Ұлттық педагогика тарихындағы А. Құнанбаевтың тәлім-тәрбие мұралары

Жоспар

ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І.тарау А.ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
АҒАРТУШЫЛЫҚ ОЙ.ПІКІРІ
1.1. А.Құнанбаевтың өмірі мен қызметі
1.2. А.Құнанбаевтың педагогикалық идеяларының
дамуы
ІІ.тарау ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКА ТАРИХЫНДАҒЫ
А.ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ТӘЛІМ.ТӘРБИЕ
МҰРАЛАРЫ
2.1. Абайдың «қара сөздері» мен қазақ рухани мәдениеті
арасындағы сабақтастық мәселесі .А.Құнанбаевтың шығармалары туралы оқушылардың білімдерін анықтау, қалыпқа келтіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ
І-тарау А.ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
АҒАРТУШЫЛЫҚ ОЙ-ПІКІРІ

1. А.Құнанбаевтың өмірі мен қызметі ... ... ... ... ... ..6-10
2. А.Құнанбаевтың педагогикалық идеяларының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11-18
ІІ-тарау ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКА ТАРИХЫНДАҒЫ

А.ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ТӘЛІМ-ТӘРБИЕ

МҰРАЛАРЫ
1. Абайдың қара сөздері мен қазақ рухани мәдениеті
арасындағы сабақтастық мәселесі .А.Құнанбаевтың шығармалары туралы
оқушылардың білімдерін анықтау, қалыпқа
келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..19-37
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38-
39
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... 40

К I Р I С П Е

Еліміздің егемендік алып, коғамдық өмірдің барлық салаларында, соның
ішінде, білім беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мектепті
қазіргі кезеңдегі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол ашты.
Қазакстан Республиқасы Президентінің халқымызға арналған Жолдауында
басшылықпен бүкіл қауымның алдына қойған өрелі талаптары да осы жөнінде:
Біздің жас мемлекетіміз өсіп-жетіліп, кемелденеді, біздің бабаларымыз бен
немерелеріміз оиымен бірге ер жетеді. Олар өз ата-бабасынан алған мұрасын
игеріп, өз ұрпағының жауапты да, жігерлі білім өресі биік, денсаулығы мықты
өкілдері болады. Олар бейбіт, абат, жылдам өркендеу үстіндегі, күллі әлемге
әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады, -делінген.
ХХІ-ғасыр елімізге айтарлықтай өзгеріс әкеліп, қоғамымыз дамудың сан-
қилы сатысынан өтіп, өркениетті елдерінің қатарына қосылады деп күтілуде.
Жеке тұлғаның қалыптасып, ой-өрісінің дамуында белсенділігінің артып,
қоршаған ортаны танып, білуінде және алған білімдерін іс-тәжірибеде қолдана
білуінде негізгі орын алып, оқушыларды шығармашылыққа жетелейтін іс-
әрекеттердің бірі-оқушылардың сабақ барысында және сабақтан тыс кездерде
орындайтын өзіндік жұмыстары.
Егеменді ел болып, өркенниетті даму жолын таңдаған қазақ мемлекетінің
мақсатының алдында тұратын негізгі мақсаттарының бірі - жас ұрпақты,
білімді, тәрбиелі және қазак халкының адал азаматтары етіп тәрбиелеу
болып табылады. Соның бірі қазақ халқының дарынды перзенті А.Құнанбаев.
Бүгінгі ұрпак тәрбиесіне қатысты ең күрделі мәселе ұлттық және жалпы
адамзаттың мәдени мұраларды жас өспірімнің бойына ізгі қасиеттерді сіңіріп,
ұлттық сана сезімін қалыптастыру,рухани байлығын өсіру болып отыр.
Сондықтан, бүгінгі таңда жас ұрпакты халықтың тәрбие негізінде тәрбиелеу
үшін ұлы ақын-ағартушы Абай Құнанбаевтың педагогиқалық көзқарастары мен
идеяларын қазақ мектебінің сыныптарына енгізу мүмкіндіктерін зерттеу өзекті
мәселенің бірі болып табылады.
Осыған орай, Қазақстан тарихындағы көрнекті қазактың ұлы ақыны,
композитор, философ, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы, оның алғашқы
классигі Абай Құнанбаевтың педагогиқалық идеялары мен ағартушылық
қызметінің дамуын және оның ізбасар шәкірттерінің тәлім-тәрбиелік мұраларын
жаңаша зерттеудің қажеттігі туындады. Біздің мақсатымыз XIX ғасырдың II
жартысы мен XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі педагогиқалық идеяларға бүгінгі
күн тұрғысынан ғылыми-теориялық сипаттама беру, олардың өзара үндестігін
айқындау болып отыр.
Көшпелі де қараңғы елдің ортасында өмірі өткен аса дарынды ақын Абай
тағдырының қандай ауыр, қандай аянышты болғанын бар бейнесімен көз алдыңа
әкеле қою да оңай емес. Абайдың абайлық бітім кескінін, тарихтық тұлғасын
танытқан ерекшеліктері бар.
Осындай қасиеттері Абайдың жас жігіт шағынан өлер кезіне шейін әр алуан
болып айқындалып шығып отырады. Жекелеп санасақ, жас кезіндегі өмірлік,
азаматтық ең бірінші ерекшелігі: Әкенің ұлы болмай, халықтың ұлы боламын
деген тартысында, Әкесінің баласы - адамның дұшпаны, адам баласы -
бауырың деген ой Абайдың сөзі ғана емес, адамгершілік, гуманистік жолы да
болатын. Арлан бөрінің соқпағына бөлтірік бөрі ақылы көптігінен түспейді,
бөрілік табиғатынан деп білген Абай, жасында әкеден кол үзгенде ел үшін, ел
көшіне, тарих көшіне соны қоныс тың өріс табу үшін қол үзген, сол үшін
кеткен. Ол кетуі үстем тап әкімдерімен кетісуі еді. Осыны ісінде де, өлең
еңбегінде де арман етті.
Екінші ерекшелігі: өзі үшін, елі үшін ізденді, ізденді де тапты және
бар тапқаны мен тудырғаны ұстаздыққа салды. Ақын болып өсер ақынды
тәрбиеледі. Қазақтың жаңа әдебиетінің классик әдебиетінің іргесін өзі қалап
туғызып, сол әдебиетке басшы, халыққа қамкор, қайраткер болады.
Үшінші ерекшілігі: жуан бел надан содыр ру басылардан бөліне кеткен
бетінде бірден халықты, халықтың мұңын тапты. Сол халықтың жоғын берер
жаңалықты іздеді. Жеке қазақ тарихы мен топырағынан іздеген жоқ, үлгілі
көрші елдер - өнерлі орыс халқынан іздеді. Ұлы орыс халқының ғасырлық
қазынасына өз халқының қолын, жолын жеткізуді мұрат етті. Орыс халкының
өткен тарихынан, өзі тұтас тірісінен өзіне де, жұртына да дос, көмек тапты.

Төртінші ерекшелігі. Қос қанаттан биікті меңзеген ақындығын бұрынғы
қазақ ақындарының ешқайсысы шығармаған әлеуметтік ұлы тартыс кұралына
айналдырды. Санай берсек, Абай басынан, өмір, еңбек соқпағынан тағы талай
ерекшеліктер аталар еді. Бірақ өмірбаянын тұрғы-тұрғы биігінен қарап, жинап
түйемін дегенде, дәл осы аталған төрт күнгей анық Абайдың төрт тірек
діңгегі сияқты.
Барынша тұтас ой ықыласымен ілгері, жарқын заманға ұмтылғандықтан, Абай
өз халкының ой-санасы өсу тарихында анық прогресс жолын бастаушы болды. Өз
заманының тарихтың кертартпалық бөгетінің бәрінен аттап өтіп, ел-жұртын
дүниелік мәдениетке жеткізем деушінің ең алдыңғы бірі болды. Сол талап
тартысы арқылы, еңбек-егісі арқылы, заман межеулігін, жеңіп, қазақтың еңбек
елі мен орыс халқының ой құралдарын бір араға қосып, алдағы күндер үшін
біріккен күрес қайраткері болды. Жасы жетпей қартаю сарыны дүние жүзі
әдебиетте жиі кездеседі. Мысалы И.С.Тургеневтің Дворян ұясы аталатын
шығармасындагы басты кейіпкерлердің бірі - Лаврецкий жасы отызға жеткен
шағында қартаю сарынын айта бастайды. Отызға жетпей өмірмен коштасқан
Лермонтов шығармаларында да мұндай сарын аз емес. Абай Қартайдық деген
сөзді тән қартаюынан емес, жаны жүдегендіктен айтқан болу керек. Мыңмен
жалғыз алысқан ол насихат сөздерін тыңдаушыларына ұқтыра алмағандықтан,
қайран сөзім қор болды деген сарынға түскенде, бұл ойын тереңдетіп:
Менсінбеуші едім наданды,
Ақылсыз деп қор тұтып,
Түзетпек едім заманды,
Өзімді тым-ак зор тұтып,
Таппадым көмек өзіме,
Көп наданмен алысып,
Көнбеді ешкім сөзіме,
Әдетіне қарысып - деген қорытындыға келеді. Өйткені әдет-әр
халықтың сана-сезіміне жүздеген, кейде мыңдаған жылдар бойына сіңіп
қалыптасып қалған мінез құлықтар. Оны өзгертуге көп уақыт, үлкен күш керек.
Ондай күш Абай тұсындағы қазақ қоғамының бойында болмады. Сол әдетті жеңе
алмаған Абай Жүрегім менің қырық жамау, Қиянатшыл дүниеден, Қайтіп аман
қалсын сау, Қайтқаннан соң әрнеден деген уайымға салынады. Содан кейін:
Көңілім қайтты, достан да, дұшпаннан да, Дос, жарың, ағайының - бәрі екі
ұшты, Қажымас дос халықта жоқ деп тарығады.

А.ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ

АҒАРТУШЫЛЫҚ ОЙ-ПІКІРІ

1. А.Құнанбаевтың өмірі мен қызметі

Жүрегімнің түбіне терең бойла
Мен бір жұмбақ адаммын оны да ойла. Соқтықпалы,
соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым кінә қойма.

Өсер ұрпақ, келер дәурен, туар тарих қауымына ақын арнап кеткен мұңды
сырлы бір сәлем, наз сәлем осы еді. Шөл ғасырлардың қу медиен құла түзінен
болар заманға,жақын заманға қарай жалғыз аяқ жол тартқан ақын ол еді.
Сахараны басқан қара түн қақ жарып, жалғыз қолда жалынды жарық шырақ ұстап
халқына өріс ашып, бет нұсқап таңың сонау белден атады, күнің осынау
жақтан шығады деп кеткен ақын да сол еді. Рас қытымыр заманы мен надан
қауымға ол ақын жұмбақ еді. Жұмбак па біз үшін сол ардақты ақын бұл күнде.
Жоқ, жұмбақ емес.
Бүгін ақын өмірде жоқ. Бірақ біз үшін Абай өткен жан ба?
Өлді деуге бола ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған?-
демеп пе еді. Өткен жан емес. Ақын жолы халық жолымен, тарих жолымен қабыса
табысқан шақта оның өзіне өлім жоқ, өзіне заман, дәурен шегі жоқ. Біздің
дәуірімізге әрі бұрыңғы, әрі бүгінгі Абай болып, келешек шексіз заман үшін
де тарих аспанындағы бір тұрақты нұры боп шырқай бермек. Ол болашақ
күндерде де Абай әрі бұрынғы, әрі ар жағындағы келешектің өлмес, өшпес
тұрғыласы болмақ, күншуағы айықпас күнгей беті боп тұрмақ.
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай (Ибраһим), 1845 жылы осы күнгі Семей
облысындағы Шыңғыс тауын жайлаған Тобықты ішінде туады.
Ақынның әкесі Құнанбай - ол күнгі сахараның жуан әкімінің бірі.
Түгел тобықтының ұлығы болған.
Абайдың ең алғашқы балалық шағы күндестің күлі күндес дейтұғын көп
шешенің, арасында өтеді. Бірақ өзін тапқан шешесі Ұлжан мен үлкен шешесі
Зере жаратылыстан мінезді, әділ, мейірбан адамдар болып, жас Абайды
бауырмал, адамгершілік жолымен тәрбиелеуге тырысады. Әкесі қойған Ибраһим
деген атты да сол аналар еркелетіп өзгертіп: ойлы бол, абайлағыш, аңдағыш
бол деп Абай қойған.
Бала Абай сабақты әуелі үй молдасынан оқиды. Кейін Құнанбай сегіз
жасар баласын Семейге апарып, Ахмет Риза деген имамның тәрбиесіне береді.
Сол шаһарда, сол медреседе бес жыл тұрып, он үш жасына шейін оқуды үзбей
оқығанда зейінді шәкірі Абай көп сауат алады. Ақындықтың ерте білінген
қозғауы да осы кезде басталады. Кітаптан оқыған келісті жырды, жыршыны сүйе
бастайды. Бұдан бұрын кәрі құлақты әже тәрбиесін алып жүргенде туған
сахарасынын аңыз дастанын, аңыз әңгімесін, көркем қазынасын көп тыңдап, көп
ұғып, құмартып өскен жас енді араб, иран, шағатай, түркі ақындарын іздерлеп
оқып, жадына алады. Тағатшыл имам, намазқой халфе, дүмше молдалар
арасындағы қуыс кеуде, кұрғак сопылыққа салынбай ынталы зерек шәкірт
шығыстың ақындық бұлағына, классик тұнық поэзиясына ден қояды.
Өмірі қатал, суық бетті әке мен қайратты, әділ баланың екі арасында
енді қайтып ұғыспастай қайшылық, қарсылық өседі. Осының арты барған
сайын дами беріп,ақырында, әке мен баланың арасында араздық пен алыстау
туады.
Абай жиырма сегіз жасқа жеткенде әке жолынан мүлде бөлініп,
жаңғырар заманның жаңа жол іздер азаматы болуға бет қояды.

Абай-ұстаз, сыншыл ақын, күй шығарғыш өнерпаз. Бар қазақтың

өнерлі қауымы - мұның досы. Айналасына талантты жас үйіріледі. Үгітіне,
өлеңіне халқы ынталай құмартады. Сонымен барған сайын Абайдың абырой-атағы
артады. Өлең үлгісі болса ол да қазақтың барлық жас ұрпағына жайыла тарап,
өнер серік айт пен тойда, талап пен ойда өмір серік боп, тәрбие тәлімін
үнемі беріп, ұдай түсті.
Абайдың жаңашыл ағартушылық, әлеуметтік үгіттері ұрғанда соларды ұрып
жататын. Олардың көбі кейде болыс, кейде би, шетінен шылқа бай болып өз
туыстарының, бірі қаладағы ұлыққа сүйеп алысады. Абайдың сыны жалғыз елдегі
надандық емес, патшалықтың қазақ ішіндегі кұрылысына қатты сокқы боп тиіп
жатушы еді. Елдегі Абайдың дұшпаны Оразбайларға үн қосып, Семейдің
жандаралы да ақынды сахарадан айдамақ боп көріп еді. Бірақ қалың ел
ортасындағы үлкен абырой даңкынан сескеніп, өзіне тиісе алмады да, тек,
маңындағы айдалып келген достарын алыстатты. Ел жуандары, Абайға еріп,
шәкірт,серік болған жас достарын қудалады. Абайдын өз басын да арыз-
шағымнан, дау-шардан айықтырмай көп әлекпен бунап жүрді. Сондай пәле-жала
талқысына көп түскен шағында Абай кейін
налып жырлаушы еді:
Ортаға көп салдым,
Өзімде барымды.
Япырм-ау - неңді алдым,
Сау қоймай арымды,-
деп зар шығарушы еді, бірақ шыншыл, әділ, тура жанды Абай ұлғайған сайын
халықтың мұңдас досы болып күшейе беріп еді. Абайдың ем болар өсиетін
көксеушілер, әділ, адал билігіне ынтығушьшар талай алыс қияннан табатын
болады. Шындық іздеген халықтың Абай қамкор дана досты тапқан жолы осы еді.
Абай тірлігінің мағына-мәнісінің өзін бұрынғы қазақ ақындарынан
мүлде басқа, жаңаша бағалап ұғындырады. Осы жолда өнерлі елдің бәрінен оқы,
үйрен, үлгі ал. Адам баласының бәрінің тарихындағы жақсылығынан, өнерінен
үйрен. Бұл жолда дін дін де, ата салт та, ескі кұрылыс қалып та кедергі,
бөгет болмасын. Болар болса аттап өт, елең қылма. Кім білім беріп,
елдігіңді жаңа белге шығарар болса сол досың, сол жақының деп, халық,
қауымға бет сілтейді. Осы жолда ел тарихының кесірі болатын:
Сабырсыз, арсыз,еріншек,
Көрсе қызар жалмауыз.
Сорлы қазак сол үшін,
Алты бақан алты ауыз.
Болып жүрген пәлешіл, ескішіл, керенау, надан ру басыларды
еңбек елінің, ел тарихының барып тұрған залалды арам тамақ паразиті
деп жариялайды.
Қылып жүрген өнері
Харкеті әрекет.
Өзі оңбаған антұрған,
Кімге ойлайды берекет,-
деп таңбалайды.
Осындай жұрт әлеумет тірлігіне арнап айтқан ұлы акынның
үлкен үн, қатты сынын үнемі көреміз. Сондай ұстаздық сөзінде
жаманшылықтың пішін-кескінін аса жиіркенішті етіп, жалтармастан
басқа сабап, жарып айтқан ақын қазақ әдебиетінде Абайдан бұрын, дәл
бұндай толық боп шыққан емес.
Қазақтың елдігімен, тарихымен, бұрынғы қазынасымен жалғаса отырып,
соны өсіріп, өрістетіп Абай айтқан жаңалық бұл саналғандар ғана емес, тағы
да әлде неше. Бірақ бар тарауындағы бар ерекшелік соның бәрін, жаңа дәуірге
бастаймын деген ағартушы ақын өзінен бұрынғы ақынның бәрінен басқаша
айтуында. Сондайлық басқаша, тың жаңалықты Абай шығыс әдебиетінің қорына
қол артқан кезде мол тауып отырады.
Абайдың айнымай, қажымай ұстап қалған бір құралы, бір дос бар-ды. Ол
- сол ақындық еді. Өзгесінің бәрінен ажыраса да жалпы айрылмас сол серігі
арқылы келер ұрпақ туар тарих жарқын күйімен тіл қатысқандай болатын.
Сондықтан да өзінің жан сырын айтып, келешекке жолдаған жырында өз ақындығы
туралы:
Көк қанат бейіс құсындай
Қу ағашқа қонақтай.
Ол бұтақтан қозғалмас,
Өкіріп дауыл,соқса жел.
Өзгеге бола жырламас,
Ыстық күнді жоқтар ол.
Жанымның жарық жұлдызы
Жамандық күнде жарымсың,
Сөз болсын ескі әр сөзі
Кейінгіге қалынсын,- деген.
Бұл анық келешектің ыстық, мейірлі күнін жоқтаған, кейінгіге сырын
ашқан ұлы ақынның арыздасу сөзі, соңғы өсиеті еді.
Мінеки, осындай сипат сымбаты бар, бір жағынан ұлы орыс халқының мол
мұрасын ой қорегі етіп өскен ұлы Абай қазір бізге-өткен заманның аса бір
ғажайып жаратылысы сияқты көрінеді. Ол өз халқымыз тарихындағы ең бір биік
шың басына шығып көлеңкісін, жемісін көпке жайып тұрған алып емен, тау
емені сияқты. Барынша тұтас ой ықыласымен, ілгері жарқын заманға
ұмтылғандықтан, Абай өз халхының ой санасын өсу тарихында анық прогресс
жолын бастаушы болды. Өз заманының, тарихтың кертартпалық бөгетінің бәрінен
аттап өтіп, елі, жұртын дүниелік мәдениетке жеткізем деушінің ең
алдыңғы бірі болды. Сол талап тартысы арқылы заман мешеулігін жеңіп,
қазақтың еңбекті елі мен орыс халқының ой құралдарын бір араға қосып,
азаттық жолындағы біріккен күрес қайраткері болды. Сондықтан да Абайдың
ардақты жырлары Ұлы Отан соғысында елін, жұртын қорғап жүрген қазақ
жауынгерлерінің командирлерінің сенімді серігіндей болып, бар майданда ере
жүрді. Олардың барлық ұлы одақ ұлттарының ұлдарымен жүрекке жүрек, білекке
білек қосқан қаһармандық қимылында Абай аға дос боп құптап отырды.
Сондай боп өз халқыныц адал ұл-қыздарымен қатар қанды жорықтың ауыр
жолдарын бірге кешіп өткен Абай біздің шын бақыт дәурен болған қазіргі
дәуірімізде бұрынғыдан да қадырман, ардақты боп отыр.
Абай тікелей мұғалімдікпен айналысып, сабақ беріп, арнайы түрде
педагогика ғылымдарына бағыштап еңбек жазбағанымен, оның шығармаларының
өне бойы адам жанының небір түпкірлеріне үңілетін адам тәрбиесіне қатысты
тұнып тұрған озық идеяларға толы. Соның бастысы - дара тұлғаның өзін-өзі
қалыптастыруына апаратын жолды дәл тауып, жан кұмары - білмекке
құмарлық деп жұмбақтың шешуіне айналдырғаны. Қазіргі педагогика
тілімен айтқанда, Абай оқушы үнемі еңбектеніп, іздену үстінде болу керек.
Бұл пікірлер дара тұлғаның даму теориясының басты қағидаларымен үндесіп
жатыр.
Қорыта келгенде айтарым, Абай - қазақ халкының тарихи көшін ілгері
бастауда, ой-пікірлерінің шеңберін кеңейтуде, ұлттық мәдениетін
көтеруде ерен еңбек сіңірген ұлттық болмысымызға дара біткен жарық жұлдыз.
Абай тағылымы оның даралығында, Абай даналығы оның данышпандық ойлары мен
парасатты сөздерінде.
Абай парасаттылығы оның ағартушылық ой-түйіндерінде, сол ұстаздық
ойларының асқар белесі ел тәрбиесінде деп білемін.

1.2. А.Құнанбаевтың педагогикалық идеяларыңың дамуы

Қазақстандағы педагогиқалық ойлардың даму тарихы қазактың жазу
мәдениеті негіздерімен байланысты.
Ежелдегі дәстүрдегі қазақтың ағартушылық негіздерін сөз еткенде 6-9
ғасырдағы көне түркі ескерткіштерін - Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк
жазбалары, Оғызнаме дастаны, Қорқыт ата кітабы, Әбу Насыр Әл
Фарабидің педагогиқалық еңбектерін атап, ол негіздердің мәнін ашып
көрсетті.
Қазақ жерінде Х-ХІІ ғасыр арасында өркениеттік серпіліс болып, ірі
қалалардьщ саны көбейіп, сол қалалардағы ағартушылық іс- әрекеттер мен
ой-мақсаттардың алтын қазынасы ретінде Жүсіп Баласағұнидің Құдатғу
білігі, Қожа Ахмет Иассауидің - Диуани Хикмет, Ахмет Иүгінекидің
Хибатул-халайық және бүкіл түркі халықтарының тілін зерттеп, сөздігін
жасаған Махмұт Қашгаридің Диуани Лұғат ат-түрік сияқты ұстаздық
еңбектердің жарық көргенін айтуға болады.
ХIII-ХІY ғасырда –“Кодекс Куманис” (Қыпшақ тілінің сөздігі) және
Мұхамед Хайдар Дулатидің “Тарихи Рашиди”, Қыдырғали Жалайырдың “Жамиғат-
тауарих”, Захириддин Бабардың “Бабырнаме” шығармалары мен жыраулардың және
жыраулар поэзиясының тарихтану және ағартушылық мәні зор болды.
Бертін келе XIX-XX ғ.ғ. ағартушы –демократ ақындарымыз, ғалымдарымыз
өздерінің педагогикалық көзқарастарын өз шығармалары, еңбектері арқылы
білдіріп отырды.
Ыбырай Алтынсарин ең алғаш мектеп ашып, қазақ балаларына арнап оқулық
жазса, Абай Құнанбай ұлы да қазақ халқына деген ыстық ықыласын, қоғамға
жанашырлығын, педагогикалық көзқарастарын өлеңдері арқылы да, қарасөздері
арқылы да беріп отырған.
Абайдың акындық жолға бет бұрғандығы алғашкы сөзі мәдениет пен білімнің
маңызын насихаттауға арналды. 1885 жылы жазған Жасымда ғылым бар деп
ескермедім өлеңі осы тақырыптағы -тұңғыш туындысы болумен қатар, акынның
сөз өнері жолындағы жаңа ізденісін де танытады. Абай мұнда ең алдымен, жаңа
үлгідегі ақынға керек ғылым жайын сөз етеді. Ғылымды-білімді кезінде
зерттей алмағанына өкініш білдіреді. Өзінің қателігін балаларын оқытумен
тузеуге бет алғанын айтады.
Мұнда ұлы-ақын Қызмет қылсын, шен алсын деген халық мүддесіне жат
тәрбиені мінеп, сынайды.
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім,

Ер жеткен соң түспеді уысыма,

Қолымды мезгілінен кеш сермедім.
Баламды медресеге біл деп бердім,

Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім

Адамның бір қызығы бала деген,
Баламды окытуды жек көрмедім.
Ақынның мұндағы идеясы баланы оқытудан ешқашан қашпау керек және оны
атақ үшін емес көзі ашық, көкірегі ояу білімді азамат болып өсу үшін оқыту
керек.
Сонымен қатар, бұл- өткенге құр өкіну емес, келешекте жастардың,
өзі тәрізді опық жеп, бармағын тістеп қалмай, білім мен өнер қуатын шағын
бос өткізбей еңбек етуіне жөн-сілтейді, жол көрсетеді. Шығарма Абай
ақындығының халықтық, ағартушылық мақсатқа қарай бет алғандығының белгісі
тәрізді. Кейінгі туындыларында ақын бұл идеяны тереңдете түседі.
1886 жылы Абай Ғылым таппай мақтанба, Интернатта оқып жүр деген
өлеңдер жазды. Мұның алғашқысы ұстаз ақынның кейінгі ұрпакқа айтар өсиеті
түрінде жазылған. Бүкіл өлең бойына Абай ғылым деген сөзді қайталап
айта отырып, адам бойындағы қазынаның үлкені және әрбір жігерлі жастың
талпынатын арманы -ғылым болуы керектігін түсіндіреді.
Ғылым таппай мақтанба!
Орын таппай баптанба!
Құмарланып шаттанба,
Ойнап босқа күлуге, - дей отырып, болашак үрпаққа, жастарға ғылымға
берілудің, ғалым болудың жолдарын әңгімелейді.
Ғалым болмай немене,
Балалықты қисаңыз.
Болмасаңда ұқсап бақ,
Бір ғалымды көрсеңіз.
Ондай болмақ қайда? деп,
Айтпа, ғылым сүйсеңіз!
Сізге ғылым кім берер,
Жанбай жатып сөнсеңіз, - дей келе ғылым
жолына ұмтылған жастарға айтар ақынның айрықша ескертуі бар. Ол:
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз,
Тілеуің, өмірің алдында,
Оған қайғы жесеңіз.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ-
Бес дұшпанның білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым ойлап қой-
Бес асыл іс көнсеңіз-дейді.
Ғылым бағу, бала бағу сияқты ұғымдар ұлы ойшылдыц поэзиясында жиі
кездеседі. Бұлар бір-бірінен бөлінбес, елдің сауатын ашатын жол. Сондықтан
да ұлы ақын:
Түбінде баянды еңбек - егін салған,
Жасынан оку окып, білім алған.
Би болған, болыс болған өнер емес,
Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған, - деп қорытындылайды.
Олай болса, Абай туындыларының басты орында еңбек туындылары
тұрады. Ол еңбекпен келген табыстың барлығы адал да дұрыс жолға
бастайтынына кәміл сенеді. Адам еңбекпен, саналы оймен, ақылмен істелінетін
істің ғана нәтижесі болады деп санайды.
Оны:
Өзіңе сен, өзіңді алып шығар
Еңбегің мен ақылың екі жақтап,- деп жырлайды.
Адамның бойындағы жағымсыз қасиеттердің тууына қарсы тұру үшін ұстаз
оның ғылым мен білімге деген кұмарлығын арттырьш, дамыта түсуді өсиет
етеді. Осыған орай ақыл мен еңбектің мәніне ерекше тоқталып, оларды адамның
жеке басының басты құдіреті деп түсіндіреді. Сондықтан:
Бақпен асқан патшадан
Мимен асқан қара артық,
Сақалын сатқан кәріден
Еңбегін сатқан бала артық, - деп түйіндейді.
Ақынның көптеген шығармаларының жастарға арналуы- заңды. Елді
түзеу, бесікті түзеуден басталады. Жігіттер ойын арзан, күлкі қымбат
деген өлеңінде қырықтан асқан Абай тағдырынан тағылым етіп, айтар
ойларының біразын қосқан. Жаманнан жиренсе, жақсыдан үйренсе деген ниетпен
жастарға ұсынатын тәрбиелерінің сан алуан түрлерін сараптасақ, ақын айтатын
жігітке тән мақтаулы қасиеттер: тұрақтылық, шынайылық, табандылық, адалдық,
талаптылық, татулық, сыйластық болып шығады. Осының бәрі жиылып, бірлік
деген кең мағыналы ұғымға айналады. Ол жастарға, достарға, ағайындарға тән
татулықтан басталып, бүкіл ел, халық өміріндегі ынтымактастыққа,
түсіністікке, тыныштыққа әкеледі. Жаны да жақсы адам ғана жаман
мінездерден, бақталастық пен қызғаншактықтан бойын аулық салып. олардан
жоғары тұрады.
Ұлы үстаз шәкірттің бүкіл ақыл ойын, ынта-жігерін оқуға бағыштаса ғана
естігендерін түсініп, ұмытпайтындай болады деп сенеді. Өзгеге көңілім
тоярсың атты өлеңінде ғылым да жок, еш ди жоқ адамды даладағы аңға теңей
келе, ондайларға жүрегіңмен тыңдамай кұлағыңмен қармарсың деп ренжиді.
Немесе: Өзің үшін үйренсең,
Жамандықтан жиренсең,
Ашыларсың жылма - жыл.
Біреу үшін үйренсең –
Біреу білмес сен білсең
Білгеніңнің бәрі тұл, - дейді. Мұнда да кәдімгі біздің
бүгінгі шәкірттеріміздің, ұстаздарымыздың жағдайын көріп, біліп отырғандай
тұжырымдайды. Әке-шешесі үшін оқып жүргендей бодады. Біреудің жазғандарын,
білгенін көшіріп алып,дайын дүниеге ие болуға дайындалған оқушылардын
тиянақты білімі болмайтындығына бәріміз куә болып жүрміз ғой.
Қазіргі жалпы білім беретін мектептердің өмірінде болып жатқан
бетбұрыстардың ішінде - оқыту мақсатының біршама-өзгеруіне сай тәрбие
технологиясына да жаңа ұстанымдар. енуге тиісті. Толыққанды педагогиқалық
үрдісті іске қосып, шәкірттануды жолға қою үшін оқыта отырып тәрбиелеу,
тәрбиелей жүріп білім беру ұстанымдарын жүзеге асыруды басшылыққа
алуымыз керек. Абай білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез дегенде
көкірегінде көзі бар, жүрегі-айна, көңілі-ояу жастарға арнайды, яғни
тәрбие мен оқудың жігін ашпайды,олардьң тиімділігі екі жакқа да: ұстаздарға
да шәкірттерге де оріак екендігін көрсетеді.
Абайдың ұстаздық ойларының ішінде білімді өмір бойы игеру, оны кітаптан
іздеу, өз бетінше оқу, естіген білгенді есте сактау проблемалары айкын
көрінеді. Өз басындағы тәжірибесі болар, Абай әр шәкірттің өзін-өзі ғылым
мен білімге жетелейтін жолдарын көбірек сөз етеді. Білім берудің негізгі үш
сатысын - кез келген жаңалықты білудің естуден басталатынын, оны түсіну
үшін әр шәкірт оқып, не көру екендігін, ал одан соң барып қажетті жерде
қолдануды үйрететінін айқындап беріп тұр. Әрі бұл окудың сапасын анықтайтьн
білім, біліктілік, бағдымен де сәйкес келеді.
Ағартушы ретінде білім алу жолын набайлап жатпайды оны қалай оқу
керек, окығанды қалай меңгеру керек, ал менгерген бідімді қалай өмірде
пайдалануға, жүзеге асыруға болатындығы ойлары осы заманғы педагогиқа
тұрғысынан өте орынды, әрі байыпты. Білім шәкіртке сөз арқылы беріледі,
сондықтан ақын ретінде Абай көбіне сөз құдіретіне жүгінеді:
Кейбіреу тыңдар үйден шыққанша, Кейбіреу қояр көңіл ұққанынша,
Сөз мәнісін білерлік кейбіреу бар Абайлар әрбір сөзін өз халынша,-
деген жыр жолдары тыңдаушының өзін үшке бөліп тұр емес пе? Ұлы ақын
білімнің нұрлы сырын көру үшін ынталы, сөзі балу тыңдамайтын шәкіртті
іздейді. Ол бұрыннан да іздегіш, сөзді тез ұғатын болса тіпті ғанибет.
Адамның білімге құштарлығы оны тәрбиелі етеді, өйткені, Абайдың айтуынша,
Жақсыға айтсаң жаны еріп ұғар көңіл шын беріп.
Абай данышпандығының басты көрінісі - қазак халкының жолын
байыптап, болашағын аңықтап беруінде. Оның көрегендігінің өзі де
заманындағы қалыптасқан саяси-экономиқалық, әлеуметтік жағдайды жете
түсініп, оның елге тигізетін зиянды себептерін айқьндап біліп, тығырықтан
шығудың жолдарын көрсетуінде.
Ұлы ұстаздың ағартушылық көзқарасының алтын діңгені - адам тәрбиесі,
содан туындайтын бүкіл халық тәрбиесі. Қазақ халкының өз бетінше ел
болуына, саяси бостандыққа ие болды, экономиқалық және мәдени кешеуілдеуден
шығуына, қараңғылық пен кедейшіліктен құтылуына апаратын бірден-бір жол -
бүкіл елдің сауатын ашу жастарды адамгершілікке тәрбиелеу,өңер мен еңбекке
баулу деп аңық айтты. Абай ақыл-ойдың, сауаттылықтың дамуы үшін шын көзбен
қарап, нақтылы сезінудің қажеттілігін барынша қорғап бақты. Ақыл-ойдың,
мидың, жүрек пен сезімңің күшін пайдаланып, әрбір жас адам өз елінің
кетігін бітейтін кірпіш болса деп армандады.
Абай қоғамының тәрбиесін жеке адамнан басталатыньн көрсетеді,
өйткені адам түзелмей заман түзелмейді деп анық айтады, тобырдың ішінде
тұлға жүрмесе мәнінен айырылатынын мегзеп, не болады өңкей нал деп
налиды.
Абай өзінің кіршіксіз ақ жүрегін тебіренткен сансыз ойларын тамаша
шығармалары мен (ақ жүрегін) жалынды жырларының бетіне маржандай
төгілдірді, оның әрбір бетінен, әрбір жолынан, әрбір сөзінен бізге, соншама
ыстық, соншама жақын леп сейілді, ол леп өткен заманның кешегі тәркі
дүниенің соққаң тынысы болса да, бізге түсінікті, жүрегімізге қонымды Абай
лебі, Абай үні, Абай тынысы, халық үні. Бүгін ол үн біздің де үнімізге
қосылып, жаңғырып жаңа өріс салып тұр.
Мыңдаған қазақ, орыс, басқа ұлттық жастары байтақ өмірде Абайдың
тамаша әндерін, жүрек қылын шерінен тамылжыған өлеңдерін тамсана
оқиды. Бұл тек әсем әнге еліктеу ғана, немесе әсем сөре сүйсіну ғана емес.
Еңбек иесінің күні неше ғана сахара далаласындағы қайғы, зарын,
қорғансыз әйел мұңын таниды. Ол саздан білім, еңбек, теңдік, достық туралы
еңбекші елдің көкейкесті арманын сезінеді. Осындай жарқың, ізгі
тілектің көлеңкесінде ошағьшдай қаулаған, күншілдік, мақтангөйлік,
жалакорлық, жалқаулықты шенеген сынды көреді. Ұлы орыс мәдениетіне
шақырғаны, алты бақан алауыздың кезде бірлікке, халықтар достығына
мезгеген идеясы жастар жүрегіне қонады. Демек Абай жырларын бүгінгі ұрпақ
сүйіп айтады.
Абай поэзиясы өзі айтқандай кең байтақ өмір базары... әркімнің өзі
іздеген нәрсесі бар, - сомалап, ақшасына сонан алар,-дегендей іздеген
оқушы өз мұктажын осы қазынадан таба берсек. Оның поэтиқалық шығармалары
мен ғақлия сөздері философиялық, этикалық, эстетиқалық, психологиялық
және педагогикал:ық пікірлерге толы. Окудағы мақсат халыққа адам қызмет ету
деп ұқты. Алған ақыл мен біліміңді халкыңа жарат, оны тек өзің үшін
ғана, мансап, атақ үшін ғана үйренбе, - дейді.

Абай тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Әне оны берем,
міне мұны берем деп, байан балаңды алдағаныңа мәз боласың, соңынан балаң
алдамшы болса кімнен көресің? Боқта деп біреуді боқтатып, кәпір қияңкы,
осыған тимеңдерші!- деп, оны массаттандырып тентікке үйретіп қойьш,
қу, сұм бол деп пәленшенің баласы сенің сыртыңнан сатып кетеді деп,
тірі жанға сендірмей жат-мінез қыласың -деп, теріс тәрбие беретін ата-
аналарды қатты сынға алады. Ақыл ардың сактаушысы деп қарап, адамгершілік
мәселелерін жоғары бағалап ар тазалығы үшін күресуді дәріптеген ұлы
ағартушы.

Абай қазақ жастарының ғылым-білімге ден қоюуын әрқашан
құттап отырған. Оның көптеген өлеңдері осыған дәлел бола алады:
Өзің үшін үйренсең,
Жамандықтан жиренсең,
Ашынарсың жылма-жыл.
Біреу ұшін үйренсең,
Біреу білмес,сен білсең,
Білгейіңнің бәрі тұл.
Мына шумақ жолдарын түсіндіріп жатудың өзі артық болатын тәрізді. Өйткені
бәрі де анық, түсінікті айтылған.
Абай ел қыдырып ас ішіп, өлең босатып ішер, жалқау жастарды мінеп-
сынап келе:
Жалға жүр, жат елге кет, мал тауьш кел,
Малың болса сыйламай тұра алмас ел...
талаптан, талпын, адал еңбек ет. Есек артын жусаң да адал еңбекпен мал
табудың арлығы жоқ, егінің ебін, сауданың тегін үйрен дегенді
насихаттайды. Қулық, сұмдық, ұрлықпен мал таппақ болатын жеңілдің астымен,
ауырдың үстімен жүріп күн көрішілердің арам пиғылын әшкерелеп, ұрлық түбі
қорлық - , адалдан тапқан мал мұратқа жеткізеді, еңбек түбі - зейнет
дегенді өнеге тұт дейді.
Жастардың белгілі бір өнеге, өнер үйреніп, пайдалы іспен шұғылдануын,
адал еңбекпен мал табуын уағыздаған ұлы ақын оларға: Әсемпаз болма әрнеге
Өнерпаз болсаң, әрқашан
Сен де бір кірпіш дуниеге
Кетігін тап та, бар қалан,
өмірден өз орнынды таба біл деп өсиет айтады.

Абай үлгі етіп ұсынған адал еңбек, ар-ождан мәселелері қай қоғамда болмасын
аса қажет, адамды киыншылық атаулыдан аман алып шығатын тіршіліктің
тұтқасы, өмірдің өзгермес заңы, жастарлың алға жетелер жарық жұлдызы
нысанасы екені даусыз. Ұлы ақын Абайдың педагогиқалық көзқарасындағы
бастынысана Атаның баласы болма, адамның баласы бол...жақсы көпке ортақ,
пайдаң еліңе, халқыңа тисін, деген гуманистік ой пікірді қуаттау болады.
Абай ұрығын сепкен оқу, өнер-білім, адамгершілік әдеп, мораль мәселелері
қазақ халқының рухани азығына айналып отыр.

■

ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКА ТАРИХЫНДАҒЫ А.ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ТӘЛІМ-ТӘРБИЕ МҰРАЛАРЫ

2.1. Абай "қара сөздері" мен қазақ рухани мәдениеті арасындағы
сабақтастық мәселесі

Халқымыздың ұлы перзенті Абай Құнанбаев қазақ жазба әдебиетінің
негізін қалаушы, ғұлама ойшыл, ағартушы, қалың қазақ қауымына, ауыр ойды
арқалап ауырған жанның Жүрек сырын, тылсым сезім, терең ойын жеткізуге
тырысты. Олар өздеріне рухани көсем, білікті ұстаз тұтты.
Қазір Абай мұрасын талдап, зерттеуге арналған еңбектер саны мың
жарымнан асады. Абай мұрасын шынайы танып білудің ен басты жолы,
халқымыздың тарихи жадын қайта жаңғырту,қайта талдау. Оның ішінде ең қажеті
Абай ғұмыр кешкен дәуірдің мәдени тәлім-тәрбиелік, саяси, әлеуметтік
болмысы, елдің отарлану тарихи, халықтың рухани қазынасы, дәстүрлі
мәдениеттің өзіндік сабақтастық жолдары. Осы процестерді жалпы азаматтық
көзқарас принциптері негізінде талдай алсақ, Абайдың педагогиқалық
көзқарасындағы іздерін аша алсақ, Абайтану бағытында көптеген белгісіз,
соны, жаңаша ойлар туар еді.
Абай шығармашылығында алты мыңнан аса сөз коры бар екен, әсіресе онша
көп зерттелмеген Қара сөздерін бүкіл қазақ қауымына, әлем жұртшылығына
түсінікті ету, даналығының тылсым сырларын ашып, сайын далада ғасырлар бойы
өсіп-өніп келе жатқан көшпенділер рухани мәдениетінің төлтумасын жалпы
адамзат мәдениетінің еш уақытта маңызын жоғалтпайтын асыл мұрасы, рухани
жәдігері етіп көрсету дәрежесіне жету. Бұл Абай алдындағы үлкен парыз.
Қара сөздер тек қана Абайға тән философиялық үрдіс. Абайға дейін
де, кейін де бұл сарында арнайы еңбек жазған кісі жок. Абай өзін ғана емес
өзгені де зерттеуге тырысады, адам, адамгершілік қасиеттерін сарапқа салып
Адам деген даңқым бар, Адам бол, Адам баласына адам баласының бәрі -
дос деген өшпес, өлмес қағидаларды дүниеге келтіреді. Осындай жалпы
азаматтық принциптерді қамтыған қырық бес сөз қазақтың тәлім-тәрбие аясында
қалыптасқан.
Президент Н.Ә. Назарбаев Абай туралы сөз атты көлемді баяндамасында
хакім ерекшелігін былай деп суреттейді: Абайдың адам көрмеген жанқиярлығы
мен ерен құбылыс саналардай ерекшелігі - отаршыл кемсітушілік бар жерде
болмай қоймайтын тайсалудың орнына тайталасты, жиренудің орнына үйренуді,
жарамсактықтын орнына жарастықты, мансап қуған баққұмарлықтың орнына білім
қуған бәсекені сіңістіріп, ұлтымыздың рухани қайсарлығын атымен, жаңа
қасиеттерімен байытқандығы.
Абайдың ұстаздық идеяларының ең мол жері оның әйгілі қарасөздері.
Ақынның педагогтік идеялары қарасөздерінің өнебойын алып жатыр. Олардың
жазылу мақсаты да айқын. Бірінші сөзінде айтқандай, есейген кезде
түйгендерін, өткен өмірмен байланыстыра, ақын 5 түрлі жол таңдайды - ел
бағу, мал бағу, ғылым және бала бағу. Дана Абай поэзиясы қуатымен қатар ак
қағазбен сияны ермек қып, қараңғы халық санасын оятып, көкірегіне
дарытатындай ағартушылық идеяларын қарасөзбен тізіп берген.
Адам дамуы екі қажеттіліктің: тән құмары мен жан құмарының қалай
іске асатынына тікелей тәуелді. Жан құмарын қанағаттандыру дегеніміз -
білімге сусындау болса, оның өзі шәкірттің жас шамасына қарай өзгеретінін
ақын 7-ші сөзінде тап басып айтады:бала кездегі ол немене, бұл неменедеп,
бір нәрсені сұрап білсем екен дегенде ұйқы, тамақ та есімізден шығып
кететін құмарымызды, ер жеткен соң, ақыл кіргенде, орнын тауып ізденіп,
кісісін тауып сұранып, ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екенбіз?
Бұл сұрак – бүгінгі педагогикадағы көкейкесті проблема. Осыдан-ақ қазіргі
балабақша мен бастауыш мектептің шәкірттерінің сұрампаздығының азаюынан
басталады. Жоғары сыныптардағы білімді түсіну төмендеп, даму тежеліп қалды,
міне осыдан олардың әрі қарай ғылым таңдай алмайтыны көрініп тұр емес пе?
Абай 7-ші қарасөзінде жан-құмарлығын бала кезде күшті болатынын, ал
адам есейе келе,сол қасиеттен азайып, тіпті адам болатынына қынжылады. Туа
бітетін адамға тән ерекше дүние тануға деген ынтазарлықтың болатынын Абай:
Қайта бала күнінде жақсы екенбіз. Білсек те, білмесек те,білсек екен деген
адамның баласы екенбіз, - деп сипаттайды. Осы ойлардың бүгінгі ұстаздарға
қажеттілігі: шәкірттердің бойында болатын білімге деген жан құмарлығын
өмір бойы жоғалтпай, жанған шырақтай мазданып ұстап тұрудың басты мақсат
етудің тиімділігін көрсетуінде. Әр сабақ шәкірттердің көзін ашып ойын
ортаға салып бөлісетіндей, пікір айтып таластыратындай деңгейде өтуі тиіс.
Сонда ғана білім адам бойына дұрыс дамиды дейді ұлы Абай.
Жан қуаты деген қуат - бек көп нәрсе дей келе ұлы ұстаз оның ішінен
ерекше екі түріне тоқталады. Біреуі ...не көрдің, есіттің, әрнешік білдің,
соны тездікпен ұғып, ұққандықпен тұрмай арты қайдан шығады, алды қайда
барады, сол екі жағына да ақылды жіберіп қармаққа тез қозғап жібереді. Егер
бұл болмаса, көп білуге уақ оңды пайда да бермейді. Педагогиқалық тұрғыдан
алғанда, оқу үрдісінде керекті білімді бақылап, қабылдап, ұғып қана қоймай,
оның алды-артын бірге ойластырып, жүйелі түрде түсініп отырса ғана білім
тиянақты, тиімді болатынын дәл нұсқап тұр.
Жан қуатының екінші түрі жаңалықты қабылдау барысында ұксағандарды
тексеріп отыру қажеттілігімен байланыстыра қойылады. Бұл педагогикадағы
таным үрдістеріндегі басты заңдылықтармен үндес келеді.
Акынның 32-ші сөзі, түгелімен білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға
арналып, оның 6 шарты тайға таңба басқандай етіп берілген: әуелі білім-
ғылым табылса, ондай мұндай іске жаратар едім деп...іздемекке керек-бұл
оқытудың басты мақсатының қазіргі күнгі қағидасымен сайма-сай келсе, әрі
қарай айтылатын...Білім-ғылымның өзіне тән құмар, ынтық болып бір ғана
мектептің өзін дәулет білсең көңілде бір рахат пайда болады...білмегенді
тағы да сондай білсем деген құмарлық пайда болады. Осы ойлардың өзінен-ақ
қазіргі ғылыми педагогикадағы оқытудың дидактиқалық заңдылықтары мен
ұстанымдардың біразы айқын көрінеді. Оқушының белсенді таным-қызметінің
қалыптасуы үшін онда саналы ынта болуы, оның қызығуға тәуелділігі, игерген
білім шәкіртті қуанышқа бөлейтіндігі, оның өзі тағы да жаңа білімге
жетелейтіні, қызыға, құмарта оқыған оку - адам жадында ұзақ қалатыны ап-
айкын айтылып тұр.
31-ші сөзінде келтірілген естіген нәрсені ұмытпастықтын 4 түрлі
себебіне зер салсақ, оқытудың қазіргі дидактиқалық заңдылықтары мен
ұстанымдарымен тікелей байланысын байқаймыз. Шәкірттің сабақ кезеңіндегі
білімділігі мен саналылығы алдымен оның көкірегінде оянатынын, ал
окығанда жүйеге келтіріп есте сақтау үшін ынтамен ұғу керек екендігін,
көңілге бекіту үшін естігенде бірнеше қайтара ойланып оқу қажеттігіне
ерекше тоқталады. Білімді игерудің бұл сатылары іске асуы үшін адам ойын
кеселді нәрселер бөлмеуі шарт. Ұстаз шәкірттің бүкіл ақыл-ойын, ынтасын
оқуға тартады.
19- шы сөзінде: Адам ата-анадан есті болмайды: естіп, көріп, ұстап,
татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды - дағы, сондайдан білгені,
көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп
жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске жарамайды. Сол
естілерден естіп, білген жақсы нәрселерді ескере, жаман дегеннен сақтанса,
сонда іске жарайды, сонда адам десе болады. Мұндай сөзді естігенде
шайқактап, шалықтанып не салбырап, салғырттанып естісе, не есіткен жерде
қайта қайырып сұрап ұғайын деп тұщынбаса, не сол жерде сөздің расына көзі
жетсе де, шыға беріп қайта қалпына кетсе, естіп-есітпей не керек? Осындай
сөз танымайтұғын елге сөз айтқанша өзіңді танитұғын шошқаны бакқан жақсы
деп бір хакім айтқан екен, сол секілді сөз болады-деген. Қ.Өмірәлиев
М.Әуезовтің Абай өлеңдерінде айтылатын ойларының бірталайын жаңа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.