Ипотека-кепілдің бір түрі ретінде

Жоспар

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 ТАРАУ. КЕПІЛ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ

1.1. Кепіл құқығының тарихи қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Кепіл құқығының құқықтық мәні мен құқықтың реттеу мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.3. Кепіл міндеттемені қамтамасыз ету әдісі ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... .13

2 ТАРАУ. ИПОТЕКА-КЕПІЛДІҢ БІР ТҮРІ РЕТІНДЕ

2.1. Ипотеканың түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Ипотеканың түрлері мен модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25

3 ТАРАУ. ИПОТЕКАНЫ ҚОЛДАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

3.1. Ипотека шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... . 32
3.2. Тұрғын үйлер мен пәтерлер ипотекасының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
3.3. Кепілге салынған мүліктен өндіріп алу және кепіл берушінің құқықтарын
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасы Конституциясында адам және азаматтардың негізгі
құқықтары мен бостандықтарының қатарында мүліктік және заттық құқықтар
көрсетілген және оларды қол сұғылмайтын, заңмен кепілдік берілетін және
қорғалатын ажырамас құқықтар ретінде таниды. Ата Заңның 25 – бабының 2 –
бөлігінде: Қазақстан Республикасында азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз
ету үшін жағдайлар жасалады, - деп және 26 – бабының 4 – бөлімінде:
Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды
кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар[1], - деп
белгіленген. Конституциямызда жарияланылған осы құқықтарды жүзеге асырудың
көптеген механизмдері бар және оларды іске асыру мақсатында бірқатар
заңдар, басқа да нормативті құқықтық актілер қабылдануымен қатар, Елбасының
жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында да айтылып жүр. Қазақстан
Республикасы Президентінің 2004 жылғы Жолдауында барлық елді – мекендерде,
қалаларда тұрғын – үй құрылысының қарқынды өсу қажеттілігі және тұрғын –
үйлер мен пәтерлерді меншікке алу үшін орташа кірісі бар азаматтарға
мүмкіндік беру мақсатында ипотекалық несиелеудің тәртіптерін жеңілдету,
орта және шағын бизнесті дамыту туралы мәселелерге ерекше назар аударылса,
2005 жылғы Жолдауында: Ендігі бір өзекті міндет – тұрғын – үй проблемасын
жеделдете шешу. Баспанаң болмайынша, түтін түтетіп, бала өсіру қиын. Тұрғын
– үй құрылысы – біздің экономикамызды алға сүйреуші қуатты күш[2], - деп
басып айтты. Қазақстан Республикасының Конституциясында, өзге нормативті –
құқықтық актілерде көрсетілген құқықтар, бостандықтарды және Елбасы
Жолдауларында белгіленген міндеттерді, аталған шараларды іс жүзінде асыруға
қажетті және әрекет етуші механизмдердің бірі – ипотека, яғни жылжымайтын
мүлік кепілі.
Бүгінгі таңда ипотека институтына байланысты қатынастар біздің
елімізде ғана емес, бүкіл дүниежүзінде қызығушылық тудырып отыр. Себебі,
жоғарыда көрсетіп кеткендей, ипотека тұрғын – үй, пәтерді меншікке алу үшін
тұтынушылық, ал кәсіпкерлік қызметте оны кеңейту және дамыту мақсатында
қолдануға болады. Сонымен бірге, нарықтық қатынастар дамыған сайын
азаматтық айналымды міндеттемелердің түрлері мен сандары көбейіп келеді
және көп жағдайда,олардың орындалуын қамтамасыз ету үшін жылжымайтын мүлік
кепілі – ипотека қолданылады. Сондықтан, ипотека мәселесі тек
кәсіпкерлікпен айналысатындарға ғана емес, жәй азаматтар үшін де өзекті
болып табылады. Соның ішінде ипотеканы құқықтық реттеу, оның құқықтық
базасы маңызды сұрақ. Біздің жұмысымыз осы өзекті мәселенің бір жағын,
ипотеканың құқықтық реттелу жағын зерттеуге арналған.
Кепіл, оның ішінде ипотека қатынастары шетелдерде, Грекия, Рим
мемлекеттерінде біздің дәуірімізге дейінгі кезде белгілі болғанымен,
Кеңестер Одағында жеке меншіктің кең дамымауына байланысты, біздің елімізде
ипотека түсінігі тек 1994 жылы желтоқсанда Азаматтық кодексінің жалпы
бөлімін қабылдағанда ғана пайда болды. Бұл кодексте ипотеканы кепілдің
кепіл заты кепіл берушінің өзінің иеленуімен пайдалануында қалатын түрі
ретінде анықтайды. Дүниежүзілік тәжірибе бойынша ипотеканы жылжымайтын
мүлік кепілі деп түсіндіреді. Ипотекаға арналған арнайы заңда ипотеканы
кепілге берілген мүлік кепіл берушінің иелігі мен пайдалануында қалатын
жылжымайтын мүліктің кепілі деп белгілегендіктен, Азаматтық кодекстегі
ипотеканың анықтамасын да арнайы заң мен дүниежүзілік тәжірибеге
сәйкестендірген жөн болар еді. Біздің жұмысымызда ипотека анықтамасын
бірыңғайландырудан бастап, ипотека институтының көптеген даулы сұрақтар
қарастырылған.
Жоғарыда айтып кеткендей, ипотека түсінігі 1994 жылы пайда болғанымен,
арнайы заң 1995 жылы желтоқсанда қабылданды. Бірақ, бұл кездегі азаматтық
айналымның дұрыс дамымауына, нарықтық экономика мен банктердің қиын
жағдайына байланысты 90 – жылдары ипотека кең өріс алған жоқ. Тек 2000 –
жылдардың басынан ғана азаматтық айналымда кепіл және ипотека қатынастары
орын ала бастады және қазір дамып келеді. Бірақ бүгінгі таңда да ипотеканың
қолданылуы әлемдік деңгейдегідей емес. Оның себептері көп және олардың
ішінде ең маңыздысы – ипотека институтының құқықтық базасының
жеткіліксіздігі, яғни ол теориялық және тәжірибелік жағынан өте жәй дамып
келеді. Көрсетіп кеткендей, ипотекаға арналған ғылыми – зерттеу жұмыстары
аз. Отандық авторлар бұл тақырыпта ипотеканың тек кейбір аспектілерін
қарастыратын мақалалар ғана жазған. Ұсынылып отырған еңбекте біз осы өзекті
мәселенің көп қырларын ашуға талпыныс жасадық. Отандық және шетелдік
цивилист – ғалымдар арасында пікірталас тудырған сұрақтарға талдаулар
жасап, оларға өзіміздің көзқарастарымызды білдіріп, қорытындылар
түйіндедік. Барлық айтылғандарды тұжырымдайтын болсақ, ипотека және одан
туындайтын қатынастар қазіргі кезде азаматтық – құқықтық ғылымда өте өзекті
мәселелердің бірі болып отыр және оны шешу әлі де уақыт күттіретін жағдай,
себебі ол үшін экономикалық және құқықтық рычагтар теңдей жоғары деңгейде
жұмыс істеуі қажет. Сондықтан бұл жұмыста ипотека институтына қатысты
барлық сұрақтар бірдей ашылмауы да мүмкін, бірақ біз теориядағы, заң
актілеріндегі кейбір ақтаңдақтарды анықтап, оларды өз жолымызбен және
әдістерімізбен толықтыруға тырыстық.
Осы ғылыми – зерттеу жұмысының мақсаты кепіл қатынастарын нақтырақ
түрде – ипотека институтын жан – жақты қарастыру. Жұмыста ИПОТЕКА-КЕПІЛДІҢ
БІР ТҮРІ РЕТІНДЕнің қолданылу механизіне басым көңіл бөлінеді, әсіресе,
тұрғын – үй мен пәтерлердің ипотекасы жеке тақырыпта ашылды. Зерттеу
міндеті жылжымайтын мүлік кепілінің теориялық, құқықтық негіздерін және
тәжірибелік базасын зерделеу және қорыту.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан тұратын негізгі бөлімнен,
қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлімнің
бірінші тарауы – Кепіл құқықтық қатынастары деп аталады және үш параграфты
қамтиды. Бұл тарауда кепілдің және ипотеканың пайда болуы, оның әртүрлі
елдерде қалыптасып, дамуы және құқықтық түрде бекітілуі; кепілдің заттық –
міндеттемелік құқықтық мәнін ашу үшін көптеген ғалымдардың пікірлері
көрсетіліп, Қазақстан Республикасында кепілді және жылжымайтын мүлік
кепілін реттейтін құқықтық актілер тізімі, міндеттемені қамтамасыз ету
әдісі ретіндегі кепілдің түсінігі, жалпы ережелері қарастырылады. Екінші
тарау ипотека институтына арналған және екі параграфтан тұратын бұл тарауда
ипотеканың түсінігі, мәні, объектілері, заты; дүниежүзінде ипотеканы
жіктеу, атап айтқанда, қазіргі кезде шетелдерде қалыптасқан ипотеканың
модельдері және ипотеканың мәні болып табылатын мүлікке байланысты
ипотеканың түрлері туралы баяндалады. Ипотеканы қолдану мәселелері деп
аталатын үшінші тарау ипотеканы тәжірибе түрінде қолдану механизмдеріне
арналған. Онда, ипотека шартын жасасу, оны мемлекеттік тіркеу, шарттың
мазмұны; тұрғын – үйлер мен пәтерлердің ипотекасының ерекшеліктері; кепілге
салынған мүліктен өндіріп алу кезіндегі сауданы ұйымдастыру және өндіріп
алу кезіндегі кепіл берушінің құқықтарын қорғау туралы сұрақтар ашылған.
Жалпы жұмыс құрылымы тақырыпты ашуға кең мүмкіндік береді.
Жұмыстың зерттеу объектісі – ипотека институтын реттейтін нормативті –
құқықтық актілер, олардың қолданылуы, аталған институттың теориялық және
тәжірибелік базасы.
Зерттеу кезінде нормативті – құқықтық актілерді зерделеу, қорыту және
талдау, әртүрлі елдердегі тәжірибемен салыстыру, т.с.с. әдістер қолданылды.
Зерттеу объектісінің қазіргі кездегі өзектілігіне қарамастан, кең
зерттелмеген тақырып деп айтуға болады. Осыған байланысты жұмысты жазу
кезінде мен Қазақстан Республикасында қабылданған нормативті – құқықтық
актілер, атап айтқанда Азаматтық кодекс, Жылжымайтын мүлік ипотекасы
туралы, Жылжымайтын мүліктерге құқықтар және мәмілелерді мемлекеттік
тіркеу туралы, Қазақстан Республикасындағы банктер және банкілік қызмет
туралы т.с.с. нормативті – құқықтық актілермен бірге, Қазақстан және Ресей
лингвистерінің кепіл және ипотека институттарын қарастырған мақалаларды
қолдандым. Отандық ғалымдардан А. Диденко, Г. Жұмабекова, М. Олжабай сияқты
авторлардың, ал Ресейліктерден Е. Павлодский, З. Цыбуленко, Е. Воропаева,
Е. Осипов, М. Сафранчук, И. Стрелец т.б. заңгер – ғалымдардың жұмыстары
пайдаланылды. Жоғарыда айтып кеткендей, ипотека институтын құқықтық жағынан
алып қарастыратын отандық ғалымдардың монографиялық еңбегі жоққа тән, тек
Ресейлік авторлардың осы мәселеге арналған бірқатар туындылары бар. Осыған
қарап, қазір елімізде ипотека институты көп зерттелмеген және бұл тақырыпта
әлі де көп ізденуді қажет ететіндігін көрсетеді. Менің ұсынып отырған
ғылыми – зерттеу жұмысым осы бір өзекті мәселені түсінуге, талдауға аз да
болса да өз үлесін қосады деген үміттемін.

1 ТАРАУ. КЕПІЛ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ

1.1. Кепіл құқығының тарихи қалыптасуы мен дамуы

Кепіл түсінігі мен кепіл қатынастары Ежелгі Римде белгілі болған.
Римде меншік құқығымен бірге заттық және абсолюттік құқықтарға басқа
біреудің заттарына құқықтар да жатқызылды. Басқа біреудің заттарына
құқықтың ішіндегі ең маңыздысының бірі - кепіл құқығы.
Кепіл құқығының маңызы міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етуі.
Міндеттемеде борыщқор болып табылатын тарап оны орындамаған жағдайда зиянды
өтеу үшін беретін затты өз мүлкінен алдын ала бөліп қойды. Бұл мүлік қарсы
тараптың талаптарын қанағаттандыру үшін қызмет етті.

Алдын ала анықталған затқа өндіріп алу құқығы:
1. ол мүлік борышқордың меншігінде әрі қарай да болуы немесе болмауына
тәуелсіз;
2. басқа барлық талаптардан бұрын осы талаптың қанағаттандырылуы – кепіл
құқығы деп аталады.

Дамыған Рим құқығында кепіл құқығының мазмұны келесідей ашылады: кепіл
құқығының субъектісі (тараптары) міндеттеме қанағаттандырылмағанда кепілге
салынған затты кез-келген үшінші тұлғалардан талап етіп алып, оны сатып
және одан түскен қаражатты басқа барлық өндірушілерден бұрын міндеттеме
бойынша қанағаттандыруынан көрінеді.
Осылай кепіл құқығы белгілі бір міндеттемені қамтамасыз ету үшін
арналған және кепілмен қамтамасыз етілетін міндеттемемен бірге өмір сүреді.

Рим құқығында кепілдің келесі нысандары қалыптасқан:
1. Фидуциа кум кредиторе – ең алғаш қалыптасқан кепіл нысаны. Манципация
арқылы борышқор қарызын қамтамасыз ету үшін несие берушіге меншік
құқығына затын беріп, міндеттеме қанағаттандырылғанда зат қайтадан
борышқорға қайтарылатындығын айтты;
2. Пигнус – қолдық кепіл зат деп те аталды. Бұл нысанда зат келесі
тараптың иеленуіне ғана беріліп, міндеттеме қанағаттандырылғанда зат
қайтадан қайтарылатындығы туралы шарт қойды.
Сауда айналымының дамуына байланысты кепілдің бұл екі нысаны өмір
қажеттіліктерін қанағаттандыра алмады. Шаруашылық өмір кепілдің бекітілуі
мен төлем жасаудың мерзімінің келуіне дейінгі уақыттағы қатынастарды
реттеудің өзгеруге бейімделуін талап етті. Соның ішінде борышқорға кепілге
салынған мүлікті пайдалана алатындай және бұл борышқорға міндеттемені
орындауды жеңілдетуге мүмкіндік беретіндей болуы керек еді. Классикалық
кезеңде (б.д.д. I ғ. – б.д. III ғ.) претор эдиктісінде Рим кепілінің ең
дамыған нысаны – ипотека пайда болды.
Бұл кепілдің түрі шығыс грек-египеттік құқық әсерімен қалыптасты.
Мұнда кепіл заты борышқордың меншігі мен иеленуінде қалды, ал кепіл
құқығының субъектісі міндеттеме орындалмаған жағдайда, кепілге салынған зат
бұл уақытта кімнің қолында болса да, талап етіп алып, оны сатып, шыққан
сомасынан борышқорға талабын өндіріп алуға құқық берілді.
Ипотека – ауылшаруашылық жерлерін жалға алу негізінде дамыды. Жалға
беруші жал ақысын уақытылы төлеп отыруды қамтамасыз ету үшін жердің меншік
иесі жалға беру туралы шартта ерекше тармақтың еңгізілуін талап етті. Бұл
тармақта жалға алынған жерден шарт бойынша жалға берушіге қарыздарды төлеп
бітпейінше ауылшаруашылық өнімдері мен құралдарын алып кетуге тыйым
салынды, ал бұл мүліктер жалға берушіге қарыздарды қамтамасыз ету үшін
қызмет етті. Егер жалға алушы өз мүлкін алып кетсе, жер учаскесінің меншік
иесіне претор арнайы қорғау әдісін қолданды [3]. Ал егер өнімдер үшінші
тұлғалардың иеленуіне өтіп кетсе, одан алынған заттарды қайтарып алу үшін
талап арыз берді. Жерді жалға беру шартын қолдану нәтижесінде кепілге
салынған зат кепіл салушының иеленуі мен пайдалануынан бірден шығып
кетпейтін кепіл нысаны пайда болды, ал несие беруші кепіл затын сату
мақсатымен талап етіп алу туралы абсолютті талап арыз беруге құқық алды.
Бұл кепілдің қалыптасқан нысанын басқа да міндеттемелердің түрлеріне
қолдану қажеттілігі туды.
Ипотека тәжірибеге енгізілгеннен кейін бір затқа рет-ретімен
орындалатын бірнеше кепіл құқығын белгілеуге мүмкіндік пайда болды. Кепілге
салынған мүлікті талап ету құқығын тек бірінші кепіл ұстаушы иеленді, ал
одан кейінгі кепілдер затты сатудан түскен сомадан қалған бөлігінде
қанағаттандырылды. Егер барлық алынған кепіл ұстаушылардың талабын
қанағаттандыруға жеткіліксіз болса, олар борышқорға жалпы тәртіппен
міндеттемелік талап қоя алатын еді.
Кепіл құқығын белгілеу үшін міндетті нысан талап етілген жоқ. Кейін
абсолюттік монархия кезеңінде үш куәнің қатысуымен жазбаша жасалған ипотека
куәсіз жасалған ипотекаға қарағанда басым күші болатындай етіп белгіледі.
Рим құқығындағы кепіл құқығы: а) кепілге салынған зат жойылғанда; ә)
кепіл құқығымен кепілге салынған затқа меншік құқығы бір адамға тиесілі
болуына байланысты; б) кепілмен қамтамасыз етілген міндеттеменің
тоқтатылуына байланысты жойылды.
Римнен басқа жерлерде де ипотекалық кепіл түрі қалыптасып дамыды.
Грекияда біздің з.д. 6 ғ. кепілдің жаңа түрі – жер кепілі пайда болды.
Кепілге салынған учаскені қоршап, несие беруші ол жерге бағана қойып,
бағанада бұл мүлік оның белгілі бір талабын қамтамасыз етуге қызмет
ететіндігін жазып қойды. Бұл бағана ипотека деп аталды. Қазіргі
қолданылып жүрген термин сол кездегі ипотекадан бастау алған еді.
Францияда 18 ғасырда ипотека және оны құжаттық қамтамасыз ету қолға
алынды. Король Людовик XV 1771 ж. Ипотекалық құжаттарды сақтаушылардың
міндетіне байланысты декрет қабылдап, бұл декрет бойынша құжаттарды
сақтаушылар өздерінің материалдық жауапкершілігімен заңмен белгіленген
ипотекалар туралы мәліметтерді жариялауға қатысты азаматтық формальдықтарды
орындауға міндетті болды.
1955 ж. 4 қаңтарда декрет қабылданғаннан кейін ипотекалық несиелеу
жүйесінде үлкен реформалар жасалды. Ол ипотекалық құжаттарды сақтайтын
барлық жерлерде қозғалмайтын мүлік картатекасын жасауға мүмкіндік берді.
Бұл картатекаға әр иеленушінің атына қозғалмайтын мүлікті кепілге беруіне
байланысты жарияланған құжаттардың тізімі енгізілді. Жылжымайтын мүлік
картатекасы жарияланған құжаттарды сақтау орталығы болып осы уақыттағы
жылжымайтын мүліктің құқықтық жағдайын көрсетті. Онда иеленушінің жеке
карточкасы мен жылжымайтын мүліктің карточкасы сақталды. Картатеканы қарап
несие беруші өзінің мүмкін болатын борышқорының жағдайымен таныса алатын
болды[4].
АҚШ-та 1930 ж. Тұрғын үйді сатып алуға кепіл институтын кеңінен
пайдаланып, ол үшін көптеген маңызды экономикалық шаралар қабылданды. 1934
жылғы тұрғын үй туралы заңға сәйкес, тұрғын үй мәселелері жөнінде
федералдық әкімшілік құрылды. Ол ұлттық нарықта жылжымайтын мүлік кепілінің
дамуына қолдау жасады[5].
Басқа елдердегі сияқты Ресейде де кепіл құқықтық қатынастары кеңінен
тараған. Россиядағы ипотекалық несиелеудің өз дәстүрлері болған. Оны ресей
жазушыларының шығармаларынан көруге болады. Чеховтың шие-бағының кепілге
салынғанын және ақыры сатылғанын еске алсақ жеткілікті. Көп деген орыс
ақсүйектері ақша керек болса – жеріңді кепілге сал - деген қағидамен өмір
сүрді. Ипотекалық несиенің кепіл түрі ресейде кең тарады. Бұл бізге 19
ғасырдағы орыс әдебиетінде жақсы белгілі: көптеген шығармаларда кепілге
салынған және қайта кепілге салған жер, қала үйлері туралы айтылады.
19 ғасырдағы Ресейде негізгі ипотекалық ұйымдар қалалық несие
қоғамдары болды, олардың негізгілері: Петербургтық, Мәскеулік, Одессалық,
Воршавалық.
Олардың қолында ипотекалық несие қорларының 80 % жуығы шоғырланды. 19
– 20 ғасырларда қала құрылысының белсенді кезеңінде қала жылжымайтын
мүлкімен мәлімелер жасауға жер (ипотекалық) банктер де құқық алды.
Қалалық несиелік қоғамдар және ипотекалық банктер міндетті түрде
нотариусте тіркеліп, қала-шаруашылық кітаптарда жазылды. Осы кітаптарда
кепілге салынған мүлік сатылған жағдайда әрі қарай жылжуы да көрінді. Қайта
кепілге салу тек мүліктің құндылығы бірнеше несие берушілерге төлем жасауға
мүмкіндік беретін жағдайда ғана рұқсат етілді. Банкроттық жағдайында
реттілік ережесі әрекет етті: алдымен бірінші кепілді ұстаушының талаптары
қанағатталды, одан кейін рет-ретімен кепілге салушының борыштары бойынша
басқа талаптар қанағаттандырылды.
Қалалық несие қоғамдары мемлекеттің бақылауында болды: олар бос ақша
қаражаттарын мемлекеттік немесе үкіметпен кепілдік еткен бағалы қағаздарға
салуға және оларды қолма-қол ақшаларымен бірге Мемлекеттік банкте сақтауға
міндетті болды.
Ресейде кепілге салудың екінші нарығы да болды. Қалалық несие
қоғамдарының облигациялары биржада айналымда жүрді және 1862 жылдан бастап
Мемлекеттік банкте мемлекеттік бағалы қағаздардан кем түспейтін осы
облигацияларды кепілге салып, қарыз алуға мүмкіндік алды. Ресейде кепілдің
кең тарауымен бірге заңгер – ғалымдардың арасында оның құқықтық мәні туралы
көп даулар айтылды.
Ресей цивилистерінің арасында кепіл құқығы туралы революцияның алдында
көп даулар болып, кепілдің заттық- құқықтық сипатын жақтаушылар көп болды.
Кепілдің заттық-құқықтық мәні туралы ойларды Г.Ф. Шершеневич, Е.В.
Васьковский, Н.В. Варадинов және т.б. қолдады. Г.Ф. Шершеневич кепіл
құқығының 3 негізгі белгісін көрсетті:
1. Кепіл құқығы заттық құқық болып табылады және басқа біреудің құқықтары
тобына жатады;
2. Кепіл құқығы басқа біреудің затына құқық болып табылады, себебі
құндылығы бар мүлік қамтамасыз ету үшін қызмет етеді;
3. Кепіл құқығы қосымша қатынас болып табылады, себебі кепілдің мақсаты
міндеттемені қамтамасыз ету[6].

Қазіргі кездегі Ресей ғалымдары да осы көзқарасты ұстанады және кепіл
заттық құқық ретінде Г.Ф. Шершеневичтың ойын қазіргі ғалымдар соның ішінде
Е.А. Суханов, Л.В. Шейнникова, т.б. кепілді затты құқық ретінде кеңінен
қарастырған[7].
Қазақ жерінде кепіл құқығының қолданылуына тоқталсақ, кепіл құқығы
заттық құқық болып табылады, сондықтан қазақтардың заттық құқығын
қарастырамыз.
Қазақтардың заттық құқығы азаматтық құқықтың арнайы пәніне айнала
қойған жоқ. Ол қазақтардың әдет-ғұрып құқығының бөлінбес бөлшегі болып
табылады. Баршаға мәлім, қазақ халқаның мемлекеттігін қалыптастыру өте
күрделі жағдайда болды. Сол себепті қазақ халқының заттық құқығының дамуы
көптеген жағдайларға тәуелді еді. Қазақ халқының өз алдына мемлекет
болуынан кейін бірқатар заңдар қабылданған, оның ішінде заттық құқықтың
алар орны ерекше.
Академик С.Зиманов қазақтардың заттық құқықтарында мүліктік
жауапкершіліктің басым орын алатындығын атап көрсетеді. Мұндай
жауапкершілік жүйесінің ауқымы өте кең, әрі ңұсқалары мен түрлерінің өте
көп екендігіне мән береді.
Қазақстан ресей отары болуынан бастап патшалық Ресей қазақтардың құқық
жүйесіне өзгеріс енгізе бастады және ол заттық құқыққа да байланысты болды.
Кейбір аймақтарда Ресей заңдары мен қазақтың әдет-ғұрып құқықтары бірігіп
кетті[8].
Қазақтарда қозғалмайтын мүлікке, соның ішінде жерге жеке меншік, басқа
біреудің затына құқық танылған. Қазақ әдет-ғұрпындағы барымта институтын
міндеттемені орындауды қамтамасыз ету әдісі деп қарастыруға болады. Себебі,
барымтаны келтірілген зияны үшін ашық түрде жасап, борышқордың малын айдап
кететін болған[9].
Қазақстан Кеңестер Одағына кіргеннен кейін заттық құқықтар дамып,
кепіл құқығы белгілі болғанымен, біз қарастырып отырған ипотека инситуты
белгілі болған жоқ. Тек қазіргі кезде күші жүретін азаматтық кодекстің
жалпы бөлімінде кепілдің ерекше түрі ретінде ИПОТЕКА-КЕПІЛДІҢ БІР ТҮРІ
РЕТІНДЕ пайда болды және азаматтық айналымдағы міндеттемелерді қамтамасыз
ету әдісі ретінде ең кең таралған және ең көп қолданылатын кепіл түрі болып
табылады.
Сонымен, біз кепіл қатынастарының өткеніне көз жүгіртіп, оның үш мың
жылға жуық тарихы бар екенін білдік және ол ежелгі Грекияда қалыптасып,
басқа елдерге де кең таралғанын айтып кеттік. Кеңестік дәуірде біздің Одақ
көлемінде кепіл құқығының көп қолданылмау себебі, бұл мемлекетте жеке
меншіктің дамымай, негізінен мемлекеттік және қоғамдық меншіктің қолдауда
болғанынан деп қорытуға болады.
Қазір бұрыңғы Кеңестер Одағындағы ТМД елдерінің бәрінде, соның ішінде
Қазақстанда, нарықтық экономикаға бет бұрғаннан кейін кепіл, әсіресе
ипотека міндеттемені орындауды қамтамасыз ету әдістерінің ең көп
қолданылатын, кең таралған түрі деп айтуға болады.

1.2. Кепіл құқығының құқықтық мәні мен құқықтың реттеу мәселелері

Кепілді түсіну үшін, кепіл құқығын, оның құқықтық табиғаты мен мәнін
ашып алуымыз қажет. Сондықтан кепіл құқықтық қатынастарының құқықтық мәніне
келетін болсақ, оның заттық-құқықтық сипатын көрсететін жақтаушылар көп.
Олар кепіл ұстаушының басқа несие берушілер алдында өз талаптарын басымдау
қанағаттандыру құқығы бар екендігін, кепіл құқығына заттан ажырамастық тән,
сонымен бірге кепіл ұстаушының құқықтарын шексіз (абсолюттік) түрде
қорғауды атап көрсетеді. Кепілдің заттық-құқықтық мәні туралы ойлар
революцияға дейінгі ғалымдар (Ю. Барон, Л.В. Гантовер, Г.Ф. Шершеневич,
Е.В. Васьковский, И.В. Варадинов және т.б.) арасында кең таралды және
қазіргі кезде де ол көп қолдау табады. Мысалы: Ю. Барон Рим азаматтық
құқығы бойынша кепіл басқа біреудің затына заттық-құқық болып табылады деп
есептейді және ол кепілді заттық-құқықтың шектелген түріне жатқызады. Бұл
автор кепіл құқығын сервитут, эмфитевзис, суперфиций құқықтарымен
салыстырады[10]. Л.В. Гантовер кепілдің заттық құқықтан айырмашылығын
көрсету үшін оның басқа заттық-құқықтардан ерекшелігі – ол жеке дербес
маңызы жоқ деп көрсетті. Кепіл тек қана басқа құқық бар жерде ғана болуы
мүмкін. Яғни, ол таза акцессорлық-қосымша маңызы болады. Л.В. Гантовердің
қорытындысы бойынша кепіл жеке сипатта, себебі, заң бойынша тікелей мүлікке
бағытталған құқық ретінде көрсетілмеген.
Қазіргі кезде де кепілдің мәні туралы көптеген даулар айтылып жүр.
Мысалы: Е.А. Суханов кепіл құқығын шектелген заттық-құқықтардың тобына
кіргізеді. Бірақ ол кепілдің объектісі мүліктік құқық емес, зат болғанда
ғана дұрыс көзқарас деп көрсетеді. Ал кепілдің объектісі мүліктік құқық
болғанда міндеттемелік құқықтық қатынастар пайда болады. Шектелген заттық
құқық деп заңда белгіленген қатынастарда басқа біреудің мүлкін оның меншік
иесіне байланыссыз және оның еркінсіз өз мүддесінде пайдалануды түсінеді.
Заттық құқық теориясының жақтаушылары кейбір жағдайларды ескермейді.
Мысалы: заттық құқықта шексіз (абсолютті) түрде иелену болса, ал кепіл
құқығында зат кепіл берушінің қолында болғанда кепіл ұстаушының бұл затқа
шексіз (абсолюттік) құқығы болмайды. Осылай кепіл құқығы заттық құқықтың
кейбір белгілерін иеленеді. Бірақ ол бұл құқықты заттық құқықтарға
жатқызуға негіз бола алмайды.
Қазіргі заң әдебиеттерінде кепілді аралас құқықтарға жатқызу
көзқарастары бар. Бұл позиция заттық және міндеттемелік құқық теорияларын
үйлестіреді. Бұл ойды қолдаушылар кепілдік талаптардың басымдылық деңгейіне
байланысты заттық немесе міндеттемелік сипатта болады деген ойлар айтады.
Егер кепіл талабы бірінші кезектілікте болса ол заттық, ал егер кепіл
қамтамасыз етілмеген талаптарға қатысты екнші кезектілікте болса – кепіл
аралас мәнде болып заттық және міндеттемелік белгілері болып, онда заттық
құқық екінші кезектілікте болып табылады. Л.В. Щенникова кепілді заттық
құқықтарға жатқызып, заттық құқықтар жүйесінде кепілдің ерекше орнын
көрсетеді және Г.В. Шершеневичтің кепілге көзқарасымен келіседі, бірақ ол
кепіл ұстаушы және кепіл беруші салыстырмалы құқықтық қатынастарда тұрады
деп есептейді. Ресей азаматтық құқығындағы заттық құқықтар жұмысында
автор: кепіл ұстаушы және кепіл беруші бір мезгілде заттық және
міндеттемелік құқықтардың субъектілері болып табылады, – деп жазады.
С.Прокофьевтің айтуынша автордың позициясында қарама-қайшылық бар[11].
Осыған ұқсас кепілдің заттық – міндеттемелік екі жақты сипатын
көрсететін ойларды басқа ғалымдар да айтады. Мысалы: А.А. Вишневский кепіл
басқа заттық құқықтар сияқты, мысалы, меншік құқығы немесе шаруашылық
жүргізу құқығы сияқты деңгейдегі заттық құқық болып табылмайды - деп
есептейді. Бұған ол келесі дәлелдемелерді көрсетеді. Біріншіден, қазіргі
күші жүретін құқықта кепілдің көптеген түрлері бар. Оның ішінде кепілдің
кейбір түрлері заттық құқық ретінде сипатталмайды, мысалы, айналымдағы
тауарлардың кепілі. Екіншіден, кепілдің заттық сипаты болғанда да ол
міндеттемені орындауды қамтамасыз ету әдісі болып қала береді[12].
Д.А.Медведев те осы пікірді қолдап: Кепіл беруші мен зат арасындағы
қатынастар, екінші жағынан кепіл ұстаушы және зат арасындағы тікелей
қатынастарды туғызады, сондықтан кепілді міндеттемені орындаудың заттық
әдісі ретінде сипаттауға болады – деп көрсетеді[13].
Осы ғалымдардың айтқанын қорытындылай келе кепілдің құқықтық мәнін
заттық-құқықтық сипатынан қарағанда оның міндеттемелік сипаты басым
екендігін көруге болады, сондықтан кепіл құқығын шарттық қатынастарға
қосымша белгілерін көрсетіп, оны міндеттемелік құқық институтының бір
бөлігі ретінде қарастырылғаны дұрыс деп ойлаймыз.
Кепілдің құқықтық мәнін ашқаннан кейін енді оның біздің заңдар бойынша
құқықтық реттелуін қарастырайық.
Кепіл институты Қазақстан Республикасының азаматтық заңы үшін дәстүрлі
болып табылады. Мұнда кепіл құқықтық қатынастары тікелей немесе жанама
реттейтін бірқатар құқықтық актілер қабылданған. Қандай да бір нормативтік
актіні қолдану қажеттігі не мүліктің түрінен (мысалы, жылжитын немесе
жылжымайтын), оның айналым қабілеттігінен (мысалы, мүліктік айналымда
шектелген жер қойнауы мен пайдалы қазбалар), немесе кепіл құқық
қатынастары, субъектісінің құқықтық мәртебесінің ерекшеліктерінен (мысалы,
арнайы құқық қабілеттігі бар мемлекеттік кәсіпорын), немесе қолданылатын
құқық мәселелерінен (мысалы, кепіл туралы сыртқы экономикалық мәміле
жасағанда) туындайды.
Кепіл құқық қатынастарын реттейтін негізгі нормативтік актілер –
Азаматтық кодекс, атап айтқанда оның 18-тарауының 3-параграфы және
жылжымайтын мүліктің ипотекасы туралы жарлық. Сонымен қатар, жылжымайтын
мүлікпен мәмілелерді тіркеу, қажеттігіне байланысты жылжымайтын мүлік
ипотекасы мен жылжымайтын мүлікке мүліктік құқықтың кепілін (мысалы, жалдау
құқығының кепілі, сенімгерлікпен басқару құқығының кепілі және т.б.)
тіркеу, жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеу туралы жарлықпен
реттеуге жатады. Жылжымайтын мүлік кепілін тіркеудің кейбір жақтары арнайы
заң актісіне – Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 30 маусымдағы Жылжитын
мүлік кепілін тіркеу туралы Заңында реттелген.
Кәсіпорындардың, ғимараттардың, пәтерлердің, жер учаскесіне құқықтың
және басқа жылжымайтын мүліктің кепілі арнайы заң актісімен – жылжымайтын
мүліктің ипотекасы туралы жарлықпен реттеледі. Ал осы жарлықтаң 2-бабының 3-
тармағына сәйкес жылжымайтын мүлік ипотекасы мен оларға құқық ерекшеліктері
жер туралы заңда белгіленген. Азаматтық кодекстің кепіл туралы жалпы
ережесі жылжымайтын мүлік кепіліне, жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы
арнайы заң актілерінде өзге ереже белгіленбеген жағдайда қолданылады.
Сондықтан Азаматтық кодекске қарағанда ипотека туралы жарлықтың басымдылығы
сонда, ол жылжымайтын мүлік ипотекасы бойынша қатынасты реттейді. Ол
Азаматтық кодекс нормалары жылжымайтын мүлік ипотекасына ипотека туралы
жарлықпен өзгедей ереже белгіленбеген жағдайда ғана қолданылады. 2002 жылғы
17 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңымен Азаматтық кодекстің 9 - бабы 3-
тармақпен толықтырылды, оған сәйкес мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және
теңіз кемелерінің, ішкі суда жүзетін кемелердің өзен-теңіз жүзу
кемелерінің кепілі (кеме ипотекасы) Қазақстан Республикасының арнайы заң
актілерімен реттеледі, және Азаматтық кодекстегі кепіл туралы жалпы ереже
кеме ипотекасына Қазақстан Республикасының арнайы заң актілерінде өзге
ереже белгіленбеген жағдайда қолданылады[14].
Қазіргі кезде күші жүретін кепіл қатынастары, соның ішінде ипотеканы
реттейтін заңдарда қайшылықтар да бар екенін айту керек. Азаматтық
кодекстің баптарының өзінің арасында келіспеушіліктер бар. Осы актінің 299
– бабының 2 – бөлігінде қозғалмайтын мүлікке құқықтар кепілі қозғалмайтын
мүлік ипотекасы деп аталады деп көрсетсе, яғни ипотека қозғалмайтын мүлікке
қатысты түсінік екенін білдіргенімен, 303 – бапта ипотеканың анықтамасын
бергенде, ипотека азаматтық айналымнан алынбаған мүліктердің бәріне
қолданатындығы айтылады. Сондықтан, құқықтық актілердің бәрінде ипотека
қозғалмайтын мүлік кепілі екендігін көрсету қажет. Сонымен бірге
Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы Жарлық 1995 жылы, біздің елімізде
кепіл қатынастары тиісті деңгейге жетпеген кезде қабылданғандықтан, бұл
Жарлықта көптеген мәселелер көрініс таппаған. Атап айтқанда, әр ипотека
түрінің, соның ішінде тұрғын – үйлер мен пәтерлердің ипотекасының
ерекшеліктері толығырақ қарастырылғаны жөн. Кодекс және арнайы заңда
ипотекаға дұрыс анықтама бермей, оның көптеген сұрақтары ашылмағандықтан,
басқа заңға сәйкес актілерде әртүрлі реттеледі. Сондықтан оларды
бірыңғайландыру қажет және ипотека туралы Заң қабылданса дұрыс болар еді.

1.3. Кепіл міндеттемені қамтамасыз ету әдісі ретінде

Кепіл – міндеттемені орындауды қамтамасыз етудің әдісі болып табылады.
Кепілге салынған мүлікті несие беруші – кепіл ұстаушы борышқор кепілмен
қамтамасыз еткен міндеттемені орындамаған жағдайда кепілге салынған
мүліктің құнынан басқа несие берушілерден басым түрде қанағаттандыруына
құқылы.
Кепіл операциялары шаруашылық субъектілер коммерциялық несие ала
бастаған кезден бастап азаматтық айналымда кеңінен тарады. Кепіл
міндеттемені орындауды қамтамасыз ету әдістерінің біреуі болып табылады
және олардың арасында ерекше орын алады. Бұл республика экономикасындағы
кейбір теріс құбылыстарға – инфляция, банкілік қарыздарды қайтармау және
т.б. байланысты.
Міндеттемені қамтамасыз етудің бұрынғы кезде кең тараған түрлері:
тұрақсыздық төлемі және кепілдік қазіргі кезде тәжірибелік мәнін жоғалтып
келе жатыр. Себебі, сенімді кепілдік берушіні табу өте қиын және несие
беруші кепілдік етушінің төлем жасау қабілеттігін тексеру мүмкіндігі жоқ.
Тұрақсыздық төлемі кезінде де борышқор борыштың негізгі сомасын төлей
алмаса міндеттемені тиісті түрде орындамағаны үшін айыппұлдық санкцияларды
төлеу туралы айтудың өзі артық.

Жоғарыда көрсетілген әдістерге қарағанда міндеттемені қамтамасыз ету
әдіс ретінде кепілдің бірнеше артықшылықтары бар:
1. кепіл міндеттемені қамтамасыз етуі әдісі ретінде заттық құқықтық болып
табылады. Осыған байланысты несие беруші борышқор немесе кепілдік
етушінің жеке басына тәуелді болмайды, себебі міндеттемені орындауды жеке
тұлға емес, зат қамтамасыз етеді;
2. кепілмен қамтамасыз етілген міндеттеме кепілге салынған мүліктен басқа
несие берушілердің алдында басым түрде қанағаттандырады (кепілдің
анықтамасынан шығады);
3. борышқор үшін міндеттемені тиісті түрде орындауға ықпал етеді, себебі,
керісінше жағдайда мүлік немесе мүліктік құқықтан айрылу қаупі туады;
4. инфляцияға қарамастан несие беруші борышқордың кінәсінан пайда болған
барлық шығындарының орнын нақты түрде өтеуге мүмкіншілігі болады, себебі
кепілдің заты құнды мүлік және оның сақталуы кепіл шартымен қамтамасыз
етілген[15].

Азаматтық кодекстің 299 – бабы бойынша міндеттемеге сәйкес несие
берушінің (кепіл ұстаушының) борышқор кепілмен қамтамасыз етілген
міндеттемені орындамаған ретте кепілге салынған мүлік құнынан осы кодексте
белгіленген алып тасталатындарды қоспай, осы мүлік тиісілі адамның (кепіл
берушінің) басқа несие берушілердің алдында артықшылықпен
қанағаттандырылуға құқығы бар міндеттемені атқаруының осындай әдісі кепіл
деп танылады[16].
Кепіл қазіргі кезде күші жүретін заңмен белгіленген міндеттемені
орындауды қамтамасыз етудің әдістерінің бірі болып табылады. Азаматтық
құқықта міндеттемені орындауды қамтамасыз ету әдістері ретінде заңдармен
немесе шарттармен белгіленген мүліктік сипаттағы арнайы шараларды айтады.
Олар міндеттемені тиісті түрде орындау үшін борышқорға жүктелетін несие
берушілердің талаптарын қанағаттандыруға қолданылатын қорғаудың қосымша
әдістері.
Кепіл – тұрақсыздық төлемі, борышқордың мулкін ұстап қалу, кепіл
болушылық, кепілдік, кепілпұл және басқа да заңдар мен немесе шартпен
белгіленген әдістермен қатар несие шарты, жалға беру шарты және т.б. кез
келген міндеттемелерді қамтамасыз етуге қолданылуы мүмкін.
Мүлік кепілімен міндеттемені орындауды қамтамасыз ету несие беруші
үшін неғұрлым қолайлы жағдай жасайды, өйткені борышқор міндеттемені
орындамаған күнде несие беруші қолындағы кепілге алынған мүлік арқылы
талабын қанағаттандыра алады. Біріншіден, кепілге салынған мүлік несие
беруші – кепілді ұстаушы оны біржолата өзіне алғанға дейін ойдағыдай
сақталады. Екіншіден, кепілге салынған мүлік (Азаматтық құқықтың 303, 306,
310, 312 баптары) үшін несие беруші – кепіл ұстаушы өз талаптарын
қанағаттандыруда артықшылық құқығына ие болады. Үшіншіден, кепілге салынған
мүлік борышқордың өзімен емес, үшінші жақ арқылы салынуы несие беруші үшін
талабын қанағаттандыруда қосымша көз болып есептеледі, ал басқа несие
берушілер мұндай құқықты пайдалана алмайды.
Кепіл құқығы заң немесе шарт арқылы туындайтын міндеттемеге
негізделеді. Кепіл бойынша қатынастарда тараптар кепіл беруші және кепіл
ұстаушы деп аталады. Кепіл берушінің кепіл мүлкіне меншік құқығы немесе
оның шаруашылық жүргізу құқығы болады. Мұндай құқықтар оған мүлікке иелік
етуге мүмкіндік береді. Негізгі міндеттеме бойынша кепіл беруші дегеніміз
борышқордың өзі, сондай-ақ оған үшінші жақтың да құқығы бар. Кепіл ұстаушы
дегеніміз негізгі міндеттеме бойынша несие беруші, яғни кепілге құқығы бар
тұлға. Кепіл ұстаушы өзінің құқығын кепіл жөніндегі шарт бойынша
талаптардан бас тартудың жалпы ережесіне сәйкес басқа тұлғаға беруге
құқылы[17].
Жоғарыда айтып кеткендей, кепіл міндеттемелерді орындауды қамтамасыз
етудің әдісі болып табылады, бірақ кепілмен заттай орындалатын
міндеттемелерді қамтамасыз етуге болмайды. Кепіл негізгі міндеттемеден
туынды болғанымен жеке дербес құқық болып табылады. Кепілде негізгі
міндеттеме кепіл берушінің төлем қабілеттігіне байланыссыз белгілі бір
мүліктің құнымен қамтамасыз етіледі. Сонымен бірге кепіл ұстаушыға кепілге
салынған мүлікке қатысты нақты өкілеттіліктер беру және кепіл ұстаушыға
кепіл затына иелену және билік етуге шектеу қою арқылы кепілдік етіледі.
Бұл элементтер кепіл мазмұнын құрайды.
Кепіл – қамтамасыз етілген міндеттемеден туынды болып табылады. Ол
акцессорлық (қосымша) сипатымен ерекшеленеді. Негізгі міндеттеменің
жарамсыздығы қамтамасыз етудің де жарамсыздығына әкеп соғады. Бұл норма
императивті және басқа салдарлар көрсетілмеген. Бірақ, кепілдің
жарамсыздығы негізгі міндеттеменің жарамдығына әсер ете алмайды. Кепіл
құқығының акцессорлығы қамтамасыз етілетін міндеттеме тоқтатылғанда оның да
тоқтатылатындығынан көруге болады.
Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету несие беруші үшін қолайлы
жағдайлар жасайды, себебі борышқор міндеттемені орындамаған жағдайда пайда
болатын талаптарын нақты қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Біріншіден,
мүліктің кепілі несие беруші – кепіл ұстаушы өндіруге дейін мүліктің болуын
және сол қалпында ұсталуын қамтамасыз етеді. Екіншіден, мүліктің кепілі
кепіл ұстаушыға осы мүліктің құнынан өз талаптарын басым түрде
қанағаттандыруға құқық береді. Үшіншіден, кепіл несие беруші үшін
борышқорға талаптарын қанағаттандырудың қосымша көзі болып табылады.
Кепіл құқығы кепіл ұстаушының мүліктік құқықтарының жиынтығы болып
табылады. Оған кепіл затын қамтамасыз ету, кепіл затын құжаттар бойынша
және нақты түрде тексеру: мүліктің сақталу жағдайлары мен мөлшерін бақылау,
кепіл берушінің кепілге салынған мүлікті билік етуге шектеу қою, кепіл
затын басқа біреудің заңсыз иеленуінен талап етіп алу, т.с.с. құқықтар
кіреді. Кепіл туралы шартта кепіл ұстаушыға мүлікті өзінің сатуына рұқсат
берілсе мүлікке шектеулі түрде билік ету құқығы да кіреді. Кепіл заты
тіркеуге жататын мүлік болғанда, кепіл туралы шарт тіркелген кезінен бастап
күшіне енеді. Ипотека сияқты кепіл мүлкі кепіл ұстаушыға берілмейтін кепіл
түрлерінде кепіл туралы шарт жасалған кезден бастап әрекет етеді. Бұл
ережелерді қолданғанда кепілмен тек нақты талап қамтамасыз етілетіндігін
ескеру керек. Сондықтан кепілмен қамтамасыз етілетін міндеттеме пайда
болмаса кепіл шарты жасалғандығы, оның оның тіркеуден өткені немесе кепіл
затын кепіл ұстаушыға бергеніне қарамастан кепіл құқығы пайда болмайды.
Кепіл құқығының пайда болуына шектеу қоятын тағы бір жағдай – кепіл
объектісінің заттай болмауы немесе кепіл берушінің кепіл затына меншік
құқығы болмауы да жатады. Мұндай жағдай кепіл шартында келешекте меншік
құқығы пайда болатын немесе шаруашылық жүргізу құқығы пайда болатын мүлік
көрсетілген жағдайда қолданылуы мүмкін.
Осылай кепіл шарты жасалғанымен ол бірден күшіне енбеуі мүмкін[18].
Яғни, кепіл құқығы пайда болмайды. Мысалы: тұрғын – үй құрылысына несие
алғанда кепіл құқығы тек құрылыс біткеннен кейін, үйді жылжымайтын мүлік
объектісі ретінде және оның ипотекасын тіркегеннен кейін пайда болады.
Айналымдағы тауарлар кепіліне құқық шарт жасалған кезден бастап пайда
болады, ал кепілдің затын өзгерткенде кепіл берушіде осы заттарға меншік
құқығы немесе шаруашылық жүргізу құқығы пайда болғаннан күші жүреді. Кепіл
затын жоғалту немесе оның толығымен бүлінуі кепіл құқығының тоқтатылуына
әкеп соқтырады. Егер кепілге салынған мүлік сақтандырылған болса, кепіл
ұстаушы мүліктің жойылғанын немесе бүлінгенін сақтандыру төлемінен
қанағаттандыра алады. Мұндай жағдайда мүлік кімнің пайдасына
сақтандырылғанына қармастан осы құқық қамтамасыз етіледі. Тек жойылу немесе
бүліну кепіл ұстаушының кінәсінан болғанда ғана бұл құқық жойылады. Ақша
қаражаттарын кепілге салғанда, кепіл құқықтың пайда болуының ерекшелігі
бар. Ақша қаражаттарына кепіл бұл қаражаттарды банкке салғаннан кейін ғана
пайда болады. Бұл норма өктем болғандықтан тараптардың келісімімен
өзгертілмейді. Тәжірибе жүзінде орындауды қамтамасыз ету үшін, көбіне,
заттарды қайтаруды қамтамасыз ету борышқорға қажет болғанда ғана құндылығы
бар мүлік немесе жеке құжаттарды кепіл ұстаушыға беру көп қолданылады.
Мысалы, жылжитын мүліктерді қысқа уақытқа жалға алған кезде жалға алушыға
өзінің жеке басын растайтын құжаттарын, қолма-қол ақша немесе басқа да
несие берушіге жалға алынған зат қайтарылатындығына сенімді ететін зат
қалдыруды талап етеді. Бұл әдіс кепілмен ұқсас болғанымен кепіл болып
табылмайды. Тек мүлікті ұстап қалуға ұқсас, себебі, оның мәні міндеттемені
заттай орындау және өз мүлделерін қорғау.
Осыған қарамастан, кей жағдайларда несие беруші жеке тұлғаны растайтын
құжаттарды алып қоюға құқығы жоқ және құжаттарды борышқордың талабымен
қайтарып беруге міндетті.
Кепіл құқығының пайда болу негізі, көбіне – шарт болып табылады. Оған
сәйкес меншік иесі – кепіл беруші өзінің меншік құқығын шектеп, кепілдің
заты болып табылатын мүлікті иелену және билік ету бойынша өз
өкілеттіліктерінің бір бөлігін келесі жаққа береді. Кепіл құқығының пайда
болуының екінші негізі – заң актісінде кепіл құқығының пайда болуын
байланыстыратын оқиғалар немесе басқа заңды фактілер. Бұл жағдайда кепіл
құқығы затқа меншік құқығынан туынды. Кепіл құқығын жүктеу заң актісінің
негізінде пайда болады және онда қандай мүлік, қандай міндеттемені
қамтамасыз ететіндігін көрсетіледі. Мұндай жағдай Қазақстан Республикасының
Азаматық кодексінің 324 – бабында көрсетілген. Бұл бапқа сәйкес кепілге
салынған мүлік мемлекеттік қажеттер үшін алып қойылғанда,
реквизицияланғанда кепіл құқығы оның орнына берілген мүлікке қолданылады
және кепіл ұстаушы кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемелерді мерзімнен
бұрын орындауды талап ете алады.
Кепіл бойынша қатынастарға: кепілге мүлік беруші, кепіл беруші және
кепіл құқығын алушы, кепіл ұстаушы қатысады. Кепіл ұстаушы кепілмен
қамтамасыз етілген негізгі міндеттеме бойынша несие беруші ғана болуы
мүмкін. Осы кепіл ұстаушы кепілдің заттық құқығын иеленеді. Кепіл ұстаушы
тек негізгі міндеттеме бойынша несие беруші ғана құқығы болса, ал кепіл
беруші ретінде негізгі міндеттеме бойынша борышқор да, борышқордың
міндеттемесін қамтамасыз ету үшін өз мүлкін беруге ерік білдірген үшінші
тұлғалар да болуы мүмкін.
Кепіл беруші меншік иесі немесе меншік иесінің келісімімен шаруашылық
жүргізу құқығы бар тұлға бола алады. Керісінше жағдайда кепіл туралы шарт
мүдделі тұлғаның арызымен жарамсыз болып танылады. Мысалы, меншік иесі
заңсыз басқа біреудің иелігінен мүлікті талап етіп алуы мүмкін. Шаруашылық
жүргізу құқы бар тұлға затты тек меншік иесінің келісімімен кепілге салуы
тиіс. Кепіл туралы шарттың субъектісі ретінде мемлекет немесе әкімшілік
аумақтық құрылымдар болуы да мүмкін. Мұндай кепіл түріне мемлекеттік
кәсіпорынды мүліктік кешен ретінде кепіл шартын жатқызуға болады.
Мемлекеттік кәсіп орында кепілге салу Қазақстан Республикасы Үкіметінің
шешімімен, ал коммуналдық кәсіпорынның кепілі жергілікті әкімшіліктің
басшысының шешімімен жүзеге асырылады.
Кей жағдайларда кепіл беруші ретінде меншік құқығы жоқ тұлғалар болуы
мүмкін. Мекемелердің құрылтай құжаттарымен кіріс әкелетін қызметтермен
айналысуға және мүліктерін кепілге салуға құқық берілген жағдайда кепіл
беруші заттың меншік иесі емес тұлға болады. Осындай құқық меншік иесі емес
тұлғаға шартпен берілген жағдайда да орын алады. Мысалы: мүлікті
сенімгерлікпен басқару туралы шартта сенімгер басқарушыға өз атынан әр
түрлі мәміле жасауға құқық беріліп, сенімгер басқарушының өкілеттігіне
ешқандай шектеулер қойылмағанда ол меншік иесінің барлық үш түрлі
құқықтарын – мүлікті иелену, пайдалану және билік ету құқықтарын иеленеді.
Мұндай шарттарға сәйкес сенімгер басқарушы өз атынан мүлікті кепілге салуға
құқылы. Бірақ кез-келген жағдайда кепіл ұстаушы және кепіл берушінің
құқықтары меншік иесінің құқығынан туындайды немесе заң актілері және шарт
негізінде пайда болуы мүмкін.
Кепіл құқығының абсолюттік сипаты заттан ажырамастығынан, атап
айтқанда, кепіл құқығы мүліктің бір тұлғадан екіншісіне тегін немесе ақылы
иеліктен шығарғанда не әмбебап құқықтық мирасқорлық тәртібінде сақталып
қалатындығынан көрінеді. Бұл ереже кепілдегі мүлікке меншік құқығы заңмен
белгіленген тәртіпте кепіл берушіден басқа тұлғаға өткенде, яғни әмбебап
(мұрагерлік, заңды тұлға қайта құрылғанда) немесе жеке (кепіл затын сыйға
тарту немесе сату) құқықтық мирасқорлық кезінде орын алады. Егер кепілге
салынған мүлікке құқық кепіл берушінің құқығынан тәуелсіз басқа тұлғаларда
пайда болғанда (кепіл затының мәжбүрлеп сатуы) мұндай құқық қолданылмайды
және кепіл құқығы тоқтатылады. Жаңа меншік иесі бұл мүліктің кепілге
салынғандығын білгеніне немесе білмегеніне қарамастан кепіл құқығы сақталып
қалады. Мүлік заты басқа тұлғаға өткенде жаңа меншік иесі автоматты түрде
кепіл шартының тарабы – кепіл беруші болады. Осыған байланысты шарттан
туындайтын барлық құқықтар мен міндеттерді иеленеді.
Кей жағдайда мүлікті иеліктен шығарғанда кепіл беруші иеліктен
шығарылған мүліктің орнына басқасын ұсынуы мүмкін.
Кепіл заты болып табылатын мүлік бірнеше тұлғаларға құқықтық
мирасқорлық жолымен өткенде екі тарап жасаған, кепіл шарты бірнеше кепіл
берушісі бар шарт болып өзгертіледі. Кепіл затын бірнеше тұлғалардың
арасында бөлгенде әрқайсысына өткен мүліктің үлесіне сәйкес үлестік
міндеттеме пайда болады. Осындай ереже кепілге салынған мүлікке құқықтық
мирасқорлардың ортақ үлестік меншік пайда болғанда да қолданылады.
Әр кепіл беруші құқықтық мирасқордың жауапкершілігі өзіне өткен
мүліктің құнымен шектеледі. Егер кепілге салынған мүлік бөлінбейтін болса,
құқықтық мирасқорларда ортақ бірлескен меншік пайда болады. Мұндайда
бірлескен міндеттеме пайда болып, әр құқықтық мирасқор бірлесіп кепіл
беруші болып табылады. Бұл әр мирасқор міндеттемені орындағанда бірлесіп
жауапты болатынын білдіреді.
Кепіл құқығының негізгі міндеттемеге қосымша екендігі кепілмен
қамтамасыз етілген міндеттеменің тоқталуы нәтижесінде кепілдің де
тоқтатылуын көруге болады. Бұл кепілдің негізгі міндеттемеге қосымшалығынан
шығады, ал акцессорлық сипаты оның негізгі міндеттемесіз болу мүмкіндігі
жоқ екендігінен көрінеді. Одан басқа кепіл құқығы кепіл заты ретінде
қолданылатын заттың тағдырына тәуелді. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.