Есiнiң дұрыстығы мен дұрыс еместiгi

Жоспар

Жоспар
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1.БӨЛІМ. ҚЫЛМЫС СУБЪЕКТIСI
1.1 Қылмыс субъектiсi ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Субъектiнiң жастық нышандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8

2. БӨЛІМ. ЕСIНIҢ ДҰРЫСТЫҒЫ МЕН ДҰРЫС ЕМЕСТIГI
2.1 Есiнiң дұрыстығы ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Есі дұрыстық . қылмыстық жауаптылық шарттарының бірі ретінде ... ... 17
2.3 Шектеулi есi дұрыстық пен мас күйiнде қылмыс жасаған адамның қылмыстық жауаптылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20

3. БӨЛІМ. АРНАЙЫ СУБЪЕКТ
3.1 Арнайы субъект ұғымы мен қызметтiк қылмыстардың субъектiлерi ... ... 24
3.2 Арнайы субъект нышандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
3.3 Әскери қызметшiлер мен арнайы субъектiсi бар қылмыстарға қатысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

тақырыбы: Қылмыс субъектiсi

Жоспар

Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1-Бөлім. Қылмыс субъектiсi
1. Қылмыс субъектiсi
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 5
2. Субъектiнiң жастық
нышандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .8

2- Бөлім. Есiнiң дұрыстығы мен дұрыс еместiгi
1. Есiнiң дұрыстығы
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..13
2. Есі дұрыстық - қылмыстық жауаптылық шарттарының бірі ретінде ... ... 17
3. Шектеулi есi дұрыстық пен мас күйiнде қылмыс жасаған адамның қылмыстық
жауаптылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..20

3- Бөлім. Арнайы субъект
1. Арнайы субъект ұғымы мен қызметтiк қылмыстардың субъектiлерi ... ... 24
2. Арнайы субъект
нышандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 26
3. Әскери қызметшiлер мен арнайы субъектiсi бар қылмыстарға
қатысу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Қолданылған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..33

Кiрiспе

Қоғамға қауiптi әрекеттердi тек қана адамдар жасайды. Әр-бiр нақты
қылмыстың өзiне тән жеке сипаттары болады, оның iшiнде осы қылмыста кiнәлi
тұлғаны сипаттайтын сипаттамалар. Кез-келген тұлға тек қана өзiне тән және
оның дербестiгiн құрайтын ерекше нышандарға ие.
Әр-бiр жеке сипаттамалар қылмыс құрамының теориялық және заңнамалық
конструкцияларында бейнеленуi мүмкiн емес. Қылмыс құқығы теориясында
қылмыскерге тән типтiк қасиеттер таңдалып, қылмыс субъектiсiнiң нышандары
ұғымдарында қамтылған.
Қылмыс субъектiсi – бұл кiнәлi адамға тән қылмыс жауаптылығына тартуға
қажеттi нышандардың минималды жиыны. Бұл нышандардың кем дегенде бiреуiнiң
жоқтығы қылмыс құрамының жоқтығын бiлдiредi.
Курстық жұмыстың өзектілігі - Қазiргi кезде қылмыс субъектiсi туралы
iлiмнiң маңызды мәселелерi ретiнде жауаптылыққа қабiлеттiлiк пен арнайы
субъект нышандарын орнату болып қалып отыр. Жауаптылыққа қабiлеттiлiктi
жоққа шығармайтын психикалық аномалиялары бар тұлғалардың жауапкершiлiгiн
бөлiп қарастыруға қажет.
Елiмiздiң қылмыстық заңнамасын талдау нәтижесiнде заңгерлер тұрақты
түрде қылмыс субъектiсiнiң нышандарын анықтайтын қылмыстық-құқықтық
нормаларға сүйенген деп аталатын болады. Сонымен қатар, қылмыс
әрекеттерiнiң тiзiмi әрдайым ауыстырылады, ал қылмыс жауаптылығымен және
қылмыс субъектiсiн жазалаумен байланысты сұрақтар, қылмыспен күрес аясында
алдына қойған мақсаттарға сай, мемлекет дамуының түрлi кезеңдерiнде
нақтыланып, бөлшектелдi.
Жаңа экономикалық қатынастардың дамуы, мемлекеттiк қызмет институтының
қалыптасуы, әскери реформа және тағы басқа бiздiң қоғамымызда болып жатқан
өзгерiстер көптеген түсiнiктердi қайта ұғынуға әкеледi. Соның iшiнде,
құрамы арнайы субъектiге бағытталған қылмыстарды жасау үшiн қылмыстық
жауапкершiлiкке тарту.
Қылмыстық құқық ғылымында қылмыстың субъектісі түсінігіне қатысты
көптеген еңбектер жазылған. Қылмыстың субъектісі нақты қылмыстық әрекеттегі
қылмыс құрамы бар немесе жоқ екендігін анықтауға өзінің үлкен әсерін
тигізеді. Кез келген адамды біз қылмыстық жауаптылыққа, жазаға тарта
алмаймыз. Жалпы түсінік бойынша жаза қылмыс жасаған адамды түзеу үшін, оның
өз әрекетінің мәнін түсіндіру үшін арналған мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы.
Осы жағдайда қылмыс жасаған адам өзіне тағайындалған жаза мәнін түсіне ала
ма деген сұрақ туады. Әрине, ол жазаның мәнін түсініп, ондай әрекетті енді
жасамау керектігін, егер жасаған болса оған нақты бір мәжбүрлеу шаралары
қолданылатынын ұғыну керек. Ал оны тек есі дұрыс және өмірлік тәжірибесі
жиналып, психикасы толық қалыптасқан белгілі бір жасқа толған адам ғана
түсіне алады. Міне, бұл қылмыстың субъектісінің белгілеріне жатады.
Арнайы әдебиеттерде қылмыс субъектiсi тақырыбы едәуiр терең талданған.
Осыған орай Михеевтiң, Первомайскидiң, есi дұрыс еместiкке арналған
монографияларын және Орымбаевтың, Устименконың, Здравомыслованың,
Куринованың арнайы субъекттi зерттеу жұмыстарын атап өту қажет.
Соңғы онжылдықта, жаңа Қылмыс Кодексiн даярлау мен қабылдаумен
байланысты шектеулi жауаптылыққа қабiлеттiлiк туралы басылымдар пайда
болды. Оның iшiнде Ивановтың, Шишкованың, Кудрявцеваның зерттеулерi.
Қымыстық құқықта қылмыстың субъектісі ұғымымен қатар "қылмыскердің
жеке тұлғасы" деген түсінік бар, яғни нақты адамға жауаптылыққа тарту, жаза
тағайындау үшін оның жеке басының әлеуметтік қасиеттерін толық зертеу
қажет.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті - қылмыстың субъектісіне жалпы
құқықтық түсінік беру, оның белгілерін анықтау және оларға заңды сипаттама
беру. Сонымен, бүгінгі күні заңгерлер арасында заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығы туралы бірнеше пікір пайда болған. Осы сұрақты шешу үшін ҚК-тің
бірнеше бабы сараланады.

1-Бөлім. Қылмыс субъектiсi
1. Қылмыс субъектiсi ұғымы

Қылмыс субъектiсi – бұл қоғамға қауiптi әрекеттi жасаған және заңға
сай ол үшiн қылмыстық жауапкершiлiкке тартыла алатын тұлға.[1]
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың субъектісі болып есі дұрыс және
қылмыс жасаған уақытта қылмыстық заңда көрсетілген жасқа толған адам
табылады. Қылмыстың субъектісі болып қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған және
заңға сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілеті бар адам
танылады.
ҚР ҚК 4,6,7-баптарының талаптарына сәйкес ҚР ҚК-нің күші Қазақстан
Республикасының аумағындағы азаматтарға, азаматтығы жоқ адамдарға, сондай-
ақ шетелдіктерге қолданылады. Бұдан туатын қорытынды, қоғамға қауіпті іс-
әрекет үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды, яғни бұл аталғандар қылмыс
субъектісі болып табылмайды. Егер адам жануарларды немесе табиғи күштерді
пайдалану арқасында қасақана немесе абайсыздықпен басқаға зиян келтірсе,
онда қылмыстық жауаптылыққа сол адамның өзі тартылады. Мысалы, қабаған итке
адамды қасақана қаптырса, онда сол адам жөнінде қасақана дене жарақатын
келтіргені үшін қылмыстық жауапкершілік мәселесі қарастырылады, ал мұндай
жағдайда ит қылмыс субъектісі емес, қылмысты жасаудың құралы болып
табылады.
Сонымен қоса заңды тұлға (мекеме, ұйым, кәсіпорын және басқа да заңды
ұйымдар) қылмыстың субъектісі болып табылмайды. қайсібір заңды тұлғада
еңбекті қорғау ережелерін кінәлі түрде бұзған лауазымды адам, егер соның
салдарынан адамдар қайғылы жағдайға ұшыраса жауаптылыққа тартылады. Егер
біз заңды тұлға қылмыс субъектісі деп айтсақ, онда біз қылмыстық құқықтың
негізгі қағидаларының бірі – жеке адамның қылмыс үшін жауаптылығы қағидасын
бұзамыз. Сондықтан бұл жағдайда заңды тұлғадағы нақты қылмыстық әрекет
жасаған лауазымды адам немесе олардың тобы қылмыстық жауаптылыққа тартуы
тиіс.
Қылмыс субъектілері белгісі ҚР ҚК 14-бабында ашылады. Ол бойынша есі
дұрыс, қылмыстық заңнамада көрсетілген жасқа толған жеке адам ғана
қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс.
Ал, ҚК 14-бабының 2-тарауында қылмыстық құқықтың ең маңызды принципі –
азаматтардың заң алдында тең принципі баяндалған, яғни қылмыс жасаған
адамдар шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысын, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, сеніміне, қоғамдық
бірлестіктерге қатыстылығына, тұрғылықты жеріне немесе өзге де кез келген
мән-жайларға қарамастан заң алдында бірдей. Бұл принцип конституциялық
принцип болып табылады, өйткені ҚР Конституциясының 14-бабында бекітілген.
ҚК 14-бабынан көретініміз қылмыс субъектілерінің келесідей заңды
белгілері болуы тиіс:
1) есі дұрыстық;
2) қылмыстық жауаптылыққа тартуды шартты болып табылатынын қылмыстық
жауаптылық жасқа толу;
3) адам тобына жатуы (жеке тұлға болуы).
Адамды қылмыстың субъектісі деп тану үшін ол осы үш белгінің
жиынтығына ие болуы тиіс, бір белгінің жоқ болуы, қылмыстың субъектісінің
жоқ екендігін көрсетеді, сәйкесінше мұнда қылмыс құрамы жоқ. Ал, қылмыстық
құқықтың пәнінен білетініміз қылмыс құрамы жоқ болуы, қылмыстың
субъектісінің жоқ болуы, қылмыстың жоқтылығының белгісі.
Кiнә принципiне сәйкес қылмыс жауаптылығына жансыз нәрселер, жануарлар
мен заңды тұлғалар тартыла алмайды. Бұл принцип жауаптылықты қылмыс жасаған
тұлғаның өз әрекеттерiне есеп бере алуымен және оларды басқара алуымен
байланыстырады, ал бұл қабiлеттiлiкке тек қана адамдар ие. Қылмыстық
жауаптылыққа заңды тұлғаларды тарту – жазалау мақсаттарына сәйкес келмейдi,
себебi қылмыстық жазалау тек қана адамдарға әсер етуге бағытталған.
Адам кiнәсi анықталған қоғамдық қауiптi әрекетi (iс-әрекет немесе
әрекетсiздiгi) және пайда болған қоғамдық қауiптi зардаптар үшiн ғана
қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс. Объективтi айыптауға, яғни кiнәсiз зиян
келтiргенi үшiн қылмыстық жауаптылыққа жол берiлмейдi. Қасақана немесе
абайсызда әрекет жасаған адам ғана қылмысқа кiнңәi деп танылады. Абайсызда
жасалған әрекет Қазақстан Республикасының қылмыс кодексiнiң ерекше
бөлiмiнiң баптарымен көзделген жағдайларда ғана қылмыс деп танылады.
Өзiнiң әрекеттерiнiң (әрекетсiздiгiнiң) нақты сипатын сезiне алатын
және оларды басқаруға қабiлеттi адамдар ғана қылмыс субъектiсi ретiнде
таныла алады. Психикалық күйiне байланысты өзiнiң әрекеттерiн
(әрекетсiздiгiн) басқара алмаған және олардың нақты сипатын сезiнбеген
адамдарға қатысты қасақана мен абайсыздық нысанындағы кiнә жоққа
шығарылады. [2]
Психикасы сау адамдарда өзiнiң әрекетерiне жауап бере алушылық белгiлi-
бiр жасқа жеткенде пайда болады, әдетте оның шамасы 16 жасқа теңестiрiледi.
Бұл жасқа жеткен адамда белгiлi-бiр өмiрлiк тәжiрибе жинақталып,
айналадағыларға пайдалылық көзқарасынан өзiнiң қылықтарының сипатын сезiне
ала алу қабiлеттiлiгi пайда болады. [3]
Қазақтан Республикасының Қылмыс Кодексiнiң 1997 жылғы 16 шiлде N 167,
6 бабынының 1 пунктiне сай Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс
жасаған адам жауапқа тартылуға тиiс. Шет мемлекеттердiң дипломатиялық
өкiлдерiнiң және иммунитеттi пайдаланатын өзге де азаматтардың қылмыстық
жауаптылығы туралы мәселе осы адамдар Қазақстан Республикасының аумағында
қылмыс жасаған жағдайда халықаралық құқық нормаларына сәйкес шешiледi (ҚК
4п.6б.). Бiрақ аталған тұлғалардың қылмыстық қуалау иммунитетi олардың
қылмыстық-құқықтық нормаларды бұзған жағдайда қылмыс субъектiсi ретiнде
танылмауын бiлдiрмейдi. Бұл жайда қылмыстық жауаптылықтан босату ақталмау
негiздерiне сүйене отырып жүзеге асырылады. [4]
Сөйтiп, қылмыс субъектiсiнiң негiзгi нышандарына: белгiлi бiр жасқа
толған есi дұрыс жеке тұлға (ҚК 14б.). Бұл барлық қылмыстардың ең елеулi
нышандары жалпы қылмыс субъектiсi туралы ғылыми түсiнiктi құрайды. Қылмыс
субъектiсiнiң факультативтi нышандарына арнайы субъектiнiң нышандары
жатқызылады. [5]

2. Субъектiнiң жастық нышандары

Белгiлi-бiр жасқа толу – қылмыстық жауаптылыққа тартудың қажеттi
шарттарының бiрi.
Қылмыстық жауаптылыққа тартыла алатын жасты анықтау негiзiнде
кәмелетке толмағанның саналы түрде сезiну деңгейi, болып жатқанды қабылдай
алу қабiлеттiлiгi мен осыған сай осмысленно әрекет ету қарастырылады. Жас
балалар, қылмыс субъектiсi бола алмайды, себебi өзiнiң жасына орай
жеткiлiктi деңгейде жасаған әрекеттерге есеп берiп, оларды басқара алмайды.
[6]
Өзiнiң қылықтарының қауiптiлiгiн мойындай алу қабiлеттiлiгi өмiрлiк
бақылаулар мен тәрбиелену нәтижесiнде бiрте-бiрте қалыптасады. Белгiлi-бiр
жаста боз балада өмiрлiк тәжiрибе жинақталып, өзiнiң қылықтарын саналы
түрде меңгере алу мен өзiнiң қылықтарын жете түсiне алу мүмкiндiгi пайда
болады.
Тұлғаның қылмыстық жауаптылыққа тартыла алатын минималды жасы бұрыннан
берi мемлекеттiң қылмыстық саясатының құралы ретiнде қызмет еткен. Сөйтiп,
алғаш Ресейде Петр I Әскери артикулаларымен (1715 ж.) бұл жас 7 жасқа
теңестiрiлген, және бұл жас кейiн өзгерiстерге ұшырап жатты. Сөйтiп,
коммунизм дәуiрiнде ол 17 жасқа теңестiрiлген, ал алған Кеңес қылмыстық
кодексте (1922 ж.)– 14 жасқа. Дегенмен, 1935 жылы қабылданған Кәмелетке
толмағандар арасындағы қылмыспен күресу шаралары туралы қаулы бiрқатар
ауыр қасақана қылмыстар үшiн қылмыстық жауаптылықты 12 жастан бекiттi.[7]
Демек, медицинамен орнатылған кәмелекетке толмағанның психикалық даму
деңгейiнiң әлеуметтiк ортасына (ең алдымен тамақтануы, күнделiктi шарттары,
бiлiмi) сәйкестiгi есепке әрдайым алынып қойған емес.
Қазақстан Республикасының қылмыс кодексi жас шамасын дифференцирленген
түрде қарастырады, осыған орай, кодексте субъектiнiң екi түрлi жастық
нышнына сiлтеме берiлген: 15-бапқа сәйкес, қылмыс жасаған кезде он алты
жасқа толған адам қылмыстық жауапқа тартылады. Ал қылмыс жасаған кезде он
төрт жасқа толған адамдар кiсi өлтiргенi, денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтiргенi, ауырлататын мән-жайлар кезiнде денсаулыққа қасақана орташа
ауырлықтағы зардап келтiргенi, зорлағаны, жыныстық сипаттағы күштеу
әрекеттерi, адамды ұрлағаны, ұрлық жасағаны, кiсi тонағаны, ұрып-соққаны,
қорқытып алғаны, ауырлататын мән-жайлар кезiнде автомобильдi немесе өзге де
көлiк құралдарын ұрлау мақсатын көздемей заңсыз иеленгенi, ауырлататын мән-
жайлар кезiнде мүлiктi қасақана жойғаны немесе бүлдiргенi, терроризм,
адамды кепiлге алуы, террористік актi туралы бiле тұра көрiнеу өтiрiк
хабарлағаны, қару-жарақты, оқ-дәрiнi, жарылғыш заттар мен жарылғыш
құрылғыларды ұрлағаны не қорқытып алғаны, ауырлататын мән-жайлардағы
бұзақылығы, тағылық, есiрткi заттарды немесе жүйкеге әсер ететiн заттарды
ұрлағаны не қорқытып алғаны, ауырлататын мән-жайлар кезiнде қайтыс болған
адамдардың мүрдесiн және олардың жерленген жерлерiн қорлағаны, көлiк
құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз еткенi үшiн қылмыстық
жауапқа тартылуға тиiс. Барлық аталған қылмыстар қасақана қылмыстар болып
табылады. Қылмыстық жауаптылыққа тарту үшiн азайтылған жасты орнату, жас
өспiрiм осы қылмыстардың қауiптiлiгiн саналы түрде ұғына алатындығымен
байланысты. [8]
Көзделген жасқа жеткен кәмелетке толмаған адам, бiрақ психикасының
бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан
кiшiгiрiм немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезiндегi өзiнiң iс-
әрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi сипаты мен қоғамдық қауiптiлiгiн
толық көлемiнде түсiне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа
тартылуға тиiс еместiгiн реттейтiн норманың (ҚК 15б.) қызмет етуi гуманизм
мен әдiлеттiлiк принциптерiнiң жүзеге асырылуына дәлел.
Суъектiнiң үшiншi жастық нышаны – 18 жас[9] ретiнде танылған, себебi
бiрқатар қылмыстар субъектiлерi, жасалатын әрекеттердiң ерекше сипатына
байланысты, тек қана кәмелетке толған азаматтар болуы мүмкiн. Мысалы,
қылмыстық немесе басқа қоғам қызметiне қарсы топқа кәмелетке толмағандарды
тарту, әскери немесе альтернативтi азаматтық қызметтi өтуден қашу т.б.
Кейбiр жеке қылмыс құрамдарына жауапқа тартудың нақты, кәмелет жасынан
жоғары жас орнатылған. Олардың бәрi арнайы субъектiсi бар құрамдар. Мысалы,
әдiлетсiз сот үкiмiн, актiсiн немесе шешiм қабылдау субъектiсi тек қана
судья бола алады, демек тұлғаның, басқа шарттардан басқа, кем дегенде 25
жасқа толуы талап. Сол сияқты, дәрiгердiң, кеме капитанының мәртебесiне ие
болу үшiн, кәмелеттен жоғары жаста болуы сөзсiз.
Кәмелетке толмағанның жасын анықтағанда, сот туған күнiң, айын нақты
түрде орнатуы керек. Қажет жағдайларда нақты туған күндi анықтау үшiн сот-
медициналық сарап қызметтерiн тұтынуы мүмкiн. Сондай-ақ, жас өспiрiмнiң
нақты туған күнi анық жағдайда толық жасы туған күннен келесi күннен бастап
толық деп есептеледi, ал туған күнi анықталмаған жағдайда сараппен
болжанған минималды жасқа жеткен деп саналады. Егер сарапшылармен тек қана
туған жылы ғана орнатылған болса, онда туған күнi ретiнде аталған жылдың
соңғы күнi саналады.
Қылмыс кодексi жауапқа тартудың жасына сiлтеме жасай отырып, кәмелетке
толмағанның, кей жағдайларда 20-ға жетпеген тұлғалар үшiн, жауапкершiлiктiң
және жазаның арнайы ережелерiн орнатады.

Қылмыс субъектісінің жасқа толу белгісі

Қылмыстың субъектісі болып кез келген есі дұрыс жеке адам болмайды, ол
қылмыстық заңмен белгіленген жасқа толуы керек. Адамды қылмыстық
жауапкершілікке тартудың ең негізгі шарттарының бірі оның белгілі бір жасқа
толуы. Өте жас балалар қылмыс субъектісі бола алмайды, өйткені олар
өздерінің тым жастығына сәйкес жеткілікті жағдайда өздерінің қоғамға
қауіпті іс-әрекеттеріне жауап бере алмайды, сондықтан заң өзі арнайы
көрсеткен жасқа толмаған жасөспірімді қылмыстық жауапқа және басқа да
жазаға тартуға тыйым салады.[10]
Кәмелетке толмағандардың жас мөлшері және оларды қылмыс субъектісі деп
тану мәселесі ҚК 15-бабында арнайы қарастырылған. Ол бойынша қылмыс жасаған
кезде он алты жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жуаптылыққа тартылуы
мүмкін.
Тек қылмыстық заңда белгіленген жағдайларда ғана адам 14 жастан
қылмыстық жауапкершілікке тартылады. ҚК 15-бабында 2 тармағы бойынша қылмыс
жасаған кезде он төрт жасқа толған адамдар кісі өлтіргені (96-бап),
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіргені (103-бап), ауырлататын мән-жайлар
кезінде денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зардап келтіргені (104-бап,
2б.), зорлағаны (120-бап), жыныстық сипаттағы күштеу әрекеттері (121-бап),
адамды ұрлағаны (125-бап), ұрлық жасағаны (175-бап), кісі тонағаны (178-
бап), ұрып-соққаны (179-бап), қорқытып алғаны (181-бап), ауырлататын мән-
жайлар кезінде автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатын
көздемей заңсыз иеленгені (185-баптың 2-4б.), ауырлататын мән-жайлар
кезінде мүлікті қасақана жойғаны немесе бүлдіргені (187-баптың 2,3б.),
адамды кепілге алуы (234-бап), террористік акті туралы біле тұра көрінеу
өтірік хабарлағаны (242-бап), қару-жарақ, оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен
жарылғыш құрылғыларды ұрлағандығы немесе қорқытып алғандығы (255-бап),
ауырлататын мән-жайлардағы бұзақылығы (257-баптың2,3б.), тағылық (258-бап),
есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды ұрлағаны не қорқытып
алғандығы (260-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде қайтыс болған
адамдардың мүрдесін және олардың жерленген жерлерін қорлағаны (275-бап 2б.)
көлік қөұралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз еткені (299-
бап) үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиіс.
15-баптың 2-бөлігінде көрсетілген тек қана қасақана қылмыс үшін
жауаптылық көрсетілген.
Егер 14-тен 16 жасқа дейінгі кәмелетке толмаған адам 16-жастан бастап
қылмыстық жауаптылық туындайтын қылмысқа қатысып және онда 14 жастан бастап
қылмыстық жауаптылық туындайтын қылмыс жасаса, онда ол он төрт жастан
бастап қылмыстық жауаптылық туындайтын қылмыс бойынша қылмыстық
жауаптылыққа тартылады. Мысалы, 14 тен он алты жасқа дейінгі кәмелетке
толмаған адам бандитизмге (237-бап) қатысса (ол құрам ҚК 15б. 2-тармағында
көрсетілмеген), онда ол ұрлық, тонау, зорлау, адам өлтіргені үшін жауапта
болады, егер ол шабуыл жасауға қатысса, бірақ бандитизм үшін жауапқа
тартылмайды.
Қылмыстық заң жауапқа 16 жастан, ал кейбір арнаулы заңдарда
көрсетілген қылмыстың түрі үшін 14 жастан тартылатынын белгілегенімен,
кейбір әрекеттердің мәнінің ерекшелігіне және субъектілердің ерекше
белгілеріне қарай, қайсыбір қылмыстың субъектісі болып жасы кәмелетке
толмаған адамды қылмысқа тарту - 131-бап, әскери қылмыстарда (16-тарау)
қылмыс субъектісі болып тек жасы 18-ге толған адамдар ғана табылады. Қылмыс
істеген кәмелетке толмағандардың жасы, туған жылы, айы-күні дәлме-дәл
анықталуы қажет. Адамның белгілі бір жасқа толуы туған күнімен емес, одан
кейінгі тәулікпен есептеледі. Кәмелетке толмағандардың жасы сарапшының
қорытындысы бойынша анықталғандай, оның туған күні болып сол аталған жылдың
соңғы айының соңғы күні (31-желтоқсан) танылады.
14 жасқа толмаған адам қылмысы үшін, қылмыс белгілері болса да
қылмыстық жауаптылық болмайды. Оларға ішкі істер органдары ұсынуымен,
кәмелетке толмағандар жөніндегі комиссия қорытынды болғанда мәжбүрлі
түрдегі тәрбиешілік шаралары тағайындалады. Олар арнайы оқу-тәрбиелеу
мекемелеріне орналастырылады.
Егер сот кәмелетке толмаған адамды оқу-тәрбиелеу мекемесіне
орналастыруды жөн деп таппаса, ол ұсынысты қанағаттандырмайды, іс
материалдарын кәмелтке толмағандар жөніндегі комиссияға жібереді. Комиссия
құқық бұзушыға кәмелетке толмағандар жөніндегі комиссия туралы Ереженің 30-
бабындағы көрсетілген өзге де тәрбиелеу шараларын қолданады.
Заң шығарушы жауаптылықтың жалпы жасы 16 жас деп белгілегенімен,
субъектілердің ерекше белгілері бойынша кейбір қылмыстар үшін қылмыстық
жауаптылық тек 18 жастан пайда болады. Мысалы, кәмелетке толмаған адамды
қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту.
ҚР ҚК 18-бабында мас күйінде қылмыс жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық
қарастырылады, яғни алкогольді ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқа да
есеңгірететін заттарды пайдалану салдарынан мас күйінде қылмыс жасаған адам
қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды. Мас күй деген біз оған нашақорлық
және уытқұмарлық мастық күйін де қосамыз. Бұл жағдайларда адам мастықтың
физиологиялық жағдайында болады. Физиололгиялық мастық түрінде адамның
жүйкелік қызметінің тежегіш процестері әлсірейді және өзін-өзі басқару
қабілетін белгілі бір дәрежеде жоғалтады. Бір мас күйде болған адам
шындықпен байланыста болады және оның әрекеттері ниеттелген сипатта
болады.[11]

2-бөлім. Есiнiң дұрыстығы мен дұрыс еместiгi
1. Есiнiң дұрыстығы ұғымы

Қоғамға қауiптi әрекеттердi жасағаны үшiн қылмыстық жауаптылықты тек
есi дұрыс тұлғалар ғана сазайынға тартыла алады.
Есi дұрыс емес күйiнде қоғамға қауiптi әрекеттi жасаған тұлға
қылмыстық жауаптылыққа тартыла алмайды. Мұндай тұлғаларға, жаза болып
табылмайтын, медициналық сипаттағы мәжбүрлi шаралар тағайындалуы мүмкiн.
Есі дұрыстық- адамның қылмыстық заңмен белгілеп қоғамға қауіпті әрекет
жасау кезеңіндегі өз әрекеті (әрекетсіздігі) сипатын және оның қоғамға
қауіптілігін түсінуі және оған басшылық ету қабілеті.[12]
Есiнiң дұрыстығы – бұл қоғамға қауiптi әрекеттi жасау кезiнде өзiнiң
құлықтарының сипатын сапалы түрде меңгере алып, оларды басқара алатындай
күйдегi адам психикасының жайы. Басқаша айтқанда, мұнда өз қылықтарын нақты
түсiнiп қана қоймай, сонымен қатар олардың әлеуметтiк мәндiлiгiн меңгерiп,
оларды сапалы түрде басқара алатындай дәрежеде болуы көзделедi. Ал бұл тек
психикасы сау және ақыл қабiлеттiгi толық адамдарға ғана тән.
Адам қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған кезде өзінің іс-әрекетіне жауап
бере алмаса, яғни қылмысты есі дұрыс емес күйінде жасаса, онда ол адамның
іс-әрекетінде кінәнің екі нысаны: қасақаналық пен абайсыздық жоқ деп
есептеледі. Қоғамға қауіпті іс-әрекетін ұғынып, оның мағынасына жетіп,
ақылы мен естілікпен істеген есі дұрыс адам ғана қылмыс үшін кінәлі деп
танылады. Керісінше, қоғамға қауіпті іс-әрекет істеген кезде есі дұрыс емес
күйде, өзінің іс-әрекеті жөнінде өзіне есеп бере алмайтын, өз әрекетін
басқара алмайтын, қылмыс субъектісі бола алмайды.
Қылмыстық заңның нормалары әрқашан дұрыс психикалық қабілетке ие,
қоршаған ортада жүріп-тұру ережелеріне қалыптасқан, өз әрекеттерінің мәнін
түсіне алатын және оған өз әрекеттерімен басшылық жасай алатын адамдарға
бағытталады.
Мұндай қабілетке ие бола алмайтын, өз әрекеттерінің нақтылық сипаты
мен қоғамға қауіптілігін түсіне алмайтын және психикалық ауру нәтижесінде
өз әрекеттеріне басшылық жасау қабілеті жоқ адамдар есі дұрыс еместер деп
танылып қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды. Ол туралы ҚР ҚК 16-бабында
баяндалады. Оған сәйкес, ҚК көзделген қоғамдық қауіпті әрекетті жасаған
кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы,
психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы немесе психикасының өзге де
дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс-
жүзінде сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола
алмаған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс емес.

Есі дұрыс емес деп танылған адамға сот қылмыстық заңда көзделген
медициналық сипаттаға мәжбүрлеу шараларын қолдануы мүмкін.
Өз әрекетін сезіну, оны басқара алу дені сау адамға туған кезден
қалыптасды, пайда болады. Адам белгілі бір жасқа толғанда қалыптасқан
өмірлік тәжірибесі арқылы өзін қоршаған орадағы құбылысқа дұрыс баға беру,
сол ортаға өзінің әрекетінің пайда немесе зиян келтіргенін ұғыну, нақты
жағдайларға байланысты іс-қимыл жасап құқық, мораль нормалары арқылы тыйым
салынғандарды істеу-істемеу немесе ондай қимылдан бас тарту мәселелерін
шешуге толық қабілетті болады. Психологтардың тұжырымдамасы бойынша, мұндай
жас мөлшері 16 жасқа толған уақыт деп белгілеген. Бұл жасқа толған
жасөспірімдер өздерінің қылмыстық заңға қайшы кез келген әрекеті үшін
жауаптылықта болады.
Қылмыс кодексi бойынша есi дұрыс еместiк – бұл созылмалы психикалық
ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдығы немесе психикасының өзгеде
дертке ұшырауы салдарынан өзiнiң iс-әрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс
жүзiндегi сипаты мен қоғамдық қауiптiлiгiн ұғына алмаған немесе оған ие
бола алмаған адамның күйi.
Есi дұрыс еместiгiнiң ұғымын аша отырып, қылмыс құқығы ғылымы екi
критерийдi пайдаланады: медициналық (биологиялық) пен заңды
(психологиялық).
Қоғамға қауiптi әрекеттi жасаған тұлғаға өзiнiң қылықтарының сипатын
сапалы түрде меңгере алмаған және оларды басқармаған ретiнде тұлғаға баға
беру кезiнде сот заңды критерийдi анықтайды.
Медициналық критерий бұл қабiлетсiздiктiң себебiн ашады: қоғамға
қауiптi әрекеттi жасаған тұлғаның психикасының дамуының артта қалушылығы
немесе аурулы күйде болуы. Дегенмен, психикасының аурулы күйi оны есi дұрыс
емес деп тануға жол бермейдi. Есi дұрыс емес қатарына жатқызу үшiн
психикасының аурулы күйi қылықтарын дұрыс бағалауға бөгет етуi шарт. Заңда
аталмыш кез-келген психикалық ауытқулардың болуы тұлғаны есi дұрыс деп
есептеуге мүмкiн.
Есi дұрыс еместiктiң қазiргi формуласы есi дұрыс еместiк мәселесiн
шешу барысында заңды мен медициналық критерийлердi үйлестiре отырып
пайдалануды көздейдi.
Есi дұрыс еместiк өткендi шолуды ескере отырып бекiтiледi және қоғамға
қауiптi әрекеттi жасау уақытымен салыстырады. Тұлғаның кейiн жазылуы, оны
қылмыстық жауаптылыққа тарту үшiн негiз болып табылмайды.
Есi дұрыс еместiктiң медициналық критерийiн психиатрия ғылымымен
орнатылған әдiстер мен тәсiлдер көмегiмен эксперт орнатады.
Заңгермен жалпы психикалық ауытқуға байланысты, тұлғаның өз
әрекеттерiне есеп бере алмайтындығына немесе оларды басқара алмауға
әкелетiн аурулардың бiрталай тiзiмi бекiтiлген: хроникалық психикалық
ауытқулар, уақытша психикалық ауытқулар, кемақылдылық, және т.б.
Хроникалық психикалық ауытқуларға ұзақ уақытқа созылатын және ауруның
асқындауына әкелетiн қиын емделетiн немесе емделуге жатқызылмайтын жан
аурулар жатады. Оларға: шизофрения, маниакалды-депрессиялық психоз,
паранойа, ми сифилисiнiң салдары ретiнде прогрессиялық паралич пен т.б.
Уақытша психикалық ауытқу – бұл қысқа уақыт аралығанда болатын және
әдетте, жазылумен бiтетiн адам психикасының ауытқуы. Мұндай ауытқуларға,
басқаша айтқанда ерекше жағдайлар жатқызылады: маскүнемдiк психоз, елестi
ауру, паталогиялық маскүнемдiк, реактивтi симптоматикалық күй, яғни ауыр
жан күйзелiсi нәтижесiндегi психиканың ауытқуы.
Кемақылдылық тұрақты негiзде ойлау қабiлетiнiң едәуiр төмендеуiмен
сипатталады. Ол бiте туғанынан бастап немесе адам өмiрiнң алғашқы үш жылда
ауыр неврологиялық ауруларымен ауыру нәтижесiнде (мысалы, менингит) пайда
болады. Кемақылдылық кезiндi адам психикасының зақымдануының үш деңгейiн
ажыратады: дебильдiлiк (жеңiл деңгейi), имцедильдiлiк (орташа деңгейi),
идиотия (ми қызметiнiң зақымдауының ең қиын деңгейi).
Психикалық ауытқудың заңы елеулi қасиеттердi бейнелей отырып, заңдық
нышан мазмұны бойынша клиникалық заңды мәселелердi шешуге жарамды құқықтық
ұғымдармен салыстырылатын күйге әкеледi. Заңдық нышанның көмегiмен соттық-
психиатриялық терминдердi сот органдарына түсiнiктi құқық тiлiне
"аударылады".
Есi дұрыс еместiктiң заңдық нышаны шартты түрде екi кезге жiктеледi:
1. интеллектуалды кез – бұл тұлғаның өзiнiң iс-әрекеттерiнiң
(әрекетсiздiгiнiң) қоғамдық қауiптiлiгiн және нақты сипатын
түсiне алмау қабiлетi;
2. жiгерлi кез – тұлғаның өзi әрекеттерiн басқара алмау қабiлетi.
Интеллектiң ауытқуы, әдетте, жiгердiң ауытқуын тудырады – тұлға өзiнiң
әрекеттерiн басқара алмайды. Бiрақ кейде тұлға өз әрекеттерiнiң мазмұның
сезiнгенмен де, аурулы күйде болғандықтан, өз әрекеттерiн басқара алмайды.
Мысалы, мұндай күйде нашақорлықтан азап шегетiн адамдарда, нащақорлықтан
ашыққан кезде болады. Тұлға ұрлау немесе нашақорлық құралдарды күштеп алу
кезiнде өз әрекеттерiнiң қылмыстылығын сезiнгенмен де, нашақорлыққа деген
тәуелдiлiкпен туындалған жiгер аясының терең бұзылу салдарынан өзiн-өзi
ұстай алуға қабiлетсiз болады.
Қылмыс құқығының теориясында мнестикалық нышанның енгiзiлуi кең өрiс
ала қойған жоқ. Бұл нышанның жоқтығы тұлғаны қылмыс субъектiсi ретiнде
тануға мүмкiн емес екендiгiн бiлдiрмейдi. Бiрақ аталған нышан қылмыс
үрдiсiнде айыпкердiң елеулi сипаты болады.
Тұлғаны есi дұрыс емес деп тану үшiн заңдық нышанның медициналық
критерийдi кез-келген бiр нышанымен үйлесуi талап етiледi.
Қазақстан Республткасының қылмыс кодексiнде көзделген қоғамдық қауiптi
әрекеттi жасаған кезде есi дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы
психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдығы немесе
психикасының өзгеде дертке ұшырауы салдарынан өзiнiң iс-әрекетiнiң
(әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi сипаты мен қоғамдық қауiптiлiгiн ұғына
алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс
емес. Есi дұрыс емес деп танылған адамға сот кодексте көзделген медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануы мүмкiн.

2. Есі дұрыстық - қылмыстық жауаптылық шарттарының бірі ретінде

Қылмыстық жауапкершілік мен қылмыстық жазаға тартылу үшін жеке
адамдарға, қоғамға, мемлекетке қарсы қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекет
жасап зиян келтіргені не зиян келтіруге қауіп төндірген адамның есі дұрыс
болуы керек. Жоғарыда айтылғандай, есі дұрыстылық - адамның қылмыстық
заңмен белгілеп қоғамға қауіпті әрекет жасау кезеңіндегі өз әрекеті
(әрекетсіздігі) сипатын және оның қоғамға қауіптілігін түсінуі және оған
басшылық жасау қабілеті. Есі дұрыстық ұғымы субъектісін қылмыстық
жауаптылыққа тартуға негіз болып табыалатын кінә ұғымымен тығыз
байланысты. Кінәлі деп тек қана есі дұрыс адам ғана танылады. Сондықтан есі
дұрыстық кінә мен жауаптылықтың негізі болып табылады.
Адамның мінез-құлқы таным мен ерік арқылы белгіленіп, сонымен
басқарылады. Таным мен ерік – адамның негізгі психикалық функциясы, ол
объективтік шындықпен негізделген, яғни адам өмір сүретін қоғамның
ерекшеліктеріне сәйкес қалыптасады.
Адамның таным ойы мен еркінің белсенді жұмысы, ойланып әрекет етуі, ол
жасаған әрекеттерге жауап беруге негіз болады, сонымен қоса қылмыстық
заңмен тыйым салынған әректтерге жауап беруге алғышарт ретінде болады.
Қылмыс жасау кезінде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық
ауруы, психикасының уақытша бұзылуы салдарынан әрекеттің мәнін түсіне
алмайтын және оны басқара алмайтын адам қылмыстық құқық субъектісі бола
алмайды, оларды есі дұрыс еместер, яғни олардың әрекетінде қылмыстық
жауаптылықтың алғышарты – кінә жоқ. Мұндай адамдардың істеген іс-әрекеттері
үшін қылмыстық жаза болып табылмайтын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шаралары қолданылуы мүмкін (ҚК 89-90 б.б). Адам қоғамға қауіпті әрекетті
жасағаны үшін уақытында өзінің мінез-құлқының қоғамға қауіптілігін сезетін,
ұғынатын және өзі істеген әрекетін басқара алатын болса, ол есі дұрыс адам
деп саналады. Бұл есі дұрыстықтың бірінші белгісі, ал екінші белгісіне
адамның қоғамға қауіпті әрекетін жасаған кезде оның әрекетінің мәнін сезіп,
ұғынуы және оны басқаруға қабілетінің болуы қылмыстық құқықтағы кінә туралы
түсінікпен тығыз байланысты.
Есі дұрыс еместіктің түсінігі және белгілері ҚК 16-бабында
көрсетіледі. Ол баптың бірінші бөлігінде былай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.