Бастауыш сыныптарда Ы. Алтынсариннің шығармаларын оқытудың маңызы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 . тарау. Ы. Алтынсаринің педагогикалық еңбектерінің тәрбиелік маңызы
1.1. Ы. Алтынсариннің өмірі мен педагогикалық қызметі
1.2. Ы.Алтынсарин шығармаларын бастауыш мектепте оқытудың педагогикалық маңызы
2.тарау. Бастауыш сыныпта Ы.Алтынсариннің шығармаларын оқыту әдістемесі
2.1. Ы. Алтынсариннің бастауыш сыныпта оқытылатын шығармалары
2.2. Ы.Алиынсариннің шығармаларын оқыт тәжірибесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
.
КІРІСПЕ
1 . тарау. Ы. Алтынсаринің педагогикалық еңбектерінің тәрбиелік маңызы
1.1. Ы. Алтынсариннің өмірі мен педагогикалық қызметі
1.2. Ы.Алтынсарин шығармаларын бастауыш мектепте оқытудың педагогикалық маңызы
2.тарау. Бастауыш сыныпта Ы.Алтынсариннің шығармаларын оқыту әдістемесі
2.1. Ы. Алтынсариннің бастауыш сыныпта оқытылатын шығармалары
2.2. Ы.Алиынсариннің шығармаларын оқыт тәжірибесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 -5
1 - тарау. Ы. Алтынсаринің педагогикалық еңбектерінің тәрбиелік
маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .. 6-27
1.1. Ы. Алтынсариннің өмірі мен педагогикалық қызметі ... ... ... .. 6-
15
1.2. Ы.Алтынсарин шығармаларын бастауыш мектепте оқытудың
педагогикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..16-27
2-тарау. Бастауыш сыныпта Ы.Алтынсариннің шығармаларын
оқыту әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28-49
2.1. Ы. Алтынсариннің бастауыш сыныпта оқытылатын
шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 28-39
2.2. Ы.Алиынсариннің шығармаларын оқыт тәжірибесі ... ... ... ...40-
49
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... . 50-51
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .. 52-53
-
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2030 бағдарламасында, Жалпы ұлттық
татулық пен саяси қуғын-сүргiн құрбандарын еске алу, Ұрпақтар бiрлiгi мен
сабақтастығы жылы атты қаулыларында кезiнде асыра сiлтеу мен зұлматтың
зардабына ұшыраған қазақ зиялы қауымының мұрасын қалпына келтiрiп, оны
бүгiнгi қазақ халқының жасап жатқан тарих тағылымдарымен сабақтастыра
отырып жалғастыруға көзделген.
Кезінде қазақ халқының болашақ тағдырын орыс мәдениетімен бірлікте
алып қараған Шоқан, Абай және Ыбырай секілді ұлы ағартушы – демократтар
тарихымызда өшпестей із қалдырды. Осы орайда, Ыбырай Алтынсариннің қосқан
үлесі мен еңбегі орасан зор. Ол мәдениет пен білімнен артта қалған ел –
жұртын көрші елдің өнер білімін, техникасын игеруге шақырып қана қоймай,
сол игі істі тікелей жүзеге асыруға да өлшеусіз үлес қосты. Қазақ даласында
тұңғыш рет орыс үлесіндегі пәндік білім беретін мектептер ашып, оған орыс
алфавиті негізінде оқулықтар жазды, өзі сабақ беріп, жаңа талапқа сай
келетін мұғалімдер дайындауға күш салды.
Ыбырай жасаған оқулық, ең алдымен, орыстың, қала берді Европа
оқымыстыларының педагогикалық көзқарастары мен оқыту, тәрбиелеу әдіс –
тәсілдеріне негізделіп жасалды, бірақ ұстаз оларды талғам – талдаусыз, сол
күйінше ала салған жоқ, керсінше, оған енетін материалдарды қазақ
балаларының түсінік – танымына сәйкес етіп алды, өзі де осы талапқа орай
әңгіме, өлеңдер жазып құрастырған хрестоматиясына қосты. Сөйтіп, ұлы
ағартушы – ұстаз халқымызды білім бұлағынан сусындатып, өзге мәдениетті
елдердің қатарына қосуға бойындағы бар күш – қуатын, білімін сартқа
жұмсады. Бұл бағытта тыңнан жол салып, соған бүкіл саналы өмірін арнады.
Ыбырайдың қоғамдық, педагогикалық, ғылыми көзқарастарының бекіп
қалыптасуына В.В.Григорьев, Н.И.Ильминский, Я.П.Яковлев секілді орыс
достарының әсер - ықпалы ерекше болды. Солардың тікелей ақыл – кеңесі,
көмегі арқасында ол өзінің тәжірибесі мен білімін арттырып қана қоймай,
Россияның И.Герцен, В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов
тәрізді революционер – демократтардың еңбектерімен танысып,
Л.Н.Толстойдың, И.И.Паульсонның, К.Д.Ушинскийдің оқулықтарын өз
хрестоматиясына үлгі етіп алады. Олардан көптеген аудармалар жасап,
тәрбиелік мақсатына пайдаланып отырды
ҚР-ң Бiлiм туралы заңында ҚР азаматтарының жаңа әлеуметтiк мiнез
құлқын қалыптастыру, ҚР мәдени-этникалық бiлiм беру, Бiлiм мазмұнын
гуманитарландыру тұжырымдамаларында бiлiм беру iсiнде жаңа рухани-мәдени
құндылықтарды игертуге, ұлттық сананың қалыптасып өсуiне жағдай жасауда
қоғам мен тұлға арақатынасын тұлға мен дәуiр қос бiрлiгiнiң үндестiгiн
талап етедi.
Қазiргi қоғам алдындағы негiзгi мiндеттердiң бiрi – заман сұранысына
сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерiн сараптап, қоғамды құрайтын жеке тұлға
бойындағы рухани құндылық бағдарын жетiлдiру– бүгiнгi таңның бiрiншi кезек
күттiрмейтiн мәселелерiнiң бiрi болып отыр. Сондықтан да, бүгiнгi өсiп келе
жатқан жастарға арналған ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын рухани құндылықтар
негiзiнде оқу-тәрбие жұмысының жаңа кешенiн жасау қажеттiлiгi тууда. Қазақ
халқының атадан-балаға жалғасқан рухани мұрасындағы құндылықтарды iрiктеп,
оны бүгiнгi жеке тұлғаны қалыптастыруға пайдаланудың қажеттiлiгi туып отыр.
Диплом жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш сыныпта Ы.Алтынсарин
шығармаларын оқытудың маңызы . деп алуға мүмкіндік берді.
Диплом жұмысының объектісі: – педагогикалық мұрасы.
Диплом жұмысының пәні: Ы.Алтынсариннің педагогикалық көзқарастары мен
идеялары.
Диплом жұмысының мақсаты: Ы.Алтынсариннің шығармашылық
мұрасына, педагогикалық идеяларына талдау жасай отырып оны жүзеге асырудың
жолдарын айқындау.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Ы.Алтынсарин мұрасындағы негізгі педагогикалық идеяларды айқындау,
жүйелеу.
2. Бастауыш мектепте ана тілі сабақтарында Ы.Алтынсарин шығармаларын
оқытудың әдістемелік жолдарын қарастыру.
Зерттеу әдістері:
Тақырып бойынша әдебиеттерді оқып танысу, талдау жасау, озат
педагогикалық тәжірибені жинақтау, бақылау , әңгіме.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 - ТАРАУ. Ы.АЛТЫНСАРИННІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК
МАҢЫЗЫ
1.1. Ы. Алтынсариннің өмірі мен педагогикалық қызметі
Ыбырай Алтынсарин - ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақ жерінде оқу-
ағарту ісін жүзеге асырған қазақ зиялыларының көшбасы, тұңғыш халық
ағартушысы, қазақ тарихында қоғамдық ой-пікірлердің қалыптасуына үлес
қосқан көрнекті қайраткер. Ол жас ұрпақты тәрбиелеу мәселесіне ерекше көңіл
бөлді. Қазақ даласындағы аумалы - төкпелі заманда ұрпақ болашағын ойлап,
балалар мен жас жеткіншектердің тағдырына терең үңілген ағартушы- ұстаз Ы.
Алтынсарин ел ішінде орын алған сауатсыздық пен білімсіздікке қарсы ашық
күреске шықты. Сонымен қатар, Ресейде басталған азаттық қозғалыстың өрлеу
кезеңінде қазақ ағартушыларының демократиялық идеяларының белсенді жаршысы
болды. Қазақ даласында жаппай сауаттылық пен білім беру ошағын орнатқан
Ыбырай халықтың мұң-мұқтажы мен арман- тілегін орындау мақсатында көпшілік
арасында қыруар жұмыстар атқарды.
Ы. Алтынсарин Қазақстандағы әлеуметтік - педагогикалық мәселелерді
шешудің басты жолдары мен негізгі ұстанымдарын ұсынды. Іргесі қаланбақшы
алғашқы мектеп құрлысын, тұңғыш берілетін білімнің бағыт- бағдарын
айқындады, қалың бұқараға оның мазмұны мен маңызын түсіндірді, қазақтың
төлтума жазуын қолға алды, бастауыш мектепке қажетті оқу - құралдарды
дайындады.
Ұлы педагог қазақ ортасында үстемдік құрған қоғамдық әділетсіздікке
қарсы болды. Надандық пен зұлымдық тудырушыларды әшкереледі. Феодалдық-
рушылдық езгі мен патшалық самодержавиенің қаратүнек заманында
Алтынсариннің өлеңмен айтылған жоғарғы идеялары жастарды рухтандырып,
халыққа жалынды үндеу тастады. Бұл қазақ даласындағы бүкіл қауымға қағылған
алғашқы қоңырау еді. Ол ел- жұртын көрші елдің өнер-білімін, техникасын
игеруге шақырып қана қоймай, сол игі істі тікелей жүзеге асыруға да
өлшеусіз үлес қосты. Қазақ даласында тұңғыш рет орыс үлесіндегі пәндік
білім беретін мектептер ашып, оған алфавиті негізінде оқулықтар жазды, өзі
сабақ беріп, жаңа талапқа сай келетін мұғалімдер даярлауға күш салды.
Алтынсариннің тұсында Қазақстанда педагогика ілімінің негізі қаланды.
Ыбырайдың қоғамдық, педагогикалық, ғылыми көзқарастарының қалыптасуына
белгілі ориенталист ғалымдар В.В.Григорьев, Н.И.Ильминский, Я.П.Яковлев
секілді орыс достарының ықпалы ерекше болды. Л.Н.Толстойдың, И.П.
Паульсонның, К.Д. Ушинскийдің оқулықтарын өз хрестоматиясына үлгі етті.
Олардан көптеген аударма жасап, тәрбие мақсатында пайдаланып отырды.
Ыбырай жаңа типті мектептер үшін оқулық жасау мәселесімен
60-жылдардың басында-ақ шұғылданды. Өйткені, қазақ жастарына шын
мәнінде білім мен тәрбие беру үшін жаңа оқулықсыз жұмыс жүргізу мүмкін емес
еді. Мұның үстіне қазақ арасында діни оқудың кең орын алғандығы, діни
кітаптардың көптігі Ыбырайды жаңа оқулық жасау мәселесіне үнемі итермеледі.
1879 жылы жарыққа шыққан "Қазақ хрестоматиясының" негізін осы кезеңнен
ойластыра бастаған. "Қазақ хрестоматиясының" пайда болуы Ыбырайдың
ағартушылық қызметімен тығыз байланысты. Хрестоматияның жаңа ашылған
мектептерге арналып жазылуының өзі осыны дәлелдейді. Ыбырай бұл еңбегінде
көркем шығармалары арқылы өзінің ағартушылық және педагогикалық идеяларын
толық көрсетіп, насихаттады. Ыбырай оқулық жасамастан бұрын қазақ даласында
сол уақытқа дейін қолданылып келген діни кітаптардың негізгі сырын,
кертартпалық мәнін айқын таныған. "Молдалар оқытып жүрген татар, араб,
парсы кітаптарының бәрі де,- деп жазды ол 1862 жылы,- адам баласын дұрыс
ойдан адастырады, кері кетіреді". Қазақ мектептері үшін оқулық жасау
мәселесі 70-жылдардың бас кезінде айрықша көтерілді. Жаңа оқулықтың қандай
сипатта болуы жайында ол: "Мәселенің ең мәнді жері: қазақтарға татар
фантазимінің ықпалын тигізбеу, қазақтардың білім алуына оның кесірін
тигізбеу ғой. Ондай ықпалдан құтқару үшін, бірте-бірте, бірақ шын құтқару
үшін мазмұны балалардың білімін көтеретін, тақырыбы оларды қызықтыратын
кітаптарды асықпай, бірақ алған бағыттан қайтпай, қазақтың өз тілінде,
олардың өздеріне таныс әріппен шығара білу керек" деп жазды. Ағартушының
бұл пікірі оның оқулық жөніндегі ойының 70-жылдардың бас кезінде айқын
қалыптасқанын, жалпы эстетикалық ұстанымдарды тұрақтап, жүйеленгенін және
нағыз ілгерішіл сипатта болғанын аңғартады. Хрестоматияны құрастырғанда ол
халықшылдық, гуманизм, демократизм, демократизм, патриотизм идеяларын
көздеді. Хрестоматияны жасау жолында 1876 жылы 1888 жылға дейін үздіксіз
жұмыс істеді.
"Қазақ хрестоматиясы" К.Д. Ушинскийдің "Балалар әлемі" және басқа да
орыс класикалық педагогикасының үлгісінде жасалды. Ол мынандай бөлімдерден
тұрады:
- тақпақтар, балаларға арналған әңгіме, ертегілер, оқушылардың
туысқандарына хат жазу үлгілері;
- үлкендерге арналған әңгімелер;
- ауыз әдебиетінің үлгілері;
- мақал- мәтелдер;
Балаларға таныс, олардың өмірлеріне жақын және халықтық идеяларды
тарататын әңгімелер мен жырларды алды. Бұл бөлімді ол ғалым елегінен өткен,
орыс хрестоматиясынан тұрақты орын алған орысша шығармалармен байытты.
Хрестоматияға енгізілген шығармалар балалардың жас ерекшеліктерін
ескеріп, жоғарыда айтып өткен оқу, еңбек тақырыптарына толық тоқталған.
Мысалы, кітаптың беташары оқуға шақырудан басталып, негізгі тақырыптардың
бірі- еңбек мәселесін сөз етеді.
Халықтық мақсаттағы озық идеялар жақсы жазылған еңбектер арқылы ғана
қоғам өмірінде кеңінен тарап, салмақты күшке айналатынын лайықты нәтиже
беретінін түсінді. Қазақ елінің әр түпкірінен жаңа мектептерді қанша
ашқанымен, олар арқылы бүкіл дала өмірін толық қамти алмайтынын сезінді.
Негізгі мақсатқа сәйкес жаңа оқулықсыз мектептер күткен нәтижелерге жеткізе
бермейтінін байқады. Осыдан келіп ол өзінің ағартушылық және қоғамдық
идеяларын еңбекші халыққа кеңінен жеткізу мақсатымен оқулықтар шығаруды
қолға алды. 1876 жылыдың желтоқсанынан бастап "Қазақ хрестоматиясын"
жазуға кірісті. Алтынсарин тірі кезінде хрестоматияның бірінші бөлімін
ғана бастырды. Ол өлгеннен кейін хрестоматияның бірінші бөлімі "мактубат"
деген атпен араб әліппесімен Санкт- Петербургта 1899 жылы қайта басылып
шықты. Хрестоматияның екінші бөлімінің мазмұндамасына қарағанда, бастауыш
ғылыми білім берудің энциклопедиясы болған сияқты. Мұнда, ең алдымен,
жаратылыстану, тарих, жағрапия, химия, физика, сондай-ақ техника саласынан
да түсінік бергісі келетінін, жан- ажақты білім беруді көздегенін айтқан
еді. Бірақ, бұл кітабы әлі күнге дейін табылмай келеді. Өзінің
Н.И.Ильминскийге жазған хатында: "Қазір қырғыз хрестоматияныңсының екінші
бөлімін жасап жатырмын", - деп мәлімдейді. (Сыздықов Ә.С. Ы. Алтынсаринның
педагогикалық пікірлері және ағартушылық қызметі. Алматы, Қазақтың
мемлекеттік оқу құралдары баспасы, 1950. 164-б.). бұл кітаптың маңыздылығын
терең түсінген оның: "Жалпы және ғлыми мәліметтер беретін қырғыз тілінде
кітап жазып, туысқандарыма тағы да бір еңбек сіңіргім келеді" арманы дәлел.
Хрестоматияның алғы сөзінде ол: "Бұл кітапты алғаш құрастырғанда
біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш рет шыққалы отырған жалғыз
кітаптың орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу
кітабы бола алу жағын көздедім" деп жазған. Халыққа тигізер пайдасы мол,
мазмұны мағыналы тәрбие құралын жазып шығу абыройлы да мархабатты, ұлы іс
екенін ол санасымен зерделей білді. Бұл кітабына Ыбырай үлкен сенім артты.
"Қазақ халқының қазіргі жағдайында маңызы күшті болатын бұл еңбекті,- деп
жазды ол 1880 жылы, - ойдағыдай орындап шығуыма құдай тек өмір мен күш
беретін болсын, мұны жақсылап қолдана білсек, бұл қазақ даласына көп
өзгеріс енгізеді" (Дербісәлин Ә. Ыбырай Алтынсарин- ұлы педагог, ағартушы,
жазушы Ыбырай Алтынсарин тағылымы.- Алматы. Жазушы, 1991. -89-б. -79-100-
б.). Осы жылы "Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы" оқулығын
жарыққа шығарды. Аталған еңбектер тұңғыш рет қазақ тілінде шыққан
оқулықтардың төл басы еді. Сонымен қатар, 1884 жылы Қазан қаласында
"Шариятыл ислам- Мұсылмандық шарт" кітабын шығарды. Аталған еңбектің
мақсаты дін мен Құранды жақсы білмейтін дүмше молдалардың ықпалынан арылып,
ислам дінінің шарттарын жастарға үйрету, дұрыс бағыт беру болды. Жергілікті
мектптерде Інжіл мен діни парызды уағыздауды әдепсіздік пен ессіздік деп
есептеді (Алтынсарин И. Собр. Соч. Т.І. 327- 333-бет). "Байлық, кедейлік,
білім, надандық құдайдан таралатынына сеніп керегі жоқ, өмірде еңбек етіп,
оқу керек, егер сен білім алсаң дандайсыма, басқаларды оқытып, оларды
прогресс пен әділет жолына бағыттауға тырыс" деп адамгершілік пен
имандылықтың үлгісін көрсетіп, діни тарихы мен мұсылмандық салт-
дәстүрлерден мол мәлімет береді (Алтынсарин И.Шариятыл ислам.- Қазан, 1884.-
55-57-б.). Дін қағидаларын ғылыми тұрғыда түсіндіріп, халықты надандық пен
татар фанатизмінен сақтандыруға тырысты. Қазақ жастарының дін жөніндегі
түсініктері теріс бағытқа түсіп кетпеуі үшін әрекет етті.
Көрнекті совет педагогі, профессор Е.Н.Медынский өз еңбегінде
Алтынсариннің жалпы атқарған қызметін жоғары бағалап: " Алтынсарин қазақ
мектептерінің инспекторы ретінде өз халқы үшін бастауыш училищелердің
ашылуына себепші болды, бұл мектептерде Ушинский ұсынған прогресшіл оқыту
әдістерін орнатып, осы мектептер үшін бірқатар оқулықтар жазды" деп баға
берді. (Медынский Е.Н Педагогика тарихы.- Москва. Мемлекеттік оқу
педагогика баспасы, 1947. 408-б, 454-б.)
Ыбырай- оқытушы- педагог қана емес, оқу- ағарту майданының белсенді
қайраткері. Оқу инспекторы қызметін атқарып жүрген кезінде ауылдарда мектеп
ұйымдастыруға ұйытқы болды. Ақтөбе, Торғай, Ырғыз, Тройцк уездерінде бір-
бірден екі сыныптық орталық училище ұйымдастырды. 1881 жылы Орск қаласында
қазақ мектептері үшін мұғалімдер даярлайтын училище аштырды. Жеті жерден
болыстық мектеп ұйымдастырды. Ол мектептердің бесеуі ұлы ағартушының
тірісінде: Бөрте, Қарабұтақ, Обаған, Жетіқара болыстарында 1887 жылы,
Қараторғай болысында кейін 1891 жылы ашылды. Бұл мектептерде 16 мұғалім,
жүз қаралы оқушы болды. 1883 жылы 15 қарашада Торғай қаласында қолөнер
мектебін ашады. Бұл мектеп қазақ даласындағы техникалық мәні бар тұңғыш оқу
орны болды. 1887 жылы тағы да Ыбырайдың бастамасымен Ырғыз қаласында қазақ
тарихында тұңғыш рет қыздар үшін екінші мектеп ашылды. Кейінгі жылдары
қыздарға арналған орысша- қазақша 5 мектепте 1896 жылы 211 оқушы оқыса,
оның 141-і орыс қызы да, 70-і қазақ қызы болды.
"Мектеп- қазақтарға білім берудің басты құралы, олар қазақ даласының
кез келген жеріне ретсіз орнатыла салатын болса, ешбір пайда келтіре
алмайды... Артта қалған халықты білімге қызықтырып тарту керек, қазақ
халқының келешегі тек осыларда" деп, Алтынсарин метеп жағдайының жақсы
болуына артық сапалы білім беру үшін мұғалімдердің өз дәрежесінде болуына
артық мүмкіншіліктер туғызуын талап етті. "Сонда ғана оқушылардың саны тез
арада өсетіні даусыз, ал Ордада мұндай оқушылар көбейіп, ғылымды бойға
сіңірсе, дүниеге деген көзқарасын түзетсе, олар бүкіл халыққа да әсер
етеді, сонда фанатизімнің күл- талқаны шығады", - дейді 1871 жылдың 31
тамызында Н.И.Ильминский жазған хатында ( Н.И.Ильминский Воспомианание об
Алтынсарине. 229-231-бет).
Ұлы ұстаз мектеп ашып, оқу- тәрбие жұмыстарын жүргізуде орыстың сол
кездегі Бунаков ашқан Петин мектебі (Воронеж мектебі), Н.А. Корфтың
бастамасымен Екатеринослав губерниясының Александр уезінде ұйымдастырылған
мектептер және Л.Н.Толстойдың Ясная Полянадағы мектебін үлгі тұтты.
Төңкеріске дейінгі ұлт мектебінің жайын білетін педагогика ғылымының
докторы, профессор А.Ф.Эфирав Ы.Алтынсаринның педагогикалық көзқарастары
туралы былай дейді: "Алтынсаринның педагогикалық қызметін үстірт қараған
адам ол Ильминскийдің жүйесін ғана қолданды деп қалуы мумкін... Шындығанда,
ол Ильминскийдің көптеген жақсы жақтарын пайдалана отырып, оның
православиялық – діншілдік көзқарасын қабылдамады. Алтынсарин 60-жылдардағы
орыс зиялыларының озық идеяларымен қаруланып, сол кездегі демократ -
ағартушылармен пікірлес болды. Чернышевский мен Добролюбовтың есімдерін
жоғары бағалады. Ол Ильминский жүйесінен өзгеше мектеп жасады. Ыбырайдың
көшпелі халық балаларына лайықтап ашқан мектеп - интернаттары түрі жағынан
болсын, бағдарлама жағынан болсын Ильминский мектебінен басқаша еді"
(Эфиров А.Ф.Статья об Алтынсарине "Советская педагогика". -1945.-№ 4, 31-
бет).
Ы. Алтынсарин балаларға білім мен тәрбие беру ісінде маңызды рөл
атқаратын мұғалім дей келіп, оларға бірқатар педагогикалық талаптар қоя
білді. Оқу-тәрбие ісінде дұрыс қолданған тәсіл жемісін берері хақ дейді.
Оқытудың тым теориялық жағын ұстамай, оқушылардың қабілетіне қарап, үлкен
шыдамдылықпен қажырлы еңбек етуді ұсынады. "Мұғалім балалармен істес
болады, егер олар бір нәрсені түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді
кіналамай, олардың көкейіне қондыра алмағаны үшін өзін-өзі кіналауы тиіс"
деп, мұғалімге үлкен жауапкершілік артқан Ы. Алтынсарин мұғалім балалармен
сөйлескенде ашуланбай, күйгелектенбей, сабырмен сөйлесуі тиіс: әрбір затты
ықыласымен, шұбалаңқы сөздер мен керексіз терминдерді қолданбастан
қарапайым тілімен түсіндіру керектігін айтады (Ильминский Н.И.
Воспомианание об Алтынсарине. 373-бет). Ол мұғалімнен өте сезімталдықты,
балаға деген сүйіспеншілкті, бала жанын түсінуді талап етті. Оқушылардың
психологиялық ерекшеліктерімен санасуды міндеттеді. Ғалымның пікірінше,
қазақ халқының жарқын болашағы оқу- тәрбие үрдісінің ең маңызды ұйытқысы
болып табылатын мұғалімдерге байланысты болды. Жақсы мұғалімді дүниедегінің
барлығынан жоғары бағалаймын дей отырып, педагогикалық шеберлікті шыңдауға
шақырды әрі осы істі өзі ұйымдастырды.
Ы.Алтынсарин балаларға сапалы білім ғана беріп қойған жоқ, саналы
тәрбие де берді. Тәрбиенің әр түрлі бөліктеріне- адамгершілік, еңбек және
дене тәрбиесіне баса назар аударды. Бала психологиясының жалпы сипаты
туралы тақырыпты да алғаш рет талдады. Ағартушы-ұстаз елге үлгі боларлық
шығармалар жазу барысында алдына үлкен мақсат қойды. "Мен қазақ балаларын
ұқыптылыққа, тазалыққа, отырықшылық тұрмыстың артықшылығына үйретудің өзі
қазақ даласына тәрбиелік мәні бар жұмыс деп білемін" дейді. Өз
шығармаларында адамгершілікке тәрбиелеу идеясын көтеріп, оны шешудің
жолдарын іздестірді. Шығармаларының идеясы- шыншыл, еңбек сүйгіш, әдепті
қоғам белсендісін тәрбиелеп және оларды ғылым- білімге үйрету еді.
Ата - ананы сыйлау, құрмет тұту, ана қадірін түсіну,жақын достарын
сыйлай білу керек деген жалпы халықтық қағиданы әрқашан бала зердесіне
салып отыру әрбір тәрбиешінің міндеті дейді. "Ананың сүюі" деген өлеңі бала
жанын тебірентіп, ана қадірін аяққа бастырмауға үндейді. Ананың балаға
берілген сезімі мен ізгі ниетін жеткізе отырып, аналық мейірімнің молдығын,
асылдығын ба лаларға ұғындыру мақсаты көзделген. Ата- ананың сыйлай
білген,оның қадір- қасиетін түсінген бала басқаның қадір-қасиетін түсінген
бала басқаның да қадір-қасиетін өз ата-анасындай құрметтей алатын болып
өседі деген тұжырымды білдіреді. Сол сияқты "Аурудан-аяған күштірек "
деген әңгімесінде де осы тақырып кеңінен ашылады. Мұнда жас баланың
шыдамдылық, төзімділік, имандылық сияқты ерік- жігер қасиеттері
сипатталады. Аяғын сындырып алған бала қиналғанын анасына білдірмейді.Бұған
таң қалған сынықшы: аяғың ауырмай ма, қабағыды да шытпайсың ғой –деп
сұрайды. Қасында шешесінің жоғын көрген бала: "Ауырмақ түгілі жаным көзіме
көрініп тұр, бірақ менің жанымның қиналғанын көрсе әжемде қиналып,
жүдемесін деп шыдап жатырмын " депті. Ал,"Асыл шөп " деген әңгімесі
балаларды ұстамдылық пен сабырлыққа тәрбиелейді. Бірдей жәшік көтерген екі
қыздың бірдей мазасызданып: сен неге қуанып, мәз болып келесің?- деген
сұрағына Бәтима: мен жәшігімнің ішіне жеңілдететін шөп салып алдым, аты
"Сабыр"дейді. Қысқа да нұсқа әңгіме мазмұны балаларға үлкен ой тастайды.
"Бір уыс мақта" деген әңгімесі жастарды ұқыптылыққа тәрбиелесе, "Жеміс
ағаштары" әңгімесі бала тәрбиесінде дұрыс бағып-қағудың, дұрыс бағыт
берудің маңызды екендігін ашып көрсетеді. Аталған әңгіменің оқытушылар мен
оқушылар ушін де тәрбиелік мәні зор. "Баланы жастан"дегендей, жас кезінен
тузу тәрбие беру оның болашақ өмірі ушін керек. Есейіп кеткен соң қисығын
тузеу қиынға туседі. Баласының: мына ағаш неге тіп-тік, ана біреуі неліктен
қисық біткен?- деген сұрағына әкесі: түзу ағашты қисық бұтақтарын кесіп,
бағып-қағумен өсірген. Ал қисық ағаш бағусыз, өз шығу қалыбымен өскен.
Мұнда көп мән бар. Сен де жас ағашсын, саған да күтім керек; мен сенің қате
істеріңді түзеп, пайдалы іске үйретсем, сен менің айтканымды ұғып, орнына
келтірсең, жақсы түзу кісі болып өсерсің, бағусіз бетіңмен кетсең сен де
мынау қисық біткен ағаштай қисық өсерсің,- деп жауап береді. Ұлы ұстаздың
мұндай тәрбиелік маңызы бар әңгімелері адамзат баласы үшін қай заманда
болсын құнын жоймайды.
Балаларға арналған хрестоматияға енгізген мақалалары мен әңгімелерінде
ағартушы – ұстаз еңбектің аса зор маңызын көрсетіп, еңбекті қадірлеуге және
сүюге тәрбиелеу мақсатын көздейді. Еңбек етсең ғана көздеген мақсатына
жетесің. Өмірдің ащысы мен тұщысын еңбек еткен адам ғана біледі.Өзінің
мағыналы да мәнді шығармалары арқылы жас буынға еңбекті сүю адамның
адамгершілігін арттыратындығын ұғындырады. " Қыпшақ Сейітқұл" әңгімесінде
оңай келетін олжаға қызықпай, қиналып тапқан дәулеттің баянды болатыны
айтылады. Ұрлықпен күн көріп жүргенде қолға түсіп, ағасын белгісіз біреулер
өлтіріп кетеді. Ал ерінбей егін салып, еңбек еткен Сейтқұл отыз үйлі
кедейге кетпен ұстатып, кәсіп меңгертеді. Ынтымақты, іргелі ел болып, сол
жерді шаһарға айналдырады. Оқушыны жаман істен жирендіріп, қиындықтан
қашпай, аянбай еңбек етсең ғана абыройың артады дегенді
дәлелдейді.Ы.Алтынсариннің тәрбие жөніндегі негізгі тақырыбының бірі –
талап. "Сәтемір хан", "Талаптың пайдасы", "Лұқпан әкім" сияқты
әңгемелерінде талап етіп талпынбаса, адам баласы алға баспаған болар еді
деген тұжырымға келеді. Жастық шақ жігер, қайраттыңтолы кезінде бойдағы
жасырын талант, өнерді жарыққа шығарып қалатын кез болады. Ол үшін талап
керек. Әр нәрсені де жігермен істе, өз қабілет – ыңғайыңды таны. Кейде
талаптың, жігердің жоқтығынан жап –жақсы өнердің жарыққа шықпай кетуі де
мүмкін. Сондықтан өз талабыңмен өрге шық дейді. "Надандық","Жамандыққа
жақсылық", "Салақтық", "Таза бұлақ","Әдеп"деген әңгімелерінің негізгі
идеялары жастарды тазалыққа, адалдыққа, әдептілікке, қарапайымдылыққа,
мейірбандыққа үйрету еді. Бұларға жалқаулықты, қиянатшылдықты,
тәкаппарлықты, надандықты қарсы қойып, жастардың мұндай әдеттерден аулақ
болуына жол көрсетті.
Ұлы ұстаздың қандай шығармасын алсаң да оқушысының санасын оятып,
жасөспірімдерге үлгі – өнеге берерлік, болашағына жол сілтерлік, оларды іс
- әрекетке үйретіліп өмір танытарлық ой тастайды. Өнерге ұмтылу, Отанын,
елін сүю, талаптылық, жігерлілік, ізденімпаздық, кішіпейілдік, махаббат,
қайырымдылық, адамгершілік, жинақылық, тағы басқа осылар тәрізді жақсы
мінез – құлыққа тәрбиелеуге қажетті мәселелерді қамтиды.
1.2. Ы.Алтынсарин шығармаларын бастауыш мектепте оқытудың
педагогикалық маңызы
Ұлылардың ұлылығын бүгінгі ұрпаққа жеткізу – зиялы қауымның абыройлы
міндеті. Осымен байланысты Ы. Алтынсаринның қазақ халқының қоғамдық
өмірінен алар орнын талдап сөз етуді жөн көрдік. Ол орыстың революциялық –
демократиялық қозғалысы туып, дами бастаған кезде қоғамдық аренаға шығып,
өзінің ағартушылық, тәлімгерлік, жазушылық, ғалымдық еңбегімен ерекше көзге
түскен аса көрнекті қайраткер еді.
Ыбырай өз замандас отандастарының ағартушылық ой – пікірлерін
шамшырағын жақты, педагогтік – демократиялық көзқарастың негізін салды. Өз
заманының озық ойлы азаматы болды. Бір жағынан феодалдық- патриархалды
тұрмыс билеген, екінші жағынан, патша өкіметінің отарлау саясаты езген
қараңғы ортада Ыбырай ашқан мектептердің қоңырауы тұңғыш сыңғырлап, ұлы
ағартушы – педагогтың ой – пікірлері, өлең- жырлары мен әңгімелері халық
санасына жаңалық болып сіңді.
Ол қоғамдық әділетсіздікке, надандық пен білімсіздікке қарсы күресті.
1857 жылы Орынбордағы қазақ балалары үшін ашылған жеті жылдық мектепті
үздік бітіріп келген Ыбырай, өзінің бар саналы өмірін туған халқын алдыңғы
қатарлы білімді елдердің қатарына қосуға арнады, болашаққа қырағы көзбен
қарады.
XIX ғасырдың орта шенінде қазақ даласында мектеп ашу ісі қиынның
қиыны еді. Мектеп үйі, оқытушы, оқу құралдары, т.б. нәрселер көшпелі қазақ
санасына онша орнықпаған ұғым болатын. Бұл айтылғандармен қоса осындай
игілікті іске қожа, молда, бай, болыстар мен патша чиновниктері барынша
салқын қарады. Патша өкіметі отар халықтарды қараңғылықта ұстауды қолайлы
санады. Оған қоса оқудың, білімнің мәнісін түсінуге халық санасындағы ескі
стереотиптік көзқарас та кесірін тигізді. Бірақ осы айтылғандардың бәрі
Ы.Алтынсариннің таудай талабына бөгет бола алмады. "Мектеп-білім берудің
басты құралы, халықтың келешегі тек осы мектептерде " – деп түсінген ұлы
педагог Ы. Алтынсарин осы мақсатпен қысы-жазы ел-елді аралап, халықты өнер-
білімге шақырып қана қоймай, мектеп ашуға қаржы жинау ісімен айналысты.
Бұқара халық Ыбырайдың игілікті ісін ықыласпен қолдап, біраз қаржы жинап
берді.
1864 жылы қаңтарда Торғайда тұңғыш қазақ балалары үшін мектеп ашып,
14 баланы мектепке қабылдады, балалар интернатта жатып оқитын болды.
Мұндағы тәлім - тәрбие ісіне Ыбырайдың өзі тікелей басшылық етті. Өзінің
осы игілікті ісі жайында Қазан университетінің профессоры Н.И.
Ильминскийге жазған хатында былай дейді " Осы жылы қаңтардың 8-і күні менің
көптен күткен арманым орындалып, мектеп ашылды. Оған 14 қазақ баласы кірді.
Бәрі де жақсы, есті балалар... Қазақтар балаларын мектепке беруге ынталы
екендігін көрсетіп отыр. Оларға ең алдымен мемлекеттің заңын үйрет деп
өтініш жасап жүр. Ондағы ойлары кейін олардан закуншиктер шықсын дегені
ғой." Міне, олардың көздегені осы..." Мен балаларды оқытуға қойға шапқан аш
қасқырдай өте қызу кірістім. Кейін парақор болып шықпаулары үшін оларға
адамгершілік жағынан әсер етуге бар күшімді салып отырмын " деп, өзінің
сүйікті ісіне белсене кіріскенін зор қуанышпен хабарлайды.
Оның ағартушылық, педагогтік көзқарасы негізінен, орыс педагогтарының
ықпалымен қалыптасты және қазақ халқының ұлттық тәрбиесінің негізіне
сүйеніп жүргізді. Халық педагогикасының адамгершілікті, үлкенді сыйлауды,
өнерге үйретуді уағыздаған негізгі қағидаларын жақсы біліп, оны басқа
халықтардың озат ой - пікірімен толықтырып дамытты. Ол елін надандаққа
қамап отырған феодалдық-патриархалдық, рушылдық қоғамның кертартпа жақтары
мен отаршылдық саясатты сынай отырып, туған халқының келешегіне зор
сеніммен қарады.
"Тастан сарай салғызған. Айшылық алыс жерлерден жылдам хабар алғызған"
алдыңғы қатарлы өнерлі жұрттардың ғылыми-техникалық табыстарын сөз ете
келіп,
Үміт еткен достарым,
Сіздерге бердім батамды, - деп жастарды өнер-білімді меңгеруге, оқуға
үндейді.
Ы. Алтынсарин өзі ашқан орыс-қазақ мектептерін миссионерлік бағыттағы
жат пікірден де, шығыстың жаттамалы діни оқуынан да қорғап бақты. Жастарға
шынайы білім беретін дүнияуи пәндерді ( жаратылыстану, география, тарих,
есеп т.б.) оқытуды іске асырды.
Ы. Алтынсаринның ағартушылық ой-пікірлерінің біртіндеп іске асуына
оның Торғайда облыстық мектеп инспекторы болып тағайындалуы (1879) және бұл
қызметте өмірінің соңғы минутына дейін үздіксіз он жыл табандылықпен еңбек
етуі пайдасын тигізді. Инспекторлық қызметке кіріскеннен-ақ Ы.
Алтынсарин дүнияуи мектептер ашуды ойластырды. Елек, Николаевск (Қостанай),
Торғай, Ырғыз уездерінде бір-бірден екі кластық орыс-қазақ мектептерін
ашып, олардың жанына кітапхана ұйымдастыруға, монша салуға зор күш
жұмсады. Ол кейін әр болыс сайын бастауыш мектептер ашуды қолға алды.
Ыбырайдың оқу-ағарту ісіндегі тағы бір жаңалығы қазақ жастарына кәсіби
мамандық беру мәселесін қолға алуы болды. Ол Торғайда, Қарабұтақта қолөнер
училищесін, Қостонайда ауылшаруашылығы училищесін ашып, қазақ жастарынан
қажетті маман кадрлар даярлау ісіне зер салады. Қазақ қыздарына тұңғыш
дүнияуи білім беру ісіне жол ашқан да
Ы. Алтынсарин болды. Ол Ырғызда қазақ қыздарына арнап интернаты бар
мектеп аштырды. Мұның өзі қазақ халқының өмірінде орасан зор маңызы бар
тарихи уақиға еді. Ы. Алтынсарин патша әкімшілігін Торғай облысының барлық
уездерінде қыздар Училищесін ашуды өтінді. Соның нәтижесінде Торғайда
(1891), Қостанайда (1893), Ақтөбеде (1896), қыздар училищелері ашылды.
Ы.Алтынсарин қазақ шәкірттерінің таным түсінігіне лайықты оқу-
әдістемелік құралдар жазу мәселесімен де шұғылданды.
Ол орыс-қазақ училищелерінде К.Д. Ушинскийдің "Балалар дүниесі",
Л.Н. Толстойдың "Әліппе және оқу кітабын", Б.Ф. Бунаковтың " Әліппе мен оқу
құралын", Тихомировтың "грамматиканың элементарлық курсын"оқу құралы
ретінде ұсына отырып, кейін солардың үлгісімен өзі де "Қазақ
хрестоматиясы", "Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы " атты екі
оқу құралын бастырып шығарды. Хрестоматия Ыбырай, біріншіден, қазақ
халқының Қара батыр, Байұлы, Жиренше шешен, Тазша бала туралы ертегіні,
аңыз-әңгімелерін енгізсе, екіншіден өзінің "Бай баласы мен жарлы баласы",
"Таза бұлақ", "Жеміс ағаштары", "Аурудан аяған күштірек", "Әке мен бала",
т.б. ғибратқа, өсиетке құрылған дидактикалық әңгімелерін,үшіншіден
"Талаптың пайдасы", "Бір уыс мақта", "Силинші ханым", "Алтын шекілдеуік",
"Жаман жолдас", "Зергерлік", "Мейірімді бала", т.б. орыс, батыс
классиктерінің тәлімдік мәні зор әңгімелерін аударып енгізді.
Ол өзінің хрестотоматияға енгізген әдеби шығармаларының бәрән негізгі
педогогтық ісімен тызыз байланыстыра білді. Яғни хрестоматияға енгізген
шығармаларды іріктеуде, біріншіден, әр халықтың тұрмыс- тіршілігі мен салт-
дәстүрлерінен хабардар ету принципін көздесе, екіншіден, оқушыларды
адалдыққа,қайырылымдылыққа, еңбекке, ұқыптылыққа, тапқырлыққа тәрбиелеу,
адамгершілік жақсы қасиеттерді олардың бойына дарыту көзделді. Үшіншіден,
жастардың, әсіресе бастауыш сынып оқушыларының түсінігіне жеңіл, тілі жатық
әңгімелерді беруге тырысты.
.Алтынсарин өзінің біраз еңбектерін қазақ халқының салт-дәстүрлерінің
ерекшеліктерін зерттеп, этнографиялық очерктер жазуға арнады.Ол 1870 жылы
Ресей географиясы қоғамның Орынбор өлкетану бөлімшесінің тапсыруы
бойынша"Орынбор ведомствосы қазақтардың өлген адамы жерлеу және оған ас
беру дәстүрлерінің очеркі" мен "Орынбор ведомствосы қазақтардың құда түсу,
қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очерктері"атты екі еңбегін жазып
тапсырды.
Ыбырайдың қазақ халқының салт-дәстүрлерін зерттеудегі мақсаты
дәстүрлердің озығы мен тозығын ғылыми түрде талдап, өзінің көзқарасын
білдіре отырып, мән-мағынасын ашу, озық дәстүрді тәрбиенің құралы ету еді.
Сонымен бірге қазақ мәдениеті, тұрмыс- тіршілігі жөнінде орыс достарына
ғылыми мағлұмат беруді көздеді.
Ол кейбір орыс чиновниктері ойлағандай қазақтардың "ұры" және "тағы"
"көшпелі, мәдениетсіз, жабайы" халық емес, "өзіндік мәдениеті, өнер
мәдениеті, өнері бар халық екенін білдіру үшін қазақтың салт-дәстүрлерін
арнайы зерттеп, очерк жазған еді. Қазақ мәдениеті мен оқу-ағарту ісіне
қабырғасы қайысып, жаны ашыған Ы.Алтынсарин "Қазақ халқы деген оқу-білімге
сусап отырған халық әттең, бұл іске оқыған адамдардың жаны ашымайтыны есіңе
түскенде кейде күйінесің. Қазақтарды оқыту жөнінде бастықтарымыз
бекіністердің жанынан мектеп салудан гөрі, үйлерінің онсыз да ақ
қабырғаларын аяқтай түскенді тәуір көреді "- деп, ел билеуші орыс
әкімдеріне қатты реніш білдіреді.
Ыбырай екі бірдей оттың арасында азатпен өмір кешті. Біріншіден,
қазақтың қожа, молдалары Ыбырайды "шоқынған", "кәпір" деп ел арасында өсек
тартса, сондай-ақ "пікірі жат","социалист" деп жасырын арызды боратса,ал
Приходько сияқты патшаның топас генерал-губернаторы Ыбырайды соттап,ол
ашқан мектептерді жаппақ болуы Ыбырайдың жүрек ауруына ұшырап 49-ақ жасында
кенеттен қайтыс болуына себепкер болды.
Патша өкіметі қазақ даласын қараңғылықта ұстауға тырысып бақты.Олар
оқымаған қараңғы елді басқару оңайырақ болады деп санады. Патша үкіметінің
осы отарлау саясатының ішкі мәнін терең түсінген Шоқан, Ыбырай, Абай сияқы
қазақтың демократ-ағартушылары халқты қапастан құтқарудың жолы тек өнер-
білім деп қарады.
Сол жолда аянбай еңбек етіп, бар өмірін сарп етті.
Ыбырай оқулықтарына енгізілген "Ұят кімде болса, иман сонда болады",
"Алтын алма,ақыл ал", "Ісің ақ болса,тәңірің жақ болар","Талапты ерге нұр
жауар", "Қайырымсыз олса ханнан без,өткелсіз болса судан без,асусыз болса
таудан без, пайдасыз болса байдан без, панасыз болса сайдан без", "Өнерлі
өлмес, өнерсіз-күн көрмес", "Оқу түбі-тоқу" сияқты асыл сөздерден бүгінгі
жастардың да ғибрат алатыны сөзсіз. Бүгінде Ыбырайдың ізгілік жөніндегі осы
ойларын шәкірттердің жүрегіне ұялатудың, ал ұлт мектептерін Ыбырай дәстүрі
негізінде қайта құрудың қажеттігі туып отыр. Осымен байланысты жастарды
ұлттық рух негізінде тәрбиелеп білім беретін төл оқулықтар жазу кезінде
қазақ тілі мен әдебиетіне, тарихы мен географиясына, ұлттық кәсіпке
байланысты қол өнеріне Ыбырай тағылымдарын баса енгізуді ұмытпаған абзал.
Кезінде Ы.Алтынсарин ашқан қолөнер мектебін қазіргі нарықтық жағдайға
лайықтап, ауыл жастар үшін Ы. Алтынсарин атындағы қолөнер мектебін ашып
немесе жоғарғы сыныптар үшін арнаулы кәсіби курстар енгізіп, диплом беруді
құптар едік. Онда ауыл шаруашылығын ұйымдастыру, тоқымашылық, зергерлік,
тері өңдеу, киім тігу, жүргізуші-жөндеуші, программист, т.б. мамандар
әзірлесек, халық та, ұлы ұстаз рухы да риза болар еді.Ұлттық мектептердің
моделін жасау бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отырған кезде Ыбырай
мұраларын басшылыққа алу, әсіресе ауыл мектебін мәдени -ағарту ісінің
орталығына айналдыру, жыл сайын мұғалімдер күні қарсаңында әр мектепте
Ыбырай сабақтарын өткізіп отыру, кешегі кеңестік дәуіріндегі Ыбырай
Алтынсарин медалінің мәртебесін қайтадан қалпына келтіріп, озат мұғалімдер
мен педагог-ғалымдарды осы медальмен марапаттап отыру ісін қолға алса, нұр
үстіне нұр болмақ. Қала берді жаңа шыққан жақсы оқулықтарға Ы.Алтынсарин
атындағы мемлекеттік сыйлық тағайындалса да артық болмас еді.
Қазақтың оқу-ағрату саласының апостолы Ы.Алтынсарин мұраларын жеріне
жеткізе зерттеп, оны ұстаздардың ұлы ұстазы деп әркез қастарлеп, қадір тұту
бәріміздің абыройлы борышымыз.
Қазақ даласында жаңалықтың жәдігері болған ұлылар қатарында шоқтығы
биік тұлға Ы.Алтынсариннің ағартушылық қызметі мен идеялары бүгінгі таңда
педагогика саласының ғылыми-зерттеу жұмысының шексіз алаңына айналуда.
Ы..Алтынсариннің ағартушылық қызметі қазақ халқының саяси-рухани
отарлау шеңберінің қысымшылығы күшейіп тұрған кезеңге тұспа-тұс келді.
Патша өкіметінің миссионерлік-ағарту саясаты ғасырлар бойы мұсылман жұртына
ағарту қызметін көрсеткен мектеп-медреселер жүйесін тамырымен құртуға
әрекет жасады. Әлемдік өркениет пен ғылым ісінің дамуына баға жетпес үлес
қосқан ұлы тұлғаларды (әл-Фараби, М.Қашқари, Ж..Баласағұн, М.Дулати, Абай)
тәрбиелеп шығарған медреселер патша өкіметі тарапынан XIX ғасыр соңында
үлкен кедергілерге тап болып, орыс школалары мен мұсылман оқу орындарының
ара салмағы үлкен дәрежеде өзгерістерге ұшырады.
Әрине, күнбе-күн күш алып келе жатқан миссионерлік ағарту-оқу ісінің
негізгі заңдылықтарын қабылдай отырып, Қазақстанда халық ағарту ісі жаңа
жолға түсті. Бұл игілікті жұмыстың көш басында Ы.Алтынсарин тұрды.
Қараңғыда қарманған халқын жарыққа жетелеген, қазақтың санасын жайлаған
дерттің емін тап басып, көре білген Ыбырай ұстаз қазақ қоғамына жаңалықтың
дәнін себуші қарлығаш болды.
Миссонер ағартушылар көрсеткендей, "діни-фанатизм идеялары" жайлаған
жергілікті мектептер өміршең жолға түсіп, ағартушылық миссиясын одан әрі
жалғастыра берді. Тііпті, діни білім беретін медреселердің оқу жоспары мен
бағдарламалары жаңаша сипат алды. Бұл туралы миссионер- ағартушы
Н.Бобровников кезінде: ″ ... діни сабақтардың 24 сағаттық көрсеткішімен
мұсылман медреселерінің қимылсыз, тоқтап тұрған уақытты өтіп кеткен.
Медреселер басқа, жаңа бір жаңалықтың орталығына айналған. Өкінішке орай,
бұл біз үшін үлкен жаңалыққа айналып отыр", - деп мұсылман әлеміндегі
ағарту ісінің жаңа ағымға түскенін мойындаған.
Ұлттық мектептердің қалыптасуы мен дамуындағы қазақ ағартушыларының
қызметтері осындай аласапыран кезеңде өтті. Қазақ мектебінің эволюциялық
дамуы миссионерлік ағарту саясаты аясында жүрді. Осы тұста ұлт мектебінің
халық мүддесіне сай қызмет етуі Ы.Алтынсариннің жанкешті күресі арқасында
іске асты. Ы.Алтынсарин мектептерінің оқу жоспары мен бағдарламаларының
құрылымы, оқулықтары мен олардың мазмұны ұлттық білім беру талабына сай
құрылды. Ұлттық мектептің өсіп- өркендеуі мен ұлттық білім базасын
қалыптастыруда ұлттық өз ана тілінде жазылған оқулықтар қажеттілігіне
Ы.Алтынсарин ерекше көңіл бөлді. Осы мақсатта ол 1879 жылы кириллица
әліппесімен жазылған "Қазақ хрестоматиясы" оқулығын жазды. Оқулықтың
құрылымдық мазмұны оның өз шығармаларынан, қазақ халқының ауыз әдебиетінің
үлгілі шығармаларымен әлемдік әдебиетінің ең таңдаулы үлгілерінен тұрды.
Ы.Алтынсарин қазақ халқының өзіне тән ұлттық тәлім- тәрбие
үрдістерін ағарту ісімен ұштастыра отырып, бүгінгі педагогика саласындағы
бінеше бағыттардың негізін салды. Халықтың ұлттық тәлім- тәрбиесі
негізінде ол Қазақстандағы ұлттық мектептердегі оқыту ісінің әдістемесінің
іргетасын қалады. Ол Қазақстандағы мектептердегі оқыту ісінің жүйелік
әдістемесін білім талабына сай дұрыс жолға қойды. Оған мысал, өзі бірінші
ашқан жаңа әдісті орыс- қазақ мектебіндегі негізгі жаңашыл идеясы- ондағы
оқу үрдісін ана тіліне негіздей отырып, орыс ісін ұйымдастырудағы жаңашыл
идеясы- оқулықтар мен оқу құралдарын орыс графикасына сүйене отырып, жаңа
алфавит негізінде дайындау еді. Ы.Алтынсариннің бұл игілікті әрекеті-
ағарту саласындағы ұлттық тәлім-тәрбие мен білім мазмұнын сақтай отырып,
күнделікті оқыту ісіне жүйелі түрде енгізу еді. Ал бүгінгі таңда
Ы.Алтынсаринді мектеп тарихындағы білім беру ісінде жаңа алфавитті алғаш
пайдаланушы деп таныуымыз оның батыл түрде жасаған жанкешті еңбегінің тек
беташары деп айта аламыз. Өзінің шынайы сипаты тұрғысында, ағарту саласына
жаңашыл сипат берген бұл игілікті жұмыс ғылыми тұрғыдан қарасақ, бүгінгі
таңдағы төл оқу әдістемелік кешенді даярлаудағы теориялық ізденістердің
бастамасы деп айтуға болады. Анықтап көрсетсек, оның ағартушылық
дүниетанымы арасындағы гуманистік идеялары мен істерінің бүгінгі ұлттық
білім беру жүйесіндегі келесі мәселелерді шешуге негіз болатындығын білу
және тану. Ы.Алтынсарин қазақ халқының рухани жан дүниесінің
ерекшеліктеріне де айрықша назар аударды.
Әрине, бұл жерде ол қазақ халқының діни дүниетанымының белсендігін
есепке алады. Сол кездегі қазақ халқының ағартушылық негізінен мұсылман
оқуына бағытталған еді. Патша өкіметі мұсылман оқу орындарының беделін
қаншалықты түсіруге тырысса, жергілікті халықтың бұл оқу орындарына деген
пікірі соншалықты жоғары болды. Ы.Алтынсарин қазақ халқының рухани
салтындағы осы ерекшелікті ескере отырып, 1883 жылы " Мұсылманшылықтың
тұтқасы " атты оқулықты өз мектептерінің бағдарламасына енгізеді. Ислам
дінінің жас ұрпақ тәрбиесіндегі алатын орны, мұсылманның бала тәрбиесі мен
этикалық тәлімнің озық үлгілерін оқыту ісіне пайдалана білген
Ы.Алтынсариннің бұл еңбегі- ұлт тәрбиесінің жаңа белесі болды.
Ы.Алтынсарин " Қырғыз хрестоматиясына " енгізілген өзінің поэтикалық
әңгімелерінде жеке адамның адамгершілік қалпының қалыптасуына табиғат
ықпалын баса көрсетіп отырған. Табиғат кейпі арқылы көркем түрде алдымен
адамгершілік тәрбиесі жөнінде ақыл- кеңес беріп отырады. Мысалы, " Бау
ағаштары" әңгімесінде Ыбырай былай деп жазады: " Қарағым, істің мәнісі
тәрбиелеу мен күтуде, - дейді әкесі баласына, сенің болашақ тағдырың
осыларға байланысты. Егер мен жаман істі жақсартсам, сен оны түсініп, жөні
түзу адам боласың. Егер менің ақылымды тыңдамасаң, осы қисық ағаштай болып
өсесің".
Бұл көріністе жақсы ақыл- кеңес балаларға ғана емес, ата- аналарға
арнап айтылған.
Ыбырай Алтынсариннің терең даналығы мен шығармашылығының өміршеңдігі
айдай анық көрініп тұр. Бұл жерде сонымен бірге сәйкестілік қағидасы
экологилық тәрбие үрдісімен қатар байытылып отыр. Ыбырай Алтынсарин өз
шығармаларында өсімдік әлемін бейнелі түрде қолдана отырып, өркөкіректік,
сараңдық, надандық, жалған сөзділік,топастық сияқты жалпы адам атаулыға
ортақ кемшіліктерді сынайды.
Ағартушы-педогог Ыбырай Алтынсарин таибғатты тек қана тәжірибе мен
білім көзі емес, сонымен бірге жақсы білім беріп, қателіктен сақтандыратын
тәлімгер, ұстаз деп есептеді. Осы ойы Алтынсариннің "Бай баласы мен жарлы
баласы" деген әңгімесіне арқау болған. Қысқаша мазмұны мынадай: Ауылдары
көшкен кезде бай баласы Асан мен жарлы баласы Үсен өз ауылының көшінен
ойнап жүріп, қалып қояды. Олар айдалада ойнап жүреді, ауылына келсе, көш
қозғалып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 -5
1 - тарау. Ы. Алтынсаринің педагогикалық еңбектерінің тәрбиелік
маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .. 6-27
1.1. Ы. Алтынсариннің өмірі мен педагогикалық қызметі ... ... ... .. 6-
15
1.2. Ы.Алтынсарин шығармаларын бастауыш мектепте оқытудың
педагогикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..16-27
2-тарау. Бастауыш сыныпта Ы.Алтынсариннің шығармаларын
оқыту әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28-49
2.1. Ы. Алтынсариннің бастауыш сыныпта оқытылатын
шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 28-39
2.2. Ы.Алиынсариннің шығармаларын оқыт тәжірибесі ... ... ... ...40-
49
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... . 50-51
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .. 52-53
-
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2030 бағдарламасында, Жалпы ұлттық
татулық пен саяси қуғын-сүргiн құрбандарын еске алу, Ұрпақтар бiрлiгi мен
сабақтастығы жылы атты қаулыларында кезiнде асыра сiлтеу мен зұлматтың
зардабына ұшыраған қазақ зиялы қауымының мұрасын қалпына келтiрiп, оны
бүгiнгi қазақ халқының жасап жатқан тарих тағылымдарымен сабақтастыра
отырып жалғастыруға көзделген.
Кезінде қазақ халқының болашақ тағдырын орыс мәдениетімен бірлікте
алып қараған Шоқан, Абай және Ыбырай секілді ұлы ағартушы – демократтар
тарихымызда өшпестей із қалдырды. Осы орайда, Ыбырай Алтынсариннің қосқан
үлесі мен еңбегі орасан зор. Ол мәдениет пен білімнен артта қалған ел –
жұртын көрші елдің өнер білімін, техникасын игеруге шақырып қана қоймай,
сол игі істі тікелей жүзеге асыруға да өлшеусіз үлес қосты. Қазақ даласында
тұңғыш рет орыс үлесіндегі пәндік білім беретін мектептер ашып, оған орыс
алфавиті негізінде оқулықтар жазды, өзі сабақ беріп, жаңа талапқа сай
келетін мұғалімдер дайындауға күш салды.
Ыбырай жасаған оқулық, ең алдымен, орыстың, қала берді Европа
оқымыстыларының педагогикалық көзқарастары мен оқыту, тәрбиелеу әдіс –
тәсілдеріне негізделіп жасалды, бірақ ұстаз оларды талғам – талдаусыз, сол
күйінше ала салған жоқ, керсінше, оған енетін материалдарды қазақ
балаларының түсінік – танымына сәйкес етіп алды, өзі де осы талапқа орай
әңгіме, өлеңдер жазып құрастырған хрестоматиясына қосты. Сөйтіп, ұлы
ағартушы – ұстаз халқымызды білім бұлағынан сусындатып, өзге мәдениетті
елдердің қатарына қосуға бойындағы бар күш – қуатын, білімін сартқа
жұмсады. Бұл бағытта тыңнан жол салып, соған бүкіл саналы өмірін арнады.
Ыбырайдың қоғамдық, педагогикалық, ғылыми көзқарастарының бекіп
қалыптасуына В.В.Григорьев, Н.И.Ильминский, Я.П.Яковлев секілді орыс
достарының әсер - ықпалы ерекше болды. Солардың тікелей ақыл – кеңесі,
көмегі арқасында ол өзінің тәжірибесі мен білімін арттырып қана қоймай,
Россияның И.Герцен, В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов
тәрізді революционер – демократтардың еңбектерімен танысып,
Л.Н.Толстойдың, И.И.Паульсонның, К.Д.Ушинскийдің оқулықтарын өз
хрестоматиясына үлгі етіп алады. Олардан көптеген аудармалар жасап,
тәрбиелік мақсатына пайдаланып отырды
ҚР-ң Бiлiм туралы заңында ҚР азаматтарының жаңа әлеуметтiк мiнез
құлқын қалыптастыру, ҚР мәдени-этникалық бiлiм беру, Бiлiм мазмұнын
гуманитарландыру тұжырымдамаларында бiлiм беру iсiнде жаңа рухани-мәдени
құндылықтарды игертуге, ұлттық сананың қалыптасып өсуiне жағдай жасауда
қоғам мен тұлға арақатынасын тұлға мен дәуiр қос бiрлiгiнiң үндестiгiн
талап етедi.
Қазiргi қоғам алдындағы негiзгi мiндеттердiң бiрi – заман сұранысына
сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерiн сараптап, қоғамды құрайтын жеке тұлға
бойындағы рухани құндылық бағдарын жетiлдiру– бүгiнгi таңның бiрiншi кезек
күттiрмейтiн мәселелерiнiң бiрi болып отыр. Сондықтан да, бүгiнгi өсiп келе
жатқан жастарға арналған ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын рухани құндылықтар
негiзiнде оқу-тәрбие жұмысының жаңа кешенiн жасау қажеттiлiгi тууда. Қазақ
халқының атадан-балаға жалғасқан рухани мұрасындағы құндылықтарды iрiктеп,
оны бүгiнгi жеке тұлғаны қалыптастыруға пайдаланудың қажеттiлiгi туып отыр.
Диплом жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш сыныпта Ы.Алтынсарин
шығармаларын оқытудың маңызы . деп алуға мүмкіндік берді.
Диплом жұмысының объектісі: – педагогикалық мұрасы.
Диплом жұмысының пәні: Ы.Алтынсариннің педагогикалық көзқарастары мен
идеялары.
Диплом жұмысының мақсаты: Ы.Алтынсариннің шығармашылық
мұрасына, педагогикалық идеяларына талдау жасай отырып оны жүзеге асырудың
жолдарын айқындау.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Ы.Алтынсарин мұрасындағы негізгі педагогикалық идеяларды айқындау,
жүйелеу.
2. Бастауыш мектепте ана тілі сабақтарында Ы.Алтынсарин шығармаларын
оқытудың әдістемелік жолдарын қарастыру.
Зерттеу әдістері:
Тақырып бойынша әдебиеттерді оқып танысу, талдау жасау, озат
педагогикалық тәжірибені жинақтау, бақылау , әңгіме.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 - ТАРАУ. Ы.АЛТЫНСАРИННІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК
МАҢЫЗЫ
1.1. Ы. Алтынсариннің өмірі мен педагогикалық қызметі
Ыбырай Алтынсарин - ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақ жерінде оқу-
ағарту ісін жүзеге асырған қазақ зиялыларының көшбасы, тұңғыш халық
ағартушысы, қазақ тарихында қоғамдық ой-пікірлердің қалыптасуына үлес
қосқан көрнекті қайраткер. Ол жас ұрпақты тәрбиелеу мәселесіне ерекше көңіл
бөлді. Қазақ даласындағы аумалы - төкпелі заманда ұрпақ болашағын ойлап,
балалар мен жас жеткіншектердің тағдырына терең үңілген ағартушы- ұстаз Ы.
Алтынсарин ел ішінде орын алған сауатсыздық пен білімсіздікке қарсы ашық
күреске шықты. Сонымен қатар, Ресейде басталған азаттық қозғалыстың өрлеу
кезеңінде қазақ ағартушыларының демократиялық идеяларының белсенді жаршысы
болды. Қазақ даласында жаппай сауаттылық пен білім беру ошағын орнатқан
Ыбырай халықтың мұң-мұқтажы мен арман- тілегін орындау мақсатында көпшілік
арасында қыруар жұмыстар атқарды.
Ы. Алтынсарин Қазақстандағы әлеуметтік - педагогикалық мәселелерді
шешудің басты жолдары мен негізгі ұстанымдарын ұсынды. Іргесі қаланбақшы
алғашқы мектеп құрлысын, тұңғыш берілетін білімнің бағыт- бағдарын
айқындады, қалың бұқараға оның мазмұны мен маңызын түсіндірді, қазақтың
төлтума жазуын қолға алды, бастауыш мектепке қажетті оқу - құралдарды
дайындады.
Ұлы педагог қазақ ортасында үстемдік құрған қоғамдық әділетсіздікке
қарсы болды. Надандық пен зұлымдық тудырушыларды әшкереледі. Феодалдық-
рушылдық езгі мен патшалық самодержавиенің қаратүнек заманында
Алтынсариннің өлеңмен айтылған жоғарғы идеялары жастарды рухтандырып,
халыққа жалынды үндеу тастады. Бұл қазақ даласындағы бүкіл қауымға қағылған
алғашқы қоңырау еді. Ол ел- жұртын көрші елдің өнер-білімін, техникасын
игеруге шақырып қана қоймай, сол игі істі тікелей жүзеге асыруға да
өлшеусіз үлес қосты. Қазақ даласында тұңғыш рет орыс үлесіндегі пәндік
білім беретін мектептер ашып, оған алфавиті негізінде оқулықтар жазды, өзі
сабақ беріп, жаңа талапқа сай келетін мұғалімдер даярлауға күш салды.
Алтынсариннің тұсында Қазақстанда педагогика ілімінің негізі қаланды.
Ыбырайдың қоғамдық, педагогикалық, ғылыми көзқарастарының қалыптасуына
белгілі ориенталист ғалымдар В.В.Григорьев, Н.И.Ильминский, Я.П.Яковлев
секілді орыс достарының ықпалы ерекше болды. Л.Н.Толстойдың, И.П.
Паульсонның, К.Д. Ушинскийдің оқулықтарын өз хрестоматиясына үлгі етті.
Олардан көптеген аударма жасап, тәрбие мақсатында пайдаланып отырды.
Ыбырай жаңа типті мектептер үшін оқулық жасау мәселесімен
60-жылдардың басында-ақ шұғылданды. Өйткені, қазақ жастарына шын
мәнінде білім мен тәрбие беру үшін жаңа оқулықсыз жұмыс жүргізу мүмкін емес
еді. Мұның үстіне қазақ арасында діни оқудың кең орын алғандығы, діни
кітаптардың көптігі Ыбырайды жаңа оқулық жасау мәселесіне үнемі итермеледі.
1879 жылы жарыққа шыққан "Қазақ хрестоматиясының" негізін осы кезеңнен
ойластыра бастаған. "Қазақ хрестоматиясының" пайда болуы Ыбырайдың
ағартушылық қызметімен тығыз байланысты. Хрестоматияның жаңа ашылған
мектептерге арналып жазылуының өзі осыны дәлелдейді. Ыбырай бұл еңбегінде
көркем шығармалары арқылы өзінің ағартушылық және педагогикалық идеяларын
толық көрсетіп, насихаттады. Ыбырай оқулық жасамастан бұрын қазақ даласында
сол уақытқа дейін қолданылып келген діни кітаптардың негізгі сырын,
кертартпалық мәнін айқын таныған. "Молдалар оқытып жүрген татар, араб,
парсы кітаптарының бәрі де,- деп жазды ол 1862 жылы,- адам баласын дұрыс
ойдан адастырады, кері кетіреді". Қазақ мектептері үшін оқулық жасау
мәселесі 70-жылдардың бас кезінде айрықша көтерілді. Жаңа оқулықтың қандай
сипатта болуы жайында ол: "Мәселенің ең мәнді жері: қазақтарға татар
фантазимінің ықпалын тигізбеу, қазақтардың білім алуына оның кесірін
тигізбеу ғой. Ондай ықпалдан құтқару үшін, бірте-бірте, бірақ шын құтқару
үшін мазмұны балалардың білімін көтеретін, тақырыбы оларды қызықтыратын
кітаптарды асықпай, бірақ алған бағыттан қайтпай, қазақтың өз тілінде,
олардың өздеріне таныс әріппен шығара білу керек" деп жазды. Ағартушының
бұл пікірі оның оқулық жөніндегі ойының 70-жылдардың бас кезінде айқын
қалыптасқанын, жалпы эстетикалық ұстанымдарды тұрақтап, жүйеленгенін және
нағыз ілгерішіл сипатта болғанын аңғартады. Хрестоматияны құрастырғанда ол
халықшылдық, гуманизм, демократизм, демократизм, патриотизм идеяларын
көздеді. Хрестоматияны жасау жолында 1876 жылы 1888 жылға дейін үздіксіз
жұмыс істеді.
"Қазақ хрестоматиясы" К.Д. Ушинскийдің "Балалар әлемі" және басқа да
орыс класикалық педагогикасының үлгісінде жасалды. Ол мынандай бөлімдерден
тұрады:
- тақпақтар, балаларға арналған әңгіме, ертегілер, оқушылардың
туысқандарына хат жазу үлгілері;
- үлкендерге арналған әңгімелер;
- ауыз әдебиетінің үлгілері;
- мақал- мәтелдер;
Балаларға таныс, олардың өмірлеріне жақын және халықтық идеяларды
тарататын әңгімелер мен жырларды алды. Бұл бөлімді ол ғалым елегінен өткен,
орыс хрестоматиясынан тұрақты орын алған орысша шығармалармен байытты.
Хрестоматияға енгізілген шығармалар балалардың жас ерекшеліктерін
ескеріп, жоғарыда айтып өткен оқу, еңбек тақырыптарына толық тоқталған.
Мысалы, кітаптың беташары оқуға шақырудан басталып, негізгі тақырыптардың
бірі- еңбек мәселесін сөз етеді.
Халықтық мақсаттағы озық идеялар жақсы жазылған еңбектер арқылы ғана
қоғам өмірінде кеңінен тарап, салмақты күшке айналатынын лайықты нәтиже
беретінін түсінді. Қазақ елінің әр түпкірінен жаңа мектептерді қанша
ашқанымен, олар арқылы бүкіл дала өмірін толық қамти алмайтынын сезінді.
Негізгі мақсатқа сәйкес жаңа оқулықсыз мектептер күткен нәтижелерге жеткізе
бермейтінін байқады. Осыдан келіп ол өзінің ағартушылық және қоғамдық
идеяларын еңбекші халыққа кеңінен жеткізу мақсатымен оқулықтар шығаруды
қолға алды. 1876 жылыдың желтоқсанынан бастап "Қазақ хрестоматиясын"
жазуға кірісті. Алтынсарин тірі кезінде хрестоматияның бірінші бөлімін
ғана бастырды. Ол өлгеннен кейін хрестоматияның бірінші бөлімі "мактубат"
деген атпен араб әліппесімен Санкт- Петербургта 1899 жылы қайта басылып
шықты. Хрестоматияның екінші бөлімінің мазмұндамасына қарағанда, бастауыш
ғылыми білім берудің энциклопедиясы болған сияқты. Мұнда, ең алдымен,
жаратылыстану, тарих, жағрапия, химия, физика, сондай-ақ техника саласынан
да түсінік бергісі келетінін, жан- ажақты білім беруді көздегенін айтқан
еді. Бірақ, бұл кітабы әлі күнге дейін табылмай келеді. Өзінің
Н.И.Ильминскийге жазған хатында: "Қазір қырғыз хрестоматияныңсының екінші
бөлімін жасап жатырмын", - деп мәлімдейді. (Сыздықов Ә.С. Ы. Алтынсаринның
педагогикалық пікірлері және ағартушылық қызметі. Алматы, Қазақтың
мемлекеттік оқу құралдары баспасы, 1950. 164-б.). бұл кітаптың маңыздылығын
терең түсінген оның: "Жалпы және ғлыми мәліметтер беретін қырғыз тілінде
кітап жазып, туысқандарыма тағы да бір еңбек сіңіргім келеді" арманы дәлел.
Хрестоматияның алғы сөзінде ол: "Бұл кітапты алғаш құрастырғанда
біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш рет шыққалы отырған жалғыз
кітаптың орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу
кітабы бола алу жағын көздедім" деп жазған. Халыққа тигізер пайдасы мол,
мазмұны мағыналы тәрбие құралын жазып шығу абыройлы да мархабатты, ұлы іс
екенін ол санасымен зерделей білді. Бұл кітабына Ыбырай үлкен сенім артты.
"Қазақ халқының қазіргі жағдайында маңызы күшті болатын бұл еңбекті,- деп
жазды ол 1880 жылы, - ойдағыдай орындап шығуыма құдай тек өмір мен күш
беретін болсын, мұны жақсылап қолдана білсек, бұл қазақ даласына көп
өзгеріс енгізеді" (Дербісәлин Ә. Ыбырай Алтынсарин- ұлы педагог, ағартушы,
жазушы Ыбырай Алтынсарин тағылымы.- Алматы. Жазушы, 1991. -89-б. -79-100-
б.). Осы жылы "Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы" оқулығын
жарыққа шығарды. Аталған еңбектер тұңғыш рет қазақ тілінде шыққан
оқулықтардың төл басы еді. Сонымен қатар, 1884 жылы Қазан қаласында
"Шариятыл ислам- Мұсылмандық шарт" кітабын шығарды. Аталған еңбектің
мақсаты дін мен Құранды жақсы білмейтін дүмше молдалардың ықпалынан арылып,
ислам дінінің шарттарын жастарға үйрету, дұрыс бағыт беру болды. Жергілікті
мектптерде Інжіл мен діни парызды уағыздауды әдепсіздік пен ессіздік деп
есептеді (Алтынсарин И. Собр. Соч. Т.І. 327- 333-бет). "Байлық, кедейлік,
білім, надандық құдайдан таралатынына сеніп керегі жоқ, өмірде еңбек етіп,
оқу керек, егер сен білім алсаң дандайсыма, басқаларды оқытып, оларды
прогресс пен әділет жолына бағыттауға тырыс" деп адамгершілік пен
имандылықтың үлгісін көрсетіп, діни тарихы мен мұсылмандық салт-
дәстүрлерден мол мәлімет береді (Алтынсарин И.Шариятыл ислам.- Қазан, 1884.-
55-57-б.). Дін қағидаларын ғылыми тұрғыда түсіндіріп, халықты надандық пен
татар фанатизмінен сақтандыруға тырысты. Қазақ жастарының дін жөніндегі
түсініктері теріс бағытқа түсіп кетпеуі үшін әрекет етті.
Көрнекті совет педагогі, профессор Е.Н.Медынский өз еңбегінде
Алтынсариннің жалпы атқарған қызметін жоғары бағалап: " Алтынсарин қазақ
мектептерінің инспекторы ретінде өз халқы үшін бастауыш училищелердің
ашылуына себепші болды, бұл мектептерде Ушинский ұсынған прогресшіл оқыту
әдістерін орнатып, осы мектептер үшін бірқатар оқулықтар жазды" деп баға
берді. (Медынский Е.Н Педагогика тарихы.- Москва. Мемлекеттік оқу
педагогика баспасы, 1947. 408-б, 454-б.)
Ыбырай- оқытушы- педагог қана емес, оқу- ағарту майданының белсенді
қайраткері. Оқу инспекторы қызметін атқарып жүрген кезінде ауылдарда мектеп
ұйымдастыруға ұйытқы болды. Ақтөбе, Торғай, Ырғыз, Тройцк уездерінде бір-
бірден екі сыныптық орталық училище ұйымдастырды. 1881 жылы Орск қаласында
қазақ мектептері үшін мұғалімдер даярлайтын училище аштырды. Жеті жерден
болыстық мектеп ұйымдастырды. Ол мектептердің бесеуі ұлы ағартушының
тірісінде: Бөрте, Қарабұтақ, Обаған, Жетіқара болыстарында 1887 жылы,
Қараторғай болысында кейін 1891 жылы ашылды. Бұл мектептерде 16 мұғалім,
жүз қаралы оқушы болды. 1883 жылы 15 қарашада Торғай қаласында қолөнер
мектебін ашады. Бұл мектеп қазақ даласындағы техникалық мәні бар тұңғыш оқу
орны болды. 1887 жылы тағы да Ыбырайдың бастамасымен Ырғыз қаласында қазақ
тарихында тұңғыш рет қыздар үшін екінші мектеп ашылды. Кейінгі жылдары
қыздарға арналған орысша- қазақша 5 мектепте 1896 жылы 211 оқушы оқыса,
оның 141-і орыс қызы да, 70-і қазақ қызы болды.
"Мектеп- қазақтарға білім берудің басты құралы, олар қазақ даласының
кез келген жеріне ретсіз орнатыла салатын болса, ешбір пайда келтіре
алмайды... Артта қалған халықты білімге қызықтырып тарту керек, қазақ
халқының келешегі тек осыларда" деп, Алтынсарин метеп жағдайының жақсы
болуына артық сапалы білім беру үшін мұғалімдердің өз дәрежесінде болуына
артық мүмкіншіліктер туғызуын талап етті. "Сонда ғана оқушылардың саны тез
арада өсетіні даусыз, ал Ордада мұндай оқушылар көбейіп, ғылымды бойға
сіңірсе, дүниеге деген көзқарасын түзетсе, олар бүкіл халыққа да әсер
етеді, сонда фанатизімнің күл- талқаны шығады", - дейді 1871 жылдың 31
тамызында Н.И.Ильминский жазған хатында ( Н.И.Ильминский Воспомианание об
Алтынсарине. 229-231-бет).
Ұлы ұстаз мектеп ашып, оқу- тәрбие жұмыстарын жүргізуде орыстың сол
кездегі Бунаков ашқан Петин мектебі (Воронеж мектебі), Н.А. Корфтың
бастамасымен Екатеринослав губерниясының Александр уезінде ұйымдастырылған
мектептер және Л.Н.Толстойдың Ясная Полянадағы мектебін үлгі тұтты.
Төңкеріске дейінгі ұлт мектебінің жайын білетін педагогика ғылымының
докторы, профессор А.Ф.Эфирав Ы.Алтынсаринның педагогикалық көзқарастары
туралы былай дейді: "Алтынсаринның педагогикалық қызметін үстірт қараған
адам ол Ильминскийдің жүйесін ғана қолданды деп қалуы мумкін... Шындығанда,
ол Ильминскийдің көптеген жақсы жақтарын пайдалана отырып, оның
православиялық – діншілдік көзқарасын қабылдамады. Алтынсарин 60-жылдардағы
орыс зиялыларының озық идеяларымен қаруланып, сол кездегі демократ -
ағартушылармен пікірлес болды. Чернышевский мен Добролюбовтың есімдерін
жоғары бағалады. Ол Ильминский жүйесінен өзгеше мектеп жасады. Ыбырайдың
көшпелі халық балаларына лайықтап ашқан мектеп - интернаттары түрі жағынан
болсын, бағдарлама жағынан болсын Ильминский мектебінен басқаша еді"
(Эфиров А.Ф.Статья об Алтынсарине "Советская педагогика". -1945.-№ 4, 31-
бет).
Ы. Алтынсарин балаларға білім мен тәрбие беру ісінде маңызды рөл
атқаратын мұғалім дей келіп, оларға бірқатар педагогикалық талаптар қоя
білді. Оқу-тәрбие ісінде дұрыс қолданған тәсіл жемісін берері хақ дейді.
Оқытудың тым теориялық жағын ұстамай, оқушылардың қабілетіне қарап, үлкен
шыдамдылықпен қажырлы еңбек етуді ұсынады. "Мұғалім балалармен істес
болады, егер олар бір нәрсені түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді
кіналамай, олардың көкейіне қондыра алмағаны үшін өзін-өзі кіналауы тиіс"
деп, мұғалімге үлкен жауапкершілік артқан Ы. Алтынсарин мұғалім балалармен
сөйлескенде ашуланбай, күйгелектенбей, сабырмен сөйлесуі тиіс: әрбір затты
ықыласымен, шұбалаңқы сөздер мен керексіз терминдерді қолданбастан
қарапайым тілімен түсіндіру керектігін айтады (Ильминский Н.И.
Воспомианание об Алтынсарине. 373-бет). Ол мұғалімнен өте сезімталдықты,
балаға деген сүйіспеншілкті, бала жанын түсінуді талап етті. Оқушылардың
психологиялық ерекшеліктерімен санасуды міндеттеді. Ғалымның пікірінше,
қазақ халқының жарқын болашағы оқу- тәрбие үрдісінің ең маңызды ұйытқысы
болып табылатын мұғалімдерге байланысты болды. Жақсы мұғалімді дүниедегінің
барлығынан жоғары бағалаймын дей отырып, педагогикалық шеберлікті шыңдауға
шақырды әрі осы істі өзі ұйымдастырды.
Ы.Алтынсарин балаларға сапалы білім ғана беріп қойған жоқ, саналы
тәрбие де берді. Тәрбиенің әр түрлі бөліктеріне- адамгершілік, еңбек және
дене тәрбиесіне баса назар аударды. Бала психологиясының жалпы сипаты
туралы тақырыпты да алғаш рет талдады. Ағартушы-ұстаз елге үлгі боларлық
шығармалар жазу барысында алдына үлкен мақсат қойды. "Мен қазақ балаларын
ұқыптылыққа, тазалыққа, отырықшылық тұрмыстың артықшылығына үйретудің өзі
қазақ даласына тәрбиелік мәні бар жұмыс деп білемін" дейді. Өз
шығармаларында адамгершілікке тәрбиелеу идеясын көтеріп, оны шешудің
жолдарын іздестірді. Шығармаларының идеясы- шыншыл, еңбек сүйгіш, әдепті
қоғам белсендісін тәрбиелеп және оларды ғылым- білімге үйрету еді.
Ата - ананы сыйлау, құрмет тұту, ана қадірін түсіну,жақын достарын
сыйлай білу керек деген жалпы халықтық қағиданы әрқашан бала зердесіне
салып отыру әрбір тәрбиешінің міндеті дейді. "Ананың сүюі" деген өлеңі бала
жанын тебірентіп, ана қадірін аяққа бастырмауға үндейді. Ананың балаға
берілген сезімі мен ізгі ниетін жеткізе отырып, аналық мейірімнің молдығын,
асылдығын ба лаларға ұғындыру мақсаты көзделген. Ата- ананың сыйлай
білген,оның қадір- қасиетін түсінген бала басқаның қадір-қасиетін түсінген
бала басқаның да қадір-қасиетін өз ата-анасындай құрметтей алатын болып
өседі деген тұжырымды білдіреді. Сол сияқты "Аурудан-аяған күштірек "
деген әңгімесінде де осы тақырып кеңінен ашылады. Мұнда жас баланың
шыдамдылық, төзімділік, имандылық сияқты ерік- жігер қасиеттері
сипатталады. Аяғын сындырып алған бала қиналғанын анасына білдірмейді.Бұған
таң қалған сынықшы: аяғың ауырмай ма, қабағыды да шытпайсың ғой –деп
сұрайды. Қасында шешесінің жоғын көрген бала: "Ауырмақ түгілі жаным көзіме
көрініп тұр, бірақ менің жанымның қиналғанын көрсе әжемде қиналып,
жүдемесін деп шыдап жатырмын " депті. Ал,"Асыл шөп " деген әңгімесі
балаларды ұстамдылық пен сабырлыққа тәрбиелейді. Бірдей жәшік көтерген екі
қыздың бірдей мазасызданып: сен неге қуанып, мәз болып келесің?- деген
сұрағына Бәтима: мен жәшігімнің ішіне жеңілдететін шөп салып алдым, аты
"Сабыр"дейді. Қысқа да нұсқа әңгіме мазмұны балаларға үлкен ой тастайды.
"Бір уыс мақта" деген әңгімесі жастарды ұқыптылыққа тәрбиелесе, "Жеміс
ағаштары" әңгімесі бала тәрбиесінде дұрыс бағып-қағудың, дұрыс бағыт
берудің маңызды екендігін ашып көрсетеді. Аталған әңгіменің оқытушылар мен
оқушылар ушін де тәрбиелік мәні зор. "Баланы жастан"дегендей, жас кезінен
тузу тәрбие беру оның болашақ өмірі ушін керек. Есейіп кеткен соң қисығын
тузеу қиынға туседі. Баласының: мына ағаш неге тіп-тік, ана біреуі неліктен
қисық біткен?- деген сұрағына әкесі: түзу ағашты қисық бұтақтарын кесіп,
бағып-қағумен өсірген. Ал қисық ағаш бағусыз, өз шығу қалыбымен өскен.
Мұнда көп мән бар. Сен де жас ағашсын, саған да күтім керек; мен сенің қате
істеріңді түзеп, пайдалы іске үйретсем, сен менің айтканымды ұғып, орнына
келтірсең, жақсы түзу кісі болып өсерсің, бағусіз бетіңмен кетсең сен де
мынау қисық біткен ағаштай қисық өсерсің,- деп жауап береді. Ұлы ұстаздың
мұндай тәрбиелік маңызы бар әңгімелері адамзат баласы үшін қай заманда
болсын құнын жоймайды.
Балаларға арналған хрестоматияға енгізген мақалалары мен әңгімелерінде
ағартушы – ұстаз еңбектің аса зор маңызын көрсетіп, еңбекті қадірлеуге және
сүюге тәрбиелеу мақсатын көздейді. Еңбек етсең ғана көздеген мақсатына
жетесің. Өмірдің ащысы мен тұщысын еңбек еткен адам ғана біледі.Өзінің
мағыналы да мәнді шығармалары арқылы жас буынға еңбекті сүю адамның
адамгершілігін арттыратындығын ұғындырады. " Қыпшақ Сейітқұл" әңгімесінде
оңай келетін олжаға қызықпай, қиналып тапқан дәулеттің баянды болатыны
айтылады. Ұрлықпен күн көріп жүргенде қолға түсіп, ағасын белгісіз біреулер
өлтіріп кетеді. Ал ерінбей егін салып, еңбек еткен Сейтқұл отыз үйлі
кедейге кетпен ұстатып, кәсіп меңгертеді. Ынтымақты, іргелі ел болып, сол
жерді шаһарға айналдырады. Оқушыны жаман істен жирендіріп, қиындықтан
қашпай, аянбай еңбек етсең ғана абыройың артады дегенді
дәлелдейді.Ы.Алтынсариннің тәрбие жөніндегі негізгі тақырыбының бірі –
талап. "Сәтемір хан", "Талаптың пайдасы", "Лұқпан әкім" сияқты
әңгемелерінде талап етіп талпынбаса, адам баласы алға баспаған болар еді
деген тұжырымға келеді. Жастық шақ жігер, қайраттыңтолы кезінде бойдағы
жасырын талант, өнерді жарыққа шығарып қалатын кез болады. Ол үшін талап
керек. Әр нәрсені де жігермен істе, өз қабілет – ыңғайыңды таны. Кейде
талаптың, жігердің жоқтығынан жап –жақсы өнердің жарыққа шықпай кетуі де
мүмкін. Сондықтан өз талабыңмен өрге шық дейді. "Надандық","Жамандыққа
жақсылық", "Салақтық", "Таза бұлақ","Әдеп"деген әңгімелерінің негізгі
идеялары жастарды тазалыққа, адалдыққа, әдептілікке, қарапайымдылыққа,
мейірбандыққа үйрету еді. Бұларға жалқаулықты, қиянатшылдықты,
тәкаппарлықты, надандықты қарсы қойып, жастардың мұндай әдеттерден аулақ
болуына жол көрсетті.
Ұлы ұстаздың қандай шығармасын алсаң да оқушысының санасын оятып,
жасөспірімдерге үлгі – өнеге берерлік, болашағына жол сілтерлік, оларды іс
- әрекетке үйретіліп өмір танытарлық ой тастайды. Өнерге ұмтылу, Отанын,
елін сүю, талаптылық, жігерлілік, ізденімпаздық, кішіпейілдік, махаббат,
қайырымдылық, адамгершілік, жинақылық, тағы басқа осылар тәрізді жақсы
мінез – құлыққа тәрбиелеуге қажетті мәселелерді қамтиды.
1.2. Ы.Алтынсарин шығармаларын бастауыш мектепте оқытудың
педагогикалық маңызы
Ұлылардың ұлылығын бүгінгі ұрпаққа жеткізу – зиялы қауымның абыройлы
міндеті. Осымен байланысты Ы. Алтынсаринның қазақ халқының қоғамдық
өмірінен алар орнын талдап сөз етуді жөн көрдік. Ол орыстың революциялық –
демократиялық қозғалысы туып, дами бастаған кезде қоғамдық аренаға шығып,
өзінің ағартушылық, тәлімгерлік, жазушылық, ғалымдық еңбегімен ерекше көзге
түскен аса көрнекті қайраткер еді.
Ыбырай өз замандас отандастарының ағартушылық ой – пікірлерін
шамшырағын жақты, педагогтік – демократиялық көзқарастың негізін салды. Өз
заманының озық ойлы азаматы болды. Бір жағынан феодалдық- патриархалды
тұрмыс билеген, екінші жағынан, патша өкіметінің отарлау саясаты езген
қараңғы ортада Ыбырай ашқан мектептердің қоңырауы тұңғыш сыңғырлап, ұлы
ағартушы – педагогтың ой – пікірлері, өлең- жырлары мен әңгімелері халық
санасына жаңалық болып сіңді.
Ол қоғамдық әділетсіздікке, надандық пен білімсіздікке қарсы күресті.
1857 жылы Орынбордағы қазақ балалары үшін ашылған жеті жылдық мектепті
үздік бітіріп келген Ыбырай, өзінің бар саналы өмірін туған халқын алдыңғы
қатарлы білімді елдердің қатарына қосуға арнады, болашаққа қырағы көзбен
қарады.
XIX ғасырдың орта шенінде қазақ даласында мектеп ашу ісі қиынның
қиыны еді. Мектеп үйі, оқытушы, оқу құралдары, т.б. нәрселер көшпелі қазақ
санасына онша орнықпаған ұғым болатын. Бұл айтылғандармен қоса осындай
игілікті іске қожа, молда, бай, болыстар мен патша чиновниктері барынша
салқын қарады. Патша өкіметі отар халықтарды қараңғылықта ұстауды қолайлы
санады. Оған қоса оқудың, білімнің мәнісін түсінуге халық санасындағы ескі
стереотиптік көзқарас та кесірін тигізді. Бірақ осы айтылғандардың бәрі
Ы.Алтынсариннің таудай талабына бөгет бола алмады. "Мектеп-білім берудің
басты құралы, халықтың келешегі тек осы мектептерде " – деп түсінген ұлы
педагог Ы. Алтынсарин осы мақсатпен қысы-жазы ел-елді аралап, халықты өнер-
білімге шақырып қана қоймай, мектеп ашуға қаржы жинау ісімен айналысты.
Бұқара халық Ыбырайдың игілікті ісін ықыласпен қолдап, біраз қаржы жинап
берді.
1864 жылы қаңтарда Торғайда тұңғыш қазақ балалары үшін мектеп ашып,
14 баланы мектепке қабылдады, балалар интернатта жатып оқитын болды.
Мұндағы тәлім - тәрбие ісіне Ыбырайдың өзі тікелей басшылық етті. Өзінің
осы игілікті ісі жайында Қазан университетінің профессоры Н.И.
Ильминскийге жазған хатында былай дейді " Осы жылы қаңтардың 8-і күні менің
көптен күткен арманым орындалып, мектеп ашылды. Оған 14 қазақ баласы кірді.
Бәрі де жақсы, есті балалар... Қазақтар балаларын мектепке беруге ынталы
екендігін көрсетіп отыр. Оларға ең алдымен мемлекеттің заңын үйрет деп
өтініш жасап жүр. Ондағы ойлары кейін олардан закуншиктер шықсын дегені
ғой." Міне, олардың көздегені осы..." Мен балаларды оқытуға қойға шапқан аш
қасқырдай өте қызу кірістім. Кейін парақор болып шықпаулары үшін оларға
адамгершілік жағынан әсер етуге бар күшімді салып отырмын " деп, өзінің
сүйікті ісіне белсене кіріскенін зор қуанышпен хабарлайды.
Оның ағартушылық, педагогтік көзқарасы негізінен, орыс педагогтарының
ықпалымен қалыптасты және қазақ халқының ұлттық тәрбиесінің негізіне
сүйеніп жүргізді. Халық педагогикасының адамгершілікті, үлкенді сыйлауды,
өнерге үйретуді уағыздаған негізгі қағидаларын жақсы біліп, оны басқа
халықтардың озат ой - пікірімен толықтырып дамытты. Ол елін надандаққа
қамап отырған феодалдық-патриархалдық, рушылдық қоғамның кертартпа жақтары
мен отаршылдық саясатты сынай отырып, туған халқының келешегіне зор
сеніммен қарады.
"Тастан сарай салғызған. Айшылық алыс жерлерден жылдам хабар алғызған"
алдыңғы қатарлы өнерлі жұрттардың ғылыми-техникалық табыстарын сөз ете
келіп,
Үміт еткен достарым,
Сіздерге бердім батамды, - деп жастарды өнер-білімді меңгеруге, оқуға
үндейді.
Ы. Алтынсарин өзі ашқан орыс-қазақ мектептерін миссионерлік бағыттағы
жат пікірден де, шығыстың жаттамалы діни оқуынан да қорғап бақты. Жастарға
шынайы білім беретін дүнияуи пәндерді ( жаратылыстану, география, тарих,
есеп т.б.) оқытуды іске асырды.
Ы. Алтынсаринның ағартушылық ой-пікірлерінің біртіндеп іске асуына
оның Торғайда облыстық мектеп инспекторы болып тағайындалуы (1879) және бұл
қызметте өмірінің соңғы минутына дейін үздіксіз он жыл табандылықпен еңбек
етуі пайдасын тигізді. Инспекторлық қызметке кіріскеннен-ақ Ы.
Алтынсарин дүнияуи мектептер ашуды ойластырды. Елек, Николаевск (Қостанай),
Торғай, Ырғыз уездерінде бір-бірден екі кластық орыс-қазақ мектептерін
ашып, олардың жанына кітапхана ұйымдастыруға, монша салуға зор күш
жұмсады. Ол кейін әр болыс сайын бастауыш мектептер ашуды қолға алды.
Ыбырайдың оқу-ағарту ісіндегі тағы бір жаңалығы қазақ жастарына кәсіби
мамандық беру мәселесін қолға алуы болды. Ол Торғайда, Қарабұтақта қолөнер
училищесін, Қостонайда ауылшаруашылығы училищесін ашып, қазақ жастарынан
қажетті маман кадрлар даярлау ісіне зер салады. Қазақ қыздарына тұңғыш
дүнияуи білім беру ісіне жол ашқан да
Ы. Алтынсарин болды. Ол Ырғызда қазақ қыздарына арнап интернаты бар
мектеп аштырды. Мұның өзі қазақ халқының өмірінде орасан зор маңызы бар
тарихи уақиға еді. Ы. Алтынсарин патша әкімшілігін Торғай облысының барлық
уездерінде қыздар Училищесін ашуды өтінді. Соның нәтижесінде Торғайда
(1891), Қостанайда (1893), Ақтөбеде (1896), қыздар училищелері ашылды.
Ы.Алтынсарин қазақ шәкірттерінің таным түсінігіне лайықты оқу-
әдістемелік құралдар жазу мәселесімен де шұғылданды.
Ол орыс-қазақ училищелерінде К.Д. Ушинскийдің "Балалар дүниесі",
Л.Н. Толстойдың "Әліппе және оқу кітабын", Б.Ф. Бунаковтың " Әліппе мен оқу
құралын", Тихомировтың "грамматиканың элементарлық курсын"оқу құралы
ретінде ұсына отырып, кейін солардың үлгісімен өзі де "Қазақ
хрестоматиясы", "Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы " атты екі
оқу құралын бастырып шығарды. Хрестоматия Ыбырай, біріншіден, қазақ
халқының Қара батыр, Байұлы, Жиренше шешен, Тазша бала туралы ертегіні,
аңыз-әңгімелерін енгізсе, екіншіден өзінің "Бай баласы мен жарлы баласы",
"Таза бұлақ", "Жеміс ағаштары", "Аурудан аяған күштірек", "Әке мен бала",
т.б. ғибратқа, өсиетке құрылған дидактикалық әңгімелерін,үшіншіден
"Талаптың пайдасы", "Бір уыс мақта", "Силинші ханым", "Алтын шекілдеуік",
"Жаман жолдас", "Зергерлік", "Мейірімді бала", т.б. орыс, батыс
классиктерінің тәлімдік мәні зор әңгімелерін аударып енгізді.
Ол өзінің хрестотоматияға енгізген әдеби шығармаларының бәрән негізгі
педогогтық ісімен тызыз байланыстыра білді. Яғни хрестоматияға енгізген
шығармаларды іріктеуде, біріншіден, әр халықтың тұрмыс- тіршілігі мен салт-
дәстүрлерінен хабардар ету принципін көздесе, екіншіден, оқушыларды
адалдыққа,қайырылымдылыққа, еңбекке, ұқыптылыққа, тапқырлыққа тәрбиелеу,
адамгершілік жақсы қасиеттерді олардың бойына дарыту көзделді. Үшіншіден,
жастардың, әсіресе бастауыш сынып оқушыларының түсінігіне жеңіл, тілі жатық
әңгімелерді беруге тырысты.
.Алтынсарин өзінің біраз еңбектерін қазақ халқының салт-дәстүрлерінің
ерекшеліктерін зерттеп, этнографиялық очерктер жазуға арнады.Ол 1870 жылы
Ресей географиясы қоғамның Орынбор өлкетану бөлімшесінің тапсыруы
бойынша"Орынбор ведомствосы қазақтардың өлген адамы жерлеу және оған ас
беру дәстүрлерінің очеркі" мен "Орынбор ведомствосы қазақтардың құда түсу,
қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очерктері"атты екі еңбегін жазып
тапсырды.
Ыбырайдың қазақ халқының салт-дәстүрлерін зерттеудегі мақсаты
дәстүрлердің озығы мен тозығын ғылыми түрде талдап, өзінің көзқарасын
білдіре отырып, мән-мағынасын ашу, озық дәстүрді тәрбиенің құралы ету еді.
Сонымен бірге қазақ мәдениеті, тұрмыс- тіршілігі жөнінде орыс достарына
ғылыми мағлұмат беруді көздеді.
Ол кейбір орыс чиновниктері ойлағандай қазақтардың "ұры" және "тағы"
"көшпелі, мәдениетсіз, жабайы" халық емес, "өзіндік мәдениеті, өнер
мәдениеті, өнері бар халық екенін білдіру үшін қазақтың салт-дәстүрлерін
арнайы зерттеп, очерк жазған еді. Қазақ мәдениеті мен оқу-ағарту ісіне
қабырғасы қайысып, жаны ашыған Ы.Алтынсарин "Қазақ халқы деген оқу-білімге
сусап отырған халық әттең, бұл іске оқыған адамдардың жаны ашымайтыны есіңе
түскенде кейде күйінесің. Қазақтарды оқыту жөнінде бастықтарымыз
бекіністердің жанынан мектеп салудан гөрі, үйлерінің онсыз да ақ
қабырғаларын аяқтай түскенді тәуір көреді "- деп, ел билеуші орыс
әкімдеріне қатты реніш білдіреді.
Ыбырай екі бірдей оттың арасында азатпен өмір кешті. Біріншіден,
қазақтың қожа, молдалары Ыбырайды "шоқынған", "кәпір" деп ел арасында өсек
тартса, сондай-ақ "пікірі жат","социалист" деп жасырын арызды боратса,ал
Приходько сияқты патшаның топас генерал-губернаторы Ыбырайды соттап,ол
ашқан мектептерді жаппақ болуы Ыбырайдың жүрек ауруына ұшырап 49-ақ жасында
кенеттен қайтыс болуына себепкер болды.
Патша өкіметі қазақ даласын қараңғылықта ұстауға тырысып бақты.Олар
оқымаған қараңғы елді басқару оңайырақ болады деп санады. Патша үкіметінің
осы отарлау саясатының ішкі мәнін терең түсінген Шоқан, Ыбырай, Абай сияқы
қазақтың демократ-ағартушылары халқты қапастан құтқарудың жолы тек өнер-
білім деп қарады.
Сол жолда аянбай еңбек етіп, бар өмірін сарп етті.
Ыбырай оқулықтарына енгізілген "Ұят кімде болса, иман сонда болады",
"Алтын алма,ақыл ал", "Ісің ақ болса,тәңірің жақ болар","Талапты ерге нұр
жауар", "Қайырымсыз олса ханнан без,өткелсіз болса судан без,асусыз болса
таудан без, пайдасыз болса байдан без, панасыз болса сайдан без", "Өнерлі
өлмес, өнерсіз-күн көрмес", "Оқу түбі-тоқу" сияқты асыл сөздерден бүгінгі
жастардың да ғибрат алатыны сөзсіз. Бүгінде Ыбырайдың ізгілік жөніндегі осы
ойларын шәкірттердің жүрегіне ұялатудың, ал ұлт мектептерін Ыбырай дәстүрі
негізінде қайта құрудың қажеттігі туып отыр. Осымен байланысты жастарды
ұлттық рух негізінде тәрбиелеп білім беретін төл оқулықтар жазу кезінде
қазақ тілі мен әдебиетіне, тарихы мен географиясына, ұлттық кәсіпке
байланысты қол өнеріне Ыбырай тағылымдарын баса енгізуді ұмытпаған абзал.
Кезінде Ы.Алтынсарин ашқан қолөнер мектебін қазіргі нарықтық жағдайға
лайықтап, ауыл жастар үшін Ы. Алтынсарин атындағы қолөнер мектебін ашып
немесе жоғарғы сыныптар үшін арнаулы кәсіби курстар енгізіп, диплом беруді
құптар едік. Онда ауыл шаруашылығын ұйымдастыру, тоқымашылық, зергерлік,
тері өңдеу, киім тігу, жүргізуші-жөндеуші, программист, т.б. мамандар
әзірлесек, халық та, ұлы ұстаз рухы да риза болар еді.Ұлттық мектептердің
моделін жасау бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отырған кезде Ыбырай
мұраларын басшылыққа алу, әсіресе ауыл мектебін мәдени -ағарту ісінің
орталығына айналдыру, жыл сайын мұғалімдер күні қарсаңында әр мектепте
Ыбырай сабақтарын өткізіп отыру, кешегі кеңестік дәуіріндегі Ыбырай
Алтынсарин медалінің мәртебесін қайтадан қалпына келтіріп, озат мұғалімдер
мен педагог-ғалымдарды осы медальмен марапаттап отыру ісін қолға алса, нұр
үстіне нұр болмақ. Қала берді жаңа шыққан жақсы оқулықтарға Ы.Алтынсарин
атындағы мемлекеттік сыйлық тағайындалса да артық болмас еді.
Қазақтың оқу-ағрату саласының апостолы Ы.Алтынсарин мұраларын жеріне
жеткізе зерттеп, оны ұстаздардың ұлы ұстазы деп әркез қастарлеп, қадір тұту
бәріміздің абыройлы борышымыз.
Қазақ даласында жаңалықтың жәдігері болған ұлылар қатарында шоқтығы
биік тұлға Ы.Алтынсариннің ағартушылық қызметі мен идеялары бүгінгі таңда
педагогика саласының ғылыми-зерттеу жұмысының шексіз алаңына айналуда.
Ы..Алтынсариннің ағартушылық қызметі қазақ халқының саяси-рухани
отарлау шеңберінің қысымшылығы күшейіп тұрған кезеңге тұспа-тұс келді.
Патша өкіметінің миссионерлік-ағарту саясаты ғасырлар бойы мұсылман жұртына
ағарту қызметін көрсеткен мектеп-медреселер жүйесін тамырымен құртуға
әрекет жасады. Әлемдік өркениет пен ғылым ісінің дамуына баға жетпес үлес
қосқан ұлы тұлғаларды (әл-Фараби, М.Қашқари, Ж..Баласағұн, М.Дулати, Абай)
тәрбиелеп шығарған медреселер патша өкіметі тарапынан XIX ғасыр соңында
үлкен кедергілерге тап болып, орыс школалары мен мұсылман оқу орындарының
ара салмағы үлкен дәрежеде өзгерістерге ұшырады.
Әрине, күнбе-күн күш алып келе жатқан миссионерлік ағарту-оқу ісінің
негізгі заңдылықтарын қабылдай отырып, Қазақстанда халық ағарту ісі жаңа
жолға түсті. Бұл игілікті жұмыстың көш басында Ы.Алтынсарин тұрды.
Қараңғыда қарманған халқын жарыққа жетелеген, қазақтың санасын жайлаған
дерттің емін тап басып, көре білген Ыбырай ұстаз қазақ қоғамына жаңалықтың
дәнін себуші қарлығаш болды.
Миссонер ағартушылар көрсеткендей, "діни-фанатизм идеялары" жайлаған
жергілікті мектептер өміршең жолға түсіп, ағартушылық миссиясын одан әрі
жалғастыра берді. Тііпті, діни білім беретін медреселердің оқу жоспары мен
бағдарламалары жаңаша сипат алды. Бұл туралы миссионер- ағартушы
Н.Бобровников кезінде: ″ ... діни сабақтардың 24 сағаттық көрсеткішімен
мұсылман медреселерінің қимылсыз, тоқтап тұрған уақытты өтіп кеткен.
Медреселер басқа, жаңа бір жаңалықтың орталығына айналған. Өкінішке орай,
бұл біз үшін үлкен жаңалыққа айналып отыр", - деп мұсылман әлеміндегі
ағарту ісінің жаңа ағымға түскенін мойындаған.
Ұлттық мектептердің қалыптасуы мен дамуындағы қазақ ағартушыларының
қызметтері осындай аласапыран кезеңде өтті. Қазақ мектебінің эволюциялық
дамуы миссионерлік ағарту саясаты аясында жүрді. Осы тұста ұлт мектебінің
халық мүддесіне сай қызмет етуі Ы.Алтынсариннің жанкешті күресі арқасында
іске асты. Ы.Алтынсарин мектептерінің оқу жоспары мен бағдарламаларының
құрылымы, оқулықтары мен олардың мазмұны ұлттық білім беру талабына сай
құрылды. Ұлттық мектептің өсіп- өркендеуі мен ұлттық білім базасын
қалыптастыруда ұлттық өз ана тілінде жазылған оқулықтар қажеттілігіне
Ы.Алтынсарин ерекше көңіл бөлді. Осы мақсатта ол 1879 жылы кириллица
әліппесімен жазылған "Қазақ хрестоматиясы" оқулығын жазды. Оқулықтың
құрылымдық мазмұны оның өз шығармаларынан, қазақ халқының ауыз әдебиетінің
үлгілі шығармаларымен әлемдік әдебиетінің ең таңдаулы үлгілерінен тұрды.
Ы.Алтынсарин қазақ халқының өзіне тән ұлттық тәлім- тәрбие
үрдістерін ағарту ісімен ұштастыра отырып, бүгінгі педагогика саласындағы
бінеше бағыттардың негізін салды. Халықтың ұлттық тәлім- тәрбиесі
негізінде ол Қазақстандағы ұлттық мектептердегі оқыту ісінің әдістемесінің
іргетасын қалады. Ол Қазақстандағы мектептердегі оқыту ісінің жүйелік
әдістемесін білім талабына сай дұрыс жолға қойды. Оған мысал, өзі бірінші
ашқан жаңа әдісті орыс- қазақ мектебіндегі негізгі жаңашыл идеясы- ондағы
оқу үрдісін ана тіліне негіздей отырып, орыс ісін ұйымдастырудағы жаңашыл
идеясы- оқулықтар мен оқу құралдарын орыс графикасына сүйене отырып, жаңа
алфавит негізінде дайындау еді. Ы.Алтынсариннің бұл игілікті әрекеті-
ағарту саласындағы ұлттық тәлім-тәрбие мен білім мазмұнын сақтай отырып,
күнделікті оқыту ісіне жүйелі түрде енгізу еді. Ал бүгінгі таңда
Ы.Алтынсаринді мектеп тарихындағы білім беру ісінде жаңа алфавитті алғаш
пайдаланушы деп таныуымыз оның батыл түрде жасаған жанкешті еңбегінің тек
беташары деп айта аламыз. Өзінің шынайы сипаты тұрғысында, ағарту саласына
жаңашыл сипат берген бұл игілікті жұмыс ғылыми тұрғыдан қарасақ, бүгінгі
таңдағы төл оқу әдістемелік кешенді даярлаудағы теориялық ізденістердің
бастамасы деп айтуға болады. Анықтап көрсетсек, оның ағартушылық
дүниетанымы арасындағы гуманистік идеялары мен істерінің бүгінгі ұлттық
білім беру жүйесіндегі келесі мәселелерді шешуге негіз болатындығын білу
және тану. Ы.Алтынсарин қазақ халқының рухани жан дүниесінің
ерекшеліктеріне де айрықша назар аударды.
Әрине, бұл жерде ол қазақ халқының діни дүниетанымының белсендігін
есепке алады. Сол кездегі қазақ халқының ағартушылық негізінен мұсылман
оқуына бағытталған еді. Патша өкіметі мұсылман оқу орындарының беделін
қаншалықты түсіруге тырысса, жергілікті халықтың бұл оқу орындарына деген
пікірі соншалықты жоғары болды. Ы.Алтынсарин қазақ халқының рухани
салтындағы осы ерекшелікті ескере отырып, 1883 жылы " Мұсылманшылықтың
тұтқасы " атты оқулықты өз мектептерінің бағдарламасына енгізеді. Ислам
дінінің жас ұрпақ тәрбиесіндегі алатын орны, мұсылманның бала тәрбиесі мен
этикалық тәлімнің озық үлгілерін оқыту ісіне пайдалана білген
Ы.Алтынсариннің бұл еңбегі- ұлт тәрбиесінің жаңа белесі болды.
Ы.Алтынсарин " Қырғыз хрестоматиясына " енгізілген өзінің поэтикалық
әңгімелерінде жеке адамның адамгершілік қалпының қалыптасуына табиғат
ықпалын баса көрсетіп отырған. Табиғат кейпі арқылы көркем түрде алдымен
адамгершілік тәрбиесі жөнінде ақыл- кеңес беріп отырады. Мысалы, " Бау
ағаштары" әңгімесінде Ыбырай былай деп жазады: " Қарағым, істің мәнісі
тәрбиелеу мен күтуде, - дейді әкесі баласына, сенің болашақ тағдырың
осыларға байланысты. Егер мен жаман істі жақсартсам, сен оны түсініп, жөні
түзу адам боласың. Егер менің ақылымды тыңдамасаң, осы қисық ағаштай болып
өсесің".
Бұл көріністе жақсы ақыл- кеңес балаларға ғана емес, ата- аналарға
арнап айтылған.
Ыбырай Алтынсариннің терең даналығы мен шығармашылығының өміршеңдігі
айдай анық көрініп тұр. Бұл жерде сонымен бірге сәйкестілік қағидасы
экологилық тәрбие үрдісімен қатар байытылып отыр. Ыбырай Алтынсарин өз
шығармаларында өсімдік әлемін бейнелі түрде қолдана отырып, өркөкіректік,
сараңдық, надандық, жалған сөзділік,топастық сияқты жалпы адам атаулыға
ортақ кемшіліктерді сынайды.
Ағартушы-педогог Ыбырай Алтынсарин таибғатты тек қана тәжірибе мен
білім көзі емес, сонымен бірге жақсы білім беріп, қателіктен сақтандыратын
тәлімгер, ұстаз деп есептеді. Осы ойы Алтынсариннің "Бай баласы мен жарлы
баласы" деген әңгімесіне арқау болған. Қысқаша мазмұны мынадай: Ауылдары
көшкен кезде бай баласы Асан мен жарлы баласы Үсен өз ауылының көшінен
ойнап жүріп, қалып қояды. Олар айдалада ойнап жүреді, ауылына келсе, көш
қозғалып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz