерде өзгеруіне
өздерінің осындай нәзік сезім қабілеттілігімен әр уақытта жауап беріп
отырады. Ағзалардың бұндай сезімталдылығы жалпы биологиялық құбылыс,
сондықтан жануарлардың осындай қасиетін фотопериодтық қасиет деп атаймыз,
немесе биологиялық ритм, уақыттың өзгеру процесіне ағзалардың бейімделуі
немесе биологиялық сағат деп атаймыз.
Жарықтың мөлшері радиация жиынтығымен анықталады. Полюстерден
экваторға қарай жарықтың мөлшері артады. Жарық режимін анықтау үшін
шағылысқан жарық мөлшерін де, яғни альбедо есепке алу қажет.
Альбедо дегеніміз – әр түрлі денелердің бетінің шағылыстыруға
қабілеті. Ол радиацияның жалпы мөлшерінен пайызбен шаққандағы мөлшері.
Альбедо жарық сәулесінің түсу бұрышына және беттің шағылыстыру қасиетіне
байланысты болады. Мысалы, таза қардың альбедосы – 85%, лас қар – 40-50%,
ашық түсті құм 35 – 45 %, орман – 10-18 %, үйеңкінің жасыл жапырағы – 10%,
күзгі сары жапырақтар – 28 %.
Жарыққа бейімделу қасиетіне байланысты өсімдіктерді үш топқа бөлуге
болады:
Жарық сүйгіш түрлер (гелиофиттер) – жарық жақсы түсетін ашық жерлерде
өседі. Олардың тіршілік жағдайлары тек күн сәулесі жарығының толық түсуі
арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№1 Медицина факультеті
Теориялық пәндер кафедрасы
Экология және тұрақты даму пәнінен
ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
Құрастырғандар: т.ғ.к., доцент
Р.Ж.Абишева
б.ғ.к., аға оқытушы Д.Н.Иманова
аға оқытушы Н.А.Калиева
Түркістан 2011
Кафедра мәжілісінде талқыланды, хаттама № 2011ж.
Кафедра меңгерушісі, т.ғ.к.,доцент Абишева Р.Ж.
№1 дәріс
Тақырыбы: Қазіргі кездегі экология пәні, міндеттері, зерттеу нысандары мен
оқыту әдістері. Қысқаша даму тарихы
Мақсаты: Негізгі экологиялық білімнің қалыптасуы, яғни барлық табиғатты
қорғау шараларының теориялық фундаменті, соның ішінде адамның экологиялық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары және оның деңсаулығын сақтау болып
табылады.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1. Экологияға анықтама.
2. Экологияның даму тарихы және оның қалыптасуына атсалысқан көрнекті
ғалымдар (Ч.Дарвин, Э.Геккель, А.Тенсли, В.Докучаев, В.Вернадский,
В.Сукачев, Г.Одум және Ю.Одум, Н.Реймерс, Б.Небель, Б.Коммонер,
т.б.).
3. Экологияның негізгі түсініктемелері (терминдері):биосфера, экожүйе,
биогеоценоз, популяция, бірлестік, экологиялық факторлар.
4. Б.Коммонер қалыптастырған негізгі экологиялық заңдары.
5. Қазіргі күнгі экологиялық құрылысы:жалпы, әлеуметтік экология, адам
экологиясы.
6. Экологияның медицина, биология және басқа да пәндермен байланысы.
7. Қазіргі кезеңдегі экология дамуының негізгі бағыттары.
8. Экологияның әдістері.
9. Тірі заттарды биологиялық ұйымдастыру деңгейі: генетикалық жүйелер,
жасушалық жүйелер, ағзалық жүйелер, мүшелік жүйелер, популяциялық
жүйелер, экологиялық жүйелер.
10. Популяция, экожүйе, биосфера – экология оқудың объектісі.
5. Әдебиет:
Қазақ тілінде
Негізгі:
1. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология. Алматы,
Ғылым, 2001.
2. КенесариевУ.И., Жакашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы. Алматы,
2003.
3. Сағынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995.
Қосымша:
1. Шілдебаев Ж.Б. Қызықты экология. Алматы, 2000.
2. Оспанова Экология. Алматы, 2002.
Орыс тілінде
Негізгі:
1. Закон РК от 15.07.97г.Об охране окружающей среды.
2. Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология и здаровье населения: Учевник для
медицинских ВУЗов и колледжей. Алматы, 2002. -260с.
3. Коробкин В.И., Предельский Л.В. Экология. –Ростов нД: изд-во Феникс,
2001. -576с.
4. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек: Учебное пособие.-М.:
ФАИР-ПРЕСС, 2000.-320.
Қосымша:
1. Воронков Н.А. Экология общая, социальная, прикладная: Учебник для
студентов высших учебных заведений. Пособие для учителей. –Агар, 1999.
-424б.
Ағылшын тілінде
Негізгі:
1. Manuel C.Molles Ecology. Concepts and Application, 2e.-University of
New Mexico-Albuquerque. –Mc Graw- Hill Higher Education, 2002.
j.L Chapman, M.J. Reiss. Ecology. Principles and Application, - 2and
Education.- Cambridge University Press, 1998.-336p
Қазіргі кездегі экология пәні, міндеттері, зерттеу нысандары мен оқыту
әдістері. Қысқаша даму тарихы
Экология, терминін ғылымға 1866 жылы неміс зоологы Эрнест Геккель
енгізді. Экология (грекше ойкос – мекен, үй және логос – ғылым) сөзбе-
сөз аударғанда – тіршілік, мекен туралы ғылым. Экология ағзалардың
арасында болатын (особьтар, түр, түраралық, популяция аралық, биоценоз,
биогеоценоз) қарым-қатынастарды айналаны қоршаған ортамен байланыстыра
отырып зерттеумен қатар биосферадағы өзгерістерді, құбылыстарды, табиғи
заңдылықтарды, биосфера шегінде әлемдік ауытқуларды адамның іс-
әрекеттерімен үйлестіре отырып зерттейтін комплексті ғылымдар жиынтығы.
Ал экология ғылымының ең басты мақсаты – биосфера шегіндегі
әлемдік жағдайды бақылай отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау.
Адам-қоғам-биосфера арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіре отырып, табиғат
ресурстарын тиімді пайдаланудың адами-нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу.
Экология ғылымының зерттеу нысаны – биологиялық және химиялық микро
және макрожүйелер (түрлі популяция, биоценоз, экожүйелер т.б) мен оның
уақытпен кеңістікке қатысты тіршілік тәуліктік, маусымдық, жылдық ырғағы.
Экология ғылымының негізгі зерттейтін мәселелері :
- ағзалардың бір-бірімен қарым-қатынастарын және өзін қоршаған сыртқы
ортамен байланысын зерттейді;
- биоценоз, экожүйелердегі уақыт пен кеңістікке байланысты туындайтын
өзгерістерін;
- табиғат ресурстары оны тиімді пайдалану және қорғаудың ғылыми-
теориялық негіздерін;
- адам-биосфера-қоғам арасындағы гормониялық байланыстарды реттеу;
- биосфера шегіндегі биологиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды
қамтамасыздандыру;
- биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтаудың әлемдік нооэкологиялық
деңгейге көтеру.
Э.Геккель бұл ғылымның анықтамасын былай тұжырымдайды: Экология деп
– біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді — жануарлардың оны
қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен, әcipece, өзімен тікелей
немесе жанама қатынаста болатын жануарлармен және өciмдіктермен өзара
ынтымақтастық немесе қастастық, жаулық, әрекеттерінің бүкіл жиынтығын
зерттеу деп түсінеміз.
Экология барлық деңгейлердегі ағзадағы биологиялық жүйелердің
ұйымдасуы мен тіршілік қызметі туралы ғылымға айналды.
Экология – биология ғылымдарының негізінде XIX ғасырдың ортасында
айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуі XIX ғасырдың аяғы мен
XX ғасырдың басы болып саналады.
Шындығында адамның биосферадағы орнын екі жақты қарастыруға болады.
Бip жағынан ол биологиялық түр ретінде планетаның экожүйесінің құрам
бөлігі болып табылады. Екінші жағынан, басқа тіршілік иелерінен ерекше
адамға биологиялық емес, әлеуметтік-мәдени қажеттіліктер мен даму
механизмдері тән, ол техниканы, жаңа жасанды заттарды жасап, ғимараттар мен
жолдар салады. Сонымен қатар, табиғатқа, тән емес қалдықтар – пластик,
металл, құрылыс материалдары шығарылады.
Ауаның, судың, топырақтың ластануы, қалпына келмейтін табиғи
ресурстардың сарқылуы, биосфераның тұрақтылығының бұзылуы мен алуан
түрлілігінің кемуі, адамдардың денсаулығының және өмір сүру жағдайларының
нашарлауы күшейіп отыр.
Адамның қоршаған ортаға айтарлықтай мұндай әcepi экологияның,
анықтамасын өзгертті.
Ол көптеген білім салаларына ене бастады. Экологиямен жаратылыстану
және техникалық ғылымдары, экономика, әлеуметтану, мәдениет және т.б.
ғылымдардың гуманизациялауын байланыстыра бастады.
Экологиялық ойлар мен мәселелердің білімнің басқа салаларына енуін
экологизация деп атайды. Ал бұл экологиялық білім беру концепциясында
қарастырылған.
Экология ғылымының қазіргі заманғы құрылымы өте күрделі. Экология
ғылымының қазіргі құрылымын біз белгілі экологтар Ю. Одум, Н.Ф.Реймерс,
Н.А.Воронков, Ф. Дре, В.А. Радкевичтың жіктеуі негізінде береміз.
Экологияның зерттеу объектілерінің кеңеюі оның жаңа анықтамаларының пайда
болуына әкелді. Олардың кейбіреулерін келтірейік.
Н.Ф.Реймерс: Қазіргі жағдайда,яғни кең мағынада алғанда экология
қазіргі заманғы биоэкологияның шеңберінен шықты. Ол қоғамдық маңызы мен
ішкі мазмүны бойынша жер туралы физика- математикалық, химия-биологиялық
және қоғамдық ғылымдар цикліне тең келетін білімдер цикліне айналды (1-
сурет).
Ю.Одум: Экология – табиғат пен қоғамдағы көп деңгейлі жүйелердің
құрылысы мен тіршілік қызметі және олардың өзара байланысы туралы пәнаралық
білімдер саласы.
Н.А.Воронков: Қазіргі заманғы экологияны ағзалардың соның ішінде
адамның қоршаған ортамен өзара қатынасын, адамзат қоғамының қоршаған ортаға
әсерінің шекті дәрежесін, осы әсерлерді кеміту немесе оларды толық
нейтралдау мүмкіндіктерін және олардың ауқымын анықтай отырып,
зерттеулермен айналысатын ғылым ретінде қарастыру қажет. Стратегиялық
тұрғыдан алғанда экология адамзаттың өзінің тіршілігін сақтауы және
экологиялық дағдарыстан шығуы туралы ғылым.
Ф.Дре: Экология – болашақтың ғылымы, себебі адамның біздің
планетамызда өмір сүруінің өзі оның прогресімен анықталуы мүмкін.
Олай болса, қазіргі заманғы экология тек жеке ғылым ретінде ғана
қарастырылып қоймай, ол дүниелік көзқарасқа, адамзаттың тіршілігін сақтау
туралы ғылымға айналып отыр.
Экологияның даму тарихы
В.И.Вернадскийдің айтуы бойынша адам геологиялық алып күш ретінде әсер
ете бастады. Қазіргі заманғы экологиялық мәселелер ең алдымен адам
қызметімен байланысты.
Жалпы алғанда экология пәнінің негізгі міндеті студенттерді қоғам мен
табиғаттың қарым-қатынасын оптимизациялаудың негізі ретінде табиғи және
техногенді үрдістерге жүйелі көзқарасты қалыптастыру болып табылады.
Білімнің барлық салалары сияқты экология да үздіксіз дамуда.
Жануарлар мен өсімдіктердің таралу сипаты, өмір салты,қоршаған
ортамен байланысы туралы мәліметтерді жүйеге келтіру ерте кезде адамзаттың
табиғатты меңгеруінен басталды. Мысалы, грек философы Аристотель (384-
322ж.б.э.д) жануарлардың 500-ден астам түрлерінің мінез-құлқын сипаттап
жазса, Аристотельдің шәкірті, ботаниканың әкесі деп танылған Теофраст
(б.э.д. 372-287ж.) әр түрлі жағдайдағы өсімдіктердің ерекшеліктері, олардың
пішіні мен өсуі топырақ пен ауа- райына тәуелді екендігі жайлы мәліметтер
келтірген.
XVIII ғасырда француз жаратылыс зерттеушісі Ж.Бюффон алғаш рет сыртқы
орта жағдайларының жануарлардың құрылысына тікелей әсерін зерттей бастады.
Оның көзқарасы бойынша жануардың бір түрлігі басқа түрге қоршаған ортаның
температурасына, ауа-райына, тамақтың сапасына байланысты өзгереді дейді.
Бірінші эволюциялық ілімнің авторы – Ж.Б.Ламарк сыртқы жағдайлардың
әсері ағзалардың бейімделуі және өсімдіктер мен жануарлардың эволюциясының
негізгі себептерінің бірі -деп есептеді.
Ч.Дарвиннің Түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен шығу тегі немесе
тіршілік үшін күресте оған қолайлы қолтұқымдардың сақталуы - деген
еңбегінде (1859) табиғаттағы тіршілік үшін күресті теория жүзінде
тұжырымдады. Ч.Дарвиннің осы еңбегі тірі ағзалардың қоршаған ортамен өзара
қарым-қатынасын жан-жақты зерттеу мәселесіне тиек болды.
Неміс жаратылыс зерттеушісі Э.Геккель өзінің Ағзалардың жалпы
морфологиясы ( 1866) және Әлемнің пайда болуының табиғи тарихы (1868)
еңбектерінде экологияны ағзалардың қоршаған ортамен, тіршілік ету
жағдайларымен қатынасын зерттейтін жалпы ғылым ретінде түсіндіреді.
XIX ғасырдың ортасында орыс биологы К.Ф.Рулье
жануарлардың өмірін зерттеуге, олардың қоршаған ортамен өзара
әсерін зерттейтін зоологияның жаңа бағытын тұжырымдады.
К.Ф.Рулье ағзалардың эволюциясының мекен ету ортасының өзге-
рісіне байланыстылығын дәлелдеді.
Экология жеке ғылым ретінде негізінен XIX ғасырдың аяғында қалыптасты.
XX ғасырдың басында экология жылдам дами бастады. Бұл кезендегі
негізгі жетістіктер С.Форбстың, В.Шелфордтың, Ф.Клементстің, А.Тенслидің,
Ч.Элтонның, В.Н.Сукачевтың еңбектеріне байланысты болды.
Жалпы экологияның дамуына елеулі үлес қосқан ғалым В.В.Докучаев болды.
Ол топырақ түзілу процесінің мысалында тірі ағзалар мен өлі табиғаттың
өзара тығыз байланысын көрсетті.
В.И.Вернадский тірі ағзалар мен олардың тіршілік қызметінің
өнімдерінің геологиялық құбылыстардағы анықтаушы ролін көрсетіп, биосфера
туралы ілім және оның өмір сүруін, тұрақтылығын және даму заңдылықтарын
тұжырымдады.
Қазіргі заманда экологияның Әлеуметтік және Қолданбалы экология
бөлімдері жылдам қарқынмен дамып келеді.
Әлеуметтік экология адамзат қоғамы мен қоршаған орта арасындағы
қатынастарды, өндірістік қызметтің қоршаған ортаның құрамы мен қасиеттеріне
тікелей және жанама әсерін, антропогенді факторлардың адамның денсаулығы
мен адам популяцияларының гендік қорына экологиялық әсерін зерттейді. Ол
табиғатты тиімді пайдаланудың теориялық негізі болып табылады.
Қолданбалы экология адамзат баласының әлеуметтік мұқтажын өтеу
барысындағы табиғи ортаның ластануы, қоршаған ортаның тәжірибелік
мәселелерін шешу (қоршаған ортаны ластанудан қорғау, химиялық, медициналық,
ауыл-шаруашылық, табиғат ресурстарын тиімді пайдалану, шаруашылықтың әр
түрлі салаларындағы технологияларды жетілдіру, өндіріс орындарының жағдайы)
жақтарын қарастырады Қолданбалы экология ішінде өнеркәсіптік, ауыл-
шаруашылық, химиялық, медициналық және т.б. бағыттар дами бастады.
Биоэкологиялық зерттеулер бағыты. Биоэкология бірнеше зерттеу
облыстарына бөлінеді: аутэкология, демэкология, синэкология т.б.
Аутэкология – жеке организмдер (особь) арасындағы қарым-қатынастарды
оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер жүргізеді. Яғни, жеке
организмге табиғат факторлары қалай әсер етеді, оған организм қалай жауап
береді, организмдегі морфологиялық өзгерістер туралы мәселелер
қарастырылады.
Демэкология - бір түрге жататын организмдер особьтар тобын, яғни
популяцияларды оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер
жүргізеді. Бір түрге жататын организмдердің топ құрып тіршілік ету
ерекшеліктері, биологиялық құрылымы (жас, жыныс, көбею, өлу, табиғаттағы
саны, тығыздығы, таралуы, т.б) табиғаттағы сан мөлшерінің реттелуі мен ауыл
шаруашылығындағы маңызы туралы мәліметтер қарастырылады.
Синэкология - бірлестіктер экологиясы (биоценология) ретінде әр-түрлі
түрлерге жататын популяциялар (өсімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер)
жиынтығын біртұтас организмдер деңгейінде зерттейді. Организмдер
бірлестіктерінің қалыптасуы, құрылымы, динамикасы, қарым-қатынастар,
энергия, және зат алмасулар, сандық және сапалық өзгерістер, биологиялық
өнімділігі мен бірлестіктердің тұрақтылығы туралы жан-жақты мәселелер
қаралады.
Геоэкология – экологиялық жүйелерді биосфералық деңгейде қарастырады.
Құрлық пен дүниежүзілік мұхиттардағы экожүйелер, ондағы қарым-қатынастар
мен байланыстар, географиялық ландшавтар бойынша экожүйелердің құрылымы,
бірлестіктері, тұрақтылығы, кеңістік пен уақытқа қатысты өзгеруі,
экожүйелер өнімділігі, агро және антропогендік экожүйелер, олардың
практикалық маңызы туралы зерттеулер жиынтығы.
Ғаламдық экология - табиғи іс-әрекетінен туындайтын биосфера
шегіндегі, тіптен күн жүйесіндегі әлемдік өзгерістер мен құбылыстарды
зерттейді. Мәселен, ядролық қауіп-қатер, экологиялық апаттар, әлемнің
климаттық ауытқуы, шөлейттену, жаппай қырып жоятын қарулар, қатерлі
эпидемиялар т.б. Осы бағыттағы бүкіл әлемді (ғаламды) қамтитын ірі
проблемаларды қарастырады.
Адам экологиясы - ауыл, село, қала тұрғындары мен дүниежүзі
халықтарының сандық және халықаралық қарым-қатынастарды үйлестіру,
көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру, экологиялық
мәдениет, этика, моральдық жағынан парасаттандыру, адамдардың экологиялық
құқын қорғау және этноэкологиялық проблемаларды жан-жақты зерттеу. Жер шары
тұрғындарының экологиялық қауіпсіздігін сақтауды қамтамасыз ету жолдарын
іздестіреді.
Нооэкология - адам, табиғат, қоғам арасындағы адами, әлеуметтік,
экономикалық және экологиялық жағдайларды, қарым-қатынастарды бір-бірімен
үйлестіре зерттей отырып , одан туындайтын проблемаларды адамның парасатты
ақыл-ойымен шешуді қамтамасыз етеді. Табиғат ресурстарын тиімді
пайдаланудың ең жоғарғы дәрежедегі жаңа технологиясын жасау, планетадағы
адамзат қауымын азық-түлік, энергия және шикізатпен қамтамасыз ету,
халықтар мен ұлттар арасындағы достықты, ауызбіршілікті қалыптастыру,
этноэкология, экологиялық білім мен тәрбие, мәдениет, мораль, құқық, т.б.
болып табылады. Адам мен биосфера шегіндегі тұрақты дамудың адами
жоспарларын жасап, оны жүзеге асырудың жолдарын іздестіреді.
Экологияның әдістері
Қазіргі заманғы экологияның әдістемелік негізін экожүйелік тұрғыдан
қарастыру, ортаның жағдайын бақылау, эксперимент және модельдеу құрайды.
Экожүйелік тұрғыдан қарастыру экологияның кез-келген обьектісі,
экосфераның биотикалық және абиотикалық құрауыштарының арасындағы энергия
ағынымен заттардың айналымына шоғырланатын әдіс.Тірі табиғаттың барлық
элементтері өзара байланыста болғандықтан, бұл әдістің ішінде гомеостаз
тұжырымдамасы (өзін-өзі реттеу) көңіл аудартады.Жүйе немесе жүйенің бөлігі
болып табылатындықтан көптеген экологиялық зерттеулерде қолданылады.
Ортаның жағдайын бағалау және есепке алу әдістері. Бұларға
метерологиялық бақылау, температураны өлшеу, судың химиялық құрамын,
тұздылығын, мөлдірлігін, топырақ ортасының сипатын анықтау, радиациялық
фонды өлшеу, ортаның химиялық және бактериалдық ластануын анықтау және т.б.
жатады.
Қоршаған ортаның ластануын бағалау үшін тек физика-химиялық әдістерді
ғана емес, сонымен қатар биологиялық индикация әдістері де қолданылады.
Биологиялық индикация дегеніміз — ортаның өзіне тән ерекшеліктерін әр
түрлі тірі ағзалардың көмегімен анықтау.
Биоиндикация - қоршаған орта жағдайын бақылауда осы ортадағы
өзгерістер мен зиянды заттардың пайда болуына аса сезімтал кейбір
ағзаларды қолдануға негізделген.
Биологиялық индикация биотесттер әдісімен жүргізіледі. Тест
объектілері ретінде: бактериялар, омыртқасыздар (инфузориялар, дафния,
былқылдақдене лілер, сүліктер, шаян тәрізділер), балдырлар, кейбір
балықтар, өсімдіктер, қыналар және т.б. қолданылады. Зерттелетін
көрсеткіштер ретінде тірі ағзалар дың қозғалу белсенділігі, тіршілік ететін
омыртқасыздардың саны, жарық шығаратын бактериялар мен балдырлардың
люминисценциясы, балдырлардың электрлік радиациясы, балықтардың тыныс алу
және жүрек қызметінің белсенділігі есепке алынады.
Биоиндикаторлар ретінде қыналар қолданылатын әдісті лихеноиндикация
деп атайды. Қыналардың әр түрлі ластаушы заттарға сезімталдығы, олардың
қоршаған ортадағы заттарды бүкіл денесімен сіңіруіне байланысты болады.
Сондықтан, аталған себепке және зат алмасуының баяу жүруіне байланысты
қыналар улы заттарды жинай отырып, тез уланып, тіршілігін жояды.
Қарапайым түрде лихеноиндикация - ортаның (ауа) жалпы ластану
дәрежесін анықтау болып табылады.
Ағзаларды сандық көрсеткіштері бойынша есепке алу және өсімдіктер мен
жануарлардың биомассасы мен өнімділігін бағалау әдістері табиғи
бірлестіктерді зерттеуде қолданылады. Бұл кезде бақылау ауданындағы су
немесе топырақ көлеміндегі даралар саны есептеледі; жануарларды аулау және
белгі салу; балықтардың үйірі мен топтанған жерлерінде санын аэрокосмостық
есепке алу; егістік танаптарының өнімділігі мен күйі есепке алынады.
Орта факторларының ағзалардың тіршілік қызметіне әсерін зерттеу.
Оларға табиғаттағы бақылау мен эксперимент кіреді. Зертханада факторлардың
өсімдіктер мен жануарлардың қандай да бір функциясына әсері зерттеледі.
Сонымен қатар жануарлардан алынған мәліметтерді адам экологиясына пайдалану
мүмкіндігі сарапталады. Осындай жолмен химиялық және т.б. заттардың шекті
және өлімге әкелетін мөлшері анықталады, қолдануға болатын шекті
концентрациялар осы мәліметтерге сүйене отырып есептеледі де, олар
экологиялық нормалардың негізіне жатады. Бұл жағдайда экология
физиологияның, биохимияның, токсикологияның әдістерін қолданады.
Көп түрлі бірлестіктердегі ағзалардың өзара әсерін зерттеу әдістері
экологияның маңызды бөлігін құрайды. Мұнда қоректік қатынастарды нақты
жағдайда және зертханада бақылау қолданылады. Радиоактивті изотоптарды
пайдалану қоректік тізбектің бір звеносынан келесісіне өтетін зат пен
энергия мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді: өсімдікшөпқоректі
жануаржыртқыш. Зерттеулер эксперименттік әдістемелердің көмегімен және
жасанды бірлестіктер мен экожүйелерде жүргізіледі.
Математикалық әдістермен модельдеу. Математикалық статистика әдістерін
қолдану белгілі бір дарақтарды едәуір кездейсоқ сұрыптау нәтижелерінің
(кездейсоқ па, әлде заңды ма) дәлдігін анықтауға мүмкіндік береді.Қазіргі
заманғы экологияда статистикалық математика, математикалық логика, сандар
теориясымен, матрицалық алгебрамен байланысты ақпараттар мен кибернетика
теориясының әдістерін қолдану қажеттілігі туындады.
Шынайы, нақты модельдер түпнұсқаға тән негізгі белгілерді көрсетеді
(мысалы, аквариум табиғи су қоймасының моделі бола алады).
Таңбалы модель түпнұсқаны математикалық өрнек түрінде көрсетеді.
Экологиялық зерттеулерде концептуалдық және математикалық үлгілер
мен олардың сандаған түрлері (ғылыми мәтін, жүйе сұлбасы, кестелер және
т.б.) көп таралды.
Концептуалды модельдерге жүйелерді жан-жақты сипаттау (ғылыми текст,
жүйенің сызбанұсқасы, кестелер, графиктер және т.б.) тән.
Экологияда биологиялық (тірі) жүйелердің төмендегідей негізгі ұйымдасу
деңгейлерін бөліп көрсетуге болады:
1. молекулалық (гендік);
жасушалық;
ұлпалық;
мүшелік;
ағзалық;
популяциялық-түрлік;
биоценоздық;
биогеоценоздық;
биосфералық.
Әрбір деңгейде қоршаған ортамен өзара әсерлесу (зат, энергия және
ақпараттармен алмасу есебінен) нәтижесінде өзіне тән ерекшеліктерімен
сипатталатын функциональдық жүйелер түзіледі.
Уэбстер бойынша Жүйе дегеніміз бір тұтас бүтінді түзетін, реттелген
түрде өзара әрекеттесетін және өзара байланысты компоненттер. Олай болса,
жүйенің негізгі элементтеріне компоненттер, байланыстар, шекаралар жатады.
Жүйелердің 3 түрін бөліп көрсетуге болады:
Оқшауланған, яғни көршілес жүйелермен зат пен энергия
алмасуы болмайды.
Жабық, яғни көршілес жүйелермен энергия алмасады, бірақ
зат алмасуы болмайды ( мысалы, космос кемесі).
Ашық, яғни көршілес жүйелермен зат пен энергия алмасуы
болады.
Барлық биологиялық жүйелер – ашық жүйелер. Себебі, олар сыртқы ортамен
– затпен, энергиямен және ақпаратпен алмасып отырады.
Молекулалық (гендік) деңгейде биологиялық жүйе белсенді ірі
молекулалар ақуыз нуклеин қышқылдары, көмірсулардың қызметі түрінде
көрінеді. Осы деңгейден тірі материалға тән қасиеттер; зат алмасу, тұқым
қуалаушылықтың кодтаушы құрылымдардың (ДНК,РНК) көмегімен тасымалдануы
байқалады.
Жасушалық деңгейде биологиялық белсенді молекулалар
біртұтас жүйеге қосылады. Жасуша – барлық тіршіліктің элементарлы
бірлігі. Жасушалық ұйымдасуына байланысты барлық ағзалар бір жасушалы және
көп жасушалы болып бөлінеді.
Ұлпалық деңгейде құрылысы мен атқаратын қызметі ұқсас жасушалардың
жиынтығынан ұлпа түзіледі. Ол шығу тегімен атқаратын қызметінің ортақтығы
бойынша біріккен жасушалардың жиынтығын құрайды.
Мүшелік деңгейде ұлпалардың бірнеше типтері функциональдық жағынан
өзара байланыса отырып, белгілі бір мүшені құрайды.
Ағзалық деңгейде бірқатар мүшелердің өзара әсері жеке ағзаның
біртұтас жүйесінің түзілуіне әкеледі.
Популяциялық түрлік деңгейде шығу тегі, тіршілік жағдайлары және
мекен ету орталарының ортақтығы арқылы байланысқан бір түрдегі ағзалардың
жиынтығы түзіледі.
Биоценоздық деңгейде бірге тіршілік ететін және бір-бірімен
байланысқан түрлердің комплексі – биоценоз деп аталатын біртұтас жүйені
түзеді.
Биогеоценоздық деңгейде – түрлік құрамы бойынша әр түрлі ағзаларды
мекен ету ортасымен өзара байланыста біріктіретін биотопта тірі материяның
ұйымдасуының жоғары деңгейі.
Биосфералық – ғаламшар шекарасындағы барлық тіршілік белгілерін
қамтитын жоғары сатыдағы табиғи жүйелердің қалыптасқан деңгейі. Бұл
деңгейде тірі ағзалардың әрекетімен байланысты ғаламдық ауқымындағы барлық
зат айналымдары жүзеге асады.
№2 дәріс.
Тақырыбы: Биосфера жаһандық экожүйе ретінде. Биосфераның экологиялық
мәселелері.
Мақсаты: Студенттерге биосфера жаһандық экожүйе екендігі және
биосфераның экологиялық мәселелері туралы білім беру және ізденіске үйрету.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1.В.И.Вернадскийдің биосфера туралы ілімінің негіздері.
2.Биосфера оның шекаралары.
3.Тірі заттың қызметі мен қасиеттері.
4. .В.И.Вернадскийдің биогендік миграция заңдылығының маңызы мен мазмұны.
5.Биосфераның негізгі қасиеттері.
6.Биосфера және ноосфера.
5. Әдебиет:
Қазақ тілінде
Негізгі:
1. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология. Алматы,
Ғылым, 2001.
2. КенесариевУ.И., Жакашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы. Алматы,
2003.
3. Сағынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995.
Қосымша:
1. Шілдебаев Ж.Б. Қызықты экология. Алматы, 2000.
2. Оспанова Экология. Алматы, 2002.
Орыс тілінде
Негізгі:
2. Закон РК от 15.07.97г.Об охране окружающей среды.
2. Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология и здаровье населения: Учевник для
медицинских ВУЗов и колледжей. Алматы, 2002. -260с.
3. Коробкин В.И., Предельский Л.В. Экология. –Ростов нД: изд-во Феникс,
2001. -576с.
4. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек: Учебное пособие.-М.:
ФАИР-ПРЕСС, 2000.-320.
Қосымша:
1. Воронков Н.А. Экология общая, социальная, прикладная: Учебник для
студентов высших учебных заведений. Пособие для учителей. –Агар, 1999.
-424б.
Ағылшын тілінде
Негізгі:
2. Manuel C.Molles Ecology. Concepts and Application, 2e.-University of
New Mexico-Albuquerque. –Mc Graw- Hill Higher Education, 2002.
j.L Chapman, M.J. Reiss. Ecology. Principles and Application, - 2and
Education.- Cambridge University Press, 1998.-336p
Биосфера жаһандық экожүйе ретінде. Биосфераның экологиялық
мәселелері.
Биосфера – адам мен басқа да тірі ағзалардың бірден-бір мекен ету
ортасы болып табылады. Адам барлық тірі ағзалар тәрізді ғаламшар
аспектісінде тек тіршілік аймағында – биосферада, өзі сонымен берік
байланысқан және одан кете алмайтын белгілі бір жер қабатында ғана ойлап,
әрекет жасай алады. Оның тіршілік етуі оның атқаратын қызметі болып
табылады (В.И.Вернадский).
Жер ғаламшарының даму тарихын тәулікке тең уақыт аралығында
қарастырсақ онда адамның дамуы шартты тәуліктің соңғы екі секундында жүріп
өтті. Бірақ осынша қысқа өмірінде адам алдындағы 5 млрд жылмен
салыстырғанда орасан көп жердегі түрлердің санының жойылуының куәсі болып
отыр, әлеуметтік экологияның негізгі заңдылықтарын анықтау үшін адам мен
қоршаған ортаның өзара қарым-қатынасы мен өзара байланыстарын білу қажет.
Қазіргі кездегі адамның өмір сүру ортасы. Адамды қоршаған ортаның төрт
компонентін бөліп көрсетуге болады. Оның үшеуі антропогенді факторлардың
әсерінен белгілі бір дәрежеде өзгерген табиғи орта болып табылады.
Төртінші – тек адамзат қоғамына тән әлеуметтік орта.
Табиғи орта (Н.Ф.Реймерс бойынша бірінші табиғат). Бұл адамның әсерінен
болмашы өзгеріске ұшыраған немесе өзгерістер оның өздігінен қалпына
келу және өз-өзіне реттеу қабілетін жоймаған орталар.
Адамның әсерінен өзгерген табиғи орта (екінші табиғат) немесе квазитабиғи
(латын тілінде квази – ұқсас, сондай сияқты). Бұларға егістік танаптары,
баулар, жүзімдіктер, саябақтар және т.б. жатады. Мұндай орта ұзақ уақыт
барысында өзін-өзі ұстап тұруға қабілетсіз.
Адамның қолымен жасалған орта (үшінші табиғат) немесе артетабиғи орта (арте
латын тілінде – жасанды) оларға тұрғын және өндірістік ғимараттар, қала
жатады.
Әлеуметтік орта. Бұл ортаға адамдардың бір-бірімен өзара қарым-қатынасы,
психологиялық ахуал, денсаулық сақтау, жалпы мәдени байлықтар материалдық
қамтамасыз ету оның адамға әсері күннен-күнге артып келеді
Қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынастарының кезеңдері мен
антропогенді экологиялық дағдарыстар тарихы.
Адамзаттың тарихы адамдардың табиғатпен өзара қарым-қатынастарының
тарихы болып табылады. Әр түрлі дәуірлер бір-бірінен табиғатқа адамның
қатынасымен, оны меңгеру ерекшеліктерімен сипатталады.
Қоғам мен табиғаттың бірқатар қарым-қатынасының тарихында бір қатар
ерекше кезеңдерді бөліп көрсетуге болады.
IV. Ақпараттық экологиялық кезең
III. Индустриалдық кезең
II. Аграрлық кезең
I. Биогенді кезең
Қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасының төрт кезеңі
(Т.И. Суравегина, Н.М. Мамедов бойынша).
Бірінші кезеңді палеолит дәуірі деп атайды. Бұл кезде қарапайым
алғашқы қауымдық құрылыстың өмір салты болған. Аталған кезеңді көбінесе
биогенді кезең ретінде сипаттайды. Адам тарихи кезеңде табиғатпен бірге
еді, оның тіршілік қызметі жинау мен аңшылықтан құралды.
Палеолиттің ұзақтығы 2 млн. жылдан астам уақытты алып жатыр және ол
адам мен табиғаттың өзара әсерлерінде ең көп уақытты алып жатқан кезең.
Адамның табиғатқа, биосфераға әсері осы кезеңнің өзінен көріне
бастады. Ол негізінен өсімдіктердің жабынының өзгеруі мен және жануарлардың
жекеленген түрлерінің жойылуымен сипатталады. Палеолит дәуірінде адамдардың
жекеленген ірі шөпқоректі жануарларды (мамонт, алып бұғылар) толық жойып
жібергені дәлелденген. Аңшылық өнімдері адамдар үшін негізгі азық және
шаруашылық қызметінде негізгі шикізат көзі болған.
Екінші аграрлық кезеңге адамның мәдени жер өңдеуге көшуінен басталған
неолит дәуірі жатады (б.э.д.VІІІ-VІІғ). Бұл дәуір өнеркәсіптік өндірістің
қалыптасуына дейінгі кезеңді, яғни б.э.д.ХVІІғ. дейінгі уақытты алып жатыр.
Әлеуметтік экономикалық жағынан алғанда бұл кезең құл иеленушілік және
феодалдық қоғамдар кезеңі болып табылады.
Неолит дәуірінен бастап, егіншілік пен мал шаруашылығының дамуына
байланысты қоғам биосфераға күшті әсер ете бастады. Ормандарды кесу,
шалғындық далаларды жырту, үй жануарларын жою нәтижесінде ғаламшалардың
орасан үлкен территориялары біртіндеп құмды шөлдер мен жартасты тауларға
айнала бастады.
Аграрлық кезеңнен бастап тарихтағы техногенді дәуір басталады, яғни
адам белсенді түрде биосфераны өзгерте бастады, табиғаттың заңдылықтарын
өзінің мақсатына бағытталған түрде пайдалана бастады. Сондықтан
егіншілік технологиясы, мал шаруашылығының технологиясы туралы осы кезеңнен
бастап айтуға болады.
Үшінші индустриалды кезең қоғам мен табиғаттың өзара қатынасындағы
техногенді дәуірдің шарықтау шыңы болды. Ол XVI ғасырдан бастап XX ғасырдың
ортасына дейінгі уақытты алып жатыр. Өнеркәсіптің дамуына байланысты
қоғамның табиғи ортаға әсері жаңа сипатқа ие болды. Кен өндіру мен
металлургия қарқынды түрде дами бастады. Отын ресурстарын жағу арқылы қуат
өндіру бірнеше есе артты. Жаңа заттарды жасау, ластаушы заттардың үлкен
территорияларда таралуына және ауыл-шаруашылығының химияландырылуына
байланысты адамның биосфераға химиялық әсерінің сапасы өзгерді.
ХХғасырдың ортасына қарай өндірістің қоршаған табиғатқа әсері кеңейіп,
ғаламдық сипатқа ие болды.
Қазір қоғам мен табиғаттың өзара қатынасында индустриалдық кезеңнен
ақпараттық экология кезеңіне өтуі байқалып отыр. Сонымен қатар ғылым мен
техниканың жоғары дәрежеде дамуы техника мен өндірістік технологияның
биосфераға зиянсыз негізде дамуына мүмкіндік бере алады. Осы кезеңнің
нәтижесі адамзаттың болашағын анықтайды.
Табиғи экожүйеден ауыл шаруашылық экожүйеге дейін.
Антропогенді экожүйелерге агроценоздар мен агроэкожүйелер жатады.
Агроценоздар дегеніміз ауыл шаруашылығында қолданылатын жерлерде пайда
болатын биоценоздар тобы. Олар табиғи бірлестіктерден біріншіден, құрамына
кіретін түрлердің санының аз болуымен, екіншіден, осы бірлестіктің негізгі
мүшесі мәдени дақылдардың зиянкестер мен бәсекелестікке қарсы тұру
қабілетінің төмен болуымен сипатталады.
Агроценоздарды адам көп қуат жұмсау арқылы (адамдар мен жасушалардың
бұлшық ет энергиясы, ауылшаруашылық машиналарының жүмысы, тыңайтқыштың
байланысқан қуаты, қолдан суару) ұстап тұрады. Ал табиғи биоценоздар мұндай
қосымша энергия көзін қажет етпейді.
Агроэкожүйе дегеніміз адамның сапалы қызметімен жоспарланып жасалған
территориялар. Бұларда ауыл шаруашылық өнімін алу мен оның құрам бөліктерін
танапқа қайтару үйлесімді түрде жүргізіледі.
Дұрыс жоспарланған экожүйелерге егістік танаптары, жайылым немесе
шалғындық және мал шаруашылық кешендері жатады.
Адам айтарлықтай мөлшерде қосымша қуат жұмсау арқылы (топырақты өңдеу,
суару, тыңайтқыштар, пестицидтер т.б.) агроэкожүйелерді басқарып отырады.
Ауыл шаруашылық өндірісінің қазіргі көптеген әдістері өзінің мәні
жағынан антиэкологиялық монодақылдарды өсіру, малды шектен тыс жаю, улы
химикаттарды кеңінен қолдану, минералдық тыңайтқыштардың шектен тыс
мөлшерде қолдану топырақты жаппай жырту және т.б. Бұлар экожүйелердің
қалыпты қызметінің бұзылуына, құрамының қарапайымдылығына, тұрақсыздыққа
және табиғаттағы апатты өзгерістерге алып келеді.
Арамшөптердің белгілі бір санының болуы сіңірілген қоректік
элементтерді жинап, шайылып кетуден сақтайды. Топырақ микроорганизмдерінің
қызметін күшейтеді. Мәдени өсімдіктер арамшөптер мен ластануға
тұрақтылығына байланысты ерекшеленеді. Арамшөптердің ең төзімді дақылы
бидай болып табылады.
Экология және денсаулық
Адам ағзасының қоршаған отаның жағымсыз әсерлеріне төзу қабілетін оның
экологиялық төзімділігіне жатқызамыз.
Бүкілдүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) анықтамасы бойынша
денсаулық – жеке адамның толық физикалық, психикалық және әлеуметтік
саулығының субьективті сезімі және обьективті күйі. Жақсы денсаулық
әлеуметтік, экономикалық және жеке дара дамудың басты ресурсы, сондай-ақ
тіршілік сапасының аса маңызды параметрі болып табылады.
Табиғат ананың ажары күн өткен сайын солғын тартып, жер сортаңданып,
сумен ауа ластанды, аң мен құс селдіреп, жасыл жамылғы сұйылып барады.
Осының бәрі адам ағзасын аздырып, аурудың түр-түрін көбейтті. Экологиялық
ауытқулардың экономикамызды тұралатып, әлеуметтік жағдайымызды төмендеткені
шындық нәрсе.
Қазақстан Республикасында табиғатты ластап, бүлдіретін 2 мыңнан астам
өнеркәсіп орындары бар екен. Олар жыл сайын ауаға 4 миллион тоннадай зиянды
қоспалар таратады екен. Олардың көпшілігі ксенобиотиктер яғни адам мен
басқа тірі ағзалар үшін бөгде заттар болып табылады. Бұған қоса, күн санап
көшелерімізде ағылып жатқан автотранспорттар легі біраз зиянын тигізуде.
Жаңа шағын кәсіпорындар бой көтерген сайын ауаның ластануы, қоршаған
ортаның бүлінуі қанатын терең жайып, қоғамдық және ұлттық деңгейдегі
қасіретке айналып отыр.
Адам өмірінің орташа ұзақтығы – бұл барлық өлген адамдардың жас
шамаларының қосындысын олардың жалпы санына бөлгенде шығады. Соңғы
деректерге жүгінсек, Қазақстанда адам өмірінің орташа ұзақтығы 1992 жылы 63
жасты құраса, 1996 жылы 60 жасты, ал соңғы жылдары 55-58 жасты құрап отыр.
Ал өлім жітім соңғы 3 жылда 15 пайызға өскен. Адамдарды ауыр дертке
шалдықтырып отырған да осы экологиялық жағдай.
Халықтың денсаулығы – адамзат қауымының негізгі қасиеттері, қауымның
әрбір мүшесінің нақты аймақтың белгілі бір жағдайында өзінің әлеуметтік
және биологиялық функцияларын аса тиімді жүзеге асыруға бейімдегіш жеке
дара реакцияларын көрсететін оның табиғи күйі. Қоршаған ортаның жағдайы
халықтың денсаулығына шамамен 18-22% әсер етеді.
Адам мен табиғат арасындағы байланыстың үзілуі адам ағзасындағы
биоөрістің бұзылуына әкеліп соқтырады, бұл иммунитет жағдайының нашарлауына
немесе мүлдем жойылуына әкеліп соқтырары сөзсіз.
Аурулар туғызатын заттар мен факторлар :
■ Концерогендер (латын тілінен аударғанда сопсіг-рак, генезис-шығу
тегі) қатерлі ісіктер туғызады. Қазіргі уақытта шамамен 500-ге жуық
концерогенді заттар белгілі болып отыр. Олардың ішінде ең күштілері
бензоапирен және басқа да полициклды ароматтық көмірсулар, ультракүлгін
сәулелер, радиоактивті изотоптар, нитриттер, эпоксидті қара майлар -
смолалар, асбест т.б. жатады.
■ Мутагендер (латын тілінен аударғанда mutasio-өзгеру)
хромосомалар саны мен құрылымының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Оларға
рентген сәулелері, гамма сәулелер, нейтрондар, колхицин, кейбір вирустар
және т.б. жатады.
Тератогендер (грек тілінен аударғанда teratos-құбыжық) жеке
дамуда кемістіктерге әкелетін заттар. Тератогендерге әсер
ететін мөлшерінен артып кететін кез-келген фактор жатады.
Көбінесе тератогендерге мутагендер, сондай-ақ пестицидтер,
тыңайтқыштар, шу және т.б. ластаушылар жатады.
Эмбриогендер (грек тілінен аударғанда еmbгуо-ұрық) эмбриональдық даму
кезінде зақымдануларға әкелетін заттар. Эмбриогендерге тератогендер,
мутагендер және басқа да заттар (мысалы, алкогольді, ішімдіктер, есірткі
заттары және т.б.) жатады.
Адам қызметінің нәтижесінде қазіргі таңда бұрын соңды естіп көрмеген,
медицинада кездеспеген жаңа аурулар тобы пайда болуда. Мұндай ауруларды
ерекше техногенді аурулар тобына жатқызады. Оларға қорғасын (сатуризм),
кадмий (ита-ита), сынап қосылыстарымен (минамата) және т.б. уланудан
пайда болған аурулар жатады.
Қоршаған орта ластануының генетикалық қауіптілігі
Қоршаған ортаның ластануы ұғымының ауқымы кең. Ғылыми техникалық
прогресс, қоғам мен өндірістің біртұтас дамуы бұрыннан бар болатын және
жаңадан пайда болған мутагенді факторлардың тұрақты түрде жинақталуымен
өтеді. Олардың әсері әсіресе үлкен адам популяцияларында оның білінуі
мүмкін. Бұл кезде мутацияның пайда болу қаупінің онша көп емес өсуі ауыр
түрдегі науқас адамдардың анағұрлым көп санының пайда болуына әкеліп
соқтыруы мүмкін.
Адам денсаулығына зиян келтіретін улы химиялық заттардың қатарына
темекі мен есірткі заттары да жатады. Темекі түтінінің құрамына 4 мыңға
жуық химиялық заттар кіреді., олардың көбі улы заттар. Олардың қырыққа
жуығы қатерлі ісік ауруын туғызады. Темекінің уы сонымен қатар қолқаның
созылмалы ауруын туғызады, сол себептен де темекі шегетіндер жиі жөтеледі.
Темекі шегетін ата-аналардың жаңа туған нәрестелерінің ағзасында улы газ
бірінші жылы олардың қанында бірнеше сағатқа дейін болады. Есірткі заттары
да қорлқа, өкпенің қатерлі ісік ауруларын туғызады. Көптеген органикалық
ерткіштер мен аэрозольдер буланып ауаға шығарылады. Егер осы заттардың буы
көп мөлшерде ағзаға түссе жүйкені, миды, асқазанды және өкпенің ауруын
туғызады. Кейде ол өлімге де әкеліп соғуы мүмкін.
Қазіргі кезде бізді қоршаған ортаның ластаушы көздерін төмендегідей
топқа бөлеміз:
1. Физикалық ластану – радиоактивті заттар, электромагнитті толқындар,
жылу, шулар және тербелістер.
2. Химиялық ластану – көміртегі өнімдер, күкірт, көмірсулар, шайынды
сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы қосылыстар, ауыр металдар,
аэрозолдар.
3. Биологиялық ластану – ауру қоздырғыш бактериялар мен вирустар,
құрттар, қарапайымдылар, шектен тыс көбейіп зиян келтіретін жәндіктер.
4. Эстетикалық зиян – табиғаттың қайталанбас сұлу ландшавтарының
бүлінуі, орман-тоғайлардың жойылуы, т.б.
№3 дәріс
Тақырыбы: Тіршілік ету ортасы және экологиялық факторлар
Мақсаты: Студенттер ағзалардың мекен ету ортасына бірлескен әсері,
жануарлардың топырақ, ландшафт түзудегі рөлі және тірі ағзалардың
геологиялық қызметі туралы білім алуы тиіс. Болашақ мамандарға экологиялық
кризистен шығып, тұрақты даму жолына әкелетін экологиялық тәлім-тәрбиені
үйрету.
5.Тақырыпқа дайындалуға арналған сұрақтар:
1.Ағза және экологиялық факторлар.
2. Экологиялық факторлардың жіктелу типтері.
3.Шектеуші факторлар. Ю.Либихтің минимум заңы және В. Шелфордтың
толеранттылық заңы.
4.Ағза мен ортаның бірлігі.
5.Тіршілік орталары: қасиеттері мен шектеуші факторлары.
6. . Экологиялық факторлардың өзара әсері.
7.Ағзалардың мекен ету ортасына бейімделуі.
5. Әдебиет:
Қазақ тілінде
Негізгі:
1. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология. Алматы,
Ғылым, 2001.
2. КенесариевУ.И., Жакашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы. Алматы,
2003.
3. Сағынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995.
Қосымша:
1. Шілдебаев Ж.Б. Қызықты экология. Алматы, 2000.
2. Оспанова Экология. Алматы, 2002.
Орыс тілінде
Негізгі:
3. Закон РК от 15.07.97г.Об охране окружающей среды.
2. Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология и здаровье населения: Учевник для
медицинских ВУЗов и колледжей. Алматы, 2002. -260с.
3. Коробкин В.И., Предельский Л.В. Экология. –Ростов нД: изд-во Феникс,
2001. -576с.
4. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек: Учебное пособие.-М.:
ФАИР-ПРЕСС, 2000.-320.
Қосымша:
1. Воронков Н.А. Экология общая, социальная, прикладная: Учебник для
студентов высших учебных заведений. Пособие для учителей. –Агар, 1999.
-424б.
Ағылшын тілінде
Негізгі:
3. Manuel C.Molles Ecology. Concepts and Application, 2e.-University of
New Mexico-Albuquerque. –Mc Graw- Hill Higher Education, 2002.
j.L Chapman, M.J. Reiss. Ecology. Principles and Application, - 2and
Education.- Cambridge University Press, 1998.-336p
Тіршілік ету ортасы және экологиялық факторлар
Орта (өмір сүру ортасы) – табиғаттың бір бөлігі, ол тірі организмдерді
қоршап, олармен тығыз байланыста болады, организмге әсерін тигізеді.Табиғи
орта абиотикалық факторлардың жиынтығы. Бұл факторлар жеке түрлерге және
жеке организмдердің көбеюіне, өсуіне әсерін тигізеді. Биологиялық жүйе
ретінде аутэкология жекеленген тірі ағзаны – жануар, өсімдік немесе
микроорганизм, оның қоршаған ортамен өзара қарым-қатынасын зерттейді.
Біздің планетамызда ағзалар негізгі төрт ортаны мекендеуді игеріп алды
деуге болады. Бұл ортаның өзіне лайығы және бір-бірінен айырмашылықтары
бар. Ол орталар: су, жер беті (Ауа), топырақ қабаты, төртінші басқа
ағзалардың денелері (мысалы, көптеген паразитті ағзалардың мекендейтін
жері).
Ағзаға әсер ететін қоршаған сыртқы орта элементтерін – экологиялық
факторлар деп атайды.
Кез-келген ағзаға қоршаған ортада көптеген экологиялық факторлар әсер
етеді. Тигізетін әсеріне байланысты экологиялық фактор үш топқа бөлінеді:
бірінші абиотикалық, екіншісі биотикалық, ал соңғы кезде антропогендік
факторлар пайда болды.
Абиотикалық факторлар – бұл тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта
жағдайларының комплексі (температура, қысым, жарық, радиациялық фон,
ылғалдылық, климат, теңіз жөне тұщы судың, топырақтың құрамы және т.б.).
Абиотикалық факторлар деп тірі организмдерге тікелей немесе жанама
түрде әсерін тигізетін бейорганикалық табиғаттың құбылыстары мен құрамды
(тіршіліксіз) бөлігі. Жердегі тіршіліктің тұрақтылық шегін анықтайды,
олардың табиғаты физикалық-химиялыққа жатады.
Абиотикалық факторлар климаттық, эдафиялық және гидрографиялық болып
бөлінеді. Климаттық фактор деп жердің бетіне күн энергиясын келу
ерекшеліктерінен, ауа массаларының айналасынан, жылу мен ылғал
теңдестігінен, атмосфералық қысымның динамикасынан және басқа да
метеорологиялық элементтерден тұратын факторларды айтады. Климаттық
факторларға температура, ылғалдылық, жарықтық режим, қысым, атмосфералық
жауын-шашын және т.б. жатады. Климаттық факторлардың ішінде өте маңызды
рөлі бар фактор болып күн реакциясы саналады. Ол биосфералық термиялық
режимі мен жылулық балансын анықтайтын энергияның негізгі көзі жалпы
алғанда тіршілік осы факторға тікелей байланысты.
Егер жерге жететін күн энергиясын 100% деп алсақ, шамамен оның 19%
атмосфера арқылы өткенде сіңіріледі, 34% ғарыштық кеңістікке кері
қайтарылып, 47% жер бетіне тіке және таралған радиация түрінде жетеді.
Жарық өсімдіктермен жануарлардың тіршілігіне тікелей қатысты, әртүрлі
рөл атқаратын экологиялық маңызды фактор. Физикалық тұрғыдан қарайтын
болсақ жарық энергия түрі, толқынды түрде сәулеленетін электромагниттік
табиғаты бар фактор.
Біздің көзіміз тек электромагниттік тербелу спектрінің белгілі
шектеулі толқын ұзындығын – 0,75 мкм 0,2 мкм-ге дейін қабылдайды. Ал,
толқын ұзындығының шамасы 0,75 мкм асқан жағдайда жарықты біз жылу ретінде
қабылдаймыз. Сонымен қатар қысқа толқындарды – ультракүлгін сәулелерді
біздің сезім мүшелеріміз тікелей қабылдамайды.
Өсімдіктер мұхиттардың түбінде, не 100-200 м. тереңдікте, қараңғы
үңгірлерде өспейді, себебі олардың организмдерінде жүретін, тіршіліктері
үшін өте қажет фотосинтез процесі жарықсыз жүрмейді. Өсімдіктер 380 – 710
нанометр толқындар ұзындығы аралығында күн сәулесін қабылдайды. Сондай-ақ
жануарлар да осы аралықтағы сәулелену спектрін қабылдай алады.
Өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік әрекетіне (фотосинтез, заттардың
алмасуына, қорек тұтынуға, көбеюге және т.б.) елеулі тікелей және жанама
әсер тигізетін абиотикалық факторлардың бірі температура. Көптеген
организмдердегі белоктардың қызмет атқаратын шегі 00С- дан 500С-қа дейін.
Себебі 00С- тан төмендеген кезде ұлпада су қатады, ал температура 500С-
тан асқанда белок малекулаларының құрылысы бұзылады. Өндірісте ерекше
төзімді белоктар да кездеседі. Олар 60-900С- қа дейін активтігін сақтайды.
Абиотикалық факторларға физикалық өрістерді (гравитациялық, магниттік,
электромагниттік), иондаушы, өткіш радиацияны, орта қозғалыстарын
(акустикалық тербеліс, толқындар, жел, ағыс, тасу), табиғаттағы тәуліктік
және маусымдық өзгерістерді жатқызуға болады.
Эдафикалық фактор – топырақ ерекшеліктерімен анықталатын фактор,
сондықтан оны топырақтық фактор деп те атайды. Организм тіршілігінде
топырақтық факторлардың да маңызы зор. Өсімдіктердің әр алуандылығы мен
түрлік құрамы топырақтың құрылымымен және құрамымен, қасиетімен
(қышқылдығы, құнарлығы және т.б.) анықталады.
Топырақтың әртүрлі қасиетіне байланысты өсімдіктерді бірнеше
экологиялық топтарға бөлуге болады. Мысалы: топырақтың қышқылдығына қарай:
1) Ацидофильді түрлерге – олар рН 6,7 төмен қышқылды топырақтарда
өседі; (бастапқы өсетін өсімдіктер);
2) Нейтрофильді – рН6,7-7,0-тең топырақтарда өсетін өсімдіктер (мәдени
өсімдіктердің көпшілігі);
3) Базофильді – рН мағынасы 7-ден жоғары қышқыл топырақтарда өсетін
(ұлпа гүлі);
4) Индиферентті – рН әр түрлі топырақта өсе алатындар (інжу гүл).
Гидрографикалық факторларға су организмдерінің (гидробионттардың)
тіршілігіне, таралуына әсер тигізетін судың физикалық (тығыздық, жарық
режимі, температура, ағыс жылдамдығы, қысым және т.б.) және химиялық
(тұздылық, қышқылдық, заттар түрлері, ластану, т.б.) қасиеттері жатады.
Мысал ретінде физикалық факторлардің ішінде су тығыздығына тоқталайық. Су
тығыздығы – суды тіршілік ететін организмдердің жылжу жағдайын және әр
шамадағы тереңдіктегі қысымды анықтайтын фактор. Тазартылған судың +40С-
дегі тығыздығы 1гсм3-ке тең. Еріген тұздары бар табиғи сулардың тығыздығы
жоғары болып келеді де 1,35 гсм3-ке дейін көтеріледі. Ал, судағы қысым әр
10 м-ге төмендеген сайын орта есеппен 1*105Па (1 атм) жоғарылап отырады.
Негізгі абиотикалық факторларға: жарық, температура және ылғалдылық
жатады.
Жарық. Жер бетіне жеткен күн сәулесі бір жағынан планетада жылу
балансын тепе-теңдікте ұстап тұратын негізгі энергия қоры болса, екінші
жағынан қарағанда, зат алмасу, энергия алмасу және органикалық заттарды
құру оны басқа түрге айналдыру процесінде өте маңызды роль атқаратынын
білеміз.
Белгілі француз астрономы К.Фламмарион (1842-1925) Біздің
планетамызда жүрген, қозғалған, өмір сүретін нәрселердің барлығы күннен
жаралған, -деді. Биосферадағы ең маңызды процесс– фотосинтез тек жарықта
ғана жүзеге асырылады. Жасыл өсімдіктерде (жоғары сатыдағы өсімдіктер мен
балдырлар) электрондардың доноры су (оттегі) болып табылады.
Сондықтан фотосинтез нәтижесінде оттегі түзіледі:
- пе -
жарық
СО2 + Н 2О —► СН2 О)п + О2
Бактерияларда электрондардың доноры күкіртсутек (күкірт), органикалық
заттар болып табылады. Мысалы, жасыл және алқызыл күкірт бактерияларында
төмендегі процесс жүреді:
- пе -
жарық
СО2 + 2 Н2S ► (СН 2О)П + 28 + Н 2О
Һv
Тірі ағзалардың жарыққа қатынасын екі жақты қарастыруға болады: бір
жағынан жарықтың тікелей жасуша протоплазмасына әсері ағзаны жойып жіберуі
мүмкін, ал екінші жағынан -жарық тіршілікке қажетті энергияның бірінші
ретті көзі.
Жарықтың мынадай экологиялық мағыналы көрсеткіштері бар: әсер ету
мерзімі (күннің ұзақтығы), интенсивтілігі (энергиялық шама), сәуле шоғының
сапалық мәні (спектральдық құрамы).
Жануарлар мен өсімдіктер жарықтың әсерінің ұзақтығына өте нәзік жауап
береді, тіпті тәулігінде болатын жарықтың өте аз мөлшерде өзгеруіне
өздерінің осындай нәзік сезім қабілеттілігімен әр уақытта жауап беріп
отырады. Ағзалардың бұндай сезімталдылығы жалпы биологиялық құбылыс,
сондықтан жануарлардың осындай қасиетін фотопериодтық қасиет деп атаймыз,
немесе биологиялық ритм, уақыттың өзгеру процесіне ағзалардың бейімделуі
немесе биологиялық сағат деп атаймыз.
Жарықтың мөлшері радиация жиынтығымен анықталады. Полюстерден
экваторға қарай жарықтың мөлшері артады. Жарық режимін анықтау үшін
шағылысқан жарық мөлшерін де, яғни альбедо есепке алу қажет.
Альбедо дегеніміз – әр түрлі денелердің бетінің шағылыстыруға
қабілеті. Ол радиацияның жалпы мөлшерінен пайызбен шаққандағы мөлшері.
Альбедо жарық сәулесінің түсу бұрышына және беттің шағылыстыру қасиетіне
байланысты болады. Мысалы, таза қардың альбедосы – 85%, лас қар – 40-50%,
ашық түсті құм 35 – 45 %, орман – 10-18 %, үйеңкінің жасыл жапырағы – 10%,
күзгі сары жапырақтар – 28 %.
Жарыққа бейімделу қасиетіне байланысты өсімдіктерді үш топқа бөлуге
болады:
Жарық сүйгіш түрлер (гелиофиттер) – жарық жақсы түсетін ашық жерлерде
өседі. Олардың тіршілік жағдайлары тек күн сәулесі жарығының толық түсуі
арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz