Шоқан (Мұхаммед-Ханафия) Уәлиханұлы

Жоспар

Шоқан (Мұхаммед Қанафия) Уәлиханов Шыңғысұлы (1835 . 1865) . қазақтың ұлы ғалымы: ориенталист, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы, демократ. Әжесі бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен, «Шоқан» аталып кеткен.

Шоқан 1835 жылдың қараша айында қазіргі Қостанай облысының Құсмұрын бекетінде туған. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол жерде аға сұлтан болған. Өз атасы Уәли де хан болған. Арғы атасы қазақтың ұлы ханы Абылай, Шоқан оның шөбересі. Шоқанның балалық шағы Сырымбет тауының баурайында өткен.

«Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, ауыл мектебінде оқып, арабша хат таныған Шоқан араб, шағатай тілдерін меңгереді. Бұдан кейін 1847.1853 жылдары оны әкесі сол кезде Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны деп есептелінетін Омбы кадет корпусына береді. Онда әскери сабақтарға қоса жалпы және Ресей жағрафиясы мен тарихы, батыс, орыс әдебиеттері, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері жүрген.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ШОҚАН (МҰХАММЕД-ХАНАФИЯ) УӘЛИХАНҰЛЫ

(1835 -1865)

Шоқан (Мұхаммед Қанафия) Уәлиханов Шыңғысұлы (1835 – 1865) – қазақтың
ұлы ғалымы: ориенталист, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы,
демократ. Әжесі бала күнінде Шоқаным деп еркелетіп айтуымен, Шоқан
аталып кеткен.

Шоқан 1835 жылдың қараша айында қазіргі Қостанай облысының Құсмұрын
бекетінде туған. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол жерде аға сұлтан болған. Өз
атасы Уәли де хан болған. Арғы атасы қазақтың ұлы ханы Абылай, Шоқан оның
шөбересі. Шоқанның балалық шағы Сырымбет тауының баурайында өткен.

Жеті жұрттың тілін білуге тиісті хан тұқымы болғандықтан, ауыл
мектебінде оқып, арабша хат таныған Шоқан араб, шағатай тілдерін меңгереді.
Бұдан кейін 1847-1853 жылдары оны әкесі сол кезде Сібірдегі ең таңдаулы оқу
орны деп есептелінетін Омбы кадет корпусына береді. Онда әскери сабақтарға
қоса жалпы және Ресей жағрафиясы мен тарихы, батыс, орыс әдебиеттері,
философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері жүрген.

Кадет корпусына алғаш оқуға түскен кезде Шоқан орыс тілін білмесе де
өзінің зеректігімен тілді тез үйренді. Шоқанның корпуста бірге оқыған Г.Н.
Потанин: Өзінің орыс жолдастарын басып озып, Шоқан тез жетілді... Оған
талайлар ақ назар аударды. Ол сондай қабілетті еді және оқу орнына түспей
тұрып ақ сурет сала білетін, дейді.

Оған әсіресе орыс тілі мен әдебиеті оқытушысы Костылецкий мен тарих
пәнінің оқытушысы Гонсевский күшті ықпал етті. Пушкин, Гоголь, Лермонтов,
Герцен,Белинский т.б. орыс классиктерін және батыс әдебиетінен Диккенс,
Теккерей, Руссо шығармаларын, Современник журналын үзбей оқып, әлеуметтік
өмірдің және әдебиет ағымының қай бағытта, қалай дамып бара жатқандығын
аңғара алатын, өз кезінің саналы азаматының бірі болған.

1852 жылы Костылецкийдің көмегімен Шоқан көрнекті шығыс зерттеушісі,
Петербург университетінің профессоры И.Н. Березинмен танысады. Березин
Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті нұсқаларын, Қозы Көрпеш Баян сұлу
жрын алған, ал өз тарапынан Шоқанды ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне
тартқан. Березиннің тапсырмасы бойынша Тоқтамыс ханның Жарлығына талдау
жасайды. Бұл оның алғашқы ғылыми еңбегі еді. Жастығына қарамай, оның
білімдарлығын, әсіресе, шығыс әдебиеті мен тарихын жақсы білетіндігін сол
кездегі орыс ғалымдары да жоғары бағалап, мойындай бастаған болатын.

Кадет корпусын он сегіз жасында бітірген Шоқан Батыс Сібір генерал
губернаторының кеңсесінде қызметке қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс
Сібір мен Қазақстанның солтүстік шығыс аудандарын басқаратын генерал
губернатор Гасфорттың адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара
жүріп, ол Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясы мен жағрафиясын
зерттеуге белсене араласады.

1855 жылы Ұлы жүзді Қоқан хандығының ықпалынан шығарып, Ресейге қосу
бағытында жұмыс істеу үшін ұйымдастырылған экспедицияға қатысып, Семей,
Аягөз, Қапал арқылы Іле Алатауына дейін келеді. Жоңғар қақпасына, Алакөл,
Тарбағатайға саяхат жасайды. Осы сапарында қазақ, қырғыз, ауыз әдебиетінің
үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинап алады. Қазақ
халқының тарихы мен әдет ғұрып, діни ұғымдары жайында материал жинап
қайтады. Бұл материалдар негізінде кейін ол Тәңірі (құдай), Қазақтардағы
шамандықтың қалдығы деген еңбектер жазады. Бұл еңбегін жоғары бағалаған
генерал Г.Х.Гасфорт оны наградаға ұсынады, әскери лауазымы бір сатыға
жоғарылап, поручик атағын алады.

1856 жылы М.М. Хоментовский басқарған әскери ғылыми экспедицияға
қатысып, қырғыз елін жете зерттеп, Ыстық көл аймағының картасын жасасады.
Қырғыздар мен Ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер
жинайды, ауыз әдебиетінің нұсқаларын жазып алады. Жазуы жоқ елдердің өткен
тарихы мен салтын тануымыз үшін мұндай ұзақ желіге құрылған, күрделі
эпостардың үлкен мәні барын түсінген Шоқан Манас үлгісінде көрсетті.
Манас, дейді Шоқан, қырғыздардың ескі мифтерінен, аңыздарынан
ертегілерінен жиналып, бір адам Манастың төңірегіне топталған энциклопедия.
Бұл жағынан, ол даланың Илиадасы тәрізді. Бұл аса зор эпопеяда қырғыз
халқының өмірі, әдет ғұрпы, жағрафиясы, діни дәрігерлік ұғымдары,
шетелдермен қарым қатынасы түгел қамтылған... Екінші эпос Семетей
Манастың жалғасы. Бұл қырғыздың Одиссеясы. Іле өзенінің басындағы Манас
жорық жасады деген жерлерді барып көреді.

Сібір мен Тянь Шань аралығында көшіп жүрген қырғыздар Алатаудың
автохонды ежелгі тұрғындары екені тарихта тұңғыш рет аныпқтап береді.
Қырғыздардың көне тарихы жөніде жазған географы К.Риттердің, А.
Гумбольттің, шығыстанушы ғалымдар Шотт пен Клапроттың еңбектеріне сын
айтады, Бұдан кейін Құлжа қаласында болып, Жоңғария тарихымен шұғылданады.
1857 жылы тағы да қырғыз елінде болады. Осы сапарларда жинаған
материалдарды ол Жоңғария очерктері, Қырғыздар туралы жазбалар,
Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы, Ыстық көл сапарының
күнделіктері, Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа қаласы
атты еңбектерін жазуға пайдаланады. Табиғатты және ел тұрмысын Шоқан
жазушылық шеберлікпен суреттеген. Осыдан барып оны орыс достары Қазақ
тақырыбына жазатын орыс жазушысы деп атаған. Тарих, география саласындаы
даңқы Петербург ғалымдарына да жетіп, жиырмадан жаңа асқан жас Шоқанды Орыс
География қоғамының толық мүшесі етіп сайлайды.

1858 – 1859 жылдары Шоқанның Қашғарияға сапары ғалымдық, ағартушылық
саласындағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қашқария ол кезде
Ресей тарапынан зерттелмеген өлке болатын. Қоқан хандығының Қашқардағы
консулы әрі саяси резидентінің көмегімен Қашқардың экономикалық саяси
құрылымын зерттеп, бұл халықтың тарихы мен этнографиясынан көптеген
матераилдар жинайды. Қашқар сапарынан Алты шахардың, яғни Қытайдың Нан лу
провинциясының шығыстағы алты қаласының жайы атты еңбегі дүниеге келді.
Бұл Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, әлеуметтік құрылысына арналып,
сол заман ғылымының биік деңгейінде жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу жұмысы
еді. Ұзамай ол Германияда, Англияда жарияланады.

Шоқаннан қалған мұраның бірі бейнелеу өнеріндегі зерттеулері. Бұл
еңбектер оның өнердің осы саласындағы қазақтың тұңғыш профессионал
суретшісі болғанын дәлелдейді. Ол негізінен портрет, пейжаз және халықтың
тұрмыс салтын бейнелеумен айналысқан. Одан 150 – дей сурет қалған.

Науқасы меңдегендіктен Петербургтен елге оралған Шоқан туған халқының
екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда Атбасар округының
аға сұлтаны болуға талпынады. Елдестеріме пайдамды тигізу үшін аға сұлтан
болғым келді. Оларды чиновниктен, қазақ байларынан қорғамақ болдым. Сондағы
ең алдымен көздегенім өз басымның мысалы арқылы жерлестеріме оқыған аға
сұлтанның пайдалы екенін көрсету еді деп жазады ол бұл туралы досы
Достаевскийге. Бірақ ол бұл мақсатын орындай алмай, аға сұлтандыққа өте
алмай қалады. 1864 жылы наурыз айында Шоқан генерал Черняевтің шақыруымен
Әулиеатаға (қазіргі Тараз қаласы) келеді. Оңтүстік Қазақстан мен Орта
Азияны Ресейге қосуды жақтаған ол Черняев отрядында біраз уақыт қызмет
істейді. Бірақ патша генералының жергілікті халыққа жасаған зорлық
зомбылығын көріп, тез бөлініп кетеді. Содан Верный (қазіргі Алматы)
қаласына келіп, одан әрі Тезек төренің аулына барып (бұрынғы Талдықорған
облысы, Шоқан атындағы шаруашылық) тоқтайды. Сонда үйленіп, тұрып қалады.

Сөйтіп жүргенде ескі өкпе ауруы қайта қозып, Шоқан 1865 жылдың
сәуірінде қайтыс болады. Оның сүйегі Алтынемел тауының баурайындағы Көшен
тоған деген жерге қойылады.

Шоқанның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса
зор. Орыстың жағрафиялық қоғамы басып шығарған Шоқан шығармаларына жазған
алғы сөзінде академик Н.И.Веселовский: Шоқан Уәлиханов Шығыстану әлемінде
құйрықты жұлдыздай жарық етіп шыға келгенде, орыстың Шығысты зерттеуші
ғалымдары оны ерекше құбылыс деп түгел мойындап, түркі халқының тағдыры
туралы онан маңызы зор, ұлы жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның
мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті! деп жазды. Бірақ ол сол
аз ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік
өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, ғылыми қабілет пен алғырлықтың
қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс әрекетімен дәлелдеп
үлгерді.

Қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы-демократ Ш. Ш. Уәлиханов отандық
ғылым мен әдебиет тарихында үлкен орын алады.Оның қысқа да жаркын өмірі
мен ғылыми қызметі қазақ халқының көпғасырғы дамуының, рухани
ізденіністерінің тамаша қорытындысы, биік жалғасы болды, қоғамдық ой-сана,
пікір-тұжырым биіктей өркендеуіне ыкпал етті.

Шоқан (шын аты - Мұхаммедханафия) Шынғысұлы Уәлиханов 1835
жылдың ноябрь айында Құсмұрын бекінісінде атақты аға сұлтан
Шыңғыс Уәлихановтың әулетті семьясында дүниеге келген. Арғы атасы
Абылай жоңғарларға қарсы соғыста асқан ерлік көрсеткен, ел бірлігін
сақтауға едәуір еңбек еткен ақылды қолбасшы, іскер дипломат, амал-
айласы мол, Орта жүз ханы болған. Оның үлкен ұлы Уәли
(Шоқанның туған атасы) қайтыс болғаннан кейін хан шаңырағы, хандық билік
Уәлидің кіші әйелі Айғанымда қалған. ...Айғаным мен оның балалары Россияға
адал ниетін сақтап қалды. Уәли канның осы жесіріне Александр I аса бір
ықылас білдірді. Сөйтіп қазақ даласында оған сәулетті үй салып беруге әмір
етті. Сол үйде Шоқан Уәлиханов туып еді — деп жазды П. П. Семенов Тян-
Шанский. Жасында Шоқан әжесі Айғанымның ықпалында болған.

1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі Омбыға әкеліп, сол кезде Сібірдегі ең
таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадет корпусына оқуға
орналастырады. Жабық әскери оқу орны болғанмен, онда көптеген пәндер
оқытылуы, орыстың озық ойлы интеллигенттерінің өкілдері сабақ беруі,
Омбының көзі ашық оқыған адамдарының семьяларымен араласуы, көп оқып
білімін тереңдете түсуі Шоқанның рухани өсуіне, келешек тағдырына едәуір
ықпалы болған.

Корпуста ой-өрісі, білімі жағынан Шоқан тез өсті, орыс жолдастарын
басып озьш отырды. Екі-үш жылдан кейін-ақ Шоқан өз класындағылардан ғана
емес, өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да идея жағынан басып
озды — деп жазды онымен бірге оқыған досы Г. Н. Потанин. Сібір кадет
корпусында оқуқық соңғы жылддрындд-ақ Шоқан биік саналы, терең ойлы, жан-
жақты білімді, дүниеге көзқарасы қалыптасқан, халқының қажет-мұқтаждарын
пайымдай да, түсіне де алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге дайын
мақсатшыл жас болып қалыптасқаны оның алғашқы ғылыми еңбектері болып
есептелетін Проф. Н. И. Березинге хат, "Профессор Н. И. Березиннің Хан
жарлықтары кітабына рецензия, Рашид-ед-дин т. б. жұмыстарынан да
байқалады. Жап-жас Шоқанға мұғалімдері де, құрбылары да болашақ ғалым,
зерттеуші деп қарағандары, жоғары бағалағандары естеліктерде де айтылған.

Шоқан Уәлиханов 1853 жылы кадет корпусын бітіріп, атты әскер корнеті
атағын алып шыққан соң Сібір қазақ-орыс әскерінің 6-атты әскер полкына
офицер болып тағайындалады, іс жүзінде Батыс Сібір генерал-губернаторының
кеңсесінде қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның
солтүстік-батыс аймағының генерал-губернаторы Г. X. Гасфорттың адъютанты
қызметіне белгіленеді. Сонымен қатар Батыс Сібір өлкесінің Бас басқармасы
оған айрықша тапсырмаларды орындайтын офицер ретінде қарайды. Бұл
қызметтерде Шоқан бюрократтық аппараттың мансапқор, парақор, тоң мойын,
жүгенсіз кеткен чиновниктері мен патша өкіметінің отаршылдық саясаты
туғызған әділетсіздіктерді көреді, оларға қарсы батыл пікірлер де айтады,
ресми басшылықтармен қарым-қатынас шиеленісе түседі. Ол бұл қызметтерден
Омбыдан кетуді, туған халқына пайдасы тиетін істерге араласуды армандайтыны
туралы сол кезде танысып, достасқан орыс жаззушысы Ф. М. Достоевскийге,
досы К. К. Гутковскийге хаттар жазғаны белгілі. Шоқанның : қоғамдық және
әдебиет саласындағы белсенді қызметі осы жылдардан басталады.

1854—1857 жылдары ¥лы жүз қазақтары мен кейбір қырғыз руларын Қоқан
хандығының ықпалынан шығарып, Россияға бейбіт Ш. Ш. Уәлиханов оны жан-жақты
зерттеуі, географиялық сипаты, саяси құрылысы, мәдениеті мен тұрмыс-салт
ерешеліктері туралы мағлұмат-деректерді әлемге, ғылымға ашып беруге тиіс
болды.

Ержүрек саяхатшы бұл сапарда талай-талай қиындықтар мен кедергілерден
өтеді, жалған атпен Әлімбай болып керуен басының туысы ретінде аттанады,
Тянь-Шань биіктерінін, бірі Сырт деп аталатын хауіпті әрі адам қадам
баспаған биік асуларында түтекке тұншығып, суыққа тоңып, қарлы жаңбырда
тайғанақтаған ат-туйелері де біраз шырынданып, кейде алыс ауыл
тұрғындарының қауесет-сенімсіздіктеріне де кездесіп, талай бөгеттерді
өткеріп, керуен 1858 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.