Сақтандырудың экономикалық мәні мен ролі
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1Сақтандыру туралы жалпы түсінік және қаржылық тұрақтылық
1.1. Сақтандыру туралы жалпы түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Сақтандыру түрлері, оның экономикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... .12
1.3. Сақтандырудың қаржылық тұрақтылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2. ҚР – да сақтандыру нарығының қызмет етуі мен оны мемлекет
тарапынан реттеу.
2.1. Сақтандыру нарығының дамуы мен қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... 20
2.2.Сақтандыруды мемлекеттік құқықтық реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2
2.3. Сақтанушыны таңдау – тағдырыңды тапсыру
... ... ... ... ... ... ... ... .30
3. Қазіргі таңдағы сақтандырудың жаңаша жолдары
... ... ... ... ... ... ... 35
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..44
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы: Сақтандырудың экономикалық мәні мен
ролі. Бұл тақырыпты таңдаудағы мақсатым, қазіргі кездегі ҚР- ның
сақтандырудың жағдайы мен қызметтері туралы мәліметтерді кеңінен білу.
Курстық жұмысым үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде мен мынадай
мәселелерді қарастырдым: Сақтандырудың экономикалық мәні, оның
түрлерін және сақтанушылардың қандай мүдделері бар екендігіне
тоқталдым.
Сақтандыру – сақтық ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын
сақтық төлем арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдайы
немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңи
тұлғалардың заңды мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты
қатынастар кешені. Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не
өзара сақтандыру қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады. Біздің
қоғамымыздағы сақтандыру өзі өмір сүрген уақыт ішінде өзінің
қалыптасуы мен даму процесіне байланысты айтарлықтай өзгерістерге
ұшырады. Сақтандыру жиырмасыншы жылдан бастап, сала ретінде өндіріс
процестерінің дамуына және ұлттық табысты бөлуге, материалдық
игіліктерді жасауға ықпал жасай бастады. Соңғы жылдар ішінде
сақтандыру жүйелері түбегейлі қайта құруларға төтеп берді. Осыған
орай отандық сақтандыру нарығын демонополизациялаудың нақты фактісі
болып әрі осының жалғасы ретінде айтарлықтай жеделдікпен
альтернативтік сақтандыру компаниялары пайда бола бастады. Қазір
сақтандырушылардың қызметтері үшін үлкен кеңістік бар. Ондаған тіпті
жүздеген әртүрлі мәртебедегі әрі сан алуан меншіктік нысандағы
сақтандыру ұйымдары құрылуда. Сақтандырудың бұрынғыларынан түбегейлі
өзгеше жаңа түрлері пайда болып, бұл жерде сақтандыру
жағдайындағы орын алған олқылықтар мен кемшіліктер ескерілген.
Сақтандырушылардың қызметтері мен ұйымдарының тәртібіне қатысты
сауатты жасалған заң шығару актілерінсіз, нарық жоқ. Өйткені заң
сақтандыруды қалыптастырудың, дамытудың негізі болып табылады.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуына орай, өзге салалармен қатар
сақтандыру да қазіргі Қазақстанның экономикадағы ролі арта түсуде.
Қазіргі кезде сақтандырудың ондаған түрлері бар. Олар: міндетті
әлеуметтік сақтандыру, өмірді сақтандыру, медициналық сақтандыру,
көлік және мүлік құралдарын сақтандыру, жүктерді сақтандыру және
т.б. Соңғы кезде, еліміздегі сақтандыру ұйымдары шетел
тәжірибелерімен алмасуда. Мысалы, Швециядағы сақтандыру ісі жөніндегі
заң зор қызығушылық туғызуда. Мұнда сақтандырудың әр түрі бойынша
заңдар қабылданады. Иран, Пакистан және Туркиядағы сақтандыруды
дамыту бұл елдердегі экономикалық дамумен қатар жүргізіледі. ОЭС –
тің қайта сақтандыру қоры 1967 жылы аймақтың ішіндегі капитал көлемін
өсіру және де одан щетел валютасын жұмсау мөлшерін азайту үшін
осылайша құрылған. Көптеген елдерде сақтандыру капиталының
айтарлықтай мөлшері шетелдерден келіп түседі. Мысалы, ағылшын
сақтандыру нарығына өзге елдерден келіп түсетін сақтандырудың сый
ақшасы 32%, Германияда басқа елдерден түсетін жыл сайынғы
сақтандыру сый ақшасының өсу қарқыны 8 – 10% шегінде. Бұларда өмірді
сақтандыру, медициналық сақтандыру, автомобильдерді сақтандыру үшін
оңды жағдай қалыптасқан. Бұл жерде әсіресе, Мюнхендегі, Кельндегі
қайта сақтандыру қоғамдары айтарлықтай роль атқаруда.
Екінші бөлімде ҚР – да сақтандыру нарығының дамуы мен
оны мемлекеттік реттеу мәселелеріне тоқталдым. Яғни, 1991 жылдың 22
қаңтарында ҚР – ның Министрлер Кабинеті өзінің Қаулысымен
мемлекеттік сақтандыру органдарын финанстық жүйенің ұйымдық құрылымын
шығарды. Осылайша олар жергілікті орындарда өздерінің бөлімшелері
бар дербес мемлекеттік ұйым болды. Компания нарықтық сақтандыру
жағдайында мемлекеттік міндетті және ерікті сақтандыруды жүргізіп,
толық шаруашылық есеп пен өзін - өзі қаржыландыру негізінде жүзеге
асады. Компания өз қызметінде Қазақстан Республикасы мемлекеттік
сақтандыру туралы заң актілерін, Қазақстан Республикасы Министрлер
Кабинетінің қаулыларын, өкімдерін, Жарғыларын басшылыққа алады.
Компания басқармасы сақтандыру қызметінің мәселері бойынша нұсқаулар
мен ережелер басып шығарады, компанияның кірісі мен шығысының пайда
балансын жасайды, т.б. жұмыстар атқарады. Сақтандыру нарығын
ұйымдастыру оңай іс емес, ол экономикалық даму заңдарын, сол
секілді қаржыны жақсы білетін мамандарды талап етеді. Сақтандыру
нарығын құруды арнайы сақтандыру туралы заңға негіздеу керек, онда
сақтандыру нарығына қатысушылардың бәрі үшін тең жағдай жасауға
бейімделіп, әсіресе сақтандыру ісіндегі аса қауіпті авантюризмнің
пайда болуына мүмкіндік бермейді. Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Кеңесінің VIII сессиясы ( 1992 жылы) Қазақстан Республикасындағы
сақтандыру туралы Заң қабылдады, ал Х сессияда бұл заңға жекелеген
өзгерістер мен толықтырулар енгізілген болатын.
Осы Заңмен:
сақтандыру шартын жасасу мен орындау барысынды туындайтын
сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы қатынастар;
сақтандырушылармен мақтанушылардың сақтандыру қатынастарынан туындайтын
үшінші бір адамдармен қатынастары реттеледі.
Медициналық және әлеуметтік сақтандыру қатынастары арнаулы
заңдармен реттеледі. Сақтанушының заңға қайшы мүдделері сақтандыруға
жатпайды. Шетел азаматтары, азаматтығы жоқ
адамдар, шетелдік заңды ұйымдар сақтандыру қорғанысы құқығын
Қазақстан Республикасы азаматтарымен, заңды ұйымдарымен бірдей
пайдаланады. Сақтандыру төлемдерінің мөлшерлері шартпен белгіленеді,
заңдармен белгіленген мөлшерлер сақтандыру төлемдеріне кірмейді.
Тараптардың келісімімен сақтандыру төлемдері шетел валютасымен
төленуі мүмкін. Сақтанушы алған сақтандыру сомасына және сақтандыру
өтеміне салық салынбайды. Сақтандыру сомасын уақытылы төлемегені үшін
сақтандырушы сақтанушыға мерзімі өтіп кеткен әр күн үшін төлеуге
тиісті соманың:
нақты адамға - 0,2%
заңды ұйымға – 0,1% мөлшерінде өсім төлейді.
Заңды алғаш рет тәжірибеде қолдануға кіріскеннен – ақ, оның
кемшіліктері мен олқылықтары айқын байқалды. Біздіңше сақтандырудағы
кемшілігін болуының басты себебі, тәуелсіз мемлекеттік қадағалау\ының
болмауы.
Үшінші бөлімде, қазіргі таңдағы сақтандыруды жетілдіру
жолдары деп аталады. Нарықтық экономикаға өтуге қарай келтірілген
заңның орнын толтырудың, табыс тұрақтылығын қамтамасыз етудің тиімді
тетігі ретінде сақтандыруға үлкен көңіл бөлініп отыр. 1995 – 1997
жылдары сақтандыру нарығының өсуі мен дамуын көрсететін нақты
қызметімен айналысу құқығы 22 компанияда болса, ал 1997 жылдың орта
шенінде жалпы жарғылық қоры 1084,5 млн теңгені құрайтын 58
сақтандыру ұйымының лицензиясы болды. Әзірге Қазақстанда сақтандыру
компанияларын тек екі ұйымдық – құқықтық формада ғана - жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер және акционерлік қоғамдар ретінде ғана құру
мүмкін болып отыр. Бүгінгі күні республиканың сақтандыру нарығындағы
сақтандыру делдалының қызметті лицензиялау, сақтандыру делдалының
міндеттерін және қызмет түрлерін анықтау керек.
Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу
жылдарында сақтандырудың құқықтық негізін қалаған бірнеше заң
актілері қабылданды. Қазақстан Республикасындағы Сақтандыру туралы
бірінші заң 1992 жылы қабылданды.
Қорыта келе, Қазақстан Республикасының егеменді мемлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуы қаржы аясында реформалардың едәуір
өріс алуын талап етеді. Бұл үрдісте оның құрамдас бөлігі іспетті
сақтандыру жүйесі маңызды орын алады. Сақтандыру ұйымдарын кеңейтуге
мемлекет те мүдделі. Сонымен, сақтандыру нақты адамдар мен заңды
ұйымдар мүдделерін сақтандыратын жағдайлар салдарынан сақтандыру
қорғанысын қамтамасыз ету мақсатындағы кәсіпкерлік қызметтің түрі.
1. Сақтандырудың әлеуметтік және оның түрлері
1.1 Сақтандыру туралы жалпы түсінік
Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша
сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыру сферасы
адам өмірінің, өндірістік және әлеуметтік экономикалық қызметтің
барлық жағын қамтиды. Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп – бұл
өндіріс пен адам өмірінің қауіп – қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс
процестерін жалғастыру, азаматтардың жекелеген санаттарының өмір
тіршілігі мен әл – ауқатын қолдап отыру мақсатында оларды сатып алу
үшін қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының (салалық және
аумақтық аспектілерінде( натуралдық – заттай қосалқы қорларын да
немесе резервтерін де, сондай – ақ ақша ресурстарын да
кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша
қаражаттары әдетте резерв пен сақтық қорлары түрінде қалыптасады.
Сақтандырудың мақсаты - қоғамдық ұдайы өндірістің
үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс
процестерін қоғамдық және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып
келеді:
1 қатынастардың ықтималдық сипаты;
2 қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда
- мемлекеттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі,
жеке адам деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ
өзгеше белгілері бар:
- сақтық қатынастарының ақшалай сипаты,
- сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы,
- оның іс – қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып
отыруы,
- сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы.
- ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалылығы
барлық жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары
меншігінің субьектісі болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет
қаржысының құрамды бөлігі болып табылады, қалған барлық жағдайда
сақтық ісін (қызметті, бизнесті) экономикалық жүйе шеңберіндегі
айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу процестерін жүзеге
асыратын арнаулы қаржы кредит институты ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың
төлемдері есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек
көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру - қолайсыз құбылыстар
мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды тұлғалардың
мүліктік мүдделерін қорғау және пайдалану жөніндегі қайта
бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категориялардың
қоғамдық арналымының көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік,
жинақтық және бақылау функциялары сай келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешілігі қайта бөлу
ретінде көрінуі. Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу
шараларын қаржыландыру жолымен сақтық жағдайының болу мүмкіндігін
жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандыруда бөлу функциясы
сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функциясына бүгіледі.
Бақылау функциясы сақтық төлемдерін жұмылдыруды және
сақтық қорын қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге
байланысты болатын тараптардың нақты қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандырудың
экономикалық категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды
ұсынады, өйткені сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен
- қолайсыз оқиғалардан болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы
жалпы бағыттылығы мен (кең арналымдағы резервтік қорларды
пайдалана отырып) қоғамдық қорғаудың жүйесі арқылы тиісті ақша
қаражаттарының арналымы болады. Бұл қатынастар мен қорлар
байланысылған және жалпыұлттық сипаты бар төтенше оқиғаларды
ескертуге және жоюға бағытталған. Мұндай жағдайларда тұрақты
жұмыс істейтін қорлардан басқа (жалпымемлекеттік материалдық
резервтерден, Үкіметтің резервтік қорларынан) кәсіпорынның ,
ұйымдардың, халықтың ерікті қайырымдылықтары есебінен қосымша
қаражаттар жұмылдыруы мүмкін. Бұл қорлар халыққа, өндіріс пен
инфрақұрылымның обьектілерін жаңғыртуға, экологиялық тепе – теңдікті
қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға келтірілген
зиянды өтеуге пайдаланылады.
Қатынастардың екінші бөлігінің біршама тар
арналымындағы қорларды - әлеуметтік қорлар мен әлеуметтік
қамсыздандыру қорын жасап, пайдалана отырып, азаматтардың
әлеуметтік жағдайын қорғаудың бағыттылығы болады. Бұл
қатынастардың іс - әрекеті халықты әлеуметтік қорғаудың
қажеттігімен байланысты.
Үшінші бөлік қатынастардың тұйық аясын пайдалана
отырып және олардың осы жиынтығы шегінде бұл қатынастардың
баламалығына жете отырып, адамдардың
денсаулығы мен әл –
ауқатын, олардың мүлкін, сонымен бірге шаруашылық жүргізуші
субьектілердің мүлкін сақтық қорғау жөніндегі қатынастар болып
табылады. Бұл - жалпы, сақтандыру мен өмірді сақтандыру және
шаруашылық жүргізуші субьектілер үшін мүлікті сақтандыру.
Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес
бөлігі медициналық сақтандыру болып табылады.
Сақтандыру теориясында жекелей бағалау әдісі,
орташа шама әдісі, проценттер әдісі бар.
Орташа шама әдісі шағын топқа бөлшектенеді, сөйтіп
қатердің
белгілері бойынша мөлшерді анықтау үшін қолданылады, мысалы,
сақтандыру обьектісінің баланстық құнын, өндірістік қуатын,
технологиялық циклдың түрін және т.б.
Проценттер әдісі шикізаттар мен тағы басқалардың
материалдарының жаңа түрлерін, өнеркәсіптегі жаңа өндірісжағдайымен
сол секілді оның технологиясының өзгерістерінде, жаңа көлік жүйесін
игеруде, құрлықтағы, судағы, әуәдегі жол қатынастарының жоғары өткізіп
жіберу әрі тасымалдық мүмкіндігі бар жерлерде қолданылады.
Нарықтық экономикада сақтандыру қатердің мөлшерімен тығыз
байланысты. Қатерді туралау, тарату мен бөлу техникалық тәсілден құрылады,
яғни бұдан іс жүзінде барлық сақтандыру кешенін өткізу ұйымдастырылады.
Қатердің пайда болуы адамдардың еркі мен оқиғаның кездейсоқтығына тәуелді
емес. Бұл күтпеген апат пен бақытсыздық оқиғасына қатысты болады. Адамзат
қатерге тиімді бақылау қойып және де оның қажет емес әсер ықпалын ең аз
мөлшерге дейін жеткізгенде ғана сол тиісті ғылыми білімге, сол дәрежеге
қол жеткізеді. Қатерді бағалау үшін нақты хабар (мәлімет) қолда болуы
қажет.
Теория мен практика жүзінде экологиялық, көліктік, саяси және арнайы
қатерлер деп бөлінеді.
Экологиялық қатер табиғи ортаның ластануымен байланысты, яғни нақты
бір сақтандыру мүддесіне әкеп соғады. Көлік қатерлері автомобиль
көліктерін, өзен, теңіз бен әуе кемелерін сақтандыруға келтіреді, сол
секілді өзен, теңіз, әуә, автомобиль, әрі теміржол көліктерімен тасылатын
жүктерді сақтандырылуына әкеледі.
Саяси (жазалау) қатерлер егемен мемлекет пен оның азаматттарына
қатысты шет ел мемлекеттері тарапынан жасалатын құқыққа қарсы әрекеттеріне,
шараларымен акцияларына байланысты. Бұл қатерлер сақтандырушының зор
жауапкершілігінің ішіне кіреді.
Арнайы қатерлер деп – бұл ерекше құнды жүктерді тасымалдауды
сақтандыру, мысалы, алтын, күміс және басқа қымбат заттар, металдар және
олардан істелген бұйымдар, өнер шығармалары, қолда бар
ақшалар т.б. Осы қатердің мазмұны сақтандыру шартындағы ерекше
жағдайда атап көрсетіледі және де сақтандырушы жауапкершілігінің
көлеміне енгізіледі.Сақтандырушы құрылған сақтандыру қорынан
сақтандыру оқиғасы пайда болған кездегі зардапқа өтем беруге сақтандыру
шарты әрекет етіп тұрған бүкіл кезең бойына қаржы беруге дайын болуға тиіс.
Міне, осылайша теориялық тұрғыдан сақтандырушы сақтандыру ісін жүзеге
асырумен байланысты тек бір ғана өзгеше қатердің қауіп – қатеріне ұшырайды.
Сақтандыру кезінде сақтық резервтері мен қорларын қалыптастырудың екі
негізгі әдісі қоладнылады, олар: бюджеттік жіне сақтық әдістері.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын,
яғни бүкіл қоғамдың қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдісі қорларды шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халықтың
жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады, жарналардың мөлшері және
оларды төлеудің тәртібі сақтандырудың түріне қарай немесе заңмен не сақтық
қатынастарының қатысушылары арасындағы арнайы келісімшартпен анықталады.
Сақтық қатынастарының бірінші бөлігінде – қоғамдық қорғауда бюджеттік
әдіс пайдаланылады, екінші бөлікте - әлеуметтік сақтандыруда – қос әдіс,
үшінші бөлікте – жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыруда тек сақтық әдіс
пайдаланылады.
Сақтандырудың экономикалық категориясының материалдық ақшалай иелері
сақтық қорлары бола алады, олар қоғамдық ұдайы өндірістің элементтері,
сақтық қатынастары қатысушыларының жарналары, мемлекеттік бюджет
қаражаттары, қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету мен сақтық
қатынастары қатысушыларының тарапынан болатын бірқатар басқа айрықшылықты
төлемдер есебінен қалыптасатын ақшалай немесе материалдық қаражаттардың
резервтері болып табылады.
Сақтық қорлары – қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын ала
болжануы мүмкін емес жайттардан сақтануға арналған қоғамның резерв қорлары
жүйесінің қажетті құрамдас бөлігі. Сақтық қорларында қоғам мүшелерінің
ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан
қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорларының басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол табыс ретінде
тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстардың бірден
бір бөлігі. Нарықтық экономикада сақтық қатынастарының едәуір бөлігі
коммерциялық қатынастар болып табылады. Ең алдымен бұл жалпы сақтандыру мен
өмірді сақтандыру категориясына қатысты, бұлардың қызметтер көрсетуі
өзгеше сақтық қызметтерін көрсетуде түрленеді және мұндай қызметтер
көрсетудің еркін нарығында ұсынылады. Бұл қызметтер көрсетудің бағасы
сақтық
тарифтері мен жарналары түрінде болады. Сақтық қызметтерін көрсетуге
сұраным олардың сапасымен және бағаның деңгейімен анықталады.
Клиенттерді тарту үшін сақтық ұйымдары клиентураға қызмет
көрсетуді жақсартады, қызметтер көрсетудің ассортиментін кеңейтеді,
ысыраптар мен зияндарды өтеу жөніндегі кепілдіктерді арттырады.
Сақтандырылушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық
қорлары белгілі бір уақытта тікелей арналымында – сақтық төлемдерін төлеу
үшін пайдаланылады. Мұндай жағдайларда сақтық қорларының қаражаттары
қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі тиіс. Өз кегезінде,
бұл табыстардың бір бөлігін тапсытыскерлерді тарту үшін сақтық қызметтерін
көрсетудің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық ұйымдарының осыған
ұқсас операциясы сақтық рыногында пайдалырақ шарттарда қолайсыз түрлі
жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысыраптар мен залалдардың қашқысы келетін
тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына жәрдемдеседі.
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік
қызметтің дамуы, тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші
субьектілер арасындағы өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі
сақтандыру арқылы болатын кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді.
Тек сақтандыру негізінде ғана материалдық игіліктерді өндіру, бөлу,
айырбастау және тұтыну процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке
мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының
ерекше маңыздылығы бірқатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты
мен көлеміне қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың түрлі
мүдделерін қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және
техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың
негізгі ауыртпалығы мүмкіндігі обьективті түрде шектеулі болып
табылатын мемлекеттік бюджетке түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану
елдегі кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының
негізгі салаларының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық
орналасуы, экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс
технологиясын жетілдіруді қамтамасыз етеді.
Сақтық жүйесі республика экономикасының сенімді әрі
орнықты дамуына, халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз
жасауға, азаматтар мен шаруашылық жүргізуші субьектілердің мүмкін
сақтандыруға ықпал етуге тиіс. Сақтандыру мәселесі, медициналық
сақтандыруды қоса алғанда, әлеуметтік қамсыздандырудың проблемаларына
тікелей қатысты. Сақтандыру табыс түсіру
мақсатымен коммерцияның шектес сфераларына қаражаттарды
инвестициялау жөніндегі сақтық ұйымдарының қызметі сақтық ісі болып
табылады.
Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не өзара
сақтандыру қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады. Сақтандыру шарты
бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтық сыйақыларын төлеуге міндеттенеді, ал
екінші тарап (сақтандырушы) сақтық жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға
не оның пайдасына шарт жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) шартта
белгеленген соманың шегінде сақтық өтемін төлеуге міндеттенеді.
ҚР- ның Азаматтық кодексі бойынша мыналар сақтандырудың нысандары
болып табылады:
міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
сақтандыру обьектісі бойынша – жеке және мүліктік;
сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және жинақтаушы
емес.
Біздің қоғамыздағы сақтандыру өзі өмір сүрген уақыт ішінде өзінің
қалыптасуы мен даму процесіне байланысты айтарлықтай өзгерістерге төтеп
берді. Сақтандыру жиырмасыншы жылдан бастап, сала ретінде өндіріс
процестерінің дамуына және ұлттық табысты бөлуге, осылар арқылы материалдық
игіліктерді жасауға ықпал ете бастады. Бүгінде біздің мемлекетіміз
экономикалық әрі саяси күрделі жағдайда тұр. Сақтандыру ұйымдары аталмыш
қиындықтарды бастан кешіп әрі құбылмалы жағдайға икемделіп, өздері де
өзгерістерге түсуде. Cоңғы жылдар ішінде сақтандыру жүйелері түбегейлі
қайта құрылушыларға төтеп берді. Осыған орай отандық сақтандыру нарығын
демонополизациялаудың фактісі болып әрі осының жалғасы ретінде айтарлықтай
жеделдікпен альтернативтік сақтандыру компаниялары құрыла бастады. Қазіргі
сақтандырушылардың қызметтері үшін үлкен мүмкіншілік бар. Сақтандырудың
бұрынғыларынан түбегейлі өзгеше жаңа түрлері пайда болды, бұл жерде
сақтандыру жағдайындағы орын алған олқылықтар мен кемшіліктер ескерілген.
Нарықтық қатынастың қалыптасуына орай, өзге салалармен қатар, сақтандырудың
да қазіргі ҚР – ның экономикасындағы ролі арта түсуде. Осы мақсатқа орай
экономикалық инфрақұрылым мен сақтандыру ісінің өзінде инфрақұрылым құру
үшін сақтандыру механизмі енгізілген. Сақтандыру тіпті де оп – оңай іс
емес, керісінше бұл күрделі әрі сан қырлы экономикалық механизм. Біздің
қоғамымыздың экономикалық өмірінде, оның ішінде сақтандыру ісінде нарықтық
қатынасты құру, жетілдіру мен дамыту міндеттері алға қойылуда. Нарықтық
экономика сақтандырудың негізі болып табылады. Осы себепті де нарық пен
сақтандыру қатері өзара байланысты.
1.2. Сақтандыру түрлері, оның экономикалық мәні
Республика нарықтық өзгерістердің кеңейіп, тереңдеуі
сақтандырудың рісін кеңейтіп, ықпалын да арттыруда. Әдетте, мемлекет
халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруде, техногендік, экономикалық және
экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді, сақтандыру системасын ұтымды
пайдаланады. Тұрақты әрі сапалы түрде сақтық беру жүйесінің болуы әрбір
дамыған экономиканың айқын белгісі, бұған дәләе іздесек, дүние жұзінің
көптеген елінде кездестіруге болады.
Сақтандыру жүйесінің жағдайы тұрғындар мен шаруашылық
субьектілердің сақтық мәдениетке және олардың сақтануға деген нық сенім
дәрежесіне тәуелді болады. Қазақстанның Сақтандыру жүйесін орнықтыруда
белгілі бір табыстарға қол жеткізілді десек те, қоғамға сақтандырудың рөлі
және оның нарықтық экономикадағы орны мен даму өзгерістері туралы
хабарламаларды әрдайым жеткізіп тұру қажет.
Сақтандыру белгілі бір қауіптен туатын қаржылық
проблемаларды жоюға арналғанын түсіну, жан – дүниеге кәдімгідей тыныштық
береді. Бұл өз автокөлігін, үйін, т.б.с.с. мүліктерін сақтандырған иелер
үшін қалай маңызды болса, дәл солай өнеркәсіп, сауда үшін де қажеттілігі
өте актуалды мәселе. Шынында да, көптеген түрлі қауіптер туындайтын
жағдайда, адам өзінің ақшасын кәсіпкерлікке неліктен жұмсауға тиіс? Ал егер
адамдар түрлі кәсіпкерлікке қаржы жұмсамаса, бұл жұмыс орындарының
қысқаруына, тұтыну тауарлары өндірістің азаюына, импорт көлемінің көбеюіне,
халықтың жалпы тұрмыс жағдайының төмендеуіне әкеліп соқтырады. Мінеки. Осы
әсерде, сақтандыру кәсіпкердің кәсіпкерлік іс - әрекеттеріндегі
қауіптерінің қомақты бір бөлігін сақтандырушыға жүктейді. Мұны түсінуге
сондай – ақ сақтандырудың көптеген міндетті түрлерін енгізуге итермелейді.
Мысалы, бұл транспорт иелерінің А:Қ:Ж: , нотариустармен аудиторларды
сақтандыру, ал 2005 ж. 1 шілдесінен бастап жұмыс беруші жұмысшыны еңбек
міндеттеттемелерін атқарудағы өміріне зияндылық туғызатын жағдайдан
азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандыру енгізілді.
Сақтандырудың тағы бір жағымды жағы, ол кәсіпкерлердің
белсенділігі мен іскерлігін ынталандырып, едәуір өсуіне ықпал жасайды. Бұл
өз тарапынан өндірісті дамытуға капитал жұмсау арқылы асырылады, ал басқа
жағдайда болса бұл қаржының келешектегі болжамды бір шығынды жабу үшін
өтімді резерв ретінде сақтауға тура келеді. Сонымен қатар, орташа және ірі
фирмалар төтенше жағдайға арналған қаржы резервтерін жасауы мүмкін, әрине
ол қаржыны дер кезінде тез алу мүмкіндігі, әрі оны сақтау барысында
есептелетін пайыздық ставканың төмендеуі қажет. Сақтандыру компаниялары
мінеки осы жеңілдіктерді қамтамасыз ете алады.
Сақтандыру компанияларында шоғырланған сақтық қорының
арқасында, әрбір кәсіпкер, өз қожалығында жеке резервтік қор жасауынан
гөрі, одан әлдеқайда келі қаржы жинап, өз кәсібін қажетті деңгейде
сақтықпен қорғай алады. Әрине бұл жерде, сақтық алуға жұмсалатын жарнаны,
кәсіпкерлікке болатын белгілі бір шығын деп есептеу керек. Сонымен қатар,
кәсіпкер өзінің іскерлігін төмендетпей, сақтандыру компаниясымен жасалған
серіктестік келісім арқасында, төніп қалады –ау деген қауіп – қатерге
алаңдамай жұмыс жүргізуіне мүмкіндік береді. Қысқаша айтқанда, кәсіпкер
өндіріс басқару, жүргізу барысында жан дүниесі бір қалыпта тыныштықта жұмыс
істейді.
Сақтық қажеттілігі, шығын ала жүретін қаржы келеңсіздігімен
байланысты. Осы орайда сақтандыру компанияларының кәсіпорынның шығынын
болжып, бақылауға деген қызығушылығы әбденорынды. Бұны жоққа шығарудың
қажеті де жоқ, өйткені мекеменің шығынын болжап, бақылаудан бас тартса,
онда ол сақтандыру компаниясы өзінің сақтық беру кәсібін де тоқтатуна
мәжбүр болады.
Сақтандыру компаниялары өзінің қарамағындағы орасан зор ақша
сомаларын шоғырландырған. Бұл қаржының жиналуы, сақтық жарнаманың төлену
күні мен сақтық талап бойынша төлем жасайтын құн арасындағы мерзім кезінде
орын алады. Мысалы, сақтық жарнамасы қаңтар айында түсірілсе, ол сақтық
талап сол жылдың желтоқсан айына дейін де, тіпті одан кейін де түспеуі
мүмкін. Сақтандырушы ол ақшаны, заңды пайдаланушы ретінде, кез – келген
сақтық төлемдеріне жұмсай алады. Сақтандыру компаниясы ұзақ мерзім бойы
жиналған барлық ақшалардың жарнама төлемақыларын қожалық етеді. Аталған мол
ақша мыңдаған жеке заңды тұлғалар салған сақтық жарнама төлемдерінен
жиналатынын атап өткен жөн.
Сақтандыру жүйесі экономиканың бір саласы болып орын алуы,
амалсыз жиналған қорлардың пайда болуына себепкер болады. Мысалы, өз үйін
сақтандырып отырған кісіде акция, меншікке мүлік сатып алуға, не несиеге
беруге артық ақшасы болмауы мүмкін ғой. Сондай кезде оның сақтық жарнама
ретінде берген ақшасы басқа мыңдаған адамдардың сондай төлемдеріне қосылып
мол қаржының басын құрайды, ол қаржыны сақтандыру компаниясы тиімді
инвестициялық салымдарға аударуына байланысты.
Әрбір сақтандыру компаниясында, оның ішінде әрина АСКО-ның
орны бөлек, сізге сақтықтың қажеттілігі мен маңыздылығын түсіндіретін
жоғары деңгейлі мамандар баршылық, олар кеңес пен көмегін аямай кез келген
сақтыққа байланысты проблеманы шешіп беруге дайын.
АСКО сақтандыру компаниясы КСОР –дағы ең бірінші мемлекеттік
емес сақтандыру компаниясы. 1988ж. 7 қырқұйекте құрылды, құрамындағы
жүздеген бөлімшелері мен филиалдары бар Кеңес Одағының барлық
республикаларында орналасұан. 1991 ж. Компания Қазақстандағы филиалы өзінің
дербес заңды дәрежесіне ие болды. Қазақстан АСКО компаниясы тұрақты
дербес сақтандыру компаниясы ретінде жұмыс атқарып, халыққа сақтық қызметін
жан –жақты көрсетіп
келуде.
АСКО компаниясы Дос № 9 – 51 және ОС № 9 -51 лицензияларын
төмендегі сақтандыру түрлеріне алған:
1. Автокөлік сақтандыру.
2. Мүлікті сақтандыру.
3. Жүкті сақтандыру.
4. Жазатайым сәтсіз оқиға және аурудан сақтандыру.
5. Автокөлік иегерлерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру.
6. Мүлікке зиян келтірудегі АҚЖ сақтандыру.
7. Денсаулыққа зиян келтірудегі АҚЖ сақтандыру.
8. Қоршаған ортаға зиян келтірудегі АҚЖ сақтандыру.
9. Жұмыс орнында өз міндетін орындау кезінде жарақатталған жұмыскердің
алдында жұмыс берушінің АҚЖ сақтандыру.
Егер кісінің меншігіндегі мүлкіне зақым келген жағдайда не
өмірі мен денсаулығына тиетін зиянды алдын алу мақсатында, олар сол зиянға
байланысты шығынды орнын толтыру үшін, мемлекетке сенбей, өздері алдын –
ала әрекет жасауы керек.
Мемлекеттік бюджетке мұндай шығындарды жоспарланбаған, онда
тек оқу –ағарту, зейнетақы, әлеуметтік жәрдемақы, денсаулық сақтау т.б.
топтар құрылған. Бүгінде сақтандырудың бірнеше түрі қалыптасқан.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру – азаматтарды еңбек ету
қабілетін жоғалтуына және жұмысынан айырылуына, асыраушысынан айрылуына
байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекетұйымдастыратын,
бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды
әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі.
Кесте 1
Әлеуметтік сақтандыру бағдарламаларын енгізген елдер
Бағдарлама 1912 1940 1949 1967 1990
13 57 58 120 145
1 Сақтандырудың түрлері 11 57 57 117 136
2 Өндіріс өндірісіндегі
жазатайым жағдайлар 7 24 36 65 84
3 Сырқаттан сақтандыру 5 33 44 92 135
4 Зейнетақы 2 21 22 34 40
5 Жұмыссыздықтан
сақтандыру
1920 – 1930 ж. әлеуметтік сақтандыру жүйесінің даму жылдары деп айтуға
болады. 1912 ж. 13 мемлекетке енгізілген болса, 1938 жылы 30 елде қалыптаса
бастады.
1919 ж. Версаль келісім шарты шеңберінде құрылған
Халықаралық еңбек ұйымдастыру органы әлеуметтік сақтандыр жүйесін дамытуға
өз үлесін қосты. Осы ұйымның № 1, № 2 конвенциялары жұмыссыздықтан және
аналарды қорғау мәселерін шешуге арналған.
1940 – 1960 жж. Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйені
енгізген елдер саны 58 ден 120 ға барды. ЖІӨ - дегі әлеуметтік шығынның
үлес салмағы өсіп, жәрдемақылардың көлемінің өсуіне және төлеу мерзіміне
ықпал етті.
1975 ж. ЖІӨ - дегі әлеуметтік сақтандыруға арналған шығындар
еуропа елдерінде 20-25 % құрады. 1950ж. Салыстырғанда 1975 ж. 5-9 есе өсті,
1980ж. 10 есе өсіп отырды.
Кесте 2
Еуропаодақтарындағы елдердің жеке және әлеуметтік сақтандыру жарналары
Елдер Сақтандыру Премиялары Әлеум. Сақтандыру Жарналары
Халық Басына Халық Басына Шаққандағы
Шаққандағы ЕСU
Соның Жұмыс-
Жеке сақт-ру ішінде, Барлығы шылар Жұмыс
бойынша өмірді берушілер
сақт-ру
Франция 1458 1306,6 3777,1 1188,3 2588,8
Нидерланды 1317 947,9 3087,0 2299,3 787,7
Ирландия
Германия 904 822,5 77,6 26,5 51,1
Бельгия 899 608,9 3480,8 1627,4 1853,4
Австрия 765 598,0 2833,7 944,6 1889,1
Италия 622 416,9 3112,8 1455,6 1657,2
296 248,1 2319,2 513,4 1805,8
ҚР- ң 2003 ж. 25 сәуіріндегі №405 -2 Міндетті әлеуметтік сақтандыру
туралы заңына сәйкес 2005ж. 1 қаңтарынан бастап Республикада Міндетті
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі қолданысқа енгізілді. Аталған Заң ҚР –ның
халықты әлеуметтік қорғау Концепцияда жүйені реформалаудың ең басты
ерекшеліктерінің бірі - әлеуметтік тәуекелділікке ұшыраған жағдайда
әлеуметтік қорғаудың үш деңгейлі жүйесін енгізу болып табылады.
Міндетті әлеуметтік сақтандыруды енгізу әлеуметтік қорғаудың
екінші деңгейі болып табылады және ол әлеуметтік тәуеклділік жағдайына тап
болған, нақтырақ айтқанда, жұмыс істеу қабілетінен айрылған, асыраушысынан
және жұмысынан айрылған жасанда сектор жұмыскерлерінқосымша әлеуметтік
қорғау жүйесін құруға бағытталған. Сонымен қатар, әлеуметтік кепілдіктер
мен еңбек заңымын алған жұмыскерлерді қорғау, өндірістік жарақаттар мен
кәсіптік аурудың әлеуметтік - экономикалық зардаптарының ауыртпалығын
азайту үшін негіз қалыптастыру мақсатында болашақта жұмыскерлердің еңбектік
міндетін орындау барысында өмірі мен денсаулығына келтірілген зардаптары
үшін жұмыс берушінің жауапкершілікке шақыратын міндетті сақтандырудың
үшінші деңгейін енгізу қарастырылған.
Заңға сәйкес әлеуметтік төқлемдер тағайындау құқығын өмір
сүруде тәуекел етушілер, яғни еңбек қабілетін жоғалтқандар, асыраушысынан
және жұмысынан айырылғандарқатарына жатқызған уақытта әлеуметтік аударым
жүргізілген жұмыс істейтін азаматтар пайдалана алады.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесін басқаруға бірқатар мемлекеттік
органдар қатысады. Атап айтқанда, әлеуметтік сақтандыруға аударылатын
жарнамаларды бақылау міндеті ҚР Қаржы Министрлігіне, оның ішінде жергілікті
жерлердегі салық органдарына жүктеледі. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру
қорының активтерін сақтау және есептеуді, инвестиция мәселесін ҚР –ң Ұлттық
Банкі жүзеге асырады, міндетті әлеуметтік аударымдарды аккумулиралаумен
Мемлекеттік Әлеуметтік сақтандыру қорының өзі айналысады.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды: жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру,
медициналық сақтандыру, көлік құралдарын, мүлікті, т.б. сақтандыру жатады.
Медициналық сақтандыру сақтандырушының медицина мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына сәйкес медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін
жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы.
Көлік құралдарын сақтандыру көлік құралын иеленуге, пайдалануға,
оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның
зақымдануына не жойылуы, соның ішінде айдап не ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара не толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін
жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
1.3. Сақтандырудың қаржылық тұрақтылығы
Қазақстандағы сақтандыру нарығының тұрақты дамуы үшін
сақтандырушылардың қаржылық тұрлаулы жай – күйін қамтамасыз ету маңызды
болып саналады.
Сақтандырушыларға сақтанушылар алдындағы өз міндеттерінің
мерзімі мен мөлшері белгілі болса да, сақтандыру қызметінде компанияның
міндеттемелері бойынша жай төлеу қабілеті емес, қайта кез- келген қолайсыз
жағдайларда оларды орындау мәнді болып табылады. Сақтандыру ұйымының
қаржылық тұрлаулы күйі қолайсыз кезеңдерге тап болса да, экономикалық жай –
жансар өзгеріп жатса да, сақтандыру келісімен қабылданған міндеттемелерді
орындау қабілеті.
Қазақстан Республикасы Президентінің Сақтандыру туралы
Жарлығында сақтандырушылардың қаржылық тұрлаулы күйінің негізіне
жарғылық қордың төленуі, сақтандыру резервтері, сақтандыру және қайта
сақтандыру жүйесі жатады делінген.
Отандық тәжірибеде қолданылып жүрген Сақтандырушының өз
қаражаттары деген түсінік тым қарама қайшы және белгілі бір пысықтауды
талап етеді. Сақтандыру туралы Жарлықтың 38 – бабында былайша
анықталған: сақтандырушының өз қаражаттарына ақша қаражаттары ішінде
жарғылық қордың, сақтандыру резервтерінің қаражаттары, негізгі қорлар
және заңды тұлға ретіндегі сақтандырушының айналымдық қаражаттары жатады.
Біздің көзқарасымызша, мұндай қағида кәсіпорынның өз
капиталын анықтау кезінде бүкіләлемдік тәжірибеге мүлдем сәйкес келмейді.
Мәселен, жалпы белгілі баланстық тепе – теңдікке сүйенсек:
Активтер = Міндеттемелер + Өзіндік капитал. Осыдан
мыналарды табамыз:
Активтер – Міндеттемелер = Өзіндік капитал.
Мұнда, активтер деп сақтандырушының негізгі қаражат,
материал, ақша қаражаттары, сондай – ақ қаржылық салымдар түріндегі
мүліктерді айтамыз.
Міндеттемелер сақтандырушының және заңды тұлғалар
алдындағы берешекті сипаттайды. Міндеттемелерге сақтандыру резервтері.
Қарыздар мен банк несиелері, болатын шығындар мен төлемдердің резервтері
т.б. кіреді.
Сақтандырушының өзіндік қаражаттарының негізгі түзілімі –
жарғылық қор.
Жарғылық қор – сақтандырушының қызметін қаржыландыруға
арналған және сақтандыру резервтерінің қаражаттары мен сақтандыру
төлемдерінің ағымдық түсімдерінің жеткіліксіз кезінде сақтандыру
қайтарымдарын төлеу үшін қолданылады. Алғашқы капиталдың зор көлемі
сақтандыру ұйымына өзінің нарықтағы тәртібін сенімдірек
жоспарлауға, жеткілікті ірі операцияларды атқаруға, сөйтіп
бәсекелестік сайыста төтеп беруге мүмкіндік береді. Осыған байланысты
біздің республикада қаржылық қордың төменгі мөлшері заңды түрде талап
деңгейі 40 мың ең аз есептік көрсеткіштерге дейін (300 мың доллар)
көтерілді.
Жарғылық қордң мөлшері бойынша отандық сақтандыру ұйымдары
әжептәуір нығайды. Егер 1994 жылы жарғылық қор 33476 мың теңгені құраса,
одан бір сақтандыру компаниясына орташа есеппен 1521,6 мың теңгеден келсе,
1996 жылы бұл көрсеткіштер 768099,5 мың және 14492,4 мың теңгеге жетті.
Сонымен 1996 жылы сақтандыру компаниясы орташа есеппен 9,5 еселік жарғылық
қорды иеленді.
Кесте 3
Жылдар Сақтандыру жарғылық Қор Мөлшері (млн,теңге)
компания-ң 2000-ға 2001-ден5001-ден 10000-нан 20000
саны, барлығыдейін 5000-ға 10000-ға 20000-ға -нан
дейін дейін дейін жоғар
ы
1994 22 12 9 1 - -
1995 53 6 34 7 3 3
1996 53 6 2 9 29 7
Кестеден көретініміз: 1994 жылы сақтандырушылардың 50 пайыздан астамы
2 млн теңгеге дейін жарғылық қорды иеленген, ал 1995 және 1996 жылы олардың
жалпы санының тек 11% ғана. 1996 жылы сақтандырушылардың негізгі бөлігі
өздерінің жарғылық қорларын 10 млн теңгеден асырды, сонда бұл жаңа заң
талаптарына байланысты жеткіліксіз болды. Бұл көрсеткіш бойынша Сенім
(84,7 млн тг) және Қазақинстрах (76,3 млн тг) сақтандыру компаниялары
көшбасшы болып табылады.
Қазақстандық сақтандырушылар жарғылық қорының абсалюттік мөлшерінің
осындай өсу үрдісі ең ақырында олардың қаржылық бекемділігін қамтамасыз
етуге және тұтастай алғанда сақтандыру нарығын дамытуға оңтайлы әсерін
тигізді.
Сақтандырушының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететін келесі
тетіктің бірі – сақтандыру резервтері. Сақтандыру туралы Жарлығының 37 –
бабы сақтандыру резервтері сақтандырушының сақтандыру келісімі бойынша
тек өз міндеттемелерін орындауды қамтамасыз етуге арналған деп белгілейді.
1995 жылы сақтандыру ұйымдары 572,2 млн теңге сақтандыру резервтерін
түзеді, ал 1996 жылы бұл 1017,9 млн тенгеге, яғни 1,8 есеге жетті. Бұл
оларға 1995 ж. 24,5 млрд, ал 1996 жылы 212,4 млрд теңге мөлшерде сақтандыру
жауапкершілігін қабылдауға мүмкіндік береді.
Сақтандыру резервтерінің көздеріне республикадағы заңдар
жиынтығына сәйкес тек сақтандыру төлемдерінен 25 және 90 % ақша
аударымдары жатады. Мұнда сақтандыру резервтерінің 2 түрін ажыратуға
болады: сақтандырудың тәуекелділік және жинақтау бойындағы. Сақтандыру
резервтерін осылайша түзілдіру әдісі мейлінше қарапайым. Оның көмегімен
сақтандырушылар қорытындылары қаржылық нәтижені өз бағамдауы бойынша
түзілдіруге мүмкіндігі бар. Мәселен, сақтандыру резервтеріне деген ақша
аудару мөлшерін реттей отырып, сақтандыру ұйымы нөлдік немесе теріс
нәтижеге шығады, сөйтіп бюджетке салықтық аударулар қажеттігінен құтылады.
Сақтандыру резервтерін есептеудің проценттік аудару тәсілі
біздің республикада тек сақтандыру жүйесінің тұрақтылығын сырт көзге жай
байқатады, ал шындығында сақтандырушылардың төлем қабілетін кепілдемейді
және де нарықтық экономикалы елдерде резервтерді түзілдірудің әдістеріне
қарама – қайшы келеді.
Шет елдерде қабылданған сақтандыру резервтерін түзілдіру
нұсқасына қарағанда сақтандырушының әрбір міндетіне түрі сақтандыру
резервтерінің тиісті түрімен өтеледі. Атап айтқанда, өмірді
сақтандырғанда іс – қимылдағы келісімдердің шарттарына байланысты
резервтер, жыл сайынғы рента резервтері, қор резервтері мен қатысу
резервтері түзіледі. Ал сақтандырудың басқа түрлері бойынша - сыйлық
резервтері және залалдық резервтері қолданылады.
Біз отандық тәжірибеге сақтандыру резервтері түзілуінің
өркениетті тәсілдерін енгізу жөнінде шараларды жүргізуді мақсат тұтқанды
жөн көреміз, ал олар сақтандырушының сақтандыру келісімдері бойынша
міндеттемелерін орындау үшін сақтандыру резервтерінің жеткіліктігін
кепілдеуді қамтамасыз етер еді. Тек сақтандыру компанияларының
сақтандырушылар алдындағы міндеттерді орындаудың құқықтық және қаржылық
кепілдерін қамтамасыз етудің тиімді жүйесін құру, сақтандырушылардың төлем
қабілетін бағалауға қазақстандық және еуропалық әдістерге жүгіну ғана
ұлттық сақтандыру нарығының серпісді дамуына, халықаралық сақтандыру
жөнінде қарым – қатынастарға іргетас боп қалуы керек.
2. Сақтандыру нарығының дамуы, сақтанушының мүддесін қорғау.
2.1 Сақтандыру нарығының дамуы мен қалыптасуы
Сақтандыру нарығы дегеніміз ақша қатынастарының сферасы, онда сатып
алу сату объектісі ерекше тауар сақтық қызмет болып табылады және оған
деген ұсыным мен сұраныш қалыптасады. Сақтық келісімшарттарын жасауға және
сақтық операцияларының нәтижелігіне жетуге ынталы тараптарының өзара іс –
қимылы сақтық рыногында жүргізіледі.
1991 жылы 22 қантарында Қазақстан Республикасының Министрлер
клиенті өзінің Қаулысымен мемлекеттік сақтандыру органдарын финанстық
жүйенін ұйымдық құрылымы шығарды. Осылайша олар жергілікті орындарда
өздерінің бөлімшелері бар дербес мемлекеттік ұйым болды. Сөйтіп әкімшілік
әрі бюджеттік қысымнан босанып, сақтандыру ісін дамыту мүдесіне арналған
дорды, сондай – ақ өз қаржыларын өздері қалауларынша жұмсауға мүмкіндік
алды.
Экономиканы нарыққа қайта бейімдеу, тәуелсіздігін жариялауына
байланысты республиканаң саяси және экономикалық дербестігінің артуы, оның
халықаралық айланыстарының дамуы мен өзге де факторлар сақтандырудың орнын,
рөлін, сипатын жаңаша ойлауға мәжбүр етіп әрі оның ұйымдарының жүйесін одан
әрі өзгертуді талап етті.
Нарықтық қатынастардың қатал жағдайындағы жұмыс істеуге әзір
болу қажеттілігі пайда болып, сақтандыру ісін енді бұрынғыдан да жоғары
қарқынмен дамытып, комерциялық саясатты білімділікпен жүзеге асыру қажет.
Тек мемлекеттік сақтандыру жүйесінің жаңартылған, нарықтық қатынастардың
артықшылықтарын пайдаланған түрі ғана сақтандыру қорғанысының тиісті
деңгейін қамтамасыз етіп, ақша – қаржы процезін реттеуге өзінің абройлы
рөлін атқара алады.
1991 жылы 10 сәуірдегі Қазақстан сақтандыру қызметкерлерінің
құрылтай конференциясы республиканың бұрынғы мемлекеттік сақтандыруы
базасының орнында жергілікті жерлерде фирамлары мен фирмалары бар Қазақстан
Республикасы мемлекеттік коммерциялық сақтандыру компаниясын құру туралы
шешім қабылдап, жарғысы мен компания Кеңесі жөніндегі ережені бекітіп, оның
құрамын сайлады.
1991 ж. 7 мамырында Қазақстан үкіметі Қазақ ССР мемлекеттік
сақтандыру Бағдарламасын ҚР-ң мемлекеттік коммерциялық сақтандыру
компаниясы етіп қайта құру туралы қаулы қабылдап және
оның Жарғысын бекітті. ҚР- сы Министрлер Кабинеті өзінің 1992ж. 25
ақпандағы Қаулысымен сақтандыру компаниясының жарғысына ішінара
өзгерістер мен толықтырулар енгізді. ҚР – сы мемлекеттік коммерциялық
сақтандыру компаниясы өзінің активтері мен пассивтері
бар, тәжірибелі, білгір мамандарымен бірге сөз жоқ, әлемдік
сақтандыру нарқында өзінің орнын алатын, әрі Қазақстанның 20
сақтандыру ісін дамытуға өзінің жетекші ролін сақтап қалуға тиіс.
Республика тұрғындары мен кәсіпорынның мемлекеттік сақтандыру қызметінде
сақтандыру органдарының еріктілігі мен жауапкершілігін арттыру, нарықтық
экономика жағдайындағы қаржылық қызмет нәтижесіне ұмтылысын барынша толық
қанағаттандыру мақсатымен ҚР –сы Министрлер Кабинеті 1991ж. 7 мамырында ҚР
сы мемлекеттік сақтандыру басқармасын ҚР сы мемлекеттік коммерциялық
сақтандыру компаниясы етіп қайта құру туралы № 289 қаулы қабылдады.
ҚР сы мемлекеттік коммерциялық сақтандыру компаниясының негізгі
міндеттері мен мақсаттары:
1. ҚР сы мемлекеттік коммерциялық сақтандыру компаниясы облыстардың,
Алматы қаласының сақтандыру фирмаларын, облыс, ауылдардығы филиалдарын
біріктіреді.
2. Компания нарықтық сақтандыру жағдайында мемлекеттік міндетті және
ерікті сақтандыруды жүргізіп, мамандандырылған қызметтердің алуан түрлерін,
өз қызметін кооперативтік және де басқа мемлекеттік емес сақтандыру
ұйымдарымен қатар, толық шару-қ пен өзін өзі қаржыландыру негізінде жүзеге
асырады.
3. Компания өз қызметінде ҚР сы мемлекеттік сақтандыру туралы заң
актілерін, ҚР сы Министрлер Кабинетінің қаулыларын, өкімдерін, сондай ақ
Жарғыны басшылыққа алады,
4. Компания басқармасы: - компанияның құрамына қарайтын бөлімшелердің
жұмысын ұйымдастырып оларға кеңес беріп, басқалай да арнайы көмектер
көрсетеді.
- сақтандыру қызметінің мәселелері бойынша нұсқаулар мен ережелер
басып шығарады.
- жобаларды ойластырады және сақтандыру компаниясының кірісі мен
шығысының пайда балансын жасайды, әрі қосалқы қор құрады.
- сақтандыру фирмалары мен оның филиалдарымен кіналап – талап ету
жұмысына жүйелі басшылық жасайды.
- министрлермен, ведомстволармен іскерлік байланыс орнатады.
5. Сақтандыру фирмасы: - сақтандыру төлемдерінің келіп түсу
жоспарларын жасап, шығындардың сметасын қарап, бақылау жасайды
- сақтандыру операцияларының бухгалтерлік және статистикалық есебін
ұйымдастырып, жүргізеді, қызметтерді бақылап, тексереді.
- сақтандырудың жекелеген түрлері бойынша операцияларды жүзеге
асырады.
- сақтандыру компаниясының бөлімшелері заңмен тыйым салынбаған кез
келген қызметпен айналысуға құқылы.
6. Сақтандыру компаниясы мен фирмалар заңды мекемелер болып табылады,
банк мекемелерінде, сондай ақ Каз сыртқы эконом банкте есеп айырысу есеп
шоты әрі өзге де есеп шоттары, өзіне қарасты мүліктері болады.
2.2. Сақтандыруды мемлекеттік құқықтық реттеу
Сақтандыру нарығын құруды арнайы сақтандыру туралы заңға
негіздеу керек, онда сақтандыру нарығына қатысушылардың бәрі үшін кең
жағдай жасауға бейімделіп, әсіреке сақтандыру ісіндегі аса қауіпті
авантюризмнің пайда болуына мүмкіндік бермеу керек.
Сақтандырудағы заң шығарушылық тек қана клиенттердің мүдесін
ғана емес, сондай – ақ сақтандыру ұйымдарының өздерінде болуы ықтимал
банкроттықтан сақтандыру құрылымдарында туындаған монополизмнен сақтауға
тиіс. Осы сондай – ақ сақтандыру ұйымдары өткізіп жатқан операциялардың
финанстық тұрақтылығын сақтау үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1Сақтандыру туралы жалпы түсінік және қаржылық тұрақтылық
1.1. Сақтандыру туралы жалпы түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Сақтандыру түрлері, оның экономикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... .12
1.3. Сақтандырудың қаржылық тұрақтылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2. ҚР – да сақтандыру нарығының қызмет етуі мен оны мемлекет
тарапынан реттеу.
2.1. Сақтандыру нарығының дамуы мен қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... 20
2.2.Сақтандыруды мемлекеттік құқықтық реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2
2.3. Сақтанушыны таңдау – тағдырыңды тапсыру
... ... ... ... ... ... ... ... .30
3. Қазіргі таңдағы сақтандырудың жаңаша жолдары
... ... ... ... ... ... ... 35
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..44
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы: Сақтандырудың экономикалық мәні мен
ролі. Бұл тақырыпты таңдаудағы мақсатым, қазіргі кездегі ҚР- ның
сақтандырудың жағдайы мен қызметтері туралы мәліметтерді кеңінен білу.
Курстық жұмысым үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде мен мынадай
мәселелерді қарастырдым: Сақтандырудың экономикалық мәні, оның
түрлерін және сақтанушылардың қандай мүдделері бар екендігіне
тоқталдым.
Сақтандыру – сақтық ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын
сақтық төлем арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдайы
немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңи
тұлғалардың заңды мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты
қатынастар кешені. Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не
өзара сақтандыру қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады. Біздің
қоғамымыздағы сақтандыру өзі өмір сүрген уақыт ішінде өзінің
қалыптасуы мен даму процесіне байланысты айтарлықтай өзгерістерге
ұшырады. Сақтандыру жиырмасыншы жылдан бастап, сала ретінде өндіріс
процестерінің дамуына және ұлттық табысты бөлуге, материалдық
игіліктерді жасауға ықпал жасай бастады. Соңғы жылдар ішінде
сақтандыру жүйелері түбегейлі қайта құруларға төтеп берді. Осыған
орай отандық сақтандыру нарығын демонополизациялаудың нақты фактісі
болып әрі осының жалғасы ретінде айтарлықтай жеделдікпен
альтернативтік сақтандыру компаниялары пайда бола бастады. Қазір
сақтандырушылардың қызметтері үшін үлкен кеңістік бар. Ондаған тіпті
жүздеген әртүрлі мәртебедегі әрі сан алуан меншіктік нысандағы
сақтандыру ұйымдары құрылуда. Сақтандырудың бұрынғыларынан түбегейлі
өзгеше жаңа түрлері пайда болып, бұл жерде сақтандыру
жағдайындағы орын алған олқылықтар мен кемшіліктер ескерілген.
Сақтандырушылардың қызметтері мен ұйымдарының тәртібіне қатысты
сауатты жасалған заң шығару актілерінсіз, нарық жоқ. Өйткені заң
сақтандыруды қалыптастырудың, дамытудың негізі болып табылады.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуына орай, өзге салалармен қатар
сақтандыру да қазіргі Қазақстанның экономикадағы ролі арта түсуде.
Қазіргі кезде сақтандырудың ондаған түрлері бар. Олар: міндетті
әлеуметтік сақтандыру, өмірді сақтандыру, медициналық сақтандыру,
көлік және мүлік құралдарын сақтандыру, жүктерді сақтандыру және
т.б. Соңғы кезде, еліміздегі сақтандыру ұйымдары шетел
тәжірибелерімен алмасуда. Мысалы, Швециядағы сақтандыру ісі жөніндегі
заң зор қызығушылық туғызуда. Мұнда сақтандырудың әр түрі бойынша
заңдар қабылданады. Иран, Пакистан және Туркиядағы сақтандыруды
дамыту бұл елдердегі экономикалық дамумен қатар жүргізіледі. ОЭС –
тің қайта сақтандыру қоры 1967 жылы аймақтың ішіндегі капитал көлемін
өсіру және де одан щетел валютасын жұмсау мөлшерін азайту үшін
осылайша құрылған. Көптеген елдерде сақтандыру капиталының
айтарлықтай мөлшері шетелдерден келіп түседі. Мысалы, ағылшын
сақтандыру нарығына өзге елдерден келіп түсетін сақтандырудың сый
ақшасы 32%, Германияда басқа елдерден түсетін жыл сайынғы
сақтандыру сый ақшасының өсу қарқыны 8 – 10% шегінде. Бұларда өмірді
сақтандыру, медициналық сақтандыру, автомобильдерді сақтандыру үшін
оңды жағдай қалыптасқан. Бұл жерде әсіресе, Мюнхендегі, Кельндегі
қайта сақтандыру қоғамдары айтарлықтай роль атқаруда.
Екінші бөлімде ҚР – да сақтандыру нарығының дамуы мен
оны мемлекеттік реттеу мәселелеріне тоқталдым. Яғни, 1991 жылдың 22
қаңтарында ҚР – ның Министрлер Кабинеті өзінің Қаулысымен
мемлекеттік сақтандыру органдарын финанстық жүйенің ұйымдық құрылымын
шығарды. Осылайша олар жергілікті орындарда өздерінің бөлімшелері
бар дербес мемлекеттік ұйым болды. Компания нарықтық сақтандыру
жағдайында мемлекеттік міндетті және ерікті сақтандыруды жүргізіп,
толық шаруашылық есеп пен өзін - өзі қаржыландыру негізінде жүзеге
асады. Компания өз қызметінде Қазақстан Республикасы мемлекеттік
сақтандыру туралы заң актілерін, Қазақстан Республикасы Министрлер
Кабинетінің қаулыларын, өкімдерін, Жарғыларын басшылыққа алады.
Компания басқармасы сақтандыру қызметінің мәселері бойынша нұсқаулар
мен ережелер басып шығарады, компанияның кірісі мен шығысының пайда
балансын жасайды, т.б. жұмыстар атқарады. Сақтандыру нарығын
ұйымдастыру оңай іс емес, ол экономикалық даму заңдарын, сол
секілді қаржыны жақсы білетін мамандарды талап етеді. Сақтандыру
нарығын құруды арнайы сақтандыру туралы заңға негіздеу керек, онда
сақтандыру нарығына қатысушылардың бәрі үшін тең жағдай жасауға
бейімделіп, әсіресе сақтандыру ісіндегі аса қауіпті авантюризмнің
пайда болуына мүмкіндік бермейді. Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Кеңесінің VIII сессиясы ( 1992 жылы) Қазақстан Республикасындағы
сақтандыру туралы Заң қабылдады, ал Х сессияда бұл заңға жекелеген
өзгерістер мен толықтырулар енгізілген болатын.
Осы Заңмен:
сақтандыру шартын жасасу мен орындау барысынды туындайтын
сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы қатынастар;
сақтандырушылармен мақтанушылардың сақтандыру қатынастарынан туындайтын
үшінші бір адамдармен қатынастары реттеледі.
Медициналық және әлеуметтік сақтандыру қатынастары арнаулы
заңдармен реттеледі. Сақтанушының заңға қайшы мүдделері сақтандыруға
жатпайды. Шетел азаматтары, азаматтығы жоқ
адамдар, шетелдік заңды ұйымдар сақтандыру қорғанысы құқығын
Қазақстан Республикасы азаматтарымен, заңды ұйымдарымен бірдей
пайдаланады. Сақтандыру төлемдерінің мөлшерлері шартпен белгіленеді,
заңдармен белгіленген мөлшерлер сақтандыру төлемдеріне кірмейді.
Тараптардың келісімімен сақтандыру төлемдері шетел валютасымен
төленуі мүмкін. Сақтанушы алған сақтандыру сомасына және сақтандыру
өтеміне салық салынбайды. Сақтандыру сомасын уақытылы төлемегені үшін
сақтандырушы сақтанушыға мерзімі өтіп кеткен әр күн үшін төлеуге
тиісті соманың:
нақты адамға - 0,2%
заңды ұйымға – 0,1% мөлшерінде өсім төлейді.
Заңды алғаш рет тәжірибеде қолдануға кіріскеннен – ақ, оның
кемшіліктері мен олқылықтары айқын байқалды. Біздіңше сақтандырудағы
кемшілігін болуының басты себебі, тәуелсіз мемлекеттік қадағалау\ының
болмауы.
Үшінші бөлімде, қазіргі таңдағы сақтандыруды жетілдіру
жолдары деп аталады. Нарықтық экономикаға өтуге қарай келтірілген
заңның орнын толтырудың, табыс тұрақтылығын қамтамасыз етудің тиімді
тетігі ретінде сақтандыруға үлкен көңіл бөлініп отыр. 1995 – 1997
жылдары сақтандыру нарығының өсуі мен дамуын көрсететін нақты
қызметімен айналысу құқығы 22 компанияда болса, ал 1997 жылдың орта
шенінде жалпы жарғылық қоры 1084,5 млн теңгені құрайтын 58
сақтандыру ұйымының лицензиясы болды. Әзірге Қазақстанда сақтандыру
компанияларын тек екі ұйымдық – құқықтық формада ғана - жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер және акционерлік қоғамдар ретінде ғана құру
мүмкін болып отыр. Бүгінгі күні республиканың сақтандыру нарығындағы
сақтандыру делдалының қызметті лицензиялау, сақтандыру делдалының
міндеттерін және қызмет түрлерін анықтау керек.
Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу
жылдарында сақтандырудың құқықтық негізін қалаған бірнеше заң
актілері қабылданды. Қазақстан Республикасындағы Сақтандыру туралы
бірінші заң 1992 жылы қабылданды.
Қорыта келе, Қазақстан Республикасының егеменді мемлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуы қаржы аясында реформалардың едәуір
өріс алуын талап етеді. Бұл үрдісте оның құрамдас бөлігі іспетті
сақтандыру жүйесі маңызды орын алады. Сақтандыру ұйымдарын кеңейтуге
мемлекет те мүдделі. Сонымен, сақтандыру нақты адамдар мен заңды
ұйымдар мүдделерін сақтандыратын жағдайлар салдарынан сақтандыру
қорғанысын қамтамасыз ету мақсатындағы кәсіпкерлік қызметтің түрі.
1. Сақтандырудың әлеуметтік және оның түрлері
1.1 Сақтандыру туралы жалпы түсінік
Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша
сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыру сферасы
адам өмірінің, өндірістік және әлеуметтік экономикалық қызметтің
барлық жағын қамтиды. Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп – бұл
өндіріс пен адам өмірінің қауіп – қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс
процестерін жалғастыру, азаматтардың жекелеген санаттарының өмір
тіршілігі мен әл – ауқатын қолдап отыру мақсатында оларды сатып алу
үшін қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының (салалық және
аумақтық аспектілерінде( натуралдық – заттай қосалқы қорларын да
немесе резервтерін де, сондай – ақ ақша ресурстарын да
кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша
қаражаттары әдетте резерв пен сақтық қорлары түрінде қалыптасады.
Сақтандырудың мақсаты - қоғамдық ұдайы өндірістің
үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс
процестерін қоғамдық және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып
келеді:
1 қатынастардың ықтималдық сипаты;
2 қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда
- мемлекеттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі,
жеке адам деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ
өзгеше белгілері бар:
- сақтық қатынастарының ақшалай сипаты,
- сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы,
- оның іс – қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып
отыруы,
- сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы.
- ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалылығы
барлық жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары
меншігінің субьектісі болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет
қаржысының құрамды бөлігі болып табылады, қалған барлық жағдайда
сақтық ісін (қызметті, бизнесті) экономикалық жүйе шеңберіндегі
айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу процестерін жүзеге
асыратын арнаулы қаржы кредит институты ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың
төлемдері есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек
көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру - қолайсыз құбылыстар
мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды тұлғалардың
мүліктік мүдделерін қорғау және пайдалану жөніндегі қайта
бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категориялардың
қоғамдық арналымының көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік,
жинақтық және бақылау функциялары сай келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешілігі қайта бөлу
ретінде көрінуі. Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу
шараларын қаржыландыру жолымен сақтық жағдайының болу мүмкіндігін
жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандыруда бөлу функциясы
сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функциясына бүгіледі.
Бақылау функциясы сақтық төлемдерін жұмылдыруды және
сақтық қорын қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге
байланысты болатын тараптардың нақты қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандырудың
экономикалық категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды
ұсынады, өйткені сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен
- қолайсыз оқиғалардан болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы
жалпы бағыттылығы мен (кең арналымдағы резервтік қорларды
пайдалана отырып) қоғамдық қорғаудың жүйесі арқылы тиісті ақша
қаражаттарының арналымы болады. Бұл қатынастар мен қорлар
байланысылған және жалпыұлттық сипаты бар төтенше оқиғаларды
ескертуге және жоюға бағытталған. Мұндай жағдайларда тұрақты
жұмыс істейтін қорлардан басқа (жалпымемлекеттік материалдық
резервтерден, Үкіметтің резервтік қорларынан) кәсіпорынның ,
ұйымдардың, халықтың ерікті қайырымдылықтары есебінен қосымша
қаражаттар жұмылдыруы мүмкін. Бұл қорлар халыққа, өндіріс пен
инфрақұрылымның обьектілерін жаңғыртуға, экологиялық тепе – теңдікті
қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға келтірілген
зиянды өтеуге пайдаланылады.
Қатынастардың екінші бөлігінің біршама тар
арналымындағы қорларды - әлеуметтік қорлар мен әлеуметтік
қамсыздандыру қорын жасап, пайдалана отырып, азаматтардың
әлеуметтік жағдайын қорғаудың бағыттылығы болады. Бұл
қатынастардың іс - әрекеті халықты әлеуметтік қорғаудың
қажеттігімен байланысты.
Үшінші бөлік қатынастардың тұйық аясын пайдалана
отырып және олардың осы жиынтығы шегінде бұл қатынастардың
баламалығына жете отырып, адамдардың
денсаулығы мен әл –
ауқатын, олардың мүлкін, сонымен бірге шаруашылық жүргізуші
субьектілердің мүлкін сақтық қорғау жөніндегі қатынастар болып
табылады. Бұл - жалпы, сақтандыру мен өмірді сақтандыру және
шаруашылық жүргізуші субьектілер үшін мүлікті сақтандыру.
Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес
бөлігі медициналық сақтандыру болып табылады.
Сақтандыру теориясында жекелей бағалау әдісі,
орташа шама әдісі, проценттер әдісі бар.
Орташа шама әдісі шағын топқа бөлшектенеді, сөйтіп
қатердің
белгілері бойынша мөлшерді анықтау үшін қолданылады, мысалы,
сақтандыру обьектісінің баланстық құнын, өндірістік қуатын,
технологиялық циклдың түрін және т.б.
Проценттер әдісі шикізаттар мен тағы басқалардың
материалдарының жаңа түрлерін, өнеркәсіптегі жаңа өндірісжағдайымен
сол секілді оның технологиясының өзгерістерінде, жаңа көлік жүйесін
игеруде, құрлықтағы, судағы, әуәдегі жол қатынастарының жоғары өткізіп
жіберу әрі тасымалдық мүмкіндігі бар жерлерде қолданылады.
Нарықтық экономикада сақтандыру қатердің мөлшерімен тығыз
байланысты. Қатерді туралау, тарату мен бөлу техникалық тәсілден құрылады,
яғни бұдан іс жүзінде барлық сақтандыру кешенін өткізу ұйымдастырылады.
Қатердің пайда болуы адамдардың еркі мен оқиғаның кездейсоқтығына тәуелді
емес. Бұл күтпеген апат пен бақытсыздық оқиғасына қатысты болады. Адамзат
қатерге тиімді бақылау қойып және де оның қажет емес әсер ықпалын ең аз
мөлшерге дейін жеткізгенде ғана сол тиісті ғылыми білімге, сол дәрежеге
қол жеткізеді. Қатерді бағалау үшін нақты хабар (мәлімет) қолда болуы
қажет.
Теория мен практика жүзінде экологиялық, көліктік, саяси және арнайы
қатерлер деп бөлінеді.
Экологиялық қатер табиғи ортаның ластануымен байланысты, яғни нақты
бір сақтандыру мүддесіне әкеп соғады. Көлік қатерлері автомобиль
көліктерін, өзен, теңіз бен әуе кемелерін сақтандыруға келтіреді, сол
секілді өзен, теңіз, әуә, автомобиль, әрі теміржол көліктерімен тасылатын
жүктерді сақтандырылуына әкеледі.
Саяси (жазалау) қатерлер егемен мемлекет пен оның азаматттарына
қатысты шет ел мемлекеттері тарапынан жасалатын құқыққа қарсы әрекеттеріне,
шараларымен акцияларына байланысты. Бұл қатерлер сақтандырушының зор
жауапкершілігінің ішіне кіреді.
Арнайы қатерлер деп – бұл ерекше құнды жүктерді тасымалдауды
сақтандыру, мысалы, алтын, күміс және басқа қымбат заттар, металдар және
олардан істелген бұйымдар, өнер шығармалары, қолда бар
ақшалар т.б. Осы қатердің мазмұны сақтандыру шартындағы ерекше
жағдайда атап көрсетіледі және де сақтандырушы жауапкершілігінің
көлеміне енгізіледі.Сақтандырушы құрылған сақтандыру қорынан
сақтандыру оқиғасы пайда болған кездегі зардапқа өтем беруге сақтандыру
шарты әрекет етіп тұрған бүкіл кезең бойына қаржы беруге дайын болуға тиіс.
Міне, осылайша теориялық тұрғыдан сақтандырушы сақтандыру ісін жүзеге
асырумен байланысты тек бір ғана өзгеше қатердің қауіп – қатеріне ұшырайды.
Сақтандыру кезінде сақтық резервтері мен қорларын қалыптастырудың екі
негізгі әдісі қоладнылады, олар: бюджеттік жіне сақтық әдістері.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын,
яғни бүкіл қоғамдың қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдісі қорларды шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халықтың
жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады, жарналардың мөлшері және
оларды төлеудің тәртібі сақтандырудың түріне қарай немесе заңмен не сақтық
қатынастарының қатысушылары арасындағы арнайы келісімшартпен анықталады.
Сақтық қатынастарының бірінші бөлігінде – қоғамдық қорғауда бюджеттік
әдіс пайдаланылады, екінші бөлікте - әлеуметтік сақтандыруда – қос әдіс,
үшінші бөлікте – жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыруда тек сақтық әдіс
пайдаланылады.
Сақтандырудың экономикалық категориясының материалдық ақшалай иелері
сақтық қорлары бола алады, олар қоғамдық ұдайы өндірістің элементтері,
сақтық қатынастары қатысушыларының жарналары, мемлекеттік бюджет
қаражаттары, қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету мен сақтық
қатынастары қатысушыларының тарапынан болатын бірқатар басқа айрықшылықты
төлемдер есебінен қалыптасатын ақшалай немесе материалдық қаражаттардың
резервтері болып табылады.
Сақтық қорлары – қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын ала
болжануы мүмкін емес жайттардан сақтануға арналған қоғамның резерв қорлары
жүйесінің қажетті құрамдас бөлігі. Сақтық қорларында қоғам мүшелерінің
ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан
қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорларының басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол табыс ретінде
тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстардың бірден
бір бөлігі. Нарықтық экономикада сақтық қатынастарының едәуір бөлігі
коммерциялық қатынастар болып табылады. Ең алдымен бұл жалпы сақтандыру мен
өмірді сақтандыру категориясына қатысты, бұлардың қызметтер көрсетуі
өзгеше сақтық қызметтерін көрсетуде түрленеді және мұндай қызметтер
көрсетудің еркін нарығында ұсынылады. Бұл қызметтер көрсетудің бағасы
сақтық
тарифтері мен жарналары түрінде болады. Сақтық қызметтерін көрсетуге
сұраным олардың сапасымен және бағаның деңгейімен анықталады.
Клиенттерді тарту үшін сақтық ұйымдары клиентураға қызмет
көрсетуді жақсартады, қызметтер көрсетудің ассортиментін кеңейтеді,
ысыраптар мен зияндарды өтеу жөніндегі кепілдіктерді арттырады.
Сақтандырылушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық
қорлары белгілі бір уақытта тікелей арналымында – сақтық төлемдерін төлеу
үшін пайдаланылады. Мұндай жағдайларда сақтық қорларының қаражаттары
қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі тиіс. Өз кегезінде,
бұл табыстардың бір бөлігін тапсытыскерлерді тарту үшін сақтық қызметтерін
көрсетудің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық ұйымдарының осыған
ұқсас операциясы сақтық рыногында пайдалырақ шарттарда қолайсыз түрлі
жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысыраптар мен залалдардың қашқысы келетін
тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына жәрдемдеседі.
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік
қызметтің дамуы, тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші
субьектілер арасындағы өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі
сақтандыру арқылы болатын кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді.
Тек сақтандыру негізінде ғана материалдық игіліктерді өндіру, бөлу,
айырбастау және тұтыну процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке
мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының
ерекше маңыздылығы бірқатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты
мен көлеміне қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың түрлі
мүдделерін қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және
техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың
негізгі ауыртпалығы мүмкіндігі обьективті түрде шектеулі болып
табылатын мемлекеттік бюджетке түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану
елдегі кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының
негізгі салаларының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық
орналасуы, экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс
технологиясын жетілдіруді қамтамасыз етеді.
Сақтық жүйесі республика экономикасының сенімді әрі
орнықты дамуына, халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз
жасауға, азаматтар мен шаруашылық жүргізуші субьектілердің мүмкін
сақтандыруға ықпал етуге тиіс. Сақтандыру мәселесі, медициналық
сақтандыруды қоса алғанда, әлеуметтік қамсыздандырудың проблемаларына
тікелей қатысты. Сақтандыру табыс түсіру
мақсатымен коммерцияның шектес сфераларына қаражаттарды
инвестициялау жөніндегі сақтық ұйымдарының қызметі сақтық ісі болып
табылады.
Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не өзара
сақтандыру қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады. Сақтандыру шарты
бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтық сыйақыларын төлеуге міндеттенеді, ал
екінші тарап (сақтандырушы) сақтық жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға
не оның пайдасына шарт жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) шартта
белгеленген соманың шегінде сақтық өтемін төлеуге міндеттенеді.
ҚР- ның Азаматтық кодексі бойынша мыналар сақтандырудың нысандары
болып табылады:
міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
сақтандыру обьектісі бойынша – жеке және мүліктік;
сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және жинақтаушы
емес.
Біздің қоғамыздағы сақтандыру өзі өмір сүрген уақыт ішінде өзінің
қалыптасуы мен даму процесіне байланысты айтарлықтай өзгерістерге төтеп
берді. Сақтандыру жиырмасыншы жылдан бастап, сала ретінде өндіріс
процестерінің дамуына және ұлттық табысты бөлуге, осылар арқылы материалдық
игіліктерді жасауға ықпал ете бастады. Бүгінде біздің мемлекетіміз
экономикалық әрі саяси күрделі жағдайда тұр. Сақтандыру ұйымдары аталмыш
қиындықтарды бастан кешіп әрі құбылмалы жағдайға икемделіп, өздері де
өзгерістерге түсуде. Cоңғы жылдар ішінде сақтандыру жүйелері түбегейлі
қайта құрылушыларға төтеп берді. Осыған орай отандық сақтандыру нарығын
демонополизациялаудың фактісі болып әрі осының жалғасы ретінде айтарлықтай
жеделдікпен альтернативтік сақтандыру компаниялары құрыла бастады. Қазіргі
сақтандырушылардың қызметтері үшін үлкен мүмкіншілік бар. Сақтандырудың
бұрынғыларынан түбегейлі өзгеше жаңа түрлері пайда болды, бұл жерде
сақтандыру жағдайындағы орын алған олқылықтар мен кемшіліктер ескерілген.
Нарықтық қатынастың қалыптасуына орай, өзге салалармен қатар, сақтандырудың
да қазіргі ҚР – ның экономикасындағы ролі арта түсуде. Осы мақсатқа орай
экономикалық инфрақұрылым мен сақтандыру ісінің өзінде инфрақұрылым құру
үшін сақтандыру механизмі енгізілген. Сақтандыру тіпті де оп – оңай іс
емес, керісінше бұл күрделі әрі сан қырлы экономикалық механизм. Біздің
қоғамымыздың экономикалық өмірінде, оның ішінде сақтандыру ісінде нарықтық
қатынасты құру, жетілдіру мен дамыту міндеттері алға қойылуда. Нарықтық
экономика сақтандырудың негізі болып табылады. Осы себепті де нарық пен
сақтандыру қатері өзара байланысты.
1.2. Сақтандыру түрлері, оның экономикалық мәні
Республика нарықтық өзгерістердің кеңейіп, тереңдеуі
сақтандырудың рісін кеңейтіп, ықпалын да арттыруда. Әдетте, мемлекет
халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруде, техногендік, экономикалық және
экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді, сақтандыру системасын ұтымды
пайдаланады. Тұрақты әрі сапалы түрде сақтық беру жүйесінің болуы әрбір
дамыған экономиканың айқын белгісі, бұған дәләе іздесек, дүние жұзінің
көптеген елінде кездестіруге болады.
Сақтандыру жүйесінің жағдайы тұрғындар мен шаруашылық
субьектілердің сақтық мәдениетке және олардың сақтануға деген нық сенім
дәрежесіне тәуелді болады. Қазақстанның Сақтандыру жүйесін орнықтыруда
белгілі бір табыстарға қол жеткізілді десек те, қоғамға сақтандырудың рөлі
және оның нарықтық экономикадағы орны мен даму өзгерістері туралы
хабарламаларды әрдайым жеткізіп тұру қажет.
Сақтандыру белгілі бір қауіптен туатын қаржылық
проблемаларды жоюға арналғанын түсіну, жан – дүниеге кәдімгідей тыныштық
береді. Бұл өз автокөлігін, үйін, т.б.с.с. мүліктерін сақтандырған иелер
үшін қалай маңызды болса, дәл солай өнеркәсіп, сауда үшін де қажеттілігі
өте актуалды мәселе. Шынында да, көптеген түрлі қауіптер туындайтын
жағдайда, адам өзінің ақшасын кәсіпкерлікке неліктен жұмсауға тиіс? Ал егер
адамдар түрлі кәсіпкерлікке қаржы жұмсамаса, бұл жұмыс орындарының
қысқаруына, тұтыну тауарлары өндірістің азаюына, импорт көлемінің көбеюіне,
халықтың жалпы тұрмыс жағдайының төмендеуіне әкеліп соқтырады. Мінеки. Осы
әсерде, сақтандыру кәсіпкердің кәсіпкерлік іс - әрекеттеріндегі
қауіптерінің қомақты бір бөлігін сақтандырушыға жүктейді. Мұны түсінуге
сондай – ақ сақтандырудың көптеген міндетті түрлерін енгізуге итермелейді.
Мысалы, бұл транспорт иелерінің А:Қ:Ж: , нотариустармен аудиторларды
сақтандыру, ал 2005 ж. 1 шілдесінен бастап жұмыс беруші жұмысшыны еңбек
міндеттеттемелерін атқарудағы өміріне зияндылық туғызатын жағдайдан
азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандыру енгізілді.
Сақтандырудың тағы бір жағымды жағы, ол кәсіпкерлердің
белсенділігі мен іскерлігін ынталандырып, едәуір өсуіне ықпал жасайды. Бұл
өз тарапынан өндірісті дамытуға капитал жұмсау арқылы асырылады, ал басқа
жағдайда болса бұл қаржының келешектегі болжамды бір шығынды жабу үшін
өтімді резерв ретінде сақтауға тура келеді. Сонымен қатар, орташа және ірі
фирмалар төтенше жағдайға арналған қаржы резервтерін жасауы мүмкін, әрине
ол қаржыны дер кезінде тез алу мүмкіндігі, әрі оны сақтау барысында
есептелетін пайыздық ставканың төмендеуі қажет. Сақтандыру компаниялары
мінеки осы жеңілдіктерді қамтамасыз ете алады.
Сақтандыру компанияларында шоғырланған сақтық қорының
арқасында, әрбір кәсіпкер, өз қожалығында жеке резервтік қор жасауынан
гөрі, одан әлдеқайда келі қаржы жинап, өз кәсібін қажетті деңгейде
сақтықпен қорғай алады. Әрине бұл жерде, сақтық алуға жұмсалатын жарнаны,
кәсіпкерлікке болатын белгілі бір шығын деп есептеу керек. Сонымен қатар,
кәсіпкер өзінің іскерлігін төмендетпей, сақтандыру компаниясымен жасалған
серіктестік келісім арқасында, төніп қалады –ау деген қауіп – қатерге
алаңдамай жұмыс жүргізуіне мүмкіндік береді. Қысқаша айтқанда, кәсіпкер
өндіріс басқару, жүргізу барысында жан дүниесі бір қалыпта тыныштықта жұмыс
істейді.
Сақтық қажеттілігі, шығын ала жүретін қаржы келеңсіздігімен
байланысты. Осы орайда сақтандыру компанияларының кәсіпорынның шығынын
болжып, бақылауға деген қызығушылығы әбденорынды. Бұны жоққа шығарудың
қажеті де жоқ, өйткені мекеменің шығынын болжап, бақылаудан бас тартса,
онда ол сақтандыру компаниясы өзінің сақтық беру кәсібін де тоқтатуна
мәжбүр болады.
Сақтандыру компаниялары өзінің қарамағындағы орасан зор ақша
сомаларын шоғырландырған. Бұл қаржының жиналуы, сақтық жарнаманың төлену
күні мен сақтық талап бойынша төлем жасайтын құн арасындағы мерзім кезінде
орын алады. Мысалы, сақтық жарнамасы қаңтар айында түсірілсе, ол сақтық
талап сол жылдың желтоқсан айына дейін де, тіпті одан кейін де түспеуі
мүмкін. Сақтандырушы ол ақшаны, заңды пайдаланушы ретінде, кез – келген
сақтық төлемдеріне жұмсай алады. Сақтандыру компаниясы ұзақ мерзім бойы
жиналған барлық ақшалардың жарнама төлемақыларын қожалық етеді. Аталған мол
ақша мыңдаған жеке заңды тұлғалар салған сақтық жарнама төлемдерінен
жиналатынын атап өткен жөн.
Сақтандыру жүйесі экономиканың бір саласы болып орын алуы,
амалсыз жиналған қорлардың пайда болуына себепкер болады. Мысалы, өз үйін
сақтандырып отырған кісіде акция, меншікке мүлік сатып алуға, не несиеге
беруге артық ақшасы болмауы мүмкін ғой. Сондай кезде оның сақтық жарнама
ретінде берген ақшасы басқа мыңдаған адамдардың сондай төлемдеріне қосылып
мол қаржының басын құрайды, ол қаржыны сақтандыру компаниясы тиімді
инвестициялық салымдарға аударуына байланысты.
Әрбір сақтандыру компаниясында, оның ішінде әрина АСКО-ның
орны бөлек, сізге сақтықтың қажеттілігі мен маңыздылығын түсіндіретін
жоғары деңгейлі мамандар баршылық, олар кеңес пен көмегін аямай кез келген
сақтыққа байланысты проблеманы шешіп беруге дайын.
АСКО сақтандыру компаниясы КСОР –дағы ең бірінші мемлекеттік
емес сақтандыру компаниясы. 1988ж. 7 қырқұйекте құрылды, құрамындағы
жүздеген бөлімшелері мен филиалдары бар Кеңес Одағының барлық
республикаларында орналасұан. 1991 ж. Компания Қазақстандағы филиалы өзінің
дербес заңды дәрежесіне ие болды. Қазақстан АСКО компаниясы тұрақты
дербес сақтандыру компаниясы ретінде жұмыс атқарып, халыққа сақтық қызметін
жан –жақты көрсетіп
келуде.
АСКО компаниясы Дос № 9 – 51 және ОС № 9 -51 лицензияларын
төмендегі сақтандыру түрлеріне алған:
1. Автокөлік сақтандыру.
2. Мүлікті сақтандыру.
3. Жүкті сақтандыру.
4. Жазатайым сәтсіз оқиға және аурудан сақтандыру.
5. Автокөлік иегерлерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру.
6. Мүлікке зиян келтірудегі АҚЖ сақтандыру.
7. Денсаулыққа зиян келтірудегі АҚЖ сақтандыру.
8. Қоршаған ортаға зиян келтірудегі АҚЖ сақтандыру.
9. Жұмыс орнында өз міндетін орындау кезінде жарақатталған жұмыскердің
алдында жұмыс берушінің АҚЖ сақтандыру.
Егер кісінің меншігіндегі мүлкіне зақым келген жағдайда не
өмірі мен денсаулығына тиетін зиянды алдын алу мақсатында, олар сол зиянға
байланысты шығынды орнын толтыру үшін, мемлекетке сенбей, өздері алдын –
ала әрекет жасауы керек.
Мемлекеттік бюджетке мұндай шығындарды жоспарланбаған, онда
тек оқу –ағарту, зейнетақы, әлеуметтік жәрдемақы, денсаулық сақтау т.б.
топтар құрылған. Бүгінде сақтандырудың бірнеше түрі қалыптасқан.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру – азаматтарды еңбек ету
қабілетін жоғалтуына және жұмысынан айырылуына, асыраушысынан айрылуына
байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекетұйымдастыратын,
бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды
әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі.
Кесте 1
Әлеуметтік сақтандыру бағдарламаларын енгізген елдер
Бағдарлама 1912 1940 1949 1967 1990
13 57 58 120 145
1 Сақтандырудың түрлері 11 57 57 117 136
2 Өндіріс өндірісіндегі
жазатайым жағдайлар 7 24 36 65 84
3 Сырқаттан сақтандыру 5 33 44 92 135
4 Зейнетақы 2 21 22 34 40
5 Жұмыссыздықтан
сақтандыру
1920 – 1930 ж. әлеуметтік сақтандыру жүйесінің даму жылдары деп айтуға
болады. 1912 ж. 13 мемлекетке енгізілген болса, 1938 жылы 30 елде қалыптаса
бастады.
1919 ж. Версаль келісім шарты шеңберінде құрылған
Халықаралық еңбек ұйымдастыру органы әлеуметтік сақтандыр жүйесін дамытуға
өз үлесін қосты. Осы ұйымның № 1, № 2 конвенциялары жұмыссыздықтан және
аналарды қорғау мәселерін шешуге арналған.
1940 – 1960 жж. Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйені
енгізген елдер саны 58 ден 120 ға барды. ЖІӨ - дегі әлеуметтік шығынның
үлес салмағы өсіп, жәрдемақылардың көлемінің өсуіне және төлеу мерзіміне
ықпал етті.
1975 ж. ЖІӨ - дегі әлеуметтік сақтандыруға арналған шығындар
еуропа елдерінде 20-25 % құрады. 1950ж. Салыстырғанда 1975 ж. 5-9 есе өсті,
1980ж. 10 есе өсіп отырды.
Кесте 2
Еуропаодақтарындағы елдердің жеке және әлеуметтік сақтандыру жарналары
Елдер Сақтандыру Премиялары Әлеум. Сақтандыру Жарналары
Халық Басына Халық Басына Шаққандағы
Шаққандағы ЕСU
Соның Жұмыс-
Жеке сақт-ру ішінде, Барлығы шылар Жұмыс
бойынша өмірді берушілер
сақт-ру
Франция 1458 1306,6 3777,1 1188,3 2588,8
Нидерланды 1317 947,9 3087,0 2299,3 787,7
Ирландия
Германия 904 822,5 77,6 26,5 51,1
Бельгия 899 608,9 3480,8 1627,4 1853,4
Австрия 765 598,0 2833,7 944,6 1889,1
Италия 622 416,9 3112,8 1455,6 1657,2
296 248,1 2319,2 513,4 1805,8
ҚР- ң 2003 ж. 25 сәуіріндегі №405 -2 Міндетті әлеуметтік сақтандыру
туралы заңына сәйкес 2005ж. 1 қаңтарынан бастап Республикада Міндетті
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі қолданысқа енгізілді. Аталған Заң ҚР –ның
халықты әлеуметтік қорғау Концепцияда жүйені реформалаудың ең басты
ерекшеліктерінің бірі - әлеуметтік тәуекелділікке ұшыраған жағдайда
әлеуметтік қорғаудың үш деңгейлі жүйесін енгізу болып табылады.
Міндетті әлеуметтік сақтандыруды енгізу әлеуметтік қорғаудың
екінші деңгейі болып табылады және ол әлеуметтік тәуеклділік жағдайына тап
болған, нақтырақ айтқанда, жұмыс істеу қабілетінен айрылған, асыраушысынан
және жұмысынан айрылған жасанда сектор жұмыскерлерінқосымша әлеуметтік
қорғау жүйесін құруға бағытталған. Сонымен қатар, әлеуметтік кепілдіктер
мен еңбек заңымын алған жұмыскерлерді қорғау, өндірістік жарақаттар мен
кәсіптік аурудың әлеуметтік - экономикалық зардаптарының ауыртпалығын
азайту үшін негіз қалыптастыру мақсатында болашақта жұмыскерлердің еңбектік
міндетін орындау барысында өмірі мен денсаулығына келтірілген зардаптары
үшін жұмыс берушінің жауапкершілікке шақыратын міндетті сақтандырудың
үшінші деңгейін енгізу қарастырылған.
Заңға сәйкес әлеуметтік төқлемдер тағайындау құқығын өмір
сүруде тәуекел етушілер, яғни еңбек қабілетін жоғалтқандар, асыраушысынан
және жұмысынан айырылғандарқатарына жатқызған уақытта әлеуметтік аударым
жүргізілген жұмыс істейтін азаматтар пайдалана алады.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесін басқаруға бірқатар мемлекеттік
органдар қатысады. Атап айтқанда, әлеуметтік сақтандыруға аударылатын
жарнамаларды бақылау міндеті ҚР Қаржы Министрлігіне, оның ішінде жергілікті
жерлердегі салық органдарына жүктеледі. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру
қорының активтерін сақтау және есептеуді, инвестиция мәселесін ҚР –ң Ұлттық
Банкі жүзеге асырады, міндетті әлеуметтік аударымдарды аккумулиралаумен
Мемлекеттік Әлеуметтік сақтандыру қорының өзі айналысады.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды: жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру,
медициналық сақтандыру, көлік құралдарын, мүлікті, т.б. сақтандыру жатады.
Медициналық сақтандыру сақтандырушының медицина мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына сәйкес медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін
жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы.
Көлік құралдарын сақтандыру көлік құралын иеленуге, пайдалануға,
оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның
зақымдануына не жойылуы, соның ішінде айдап не ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара не толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін
жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
1.3. Сақтандырудың қаржылық тұрақтылығы
Қазақстандағы сақтандыру нарығының тұрақты дамуы үшін
сақтандырушылардың қаржылық тұрлаулы жай – күйін қамтамасыз ету маңызды
болып саналады.
Сақтандырушыларға сақтанушылар алдындағы өз міндеттерінің
мерзімі мен мөлшері белгілі болса да, сақтандыру қызметінде компанияның
міндеттемелері бойынша жай төлеу қабілеті емес, қайта кез- келген қолайсыз
жағдайларда оларды орындау мәнді болып табылады. Сақтандыру ұйымының
қаржылық тұрлаулы күйі қолайсыз кезеңдерге тап болса да, экономикалық жай –
жансар өзгеріп жатса да, сақтандыру келісімен қабылданған міндеттемелерді
орындау қабілеті.
Қазақстан Республикасы Президентінің Сақтандыру туралы
Жарлығында сақтандырушылардың қаржылық тұрлаулы күйінің негізіне
жарғылық қордың төленуі, сақтандыру резервтері, сақтандыру және қайта
сақтандыру жүйесі жатады делінген.
Отандық тәжірибеде қолданылып жүрген Сақтандырушының өз
қаражаттары деген түсінік тым қарама қайшы және белгілі бір пысықтауды
талап етеді. Сақтандыру туралы Жарлықтың 38 – бабында былайша
анықталған: сақтандырушының өз қаражаттарына ақша қаражаттары ішінде
жарғылық қордың, сақтандыру резервтерінің қаражаттары, негізгі қорлар
және заңды тұлға ретіндегі сақтандырушының айналымдық қаражаттары жатады.
Біздің көзқарасымызша, мұндай қағида кәсіпорынның өз
капиталын анықтау кезінде бүкіләлемдік тәжірибеге мүлдем сәйкес келмейді.
Мәселен, жалпы белгілі баланстық тепе – теңдікке сүйенсек:
Активтер = Міндеттемелер + Өзіндік капитал. Осыдан
мыналарды табамыз:
Активтер – Міндеттемелер = Өзіндік капитал.
Мұнда, активтер деп сақтандырушының негізгі қаражат,
материал, ақша қаражаттары, сондай – ақ қаржылық салымдар түріндегі
мүліктерді айтамыз.
Міндеттемелер сақтандырушының және заңды тұлғалар
алдындағы берешекті сипаттайды. Міндеттемелерге сақтандыру резервтері.
Қарыздар мен банк несиелері, болатын шығындар мен төлемдердің резервтері
т.б. кіреді.
Сақтандырушының өзіндік қаражаттарының негізгі түзілімі –
жарғылық қор.
Жарғылық қор – сақтандырушының қызметін қаржыландыруға
арналған және сақтандыру резервтерінің қаражаттары мен сақтандыру
төлемдерінің ағымдық түсімдерінің жеткіліксіз кезінде сақтандыру
қайтарымдарын төлеу үшін қолданылады. Алғашқы капиталдың зор көлемі
сақтандыру ұйымына өзінің нарықтағы тәртібін сенімдірек
жоспарлауға, жеткілікті ірі операцияларды атқаруға, сөйтіп
бәсекелестік сайыста төтеп беруге мүмкіндік береді. Осыған байланысты
біздің республикада қаржылық қордың төменгі мөлшері заңды түрде талап
деңгейі 40 мың ең аз есептік көрсеткіштерге дейін (300 мың доллар)
көтерілді.
Жарғылық қордң мөлшері бойынша отандық сақтандыру ұйымдары
әжептәуір нығайды. Егер 1994 жылы жарғылық қор 33476 мың теңгені құраса,
одан бір сақтандыру компаниясына орташа есеппен 1521,6 мың теңгеден келсе,
1996 жылы бұл көрсеткіштер 768099,5 мың және 14492,4 мың теңгеге жетті.
Сонымен 1996 жылы сақтандыру компаниясы орташа есеппен 9,5 еселік жарғылық
қорды иеленді.
Кесте 3
Жылдар Сақтандыру жарғылық Қор Мөлшері (млн,теңге)
компания-ң 2000-ға 2001-ден5001-ден 10000-нан 20000
саны, барлығыдейін 5000-ға 10000-ға 20000-ға -нан
дейін дейін дейін жоғар
ы
1994 22 12 9 1 - -
1995 53 6 34 7 3 3
1996 53 6 2 9 29 7
Кестеден көретініміз: 1994 жылы сақтандырушылардың 50 пайыздан астамы
2 млн теңгеге дейін жарғылық қорды иеленген, ал 1995 және 1996 жылы олардың
жалпы санының тек 11% ғана. 1996 жылы сақтандырушылардың негізгі бөлігі
өздерінің жарғылық қорларын 10 млн теңгеден асырды, сонда бұл жаңа заң
талаптарына байланысты жеткіліксіз болды. Бұл көрсеткіш бойынша Сенім
(84,7 млн тг) және Қазақинстрах (76,3 млн тг) сақтандыру компаниялары
көшбасшы болып табылады.
Қазақстандық сақтандырушылар жарғылық қорының абсалюттік мөлшерінің
осындай өсу үрдісі ең ақырында олардың қаржылық бекемділігін қамтамасыз
етуге және тұтастай алғанда сақтандыру нарығын дамытуға оңтайлы әсерін
тигізді.
Сақтандырушының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететін келесі
тетіктің бірі – сақтандыру резервтері. Сақтандыру туралы Жарлығының 37 –
бабы сақтандыру резервтері сақтандырушының сақтандыру келісімі бойынша
тек өз міндеттемелерін орындауды қамтамасыз етуге арналған деп белгілейді.
1995 жылы сақтандыру ұйымдары 572,2 млн теңге сақтандыру резервтерін
түзеді, ал 1996 жылы бұл 1017,9 млн тенгеге, яғни 1,8 есеге жетті. Бұл
оларға 1995 ж. 24,5 млрд, ал 1996 жылы 212,4 млрд теңге мөлшерде сақтандыру
жауапкершілігін қабылдауға мүмкіндік береді.
Сақтандыру резервтерінің көздеріне республикадағы заңдар
жиынтығына сәйкес тек сақтандыру төлемдерінен 25 және 90 % ақша
аударымдары жатады. Мұнда сақтандыру резервтерінің 2 түрін ажыратуға
болады: сақтандырудың тәуекелділік және жинақтау бойындағы. Сақтандыру
резервтерін осылайша түзілдіру әдісі мейлінше қарапайым. Оның көмегімен
сақтандырушылар қорытындылары қаржылық нәтижені өз бағамдауы бойынша
түзілдіруге мүмкіндігі бар. Мәселен, сақтандыру резервтеріне деген ақша
аудару мөлшерін реттей отырып, сақтандыру ұйымы нөлдік немесе теріс
нәтижеге шығады, сөйтіп бюджетке салықтық аударулар қажеттігінен құтылады.
Сақтандыру резервтерін есептеудің проценттік аудару тәсілі
біздің республикада тек сақтандыру жүйесінің тұрақтылығын сырт көзге жай
байқатады, ал шындығында сақтандырушылардың төлем қабілетін кепілдемейді
және де нарықтық экономикалы елдерде резервтерді түзілдірудің әдістеріне
қарама – қайшы келеді.
Шет елдерде қабылданған сақтандыру резервтерін түзілдіру
нұсқасына қарағанда сақтандырушының әрбір міндетіне түрі сақтандыру
резервтерінің тиісті түрімен өтеледі. Атап айтқанда, өмірді
сақтандырғанда іс – қимылдағы келісімдердің шарттарына байланысты
резервтер, жыл сайынғы рента резервтері, қор резервтері мен қатысу
резервтері түзіледі. Ал сақтандырудың басқа түрлері бойынша - сыйлық
резервтері және залалдық резервтері қолданылады.
Біз отандық тәжірибеге сақтандыру резервтері түзілуінің
өркениетті тәсілдерін енгізу жөнінде шараларды жүргізуді мақсат тұтқанды
жөн көреміз, ал олар сақтандырушының сақтандыру келісімдері бойынша
міндеттемелерін орындау үшін сақтандыру резервтерінің жеткіліктігін
кепілдеуді қамтамасыз етер еді. Тек сақтандыру компанияларының
сақтандырушылар алдындағы міндеттерді орындаудың құқықтық және қаржылық
кепілдерін қамтамасыз етудің тиімді жүйесін құру, сақтандырушылардың төлем
қабілетін бағалауға қазақстандық және еуропалық әдістерге жүгіну ғана
ұлттық сақтандыру нарығының серпісді дамуына, халықаралық сақтандыру
жөнінде қарым – қатынастарға іргетас боп қалуы керек.
2. Сақтандыру нарығының дамуы, сақтанушының мүддесін қорғау.
2.1 Сақтандыру нарығының дамуы мен қалыптасуы
Сақтандыру нарығы дегеніміз ақша қатынастарының сферасы, онда сатып
алу сату объектісі ерекше тауар сақтық қызмет болып табылады және оған
деген ұсыным мен сұраныш қалыптасады. Сақтық келісімшарттарын жасауға және
сақтық операцияларының нәтижелігіне жетуге ынталы тараптарының өзара іс –
қимылы сақтық рыногында жүргізіледі.
1991 жылы 22 қантарында Қазақстан Республикасының Министрлер
клиенті өзінің Қаулысымен мемлекеттік сақтандыру органдарын финанстық
жүйенін ұйымдық құрылымы шығарды. Осылайша олар жергілікті орындарда
өздерінің бөлімшелері бар дербес мемлекеттік ұйым болды. Сөйтіп әкімшілік
әрі бюджеттік қысымнан босанып, сақтандыру ісін дамыту мүдесіне арналған
дорды, сондай – ақ өз қаржыларын өздері қалауларынша жұмсауға мүмкіндік
алды.
Экономиканы нарыққа қайта бейімдеу, тәуелсіздігін жариялауына
байланысты республиканаң саяси және экономикалық дербестігінің артуы, оның
халықаралық айланыстарының дамуы мен өзге де факторлар сақтандырудың орнын,
рөлін, сипатын жаңаша ойлауға мәжбүр етіп әрі оның ұйымдарының жүйесін одан
әрі өзгертуді талап етті.
Нарықтық қатынастардың қатал жағдайындағы жұмыс істеуге әзір
болу қажеттілігі пайда болып, сақтандыру ісін енді бұрынғыдан да жоғары
қарқынмен дамытып, комерциялық саясатты білімділікпен жүзеге асыру қажет.
Тек мемлекеттік сақтандыру жүйесінің жаңартылған, нарықтық қатынастардың
артықшылықтарын пайдаланған түрі ғана сақтандыру қорғанысының тиісті
деңгейін қамтамасыз етіп, ақша – қаржы процезін реттеуге өзінің абройлы
рөлін атқара алады.
1991 жылы 10 сәуірдегі Қазақстан сақтандыру қызметкерлерінің
құрылтай конференциясы республиканың бұрынғы мемлекеттік сақтандыруы
базасының орнында жергілікті жерлерде фирамлары мен фирмалары бар Қазақстан
Республикасы мемлекеттік коммерциялық сақтандыру компаниясын құру туралы
шешім қабылдап, жарғысы мен компания Кеңесі жөніндегі ережені бекітіп, оның
құрамын сайлады.
1991 ж. 7 мамырында Қазақстан үкіметі Қазақ ССР мемлекеттік
сақтандыру Бағдарламасын ҚР-ң мемлекеттік коммерциялық сақтандыру
компаниясы етіп қайта құру туралы қаулы қабылдап және
оның Жарғысын бекітті. ҚР- сы Министрлер Кабинеті өзінің 1992ж. 25
ақпандағы Қаулысымен сақтандыру компаниясының жарғысына ішінара
өзгерістер мен толықтырулар енгізді. ҚР – сы мемлекеттік коммерциялық
сақтандыру компаниясы өзінің активтері мен пассивтері
бар, тәжірибелі, білгір мамандарымен бірге сөз жоқ, әлемдік
сақтандыру нарқында өзінің орнын алатын, әрі Қазақстанның 20
сақтандыру ісін дамытуға өзінің жетекші ролін сақтап қалуға тиіс.
Республика тұрғындары мен кәсіпорынның мемлекеттік сақтандыру қызметінде
сақтандыру органдарының еріктілігі мен жауапкершілігін арттыру, нарықтық
экономика жағдайындағы қаржылық қызмет нәтижесіне ұмтылысын барынша толық
қанағаттандыру мақсатымен ҚР –сы Министрлер Кабинеті 1991ж. 7 мамырында ҚР
сы мемлекеттік сақтандыру басқармасын ҚР сы мемлекеттік коммерциялық
сақтандыру компаниясы етіп қайта құру туралы № 289 қаулы қабылдады.
ҚР сы мемлекеттік коммерциялық сақтандыру компаниясының негізгі
міндеттері мен мақсаттары:
1. ҚР сы мемлекеттік коммерциялық сақтандыру компаниясы облыстардың,
Алматы қаласының сақтандыру фирмаларын, облыс, ауылдардығы филиалдарын
біріктіреді.
2. Компания нарықтық сақтандыру жағдайында мемлекеттік міндетті және
ерікті сақтандыруды жүргізіп, мамандандырылған қызметтердің алуан түрлерін,
өз қызметін кооперативтік және де басқа мемлекеттік емес сақтандыру
ұйымдарымен қатар, толық шару-қ пен өзін өзі қаржыландыру негізінде жүзеге
асырады.
3. Компания өз қызметінде ҚР сы мемлекеттік сақтандыру туралы заң
актілерін, ҚР сы Министрлер Кабинетінің қаулыларын, өкімдерін, сондай ақ
Жарғыны басшылыққа алады,
4. Компания басқармасы: - компанияның құрамына қарайтын бөлімшелердің
жұмысын ұйымдастырып оларға кеңес беріп, басқалай да арнайы көмектер
көрсетеді.
- сақтандыру қызметінің мәселелері бойынша нұсқаулар мен ережелер
басып шығарады.
- жобаларды ойластырады және сақтандыру компаниясының кірісі мен
шығысының пайда балансын жасайды, әрі қосалқы қор құрады.
- сақтандыру фирмалары мен оның филиалдарымен кіналап – талап ету
жұмысына жүйелі басшылық жасайды.
- министрлермен, ведомстволармен іскерлік байланыс орнатады.
5. Сақтандыру фирмасы: - сақтандыру төлемдерінің келіп түсу
жоспарларын жасап, шығындардың сметасын қарап, бақылау жасайды
- сақтандыру операцияларының бухгалтерлік және статистикалық есебін
ұйымдастырып, жүргізеді, қызметтерді бақылап, тексереді.
- сақтандырудың жекелеген түрлері бойынша операцияларды жүзеге
асырады.
- сақтандыру компаниясының бөлімшелері заңмен тыйым салынбаған кез
келген қызметпен айналысуға құқылы.
6. Сақтандыру компаниясы мен фирмалар заңды мекемелер болып табылады,
банк мекемелерінде, сондай ақ Каз сыртқы эконом банкте есеп айырысу есеп
шоты әрі өзге де есеп шоттары, өзіне қарасты мүліктері болады.
2.2. Сақтандыруды мемлекеттік құқықтық реттеу
Сақтандыру нарығын құруды арнайы сақтандыру туралы заңға
негіздеу керек, онда сақтандыру нарығына қатысушылардың бәрі үшін кең
жағдай жасауға бейімделіп, әсіреке сақтандыру ісіндегі аса қауіпті
авантюризмнің пайда болуына мүмкіндік бермеу керек.
Сақтандырудағы заң шығарушылық тек қана клиенттердің мүдесін
ғана емес, сондай – ақ сақтандыру ұйымдарының өздерінде болуы ықтимал
банкроттықтан сақтандыру құрылымдарында туындаған монополизмнен сақтауға
тиіс. Осы сондай – ақ сақтандыру ұйымдары өткізіп жатқан операциялардың
финанстық тұрақтылығын сақтау үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz