ҚР мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына сипаттама

Жоспар

Жоспар
Кіріспе
І тарау. Бағалы қағаздардың теоритеко әдістемелік негіздері.
1.1 «Бағалы қағаздар» категориясының құқықты . экономикалық мазмұны
1.2 Бағалы қағаздардың классификациялық белгілері

ІІ тарау. ҚР мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына (БҚН) сипаттама.
2.1 Бағалы қағаздар туралы түсінік. Мәні және қызметі
2.2 ҚР мемлекеттік БҚН.ның пайда болуы
2.3 ҚР бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері және қазіргі заңдар

ІІІ тару. Мемлекеттік БҚН.ның өміршеңдік қуаты.
3.1 Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік менеджменттің
ролі
3.2 Екіншілік деңгейдегі бағалы қағаздар нарығына талдау

Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе
І тарау. Бағалы қағаздардың теоритеко әдістемелік негіздері.
1.1 Бағалы қағаздар категориясының құқықты – экономикалық мазмұны
1.2 Бағалы қағаздардың классификациялық белгілері

ІІ тарау. ҚР мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына (БҚН) сипаттама.
1. Бағалы қағаздар туралы түсінік. Мәні және қызметі
2. ҚР мемлекеттік БҚН-ның пайда болуы
3. ҚР бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері және қазіргі заңдар

ІІІ тару. Мемлекеттік БҚН-ның өміршеңдік қуаты.
1. Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік менеджменттің
ролі
2. Екіншілік деңгейдегі бағалы қағаздар нарығына талдау

Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Ни
одна наука не находится в
настоящее время в столь
шатком положений,
как

политическая экономия.
С.Ю.Витте
Мемлекетімізде нарықтық дамуы қиыншылықпен баяу дамып келе
жатқанымен, советтік модельден нарыққа өту процесі, заңдардың
жетілдірілуі, жекешелендіру мен ресструктуризацияцияның даму қарқынының
өсуі, ақырындап инфрақұрылымның қалыптасуы, қор жұмысының негізінің қалануы
іске асуда. Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер – Қазақстан
Республикасының нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет
алғандығы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері. Әсіресе қаржы несие
институттары демократиялық негізде құрылған қазіргі нарық – адамзат
дамуының ең жоғарғы жетістігі. Нарық – күрделі, әрі жан-жақты қызмет
атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ал, осы нарықтық қатынастары
қалыптасып, халық шаруашылығының экономикалық басқару құрылымы елеулі
өзгеріске түскен қазіргі жауапты да күрделі кезеңде тікелей айналысып
жүрген сала мамандары болмаса, былайғы қарапайым жұртшылықтың зердесіне
жете бермейтін жайлар да жоқ емес. Солардың бірсыпырасы бағалы қағаздарға
келіп тіреледі. Бағалы қағаздар дегенде құлағымыз елең ете қалғанымен,
соның түп-төркініне түсінбей дал боламыз. Көз алдымызға сонау 40-
50жылдардағы елге есепсіз таратылып, кейін қаржы реформасына қатысты құнын
жайып, артынан қалта-қалта қылып жинақ кассасына өткізіп, бірақ болар-
болмас қара бақырға қанағаттанған заемдар елестейді. Бала-шағаның аузынан
жырып жинаған азын аулақ қаржыға бағалы қағаз сатып аламын деп ертең есем
кетіп жүрмей ме деп күдіктенетіндер көп. Сондықтан, осындай сенбеушілікті
жойып, туған топырағымызда жаңа-жаңа бүршік жарып келе жатқан нарықтық
қатынастар кезеңінде бағалы қағаздардың қандай пайдасы бар, оның халықтың
тұрмысын түзеуге септігі тие ме деген мәселелер нарық экономикасының өзекті
мәселелерінің бірі. БҚН Қазақстанды қазір қалыптасу кезеңінен өтуде. Бұл
жүйе нарықтық бүтіндей жан-жақты қызмет ете алмайтын, терең қалыптаспаған
нарық сегменті болып табылады. Дегенмен, Қазақстанда БҚН-ның дамуына
экономист-ғалымдар көп көңіл бөліп бұл тақырып актуалды мәселеге айналып
отыр. БҚН-ның дамуының бірнеше ерекшеліктері бар:
1) ол нарықтық экономиканың классикалық негізінде қалыптасады,
2) оның іске асуында алғашқы капитал жинағы дәуірінің ерекшеліктері
бар,
3)қазақстандық қызметтің спецификасына септігін тигізеді.
БҚН қолда бар ақша нарығы мен басқада қысқа мерзімді төлем
тәсілдерімен, банкілік саудалармен қатар жүретін, мемлекет экономикасының
тұрақтылығын, сенімділігін анықтайтын, алмастырыла алмайтын қаржы нарығының
маңызды бір бөлігі.
Қазіргі таңда ҚР-ның экономикалық дамуына, қаржылық тұрақталуына
БҚН –наң елеулі әсер ететіні белгілі. Осыған байланысты Елбасы
Н.Ә.Назарбаев финансистердің ІІ конгресінде өз сөзінің шынайы экономикалық
сектордың дамуына БҚН-ның өте маңызды екендігін айтты. Сондықтан, курстық
жұмыс ретінде ҚР бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және дамуы атты
тақырыпты таңдаған себебім, БҚН көп талдауды талап ететін, экономикалық
нарықтың маңызды әрі өзекті мәселесі болғандықтан, осы тақырыпты қарастыру.

Бұл курстық жұмысты жазудағы басты мақсат:
Қазақстан Республикасының БҚН-ның қалыптасуы мен қызметіне комплексті
талдау жасау, оның экономикалық нарықтағы ролін анықтау болып табылады. Осы
мақсаттардың негізінде нақты міндеттер қалыптасады. Олар:
- бағалы қағазкатегориясының маңызын анықтау, классификациясын
көрсету;
- ҚР-ның БҚН-ның даму деңгейін, белгілерін, құрылымын және заңдарын
анықтау;
- БҚН-н мемлекеттік реттеуге және менеджменттің тиімділігіне баға
беру;
- Екінші деңгейдегі БҚН-ң дамуына, қор биржасында пайда болатын
процесстердің ерекшеліктеріне тоқталу.
Курстық жұмыстың құрылымына тоқталсақ, жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімінде бағалы қағаздардың теоритико- методологиялық әдістері
туралы айтылады. Үшінші бөлім БҚн-ғы мемлекеттік менеджментке, екінші
деңгейдегі БҚН-на және қор саудасына арналған.

І тарау. Бағалы қағаздардың теоритеко әдістемелік негіздері.
1.1 Бағалы қағаздар категориясының құқықты – экономикалық мазмұны.

Бағалы қағаз түсінігі экономикалық және заңдық қатынастарда өте кең
ауқымды алып отырған түсінік. Бағалы қағаздар орта ғасырдан бері қарай
қолданыла бастады. Сол кезде ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуымен
ашылуымен байланысты сауданың аясы кеңіді, ал осы мүмкіндіктерді пайдаланып
қалғысы келген кәсіпкерлердің ірі капитал саласына деген қажеттіліктері
туды. Оның үстіне теңізден шалғай рынок пен шикізат көзін игерумен
байланысты орын алатын шығындарды жеке адамдар көтере алмайтын да еді.
Нәтижесінде ағылшын, голланддық компаниялары акционерлік қоғамы Ост- Индия,
Грудзон бұғазы компанияларымен сауда жасаумен байланысты дүниеге келді.
Міне осылар бағалы қағазды бірінші шығарған компаниялар болды. Олардың
акциялары күні-бүгінге дейін Лондон мен Торонто биржаларында сатылуды. XVI-
XVII ғғ. Англиядағы акционерлік компаниялар капиталды көп қажет ететін
көмір өндірісін қаржыландыру үщін де ұйымдасқан болатын. Ең алғаш рет
бағалы қағаз түсінігін 1882жылы Бруннер ұсынған. Ол бағалы қағаздарды жеке
құқық ретінде анықтады (Werpapier ist eine Urkunde ueder ein
Privatreckt). Бұл түсінікте Бруннер әртүрлі бағалы қағаздар бір түсінікке
қамтылатынын анықтады.
Ал В.М. Гордон, бағалы қағаздар түсінігі анықтамаса да, оның
белгілерін сиаттады. Ол бағалы қағазды литтераль деп атап, бұл қағазда
жазылған мәлімет қана іске асады деген 2.36б. Басқа зерттеулерді қарасақ,
1923 жылы В.Ф. Вольфтың басқаруымен зерттелген КСРО- ның Сауда своды атты
проектісінің авторлары қағазға былай түсініктеме береді: Бағалы қағаз –
оны көрсету кезінде белгілі құқығы бар құжат. 3.10б
Сонымен, бағалы қағаздар дегеніміз – толығымен құқығы белгіленген,
мүліктік құқықты немесе эмитенткебайланысты құжат иесінің қарыз қатынасын
куаландыратын акциялы құжат (акция, облигация немесе опцион) . Ол жеке
құжат түрінде немесе (артықшылығы ) шоттағы жазу түрінде болады.
Бағалы қағаздар туралы көпеген ғалымдардың тұжырымдары бар.
Негізінен зертеушілердің көбі бағалы қағаздарды тұлғалар арасындағы
құқықтық қатынастарды бекітетін заңды құжат деп қарастырады. Соның ішінде,
Ф.С. Карагусов: Бағалы қағаз ол – сол қағассыз басқа адамдардың қолына
өте алмайтын, іске аспайтын кез-келген құжат дейді. 3.10б
Ал келесі Курс экономической теорий атты оқу құралында бағалы
қағаздарға мынандай түсініктеме айтылған: Бағалы қағаз – ол иелену құқығын
немесе займ қатынасын куаландыратын және документ шығарған тұлға мен оның
иегері арасындағы қарым-қатынасты анықтайтын ақшалы құжат. Бағалы қағаз
табыстың дебиденд немесе пайыз түрінде төленуін және басқа тұлғаларға
ақшалық немесе басқа да құқықтардың бірігу мүмкіндігін беруін қарастырады.
,305б
Тағы да басқа әдебиеттерді қарастыратын болсақ, бағалы қағаз, -
деп жазады Д.И.Мельников және К.К. Ильясов, - мүліктік қатынастарды
куаландыратын немесе оның иегері мен құжаты шығарушының арасындағы займдық
қатынасты көрсететін ақшалық құжат. 25.302б В.Д. Камаевтің ойынша
бағалы қағаз,- меншік иесінің белгілі бір мүлікке немесе ақшаға меншік
құқығын куаландыратын құжат. Осы пікірді экономикалық жоғарғы оқу
орындарына, акдемияларға және факультеттерге арналған экономик
оқулығының авторлары да қолдайды: бағалы қағаз – болашақта оның иегеріне
пайда әкелетін, сатылатын және сатып алынатын құжат ,-дейді. 24.632б
Міне, осындай көптеген авторлардың ікірлері мен тұжырымдамаларын
қарастыра отырып, қаіргі таңда бағалы қағаздардың маңыздылығының зор
екендігіне куә бола аламыз. Ал біздің мемлекетіміздің бағалы қағаздарының
даму тарихы терең емес, әлі жас. Қазақстанда бағалы қағаздар алғаш рет 1995
жылы тіркеуге алынды.Осыған орай ҚР-ның Азаматтық кодексінің 129 бабында
бағалы қағаздарға былай анықтама берілген: Белгіленген нысан мен міндетті
реквизиттерді сақтай отырып. жүзеге асыралуы тек оны көрсеткенде ғана
мүмкін болатын, мүліктік құқықтарды куаландыратын құжат бағалы қағаз болып
табылады. 14

1.2 Бағалы қағаздардың классификациялық белгілері

Бағалы қағаздар жүздеген жылдар бұрын қалыптасқанымен, қазіргі кезде
кезде бағалы қағаздардың экономикалық қасиеттері туралы пікірталастары
болып жатады. Осы сұрақты талдау нәтижесінде зерттеушілер бағалы қағаздар
қарыздық міндетке өту және бөлек ресурстарға иелік ету (жылжымайтын мүлік,
жер, тауар, ақша және т.б.) құқы деген пікірге келеді.
Бағалы қағаздың төмендегідей негізгі белгілері бар:
1) Бағалы қағаз, ол – құжат.
2) Бұл құжаттар реквизиттердің формасы мен міндеттемесі негізінде
құрылады
3) Меншік құқын куәлнндырады
4) Меншікті іске асыру немесе басқа қолға беру тек осы құжаттың болған
жағдайында ғана іске асады.
Бағалы қағаз құрамына ресурстардың сәйкестігіне және қолдана алатын
құқығына байланысты әртүрлі бағалы қағаз кіреді. Осыдан, акциялар жылжымалы
мүлікке, облигациялар корпарацияларға, депозиттер, мемлекеттік бағалы
қағаздар және сертификат консаменттері қарыздық қатынасқа, вексильдер,
чектер тауар қозғалысына сәйкес келеді.
Міне, осындай бағалы қағаздардың алуан-түрлі құрамын одан әрі
талдау үшін, оның экономикалық мазмұнын ашатын қасиетерін қарастырайық.
Онсыз бағалы қағаздар Бағалы қағаздар стаусына ие бола алмайды.
Біріншіден, бағалы қағаздар меншік титулы формасындағы мүліктік құқықты
куәландыратын ақшалық құжат (корпорация акциялары; векселдер, чектер,
коносаменттер т.б.). Екіншіден, бағалы қағаздар құралдарды инвестициялауды
куәландыратын құжат ретінде қызмет етеді. Бұл әсіресе бағалы қағаздардың
мазмұны мен орнына түсінік беруге өте маңызды. Бұл жерде жоғарғы
инвестиция ретіндегі ең басты рольді бағалы қағаздар атқарады. Үшіншіден,
бағалы қағаздар - шынайы белсенділікті (акция, чек, жекешеленген құжаттар,
коносамент т.б. ) талап ететін құжаттар.
Жоғарыда аталған қасиетерімен қатар мынадай қасиеттері бар:
ликвидтілік, алмасу, нарықтық сипаттама, стандарттылық, сериялық, азаматтық
айналысқа қатысу.
Басқа да нарық секілді, бағалы қағаздар нарығы да күрделі ұйымдасқан
және экономикалық жүйеде жоғарғы дәрежелі бүтіндік пен технологиялық
циклдің аяқталғандығымен сипатталады. Онда бағалы қағаздар басқа тауардан
өзгешеленетін, комплекстік бағаны қолданатын сатып алу –сату құралы ретінде
қызмет етеді.
Әлемдік тәжірибе, сондай-ақ республикадағы нарықтық қатынасы даму
барысы көрсеткендей ,бағалы қағаздар нарықтық экономиканың жұмыс істеуінің
тиімді механизмі, қаржылық ресурстар мен тұрғындардың жинаған , ақшаларын
топтастырудың, ел экономикасында лайықты түрде бөлінуінің, адамның шынайы
меншік иесі ретінде белсенділігін арттырудың құралы болып табылады.
Бағалы қағаздардың осындай көптеген қасиеттерін қарастыра келе,
олардың алуан түрлілігіне байланысты бірнеше классификациялары да
ажыратылады.
1. Бағалы қағаздарды құқықтық иелерінің белгілері бойынша бөлу
дәстүрлі болып табылады. Ал осы құқық төмендгідей иеліктерге жата алады:
А) бағалы қағазды ұсынушының иелігіне;
В) бағалы қағазда аталған тұлғаға;
С) осы құқықты іске асыра алатын, бағалы қағазда аталған тұлғаның
немесе оның аталған міндеттемесі бойынша тағайындалған тұлға иелігіне;
Осыған сәйкес бағалы қағаздарды былай бөлуге болады: атаулы бағалы қағаз;
ұсыушыға арналған бағалы қағаз; ордерлік бағалы қағаз;
Атаулы бағалы қағаз - бағалы қағазды иеленушіің аты-жөні көрсетіліп,
берілген сертификат. Бағала қағазды иемденушіі эмитент есепке алады.
Ұсынушыға арналған бағалы қағаз – иеленушінің құқықтық
идентификациясын талап етпейтін, ұстаушының атына тіркелмеген құжат.
Ордерлік бағалы қағаздармен куәландырылған құқықтар онда аталған
адамға тиесілі болады, ал бұл құқықтарды көзделген тәртіп бойынша берген
жағдайда басқа құқықты адамға тиесілі болады.
2. Шығару мақсатына байланысты бағалы қағаздар, қысқа мерзімді
нарықтың және капитал нарығының бағалы қағаздары болып бөлінеді. Капитал
нарығының бағалы қағаздарының өзі қарыздық бағалы қағаздар және меншіктік
қатынасты көрсететін бағалы қағаздар дап жіктеледі. Қарыздық бағалы
қағаздар займ қатынастары негізінде (облигациялар), ал меншік қатынастарын
көрсететін бағалы қағаздар корпорация капиталында меншік иесінің үлесін
куәландыру негізінде құралған (акциялар).
Кейбір бағалы қағаздар бір жылдан кем қолданыс мерзіміне қарамастан,
ақша нарығында емес, капитал нарығында (мысалы, опциондар) қызмет етуі
мүмкін.
3. Бағалы қағаздар жасалатын келісімге байланысты қорлық
(акциялар, облигациялар) және саудалық болып бөлінеді.
Қорлық бағалы қағаздар эмиссияның көптігімен ерекшеленеді және қор
биржаларында айналыста болады.
Ал, саудадық бағалы қағаздар коммерциялық бағытта жүреді. Олар ең
бастысы, сауда операцияларын да есеп айырысуға және тауардың орнын
ауыстыруы процесінде қызмет етуге арналған.
Эмитенттің мәртебелік құқығын, тәуекелділіктің инвестициялық және
несиелік дәрежесін, инвестрлердің мүддесін қорғау кепілділігін ескере
отырып, қорлық бағалы қағаздарды 3 топқа бөледі: мемлекеттік, муниципалды,
мемлекеттік емес бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаздардың арасында
қазыналық вексельдер, қазыналық міндеттемелер, мемлекеттік және жинақтау
займдарының облигациялары кең таралған. Ал муниципалды қағаздарға
жергілікті басқарушы органдарының қарыздақ міндеттемелері қатысты.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздардың құрамына корпаративті және жеке
қаржылық құралдар кіреді.
4. Бағалы қағаздардың міндеттемелерді өтеу мерзіміне байланысты
классификациясы бар. Олар былай бөлінеді: нақты өтеу мезгілі бойынша жедел
бағалы қағаздар және ұсынылған кезде ғана міндеттері іске асатын бағалы
қағаздар.
Жалпы бағалы қағаздардың алуан-түрлілігімен жан-жақтылығын
қарастыра келе, олардың классификациясын жүйелі түрде келесі кесте арқылы
көрсетуге болады.

1-КЕСТЕ
1 2
Экономикалық жаратылысына Үлестік (акция); қарыздық (облигация), банк
қарай сертификаттары (вексель), туынды
Атаулы бағалы қағаздар (құқық сәйкес
ресстрге енгізулер жасалғаннан кейін
Бағалы қағаздарға құқық беру өтеді).
әдістеріне қарай Ордерлік (бағалы қағаздар келесі бетінде
алдыңғы иесінің табыстау қолы қойылғаннан
кейін құқық келесі иеге өтеді)
Ұсынбалы
Шығару нысанына қарай Құжатты (қағаз)
Құжатталмаған (дематериалданбаған)
Айналыс мерзіміне қарай Ұақ мерзімді (5-25жыл)
Қысқа мерзімді (1жылға дейін)
Мерзімсіз
Айналыс аумағына қарай Аймақтық (облыс, қала, аудан аймағында)
Ұлттық (республика аймағында)
Ұлтаралық (ұлтаралық нарықта)
Элементтеріне қарай Үкіметтік (ГККО, НСО, қысқа мерз.ҰБ)
жергілікті билік органдар
Шетелдік (шетел инвестрлерінің бағалы
қағаздары)
Табыстылықты алу әдісіне Тұрақты табысы бар бағалы қағаздар
қарай Бір рет келетін және тұақты келетін табысы
бар бағалы қағаздар
Эмиссиялау формасына қарай Эмиссионды
Эмиссионды емес

Сондай-ақ қазіргі нарықтық қоғамда кең түрде қолданылатын бағалы
қағаздардың бірнеше түрі белгілі. Олар: акция, облигация, вексель, опцион,
варран, қазыналық вексельдер, дефозиттік сертификат, чектер және т.б. Енді
осылардың әрқайсысына тоқталып өтейік.
Акция – үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз. Ол
иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң
жүзінде меншік құқын береді. Оның екі түрі бар: жай және артықшылығы бар
акциялар. Жай акция – акционерлік капиталға қосқан үлесін куәландырады және
акционерлік қоғамды басқаруға мүмкіндік береді. Артықшылығы бар акция –
оның иесіне қоғам пайдасынан тұрақты белгіленген мөлшерде табыс алуға құқық
береді және үлес қосқандығын куәландырады.. Ал, акциялар құны бойынша:
номиналды, жарияланған, бухгалтерлік, нарықтық болып бөлінеді. Акция үш
жолмен орналастырылады: 1) жабық, яғни қоғам құрылтайшылары немесе немесе
алдын-ала белгіленген тізім бойынша; 2) ашық, яғни жазылуы бойынша
инвесторлар арасында ғана; 3) жеке, яғни білікті инвесторлар арасында ғана.
Облигация – бұл оның иесінің облигация щығарушы компания немесе
фирмаға қаражат салғандығын куәландыратын, сонымен қатар қайтаруға
байланысты міндеттемесін куәландыратын бағалы қағаздар. Облигацияның
типтері мынандай болады: Атаулы, яғни иелері ерекше бір кітапта алынады
және ондай облигация купонсыз болып келеді (дисконтты) – номиналды купоннан
төмен. Мәлімдеуші – иеленуші аты-жөні көрсетілмейді, бірақ ұстаушы
көрсетілген мерзімде облиагация бойынша купондық табыс ала алады.
Вексельдер – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітіленген төлем
міндеттемесі. Вексельдің мәні- несиеге алған белгілі бір соманы төлем
уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының сатушыға
берген қарыз міндеттемесі. Қолдану өрісіне қарай вексель жай және аудармалы
вексель болып бөлінеді. Жай вексель төлеуші, яки вексель беруші жазады.
Онда вексельді жазған жер, берген уақыты, қандай сомаға толтырылды, қай
уақытта, қай жерде өтеу керектігі көрсетіліп, вексель иемденушіге беріледі.
Аудармалы вексель – несие берушінің (трасанттық) қарыз алушыға вексельде
көрсетілген соманы үшінші кісіге (ремитентке) төлеу жөніндегі берген
жазбаша үкімі.
Опцион – шартқа енгізілмеген мерзімдік талапты көрсететін бағалы
қағаз. Ол бойынша екі жақтың біріне белгілі –бір уақыттың ішінде келісілген
ақыға бағалы қағаздардың біраз мөлшерін сатуға немесе сатып алуға құқық
беріледі, ал екінші жақ қажет болғанда, шартта белгіленген ақыға бағалы
қағаздарды сатуға және сатып алуға міндеттенеді.
Қазыналық вексельдер – қаржы министрлігі шығаратын қысқа мерзімді
облигациялар. Олар мемлекеттің ішкі қарызын өтеу мақсатында шығарылады.
Қазыналық вексельдер 91,182, және 365 күн мерзімге шығарылады.
Депозиттік сертификат – ол элементтің мерзімді салымын алғандығын
куәландыратын банктік бағалы қағаз. Оның иесі ұсынушы адам. Депозиттік
сертификат екінші нарыққа белсенді түсетін және қолдан-қолға тез өтетін
бағалы қағаз.
Чек – заңды түрде бекітілген ақшалы құжат. Ол қаржы институтындағы
ағымдағы есеп-шот иесінің чек иесіне көрсетілген соманы төлеуін талап
еткен жарлығы.
Фьючерс – мерзімді келісім. Алдағы уақытта жабдықтау үшін келісілген
уақыттағы бағада бағалы қағаздарды сатуға, сатып алуға байланысты
жасалатын келісім-шарт негізінде жүзеге асады.

ІІ тарау. ҚР мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына (БҚН) сипаттама.
1. Бағалы қағаздар туралы түсінік. Мәні және қызметі

Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарларымен
өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар. Олар біріншіден, меншік
белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни, олар бойынша табыс алу құқы
және табыс төлеу міндеттемесі пайда болды. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл
тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Бағалы қағаздар көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен, мысалы,
өндіріс кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін
көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары
болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады
(керісінше болуы да мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы
бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаздық белгісі, яғни, өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда,несие капиталдары).
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды
құндылықтардың орнына жүретін символ болғандықтан, оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар нарығы капитал
нарығының, яғни ақша мен басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметін
көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы негізі екі бөлікке бөлінетін көптеген
қызметтерді атқарады.
Жалпы нарықтық қызметке мыналар қатысты:
- коммерциялық қызмет (берілген нарықтағы операциялардан табыс алу
қызметі)
- бағалық қызмет (нарықтық бағаның қосылу процессін және оның тұрақты
қозғалысын, т.б. қамтамасыз ететін қызмет)
- ақпараттық қызмет (нарық сауданың қатысушыларынасауда обьектісі
туралы нарықтық информацияны жеткізеді).
- реттеуші қызмет (нарық сауданың ережесін қалыптастырады).
Спецификалық қызметке мыналар жатады:
- қайта бөлу қызметі
- бағалық және қаржылық тәуекелділіктен сақтандыру қызметі
(хеджирование). Хеджирование туынды бағалы қағаздардың пайда
болуымен жүзеге асты. Оған фьючерстер және опционды контракттер
жатады.
Бағалы қағаздар нарығы нарықтың экономикада күтпеген кездейсоқ
болған процесстердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау
кезінде оның капиталға, мұқтаж өндіріс салаларына құйылуы, ал артық болған
уақытта сол саладан қайта алынады. Капиталдың мұндай айналыс механизмін
былай түсіндіруге болады: мысалы, кейбір тауарларға немесе қызмет түрлеріне
сұраныс өссе, онда соған сәйкес баға да өседі. Демек, оларды өндіруден
пайда да өседі , сондықтан басқа салалардың өніміне сұраныс азайып, олардың
экономикалық тиімділігі кеміп, ондағы капитал өніміне сұраныс өсіп тұрған
салаларға құйылады. Бағалы қағаз осы механизмнің қызметін қамтамасыз ететін
құрал. Ол уақытша бос капиталды сатып алу, сату арқылы тиімді өндіріске
бағыттап отырады. Нарықтық экономиканың тәжірибесінде капитал ең алдымен
қоғамға шын мәнінде қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық
өндірістің ең үйлесімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика
қалыптасады ол қоғамдық сұранысқа сай болады. Бұл өркендеген нарық
экономикасының басты жетістігі. Біздің еліміздегі мемлекеттік жоспарлау
комитеті басқарған орталықтанған жоспарлы экономика 70 жыл бойы (1921-
1991) қоғамның залалсыз өсуін қамтамасыз ете алмады. Ал нарықтық
қатынастарды дамыту – қоғамдық экономиканың шарықтап өркендеуіне жеткізетін
ақиқат шындық.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары – негізгі қорды құру және ескі қорларды
жаңарту, айналыс құралдарын толықтыру болады. Бұл мұқтаждықтар нарығының
коньюктурасының өзгеруі белгілі –бір уақыт арасында болып тұрады.
Сондықтан, кәсіпорын қажетті қаражатты белгілі уақытта, яғни нарық
коньюктурасының өзгеруіне қолайлы кезінде алғаны жөн. Себебі анктік несие
әрі қымбат, әрі шектелген, ал бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасу
кезінде.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен капитал
алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты қағаздарды шығаруға және
оларды тіркеуге екі жеті, эмиссиялық проспектісін шығарып және нарыққа
қатысушылардың оларды талқылауына 2-4 жеті, оларды сатып алу, сатуға және
есеп айырысуға 2-3 жеті уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде
элемент (шығарушы) өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқына ие.
Бағалы қағаз нарығы – экономикалық өрлеуді көп жағдайда қаржыландыратын ең
оңай және ең қолайлы қаржы көзі.

2. ҚР мемлекеттік БҚН-ның пайда болуы

БҚН-ның кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да жаңа экономикалық
саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда БҚН-ның алғашқы
нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-шы жылдың басынан бастап
пайда бола бастады. БҚн-ның қалыптаса бастауы үкіметтің қаржы
Министрлігінің бірінші рет бағалы қағазды тіркеуге алуына байланысты болды.
Бұған еліміздің тәуелсіздігін алып, аяғынан тұрып, мемлекеттің толық
жүйесінің қалыптасуы, қажет құқықтық, институционалды, техникалық
инфрақұрылымның негізінің қалануы себепкер еді. Бағалы қағаздардың дамуы
неғұрлым белсенді болған сайын, соғұрлым бағалы қағаз заңдылықтары мен
нормативті базаларының іргесін қалауы дами түсті. Осыған орай, схема
түрінде қор нарығының құқықты негізінде құрылуының хронологиясын былай
көрсетуге болады:

1990-1991
ж.ж
АҚ
құрушылардың
нарықтық
инициат-
ивасы
бойынша
бірінші
акциялар
шығарыла
бастады
Бағалы
қағаздар
айналысы
уақытша
ережелер
арқылы іске
асты

ҚР бағалы
қағаздар
жөніндегі
ұлттық
комисия
құрылды,
қазыналық
вексельдерді
ң алғашқы
аукционы
өтті
Алғаш биржа
саудалары
өтті

Дегенмен, Қазақстанда НБҚ-ң нормативті-құқықты базасының қалыптасуы біраз
қиыншылықпен іске асуда. Бұл бұрынғы жүйеде шаруашылықтың нарықтық түрінің
болмауымен түсіндіріледі.
Осыған байланысты, біздің елдегі БҚН-ның қалыптасуын талдап,
қазақстандық мамандықтар былай дейді: БҚН-ның обьективті және субьективті
алғышарттарының қалыптасуы республикада 90ж. басында пайда бола бастады.
Олар көбінесе қажетті құқықтық базасы болмағандықтан, келіспеушілікке тап
болды... Бағалы қағаздарды шығаруда, салық салуда, т.б. процесстердегі
құқықтық қатынастарды реттеу мақсатымен 1995жылдан бастап жаңа заңдылықты
құру және бұрынғы актілерді өңдеу жұмыстары заманға сай іске асты. 8.с76
Осыдан бастап,
даму сатысында бағалы қағаздар жоғары қарай жылдамдықпен көтеріле бастады.
Бірақ, дүниежүзілік қаржылық шиеленіс пен Ресейде болған оқиғалардың
әсерінен, 1998-1999ж.ж. қазақстандық қор нарығының өсу қарқыны байқалмады.
Тек 2000-2001ж.ж. жағдай тұрақталып, бағалы қағаздардың табысы өсе бастады.
Бағалы қағаздар дамуының жақсаруына негізгі фактор болған, 1999ж. дейін
дамуы жоқтың қасында тұрған корпоративті облигациялар нарығының белсенді
қолданыла бастауы болды.
Соңғы болған жаңалықтардың ішінде қор нарығын мемлекеттік
басқарудағы өзгерістердің енгізілуі БҚН-ның дамуына көп әсер етті. 2001ж.
бастап, Қазақстанда барлық қадағалаушы және реттеуші қызметтерді арнайы
бір мүше құрамына енгізетін қаржылақ институттырдың қызметін реттейтін
жаңа мемлекеттік жүйе қалыптасты. Қазіргі таңда атқарылатын жұмыс екі
бағытта іске асуда: біріншіден, қажет заң шығарушы базалар құрылуда,
екіншіден, ұлттық банктегі барлық реттеуші және қадағалаушы қызметтер
концентрациясын ойластыратын институционалды қайта құрулар болды.
Елде дамыған БҚН қалыптасуы үшін оның құрамдас бөліктері болуы
қажет, олар:
- сұраныс пен ұсыныс;
- делдалдар мен басқа қатысушылар;
- нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер,қор биржасы;
инвестициялық институттар және т.с.с;
- нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер;
Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақыттан негізінен құрылып
болды. Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені тереңдету жолында
қабылданған Қазақстанның мемлекеттік жекешелендіру ұлттық бағдарламасы БҚН-
ң негізгі субьектілері – акционерлік қоғамдардың құралуын тездетуде шешуші
роль атқарады.
Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды
БҚН-ның болуы мүмкін емес.БҚН-ның даму деңгейі көп жағдайда халықтың әл-
ауқатымен байланысты. Себебі, бағалы қағазға сұраныс халықтың тұрмысын
айқындайды. Сондықтан халық табысының өсуі – Қазақстанда БҚН-ң дамуының
басты шарты.
Қазақстандағы БҚН-ның құрылымы және бағалы қағаздардың өтімдісі
қандай? Республикада қалыптасқан жағдай сипаттағандай бағалы қағаздардың ең
көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының
ерекшелігі оған қатысушыларға байланысты:
Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздар элементі – қаржы министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк –оның (қаржы министрлігінің) қаржы агенті
(уәкілі), сонымен бірге мемлекеттік бағалы қағаздың дилері.
Дегенмен, БҚН-на бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаз шығару мен
оларды айналымға түсіру шарттарын анықтаушылар. Мемлекеттік бағалы
қағаздар:
- мемлекеттік қазыналық вексельдер;
- мемлекеттік қазыналық облигациялар;
- Қазақстанда Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары;
- Жекешелендіру купондары.
Мемлекеттік вексельдер мен мемлекеттік қазыналық облигациялар ішкі
мемлекетік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті қаржыландыру мақсатында
Қаржы министрлігі шығарады. Жекешелендіру купондары аукцион арқылы сатылған
мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіруге пайдаланады, ал оның көптеген
мөлшері жеке адамдар қолында осы күнге дейін сақталуда. Кәсіпорындар
банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде жекешелендіру
купондарының орнына берген акциялар оны иемденушілерге әлі дивиденд (пайда)
түсіре қойған жоқ.
БҚН-ның дамуының басты мақсаты – ҚР экономикасының тиімді дамуына,
нарықтық экономиканың барлық субьектілерінің, әсіресе халықтың белсенді
жұмыс істеуінің негізінде қаржылық тұрақтандырудың және экономикалық өсудің
тездетілуіне көмектеседі 22,3б. Қазіргі кезде Республикада БҚН қалыптасу
шағында. Оның даму жолында алғашқы іс-шаралар жүргізілуде. Бюджеттің
кемшілігін толтыру мақсатында мемлекеттің бұрынғыдай ақша белгілерін
шығармай, оның орнына мемлекетік бағалы қағаздар, мысалы мемлекетік қысқа
мерзімді вексельді шығаруда. Алайда, БҚН-ның дамуы жолында шешуін талап
ететін экономикалық және әлеуметтік-психологиялық мәселелер көп.
Экономикалық мәселелерге:
а) нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;
ә) БҚН-н дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің жоқтығы;
б) заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
в) салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;
г) БҚН-ның материалдық-техникалық негізінің аздығы;
д) нарық инфрақұрылымы өсу деңгейінің төмендігі жатады.
Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге БҚН-да маман кадрлардың
аздығы мен халықтың инвестициялық белсенділігінің төмен деңгейі жатады. Бұл
мәселелер халықтың басым көпшілігінің БҚН-ның мәнін түсінбеушілігі мен
инвестиция беруге психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.
БҚН-на мамандарды БҚҰК-ның осы іспен шұғылдануға рұхсат берген оқу
орталықтары дайындайды. Оқу орталықтарының жұмысын Ұлттық комиссия
төрағасының жарлығына сәйкес құрылған Аттестациялық комиссия үйлестіріп
отырады. Аттестациялық комиссияның құрамына Ұлттық комиссияның бір мүшесі
оның басқармасы болып, ал мүшелері және хатшысы болып, БҚН-н реттейтін бас
басқарманың мамандары кіреді. Қазіргі уақытта оқуды табысты бітіріп,
мамандық туралы бірінші санатты куәлік алған 1500-дей адам брокерлік,
дилерлікпен айналуға құқық алды.
Брокер – басқа адамның атынан товарларды, ақша номиналдарын немесе
акцияны т.б. сатып алатын адам. Брокердің нақты қандай қызметпен
айналысатынын немесе кімге қызмет ететініне қарамастан ол заң жүзінде
барлық кезде делдал ретінде әрекет етеді.
Дилер – көбінесе өз атынан, не өз есебінен тауарларды қайта сатумен
айналысатын жеке адам немесе фирма. Дүниежүзілік нарық тарихында БҚН-ның
үш үлгісі бар, олар:
І. Банктік үлгі – онда БҚН механизмі арқылы банктер қаржы қорларын
бөледі. Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет
кемшілігін жоюды банктер өз міндетіне алады.
ІІ. Нарықтық немесе банктік емес үлгі – онда БҚН механизмі арқылы
қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады (АҚШ-та Ұлыбританияда
т.б.). Бұл үлгі бойынша БҚН демократиялық жолмен өркендейді. Қаржының
негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол банктен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.