«Өлі жандар» туындысының аударма нұсқалары

Жоспар

Мазмұны
Кіріспе

Гогольдің қанжардай өткір, алтындай асыл сөзін жеткізе білу керек ... .8
І Н.В.Гоголь және қазақ әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
І.1 Н.В.Гоголь шығармалырының қазақ тіліне аударылу тарихы ... ... ..13
І.2 Әдеби көркем аударманың ерекшелігі және әдіс.тәсілдері ... ... ... ...18

ІІ «Өлі жандар» туындысының аударма нұсқалары ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ.1 «Өлі жандар» туындысындағы образдар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ...26
ІІ.2 Романның құрылымдық жүйесі және аудармасы ... ... ... ... ... ... ... ..38
ІІ.3 Кеіпкерлер есімдерінің аударылу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:

Реферат

Жұмыстың тақырыбы: Н.В.Гогольдің Өлі жандар туындысының аударма
нұсқасы
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 51 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 30
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Н.В.Гогольдің шығармалырының қазақ
тіліне аударылу тәсілдері мен Өлі жандар туындысының аударма нұсқаларын
салыстыра отырып талдау және ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың мазмұны: Жұмысымыздың негізгі бөлімі екі тараудан тұрады.
Оның алғашқы тарауында Н.В.Гогольдің қазақ әдебиетіндегі аударматану
ғылымына әсері мен ықпалы. және оның шығармаларының қазақ тіліне аударылу
тарихы мен сол аудараманың ерекшеліктері мен әдіс-тәсілдеріне тоқталып,
екінші тарауында Н.В.Гогольдің Өлі жандар туындысының аударма нұсқаларын
салыстыра саралап, өзіндік нұсқаларды да ұсына отырып, шығармадағы
кейіпкерлер есімдерінің аударылуы жайлы сөз етілген. Қорытындыда жалпы
жұмыс барысы жүйеленіп нақтыланады.
Жұмыста қолданылған дерек көздері: ғылыми еңбектер, аударма сөздіктер,
микрофильмдер және баспасөз метариалдар.
Мазмұны
Кіріспе
Гогольдің қанжардай өткір, алтындай асыл сөзін жеткізе білу
керек ... .8
І Н.В.Гоголь және қазақ
әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
І.1 Н.В.Гоголь шығармалырының қазақ тіліне аударылу тарихы ... ... ..13
І.2 Әдеби көркем аударманың ерекшелігі және әдіс-
тәсілдері ... ... ... ...18
ІІ Өлі жандар туындысының аударма
нұсқалары ... ... ... ... ... ... .. ... ..22
ІІ.1 Өлі жандар туындысындағы образдар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ..26
ІІ.2 Романның құрылымдық жүйесі және
аудармасы ... ... ... ... ... ... .. ... 38
ІІ.3 Кеіпкерлер есімдерінің аударылу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ...48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Зерттеуге өзек болған қазақ әдебиетіндегі Н. В.
Гоголь шығыармаларының аудармаларында әлі де көп зерттеуді қажет
ететін,басы ашылмай келе жатқан мәселелер баршылық. Жазушы еңбектері
түгелдей ана тілімізге тәржімаланғанымен,арасында аударма теориясының
негізіне сай келмейтін кемшіліктер мен түсінбеушіліктер бар. Осыларды
негізге ала отырып,жазушының Өлі жандар туындысының екі мезгілде
аударылған осы шығармасының аударылу нұсқасымен салыстырылып саралануы және
романның құрылымдық жүйесінің екі тілдегі мазмұн ерекшелігін қарастыру
жұмыстың өзектілігін аша түседі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Н. В. Гоголь шығармашылығы қазақ
халық әдебиетіне ықпалы мен қазақ әдебиетіне әсері көп тиді. Гогольдің
шығармаларының қазақ тіліне аударылуы яғни,оның аудармаларының тарихи өсіп-
өрбу жолдары осы ықпал мен әсерден туған. Осылай ,бір елдің әдебиеті екінші
елге әсер етеді де,ой-өрісі кеңіп,өмір тану жолы тар шеңберден шығып,үлгі-
өнеге алу арқылы есейіп,ер жете береді. Аударма әдебиеті төл әдебиетпен
жедел өседі. Төл әдебиет аударманы кемелдендіреді. Еліміздегі аударма
жұмысының қарқынды дамуының арқасында көркем аудармадағы Гоголь сынды
жазушының аудармаларының тарихы мен аударма ерекшеліктерін және де әдіс-
тәсілдерін зерттеп көрсету. Аударманың ерекшекліктеріне көңіл бөле
отырып,Н. В. Гогольдің Өлі жандартуындысының екі жылдардағы аударма
нұсқасымен салыстыру арқылы,романның құрылымдық жүйесін,образдар жүйесінің
яғни,кейіпкерлер есімдерінің аударылу ерекшелігіне көңіл бөлу. Сондай-ақ
аударма нұсқаларын салыстыра отырып талдау.
Жұмыстың әдістемелік негізі. Көркем аудармадағы Н. В. Гогольдің Өлі
жандартуындысының аударма нұсқаларын зерттей отырып салыстырмалы
әдіс,сызба әдіс,талдау әдістері негізінде жұмыстың барысы айқыдалады.
Гогольдің қанжардай өткір, алтындай асыл сөзін жеткізе білу керек
Қазіргі кезде қарым-қатынасқа деген ұмтылыстың дамуы,елдер мен
халықтар арасындағы экономикалық саяси,мәдени байланыстардың ауқымының
кеңеюі тек қана аударма ісінің ілгерілеуі мен білікті мамандарды ғана қажет
етіп қоймай,сонымен қатар тәржіма қызметінің көптеген мәселелерін күн
тәртібіне қойып отыр. Аударма деген сөздің ауқымы кең. Бір тілден екінші
тілге өлең,көркем проза,ғылыми және ғылыми көпшілікке арналған әр түрлі
еңбектер, дипломатиялық іс-қағаздары,саяси қайраткерлердің мақалалары мен
шешендердің сөздері тағы басқа сол сияқты толып жатқан дүниелер аударылуы
мүмкін. Тәуелсіз Қазақстаның әлемдік деңгейде нығаюы ақпарат алмасуға,
тілдік,мәдени ауыс-түйісті арттыруға да тәуелді. Осы орайда,заман талап
етіп отырған тәржіма ісінің көкейкесті мәселелерін арнайы зерттеп оқытудың
және де талқылаудың маңызы зор. Осының барлығы да аудармашыға қойылатын
талапты аударма теоретигі А. В. Феодоровтың айтуынша екі түрде
көруімізге болады.
1 Аударманың мақсаты-түп нұсқа мәтінін тіл білмейтіндерге таныстыру.
2 Ал аудару дегеніміз-өзге тілдің құралдарымен баяндалған мәтінді
екінші тілдің,құралдарымен толық,дәл жеткізу деген сөз. 1.15
Аударма осы заманның өз мұқтаждығына сай туған өнер. Оның мәселелерін
қарастыру деген сөз-дүние жүзі халықтарының ынтымақ, бірлігінің жаршысы
болу деген сөз. Өйткені,халықтардың өзара қарым-қатынасының күшеюі,бір-
брімен жақындасуы заманымыздың жарқын белгілерінің бірі саналмақ. Дархан
мәдениетіміздің бір ұшы аудармаға ойысып жатады. Мәдени өміріміздің қандай
бірсаласын алсаңыз да,аударма араласпаған түрін табу қиын.
Біздер бүгінгі таңда қай тілдің,қай халықтың болмасын көптің рухани
жөн дүниесімен байытар қазынасын біз ұлы орыс тілі арқылы,біз ғылым
сапасында да,көркем әдебиет сапасында да әлемнің төрт бұрышында болып
отырған оқиғалардан оймен де,көкірек көзбен де көңілге түйетін дәрежедеміз.
Аударма,сонымен бірге туған әдебиетіміздің эстетикалық мүмкіндіктерінің
молаюына,әдеби тіліміздің байи түсуне айрықша әсер етеді. Переводы
необходимыи для образования нашего еще не установившегося языка,только
посредством их можно организовать из него такой орган,на коем можно будеть
разыгрывать все неисчислимые и разнообразные варианты человеческой мысли,-
дейді В. Г. Белинский. 2.130 Көптеген тіл білімпаздарының,әдебиетші
ғұламалардың зерттеулеріне қарағанда, Белинскийдің осы пікірді айтқан
уақытынан бері орыс тілі ең бай тілдердің бірі екенін аңғарамыз.
Аударма тарихына үңіліп қарасақ,ел мен елдің халық пен халықтың өзара
ұғынып,жақындасуы ертеден-ақ пайда болғанын білеміз. Оған дәлел-әр жұрттың
өмірінде жылдар бойы жалғасып келе жатқан аударма өнерінің үлгілері.
Әсіресе ,аударманың басқа үлгілерінен гөрі көркем туындылары бір халықтан
екінші халыққа,бір тілден екінші тілге жедел жетіп отырған.
Қазақ тіліне аударма XVII-XVIII ғасырларда келген.Араб-парсы,шағатай
тілдерінен ауысқан,ауызша айтылатын ертегілер мен мысал-нақылдар осы
пікірдің нақты тірегіндей. Бұлар шын мәнісінде аударма емес,мазмұндап
өзінше қайталау еді.
Таза қазақ тілінде аударма тәрбиесі XIX ғасырдың екінші жартысынан
бастап яғни,1879 жылдардағы Ыбырай Алтынсариннің Қырғыз хрестоматиясынан
орын алған. Бұл орыс тілінен аудару дәстүрі еді.1882 жылдары орыс
классиктерін Абай аударған. Осы аудармалардың жасалуына жеңілдік туғызған
көптеген себептер бар. Аударма әдебиетіне еркін өсуіне әсер еткен бірінші
жеңілдік-ауысу, араласу арқылы ортақ сөз, ортақ ұғым көбейді. Екінші-төл
әдебиетіміз де өсіп,аудармаға үлгі жасалды. Үшінші жеңілдік-тіліміздің
қалыптасып,тіл ғалымдарының ат салысуымен қатар бөгде немесе орыс
классиктерінің шығармаларындағы кейіпкерлердің қазақ еліне,қазақ ұғымына
жат еместігі. Орыс классиктерінде,біздің негізгі жұмысымыз Гоголь
аудармалары болғандықтан,Гогольде кездесетін кейіпкерлердің мінез-құлқы да,
мәдени мешеулігі де,өмірге көзқарастары да қазақ елінің шындығына көп
ұшырайтын кейіпкерлер Ноздрев, Манилов, Коробочка,Собакевичтер ғой. Осы
жағынан алғанда Гоголь адамдарының кейпі,олардың ой-өрісі бізге өте жақын
келе береді. Түсінікті ойды,таныс кескінді суреттеп жеткізу-оны біреуге
ұғындыру,тұрмыста қалыптаспаған бейнені беруден жеңіл болады. Осындай
жеңілдіктер арқылы аударма әдебиеті жедел өсті. Орысшадан қазақшаға
жасалған аудармаларда, қазақ елінің әр қилы мәдени сатысына сай,аудармада
орын алған үш түрлі әдістерді байқаймыз.Біріншісі – еркін аударма.Бұл тәсіл
түнұсқаның тілін, әдеби ырғағын дәл білмеуден,түпнұсқаның өзіне тән
ерекшелігін сақтаудан гөрі, аудармашының өзіне тиімділігін көрмеуден
туады. Еркін аударма әрбір елдің балау кезінде мәдени шеңбердің тар кезінде
пайда болады.
Аудармадағы екінші тәсіл сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсіл көбінесе,
түпнұсқанң тілін мол түсінгендерде болады. Осыған қосымша ұлы елдің әдеби
мұрасын аударғанда , ұсақ елдің уәкілдері әрбір жеке сөздерін де , тіпті
нүктелерін де дәл түсіруді көздейді. Осының салдарынан аударма сіресіп
шығады, істеп отырған еңбектерін аудармашылар да, оқырмандар да түсінбей
шығады.
Аударманың үшінші тәсілі-балама (адекватный) аударма. Бұл аударманың
ең қиын түрі. Мұны екі тілді бірдей білумен қатар , сол шет түпнұсқаның
ішкі сырын сарқа түсінетіндер орындайды. Оның үстіне автордың дыбыс
ырғағын, тіл әдемілігін,сөз қолдану мәнерін қалтықсыз ұғынатындр жасайды.
Аударма-көне де,жаңа да өнер. Өнер болғанда,ол сөз,әдебиет
публицистика ғылымдарының ажырамас бір саласы. Аударма адамдардың көш
замандарға созылған тарихында тілі өзге,басқа адамдар қауымын түсіндіру
құралы,олармен қарым-қатынас жасаудың делдалы,дәнекері болған.

Аудармашылық нағыз шығармашылық өнер.Аудармашы екі
тілді де жетік білумен қатар,әрі жазушы,әрі ғалым болуға тиіс.Аударма
сапасы оның талантына,біліміне,жалпы мәдени дәрежесіне және тәжірибесіне
байланысты. Аударма дегеніміз - бір тілде ауызша айтылған пікірді, болмаса
жазылған мәтінді тыңдаушыға, оқушыға екінші тілде яғни, оның ана тілінде
түсінікті етіп жеткізу. Бір тілден екінші тілге аударылып жазылған немесе
баспадан басылып шыққан барлық әдеби және жазба еңбек – аударма туынды деп
аталады.
Қай кезде де көркем аударманың теориясы мен тарихы оның мәселелерімен
тығыз байланысты. Аударма теориясының дамы,белгілі бір мәселелерді күн
тәртібіне қойса керісінше, белгілі бір мәселелердің ,шешімін табуы теорияны
ілгерілетеді. Соған орай,аударма тарихы дами түседі. 3.4
XIX ғасыр классик әдебиетіндегі сыншыл реализмнің негізін Пушкинмен
бірге орыстың – ұлы реалист жазушысы, данышпан сықақшысы, әрі патшалы
Ресейдің феодалдық – крепостнойлық қоғам құрылысын әшекерлеуші – Николай
Васильевич Гогольдің 1809 жылы 20-шы наурызда (қазіргі есеппен 1-сәуірде)
Полтава губерниясы,Миргород уезі,Большие Сорочницы деген жерде украин
помешигінің отбасында дүниеге келген. Н. В. Гогольдің ата-аналары Василий
Афансьевич Гоголь – Яновский мен Мария Ивановна – украин ақсүйектері
болатын. В. А. Гоголь сол өңірдегі помещиктердің арасынан өзінің
оқымыстылығымен, мәдениеттілігімен, әдебиет пен театрға құмарлығымен
ерекше көзге түсуші еді. Жас Николай театрлық қойылымдарды жиі көретін.
Оның әдебиет пен өнерге деген қызығушылық сезімін оятқан да осы сәттер
болуы әбден мүмкін. Н. В. Гоголь алғашқы білімді үйінде алады. 1818 жылдың
күзінде Полтаваның уездік училищесінде екі жылдай оқып,жаңадан ашылған
Нежиндегі Жоғарғы дәрежелі ғылымдар гимназиясына барып түседі. Онда
Гоголь 1821 жылдан 1828 жылға дейін болады.
1830-1831 жылдары Отечественные записки атты журналында Бисаврюк
или Вечер накануне Иван Купала атты повесі жарияланады. Украинның басынан
өткен Гетьман атты үлкен тарихи роман , Қорқынышты қабан повесін жазуды
ойластырды. Бұлардың бірнеше үзінділері Северные цветы әлманағында
Литературная газетада жарияланады.Бұдан басқа да Гогольдің бірнеше
мақалалары жарық көреді. Бұл басылымдарда Пушкин,Жуковский сияқты орыстың
атақты жазушылары қызмет ететін. 1831 жылы 20 мамырда Гоголь атақты
Пушкинмен танысады. Бертін келе Гоголь мен Пушкин шығармашылық тұрғыда
нағыз дос болып, өздерінің шығырмашылық жоспарлары мен ойларын бір – біріне
жасырмай, сеніп айтатын деңгейге жеткен. 1836 жылы Пушкин Современникті
шығара бастаған кезде Гогольді қызметке тартқан. Оның Күйме , Мұрын
повестері , Іскер адамның таңертеңі , Журнал әдебиетінің қозғалысы
туралы мақалалары алғаш рет осы журналда жарық көреді. Сол уақыттарда
Гоголь Аксаков , актер Щепкин , И. И. Дмитриев , тарихшы М. П.
Погодиндермен таныса бастайды. Өзінің екі томдық хаттарында жазылғандай ,
шығармашылық көмектен тыс Жуковский , граф Вьельгорский әулеті , О. А.
Смирнов , Аксаков сияқты тағы басқалары Гогольдің шығармашылық дарынына
арнайы материалдық көмек көрсетіп отырған.
Пушкин мен Гоголь орыстың реалисттік прозасының негізін салды. Бұл
екеуінің жақын болу себебі , екеуі де крепостниктік тұрмысқа наразы болды ,
екеуі де реалисттік көркем өнер принцептері күресті.
Гоголь Пушкиннің берген кеңесімен 1835 жылы Өлі жандарды жаза
бастады. Гогольдің өз айтуына қарағанда , Пушкин оған өз тақырыбын берген
көрінеді, маңызды мәселелерді кеңінен толғап қорытындылауы және тұрмыстың
әлеуметтік жақтарын мол қамтуы , шығармадағы шын өмірлік , әрі жалпыға
ортақ бейнелі образдары түгелімен Гогольдің өзініңкі. Өлі жандар
поэмасының екі томының тағдыры туралы бірнеше деректер бар. Гогольдің өзі
оның сапасына көңілі толмағандықтан 1852 жылы 11-інен 12-ақпанға қараған
түнде өртеген деген болжамдар айтады. Осылайша Николай Васильевич Гоголь
өмірінің соңғы жылдары граф.А. П. Толстойдың үйінде 1852 жылы 21- ші
ақпанында (қазіргі есеппен 4 – ші наурызда қайтыс болады. 4.11
Орыс жазушыларының ішінде сайтан тақырыбына ең алғаш рет Гоголь
қатты назар аударды.Адамның сайтанға айналуының бір-екі қадам екендігін
байқаған жазушы - өз шығармашылығында бұл тақырыптың астарына терең
үңіліп, жан – жақты зерттеп, барлық қырынан ашуға тырысты. 5.116
Аударма ісі кең етек жайды, сондықтан біздің шет ел әдебиет
туындыларын бірнеше нұсқада оқи аламыз. Көркем аударма – кез келген
халықтың этно мәдени ерекшеліктеріне кең етектен тәуелсіз қаралатын
көпқырлы және құранды құбылыс. Қазақстанда авторы М. О. Әуезов болған
Көркем әдебиет туралы мақалалар жинағы шықты. Бұл еңбекте орыс
әдебиетінен қазақшаға аударудың қағидалары мен әдістеріне байланысты
жинаққа орыс әдебиетінің ең жақсы аудармалары енген. Осы жинаққа енген
мақалалар қазіргі таңда өзекті мәселелерді көрсетеді. Өз зеттеулерінде
Сәйділ Талжанов аударма ісін қандай ғылымға ; лингвистикаға немесе
әдебиеттануға жатуы туралы мәселе қозғайды және соңында екі салаға да тән
шешеді. Өйткен, тілсіз әдебиет , әдебиетсіз тіл жоқ. С. Талжанов көркем
аударманы кешенді түрде талдайды, оны әдебиетпен де, лингвистикамен де
қазақ қоғамының әлеуметтік – мәдени мәселелермен байланыстырған.
С. Талжанов теоретик және көркем әдебиеттің білікті маманы болып
есептеледі. 6.17

І Н. В. Гоголь және қазақ әдебиеті
Қазақ аудармаларының дамуына ерекше әсер қалдырған орыстың
классикалық әдебиеті,әсіресе оның ең ірі өкілі Н. В. Гогольдің бай мұрасы.
Қоныстас көрші отырған орыс әдебиетінің әсері қазақ әдебиетінде
ұшан – теңіз. Сол XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап орыс әдебиетінің
әсері қазақ әдебиетіне көп ықпалын тигізгені бәрімізге аян.
Бір елдің әдебиеті екінші елге әсер етеді де , ой - өрісі кеңиді ,
өмір тану жолы тар шеңберден сытыла шығып , өнеге –үлгі алу арқылы есейіп ,
ер жете береді. Осылай өсіп - өрлеу жолында бір елдің өз адамдары бір –
біріне әсер етеді. Орыс әдебиетінде Гоголь өзінен кейінгі жазушылардың
көбіне әсерін тигізеді. 7.4
Орыс әдебиетінің тұтас бір дәуірі Гоголь есімімен тығыз байланысты.
Орыс әдебиетінің тарихындағы бұл кезеңді Н. Г. Чернышевский Гоголь дәуірі
деп атады. 8.332
Қазақ әдебиетінде Гоголь шығармаларының қазақ тіліне аударудың
алғашқы мәтіні 1928 жылы шыққан. Бұл Үйленудің аудармасы. Гогольдің кеш
аударылуы жазушыға тән сатира кекесінде көптеген аудармашыларға аудару
қиынға соғады. Алғашқы аудармалары шыға салысымен-ақ , Гоголь қазақ
оқырмандарын өзіне тәнті етіп алады. Қазақ әдебиетінде Гогольдің шәкірттері
көбінен кездеседі. Мысалы;Б. Майлин. Ол Гогольге тікелей емес, Чехов арқылы
жеткен. Чехов шығармаларымен ол 1915 жылы А. Баржақсин аудармалары арқылы
танысты. Гогольмен танысуы Қ. Тайшықовтың Өлі жандарын басып шығарғанда
және 1933 – 1934 жылы М. О. Әуезов аудармасындағы Ревизор спектакльін
көргенде. Ревизорын алған әсерінен 1934 жылы Талтаңбайдың тәртібі атты
пьесасын жазды. 9.16
Қазақтың зерттеушісі С. Талжановтың бір ұтымды қасиеті –сөз етіп
отырған мәселесін әр қырынан қозғауы. Осылайша,Н. В. Гоголь мен қазақ
жазушылары жайлы салихалы ой айтып отырып туған әдебиетімізге басқа
классиктердің әсерін де кемітпейді, бұл мәселеде тереңдей түседі. Қазақ
әдебиетіне Гоголь әсері дегенде , ғалым бірер жазушының туындыларын
талдаумен тынбайды және бір жақсысы сол – көбінесе ондай әсерді классикалық
шығарманың табиғатынан тауып отырады. 10.12
Гоголь шығармашылығы сыншыл реализмнің қалыптасуына үлкен үлес
қосты. Мұның өзі әдебиеттің қоғамдық күрестің қуатты қаруы болуына және
орыс әдебиетінің дүние жүзіндегі ең озық әдебиетке айналуына мүмкіндік
берді. Гогольдің қазақ әдебиетіне әсері жалпы оыс және қазақ халықтары
арасындағы мәдени , әдеби қарым-қатынастардың үлкен бір саласы. Қазақ
әдебиетінің тарихында Гогольдің әсері зор болған. Гоголь қазақтың өткен
ғасырының алдыңғы қатарлы ақын – жазушыларна үлкен әсер етті. Гоголь
шыармаларының өміршеңдігі,тарихилығы әлі өз мәнін жойған жоқ,қайта күн
өткен сайын адамдардың рухани дүниесін байыту мақсатында қолданатын тәрбие
құралдарының біріне айналып келеді. Біздер Гоголь мұрасынан үйреніп,оның
дәстүрін шығармашылықпен дамытып, ұлттық әдебиеттің өзіне тән нақыш -
өрнегімен , ерекшеліктерімен толықтырып , әдебиетімізді жаңғырта түседі.
Біздің әдебиетшілерімізбен , аудармашыларымыздың туындыларында шығарманың
сюжетіне немесе композициясын құруда Гогольге тікелей еліктеу , Гогольше
сатиралық образ жасау әрекеттері , Гогольше суреттей бейнелеу , баяндау
үлгілері бар.
I.1 Н. В. Гоголь шығармаларының қазақ тіліне аударылу тарихы
Аударма қазақ әдебиетінде XIX ғасырдың екінші жартысында басталған.
Аударма әдебиеті яғни, көркем аударма –төл әдебиетіміздің туған сыңары.
Көркем аударманың сапасы төл әдебиеттің сапасына сай болады. Бұл екеуі
қатар өседі. Осылай төл әдебиеттің соңына еріп, аударма әдебиеті де жедел
жүрді. Аудармаға көзқарасымыз , аударманың әдеби – тілдік нормалары
қалыптасып өз заманына сай өзгеріп , әдебиет сатысы өрбіп отырды. Осы
сияқты өрістеудің арқасында - әдеби ұғым , әдеби талғам , әдеби тілдер
туып, Пушкин , Гоголь заманы басталды. Ал енді біздің негізгі қарастыратын
жұмысымыз Гогольдің шығармаларының қазақ тіліне аударылу тарихы
болғандықтан , біз алдымен оның шығармаларының бай мұрасына , оларды кім
және қашан , қай уақытта , сондай-ақ қандай аудармашыларымыз аударғанына
тоқталып өтпекпіз.
Қазақ әдебиетінде де аударма әдебиетінде де бетке ұстар яғни, М. Әуезов,
Б.Майлин,І. Жансүгіров,Ғ. Мүсірепов,Т. Жароков,Ә. Сәрсенбаев,М.Қаратаев, Қ.
Бекхожин,Ы. Дүйсенбаев,М. Базарбаев,Ә. Сатыбалдиев,Қ. Тоғызақов, І.
Жарылғапов,М. Дәулетбаев,Т. Нұртазин,Қ. Тайшықов,Ә. Ипмағамбетов деген
кісілер болды.
Қазіргі біздің қазақ әдебиеті Гоголь шығармалары 1928 жылы Үйлену
атты пьесасы жарыққа шықты. Аударған Мәжит Дәулетбаев болды. 1932 жылы Өлі
жандары шығып, 1936 жылы түзетіліп қайта бастырылып шығады. Өлі жандарын
аударған Қадыр Тайшықовпен қатар 1952-1958 жылыдар аралығында дәл осы
шығарманы Әнуар Ипмағамбетов аударған. 1937 жылы Шинель және де Иван
Иванович пен Иван Никифоровичтің қалай ұрысқаны туралы деген повестері
басылды.
1938 жылы Ревизоры жарық көрді,бұл пьеса алдында-ақ сахнаға
қойылып жүрді. Аударған М. О. Әуезов болды. 1945 жылы шыққан Тарас
Бульбаны Т. Нұртазин аударды. Одан кейін 1948 жылы Ревизор тағы басылып
шықты.
1952 жылдан бастап Н. В. Гогольдің шығармалары алты том болып жарыққа
шықты. Н. В. Гогольдің шығармаларын М. О. Әуезов,М. Дәулетбаев А.
Елшібеков,Қ. Тайшықов,Ж..Қосыбаев,Т. Нұртазин,Ә. Ипмағамбетов сияқты
аудармашыларымыз түгелімен қазақшаға аударды.
Біздің аудармада кездесетін түрлі әдістер бар. Олардың бірі еркін
аударма – түпнұсқаның тілін жетік білмеуден немесе сол түпнұсқаның ұғымды
болуынан гөрі өзіне тиімділігін оңайлығын көбірек көздеуден туады. Бұл
аударма автордан гөрі аудармашыға пайдалы екендігін біздер кіріспемізде
айтып өткен болатынбыз. Осындай алғашқы кездерде еркіндік әдісі жақсы
болған. Қазақ әдебиетінде Гоголь шығармаларын аударудың алғашқы мәтіні 1928
жылы Үйлену атты пьесасын Мәжит Дәулетбаев аударған.
Бұл пьесаның кейіпкері сүр бойдақ Подколесинді үйлендіру үшін
жеңгелетпек болып Фекла келеді. Осы екеуі әңгімелесіп отырғанда
Подколесиннің досы Кочкарев:-Пойди,пойди,несмыслишь ничего,не мешайся!
Знай,сверчок,свой шесток-убирайся! деген Гогольдің сөздерін . М.
Дәулетбаев; Қошқаров Бар,бар,дымың ішінде болсын,бөгет болма,өз қолың өз
аузыңа жетсін,өкшеңді көтер,-деп аударды. Тихоновнаны - Тұйғын қызы ,
Кочкаревті – Қошқаровын айтпағанда , өз қолың өз аузыңа жетсін - деп
каждый сверчок - знай свой шесток-ты теріс аударуы қынжылтады.Бұл жерін
1953 жылы Ф. Дінисламов есің барда елің тап! -деп аударады. М.
Дәулетбаевтың аудармасынан бұл тәуір шыққан, бірақ Кочкаревтың ойы Аяз
әліңді біл құмырсқа жолыңды біл - деген мәтелге жақын тұр. Осылай
аударылса әрі мәтел,әрі Гогольдің астарлы ойын дәл берер еді. Өйткені
автордың астарлы ойын анықтайтын сөздер кейде аудармада айтылмай,
түпнұсқаның сырын ашуға мүмкін.Ал кейде керісінше болатын жайттар да бар.
11.27 Бұл аударманың соншалықты еркіндігі қазіргі талапқа мүлде сай
келмейді.
Н. В. Гогольдің 1932 жылы шыққан Қ. Тайшықовтың Өлі жандарының
аудармасы жарық көріп , 1936 жылы қайта түзетіліп басылады. Бұл Өлі
жандар поэмасы біздің басты тақырыбымыз болғандықтан , оған осы диплом
жұмысымыздың екінші тарауымызда толығымен қарастырамыз. Ал 1937 жылдары
Гоголдің Шинель және Иван Иванович пен Иван Никифоровичтің қалай
ұрысқаны туралы повестері аударылады.
Шинель атты повесінің басты кейіпкері және де кішкентай адамның
тағдырын әкелетін Акакий Акакиевич Башмачкинді алып қарасақ, Ну нет,
сказал Акакий Акакиевич ,-теперь с Петровичем нельзя толковать;он теперь
того ... жена , видно, как нибудь поколатила его. А вот я лучше приду к
нему в воскресный день утром;он после наканунешной субботы будеть косить
глазом и заспавшись , так ему нужно , нужно будеть опохмелиться,а жена
денег не дает ,а в это время я ему гривенничек и того , в руку он и будеть
сговорчивее и шинель тогда того. Так рассудил сам ссобою Акакий
Акакиевич. 12.16 Осы монологтан Башмачкиннің ескі шинелін тігіншіге
алып барғанымен , тігінші Петровичтің жаңа шинель тіктірмесең
болмайдыдеген сөзінен кейін не істесем екен деген ойы білінеді. Біз осыдан
оның жағдайы нашар екендігін байқаймыз және де монологтағы оның жиі
қолданылатын теперь того , тогда тогодеген сөздерінен кейіпкердің
жалтақ , жасқаншақ адам екендігін аңғарамыз.
Енді осы айтылғандардан қазақ әдебиет тану ғылымында Гоголь
шығармашылығы Енді Иван Иванович пен Иван Никифоровичпен қалай ұрысқаны
туралы повесін аударған Ахмет Елшібеков. Гогольдің Иван Ивановичтің
бикешке таң қалған Что это за объеденье! - деген сөзін Бұл неткен үріп
ауызға салғандай нәрсе! - аудармасы өте сәйкестті балама түрде шыққан деп
айта аламыз. Ал енді бір жерде Гогольдің сөзін А вы, Иван Иванович,
настоящий гусак! - деген сөзді Ахмет Елшібеков Ал сіз, Иван Иванович,
нағыз атақазсыз! - деп аударманы дәл, яғни сөзбе - сөз аударманы берген.
Алайда, атақаз сөзі үшін Иван Иванович пен Иван Никифоровичтің он екі жыл
соттасуы қазақ оқырмандарына түсінбеушілік туғызады. Біздің пайымдауымызша,
бұл жерде Гогольдің ащы юморын қоса жеткізу керек еді.
Ревизор қазақ тіліне 1934-1935 жылдар аралығында аударылып, сахнаға
қойылып жүрді. Дуанбасы Сквозник - Дмухановский болып Қалибек Қуанышпаев
ойнады. 1938 жылы Мұхтар Омарханұлы Әуезовтың аудармасы жарыққа шығады.
Татар тіліне 1935 жылы Сұлтанов аударған. Түркімен тіліне 1935 жылы
Қ.Бурунов аударды. Қырғыз тіліне 1946 жылы А.Абдуқайымов аударып, 1951 жылы
толықтырылып қайта бастырылды. Өзбек тіліне Абдулла Каһһар 1948 жылы
аударды.
Ревизордың аудармалары, яғни татар тілдерінен басқасын профессор
О.Н.Олидор салыстырып өтеді. 1957 жылы А.Каһһардың өзбек тіліндегі
аудармасын Владимиров зерттеді. 1952 жылы О.Н.Олидор төрт тілге аударылған
Ревизордың сынағанда ең сәтті шыққан аударма Әуезовтікі - деген
болатын. Ревизордағы кейіпкерлердің жалпы алғанда жақсы шыққан, Гоголь
стилі мен образы берілгендігін дәлелдеп өткен. Сол аударманың жақсы
шығуымен қатар қате басқанын да айтқанымыз дұрыс. 11.60
Кішігірім кемшіліктеріне қарамастан Ревизор аудармасын мақта-уымыз
аударушы Гогольдің ойын түгел түсінген, оның әзіл–сықағының өзіне тән
әдісін сақтап, қазақша жеткізген. Қазақ тілі мен орыс тілінің арасындағы
шалғайлықты да ұтымды қабыстырған 13.99

І.2 Әдеби көркем аударманың өзіндік ерекшелігі және әдіс тәсілдері

Біз жұмысымыздың негізі етіп орыстың ұлы жазушысы Николай Васильевич
Гоголь шығармаларынан қазақ тіліндегі аудармаларын ала отырып, қазақ
әдебиетіндегі әсерімен өзіндік ерекшеліктеріне және де әдіс тәсілдеріне де
тоқталып өтеміз.
Қазақ әдебиетінің дамуына әсер еткен орыстың классикалық әдебиетінің
ең ірі өкілі Н.В.Гогольдің баймұрасы.
Гоголь шығармаларының өмір шеңдігі, тарихилығы әлі де өз мәнің жойған
жоқ. Қайта күн өткен сайын адамдардың рухани дүниесін байыту мақсатында
қолданатын тәрбие құралдарының біріне айналып келеді.
Орыстың ұлы сатиригі Н.В.Гогольдің әдеби мұрасында жағымсыз
образдардың, мәнсіз, кері кеткен күйбен тіршіліктің, сондай-ақ зиянды
әрекеттердің алуан пішіні бар. Өкінішке орай, бұлардың кейбір көріністері,
біздің заманымыздағы жекелеген адамдарда да кездесіп қалады. Тұрмыста
ұшырасатын осындай жайларды сынап - мінеу мен әшекерлеудің Гогольдік
әдіс–тәсілдері қазақ әдебиетінде де бар.
Гоголь ерекшелігі, оның әжуасында, түйреп сөйлеуінде, сықақ (юмор)
пен мысқыл (сатира) әдісінде Гоголь орыстың ұлттық ерекшелігін айнаға
түсірген, орыс өмірін терең білген жазушы, әрбір кейіпкерлерін ерекше
көрсетудің шынайы шебері.
Гогольдің орыс әдебиетінде ерекшелігі – біріншіден, орыс өмірінің
шындығына үңіле қараған, жетіп білген жазушы. Соның үстіне Гогольдің түпсіз
терең сықағын, шымшылап отыратын әжуасын (ирониясын) қоссаңыз оны дұрыс
түсіну өте қиын.
Біздің осы қоғамға, оны түсінеуден де жақсы көру жеңіл. Гогольдің
юморы мен сатирасын зерттегенде оның ерекшелігі ең алғаш көзге түседі.
Гоголь тілі Мен мұндалап тұрады.
Гогольдің замандасы революцияшыл сыншы В.Г.Белинский Гоголь
шығармаларын өте жоғары бағалап: Гоголь – шыңайы өмірдің айнасы, шебер
ақын десе, ал Н.Т.Чернышевский: Россия үшін Гогольдің маңызы қандай зор
болса, өз халқы үшін тап сондай маңызы бар жазушы дүниеге келген емес, -
депті. 17.5
Орыс әдебиетінің адам аса алмайтын асқарлы шыңы болған Гогольге ұлы
сыншылар үлгі етіп осындай пікірлер айтып кеткен.
Гогольдің аудармаларын сөз еткенде мәселенің көбісі Гогольдің
ерекшелігіне келіп тіреледі. Гогольдің теңестіруі де, сұрақ – жауап, лепті
сөйлемдері де автордың ерекше тәсілі, шеберлігі арқылы құлпырып ойнап
отырады 11.59
Гогольдің толып жатқан қыр - сырын ашу біздің мақсатымызға кірмейді,
алайда зерттеліп отырған, Гоголь аудармаларының ерекшеліктері мен әдіс
тәсілдері болғандықтан, мұны азырақ аша кетуіміз қажет.
Күлдіргі шығармаларда жазғандардың ішінде ұлы бейне осы Гоголь. Онда
күлдіргі мезет қайғымен араласып, ұштасып отырады. Комизм мен трагизмнің
түбі бір. Өйткені екеуі де өмір қайшылығынан туады. Гогольде комизм
трагизмге айналады, - ол жылап отырып күледі.
Қайғы (трагедия) мен күлкіні (комедия) сонша тығыз байланыстыра
біледі, міне бұл Гогольдің талантының ақ жарқын өзгешелігі, оның үстіне
Гогольдің ұлы шеберлігі де осында - дейді Белинский. 18.300
Егер орыстың классикалық сатирасы өз заманындағы қоғамның тәртібіне
қарсы шығып, оның мақсаты мен мәнің тікелей әшекерлеу арқылы сол қоғамның
бүкіл жағымсыз болмысын жоққа шығару үшін күрессе, қазіргі сатирада өз
қоғамының тәртібі мен күшін нығайту үшін ат салысады. Осы бағыттағы
прогресшіл іске кедергі жасайтын, демократиялық талапты бұзатын жекелеген
адамдардың ол қылықтарын түзетіп, оны тәрбиелеуді мақсат етеді. Сондықтан
да қазіргі кездегі кейбір адамдарда ұшырасатын кемшіліктердің бүкі болмысын
ашып, әшекерелеп жазуда, шығармашылық шеберлікті арттыруда Гоголь мұрасы
қазақ сықақшылары үшін үлкен мектеп болып қала береді.
Қазақ сатирасы бұрыннан келе жатқан ескіліктің сарқын шақтарын адам
бойынан аластатып, жамандық атаулының тамырын кесуді және жан – жақты,
жарасымды жетілген адамзат етіп тәрбиелеуге үлес қосуды мақсат етеді.
Осындай үлкен мақсатты орындауда олар да Гоголь мұрасынан үйреніп оның
дәстүрін шығармашылықпен дамытып, ұлттық әдебиеттің өзіне тән нақыш -
өрнегімен, ерекшеліктерімен толықтырылып, жаңғырта түседі.
Айталық, қысқа–қысқа сықақ әңгімелерден бастап, қанаты қатая бастаған
сатиралық повестер мен роман – сатира да, комедиялардан Гогольдің әсерімен
ізі шеберлік кестесі елес беріп отырады.
Қазақ әдебиет тану ғылымында төл әдебиетіміздегі Гоголь дәстүрі өз
алдына жеке мәселе ретінде арнайы толық зерттелмеген. Рас, сөз арасында
Гогольдің жалпы қазақ әдебиетіне жасаған ықпалдық әсері туралы мәселелер
қозғалып отырады:
а) Н.В.Гоголь шығармашылығына байланысты 1952 жылы жарияланған бірнеше
мақалаларда бұл мәселе жөнінде көптеген оң пікірлер айтылады. 14.3
Арада он жыл өткен соң 1962 жылы ғалым С.Талжанов Переводы Гоголя
на казахский язык и их влияние, на литературу деген тақырыпта
кандидаттық диссертация қорғады. 15.13 Мұнда автор қазақ
әдебиетінде Гоголь дәстүрі аударма мәселелеріне қатысты қарастырып,
сол кезге дейінгі әдеби үндестіктерді салыстыра отырып, озық ойлы
өзінің ғылыми шешімдерін ұсынады.
б) Мұнан кейін де басқа тақырыптарға арналған мақала, еңбектерде қазақ
әдебиетіндегі Гоголь ықпалы туралы ойлар мен пікірлер білдіріліп
жүрді. Мысалы, академик Мұхамеджан Қаратаев Гогольден үйрену, үлгі
алу мәселесін қалай зерттеу керектігі туралы былай дейді: Біз
Гогольдің қазақ әдебиетіне тигізген әсерән зерттегенде, тек қана
ұқсастық қуып кетпеуіміз керек, өйткені ұқсастықтың әлдеқайда
кездейсоқта болуы мүмкін. Әзіл–сықақ пен айтылған жайдың бәрін
байыбына бара бермей Гогольден алынған дей салуда оңай ештене жоқ.
Әсер алушылық, еліктеушілік, шығармашылық жолмен үйренушілік, бұлар
әрқайсысы өзінше басқа ұғымдар. Міне осы ұғымдарды жақсы ажырата
білу әбден қажет. Біздің байқауымызда, кейбір әдебиетшілер әсерді
сөз қылғанда көбінесе көп еліктеушілік факторларын көп істейді.
Біріңғай ұқсастықтар қарастырылады. Ұқсастығының сыры неде,
үйренгендікте дәлелдер мен дәйектер бар. Ұқсастықпен қатар
айырмашылық ұлы жазушыдан үйрену талабынан сәттісі қайсы, сәтсізі
қайсы – осы мәселелерді шешкен жөн 15.417
Шығармадағы шеберлікті жетілдірудің бір мектебі – Гоголь
сатирасы десек, оның сюжет табу, композиция құру шеберлігін үйреніп, оны өз
шығармашылық дүкенінде пайдаланатын сатириктер бізде де көп екен. Ал сюжет
деген ұғым өте күрделі. Сюжет французша sujet - зат - көркем шығарманың
мазмұнын ашып, пішінге көшірудің негізгі түрі, жолы немесе тәсілі.
19.165
Демек, сюжетте белгілі бір адамның тағдыры, қоғам тынысы өзара
байланыста, не кереғар қайшылықта көрініп, белгілі бір шығарманың мазмұнын
құрайды.
Ұлы сатирик өзінің үлкен үміт күткен айтулы шығармасын жазуға
он жеті жыл уақытын жіберген. Гоголь 1836 жылғы 12 қарашада В.А.Жуковскийге
жазған хатында Өлі жандар туралы былай дейді: Если совершу это творение
так, как нужно его совершить, то ... какой огрнмный, какой оригинальный
сюжет! Какая разнообразная куча! Вся Русь явится в нем! Это будет моя
порядочная вещь, которе вынесет мое имя 20.100
Қазір Өлі жандар поэмасының дүниеге келгеніне 160 жылдай
уақыт болды. Содан бері Гогольдің бұл поэмасы көптеген атақты жазушыларға
шеберлік сырын ашатын талант аралына айналды. Басқа халықтар жазушылары
ұстаз тұтқан Н.В.Гогольдің өзі халық әдебиетінің, талантты қаламгерлерден
көп тәлім алған.
Гогольдің Ревизор комедиясының сюжеті ар–намысты аяққа
таптап,
қызметіне, парызына немкетті қарайтын адамдар хикаясына жазылған.
Иван Иванович пен Иван Никифоровичпен қалай ұрысқаны туралы
повесінің сюжеттік желісі күрделі, тақырыбы ауқымды. Оның сюжеті бірнеше
мәселенің жаратылысын ашуға арналған.
Ревизордың шарықтау шегі – Хлестаковтың Мария Антоновнаға
құда түсуі, әрі осы жағдайды тойлауы, ал қала басшыларының Хлестаковты өз
адамымыз боды деп ойлауы. Демек, олардың бұрынғыша ұрлық жасап, пәре алып,
өсек айтып, халықты тонай берулеріне болады деген сөз. Бір қарағанда,
олардықң бұрынғы тірліктері сақталатын сияқты болып та көрінеді. Міне, осы
жағдай комедия сонында бірін-бірі көре алмауларына, өзара қызғаныштарына
қарамастан қала басшыларының басын дуанбасының үйіне қайта жинайды.
Туындылардың композициясындағы тағы бір үндестік –
қаламгерлердің экспозициясы, жағдайды бір сарынды баяндай отырып, оқиғаны
одан әрі дамытып, кейіпкерлер характерлерін аша отырып түсінуінде, әрі
оқиғалар байланысы завязка мен шиеленіс, кульминацияның шешімінің
деңгейлес тұрғыда берілуі.
Демек, Гоголь шығармаларының композициялық құрылымына ұқсас
дүниелердің бізден де табылатыны үлкен әсердің, үлгі алып, оны
шығармашылықпен дамытудың барлығын көрсетеді.
Гоголь мен қазақ сатириктерінің сюжет табу мен композиция құру
шеберлігін зерттеуде назар аударатын ендігі мәселе – композициялық-сюжеттік
элементтерді қолдану ерекшеліктері. Сондықтан да ұлы сатирик шебер әрі
пайдаланған аналогия, ассоциацияны, сюжеттегі алогизм және фантастика,
әдебиеттегі тұрақты композициялық бітім-пішімді бұзуды, дөңгелек сюжет,
анафора, эпифора, салыстыру және қарсы қоя баяндау тәрізді элементтерді
қазақ сатириктерінің қалай пайдаланғаны қарастырылады. Аналогия -
әдебиеттегі өзінің мәні жағынан салыстыруға жақын тұратын көркемдік тәсіл.
Ассоциация – оқиғаның ішкі мәнің терең ашып, мазмұның байытуда және сол
мазмұнын композиция құрылысында қандай құрастыру деталіне айналатынын
көрсететін бейнелеу әдісі 21.49. Ассоциация көп кездесетін шығарма –
атақты Өлі жандар поэмасы. Мұнда Гоголь кеңістік де толғамды теңелерге
орын берген. Белгілі бір обьектінің ішкі мазмұны мен сыртқы пішінін бір-
біріне үндестіре немесе қарама-қайшылықта ашу үшін ұлы сатирик оны екінші
бір обьектіге теңеп, соңғысының өзіне тән ерекшеліктерін толығымен ашуға
үңілген.
Бейнелеу құралдарының бірі – ирония. Ирониясыз сатира жоқ. Ол
ақылы сатиралық шығармадағы белгілі бір ойдың өзі келемеж-кекесімен
жеткізіледі. Гоголь шығармаларындағы ирониялар белгілі бір обьектінің
мінін, кемшілігі мен дертін сынауды көздеген. Оларға Өлі жандар
поэмасынан көптеген мысалдар келтіруге болады. Айталық, Н. Губерниялық
қаласының суреттелуіне, оның көшелері мен үйлер маңдайшасындағы жазулардың
Вывески көрсетілуіне назар аударарлық. Помещиктер мен чиновниктердің
сыртқы түрлерінің және порттерінің берілуі, сондай-ақ Чичиков тоқтаған
трактир, губернатор үйі тәрізді көптеген обьектілердің бейнеленуінен ирония
атаулының сан алуан түрін кездестіреміз. Гоголь ирониялары суреттеліп
отырылған кезеңінің тарихи шындығының шытырман бір көрінісін елеусіз түрде
шебер көрсете біледі.
Гоголь шығармаларында болмысты өсіре, не өшіре суреттеу
тәсіліне көп орын беріледі. Гогольдің кез келген қаһарманының қимыл-әрекеті
ащы не юморлы жылы-жұмсақ күлкіге құрылған.

ІІ тарау Н.В.Гогольдің Өлі жандар туындысының аударма нұсқасы

Н.В.Гогольдің Өлі жандар туындысының қазақ аударма тану ғылымында
екі нұсқасы дүниеге келген. Олардың бірі 1932 жылы Өлі жандарды қазақ
тіліне Қадыр Тайшықов, 1936 жылы Өлі жандар түзетіліп қайта басып
аударды. Ал екінші нұсқасын 1955-1958 жылдар аралығында Әнуар Ипмағамбетов
аударған. Бұл таруда негізінен алатынымыз Өлі жандар туындысының
аудармасының нұсқаларын салыстырамыз. Сонымен қатар оның ерекшеліктері мен
аударылу әдіс тәсілдеріне тоқталып өтеміз.
Қазіргі күнде осы екеуі де Орта Азия тілдеріне аударылып отыр. Енді
бұрынғыдай Гоголь тілі – тек қана орыс тілі емес, өйткені Гоголь татарша
да, қазақша да, қырғызша да, өзбекше де, түрікпенше де сөйлеп отыр.
Өлі жандар поэмасында Гоголь тірілерді былай қойғанда,
өліктердің саудаға түскен әшекерелейді. Жемтік күзеткен құзғындарды
көрсетеді.
Төңірегіндегі тірі жандардың бәрін түгел жек көретін, өз
құлқынының ғана құлы – жалмауыз Собакевич те; төбелісті іздеп жүретін
бұзақы, өзі маскүнем, карташы, суайт Ноздрев те; кесіп алса қан шықпайтын
кескір, дүниеқоңыз, сілімтір Плушкин де; кім көрінгенге қанша еріп, ыржиа
күліп тұратын, генерал ғана болғысы келіп тұратын Манилов та; Коробочка
полицеймейстр, капитан исправник, міне осылардың бәрі де патриархалдық
ортадан шыққан, крепостнойлық дәуірдегі сауда қоғамынан туған пасық
мінездердің иелері, тұрпайы бейнелер.
Өлі жандардағы басты кейіпкер Чичиков. Өзгелеріне қарағанда
бұл әлдеқайда жылпос, ресейде жаңа орын теуіп келе жатқан капиталдық салт-
сананың көрнекті қайнаткері. Чичиков сыртынан қарағанда сыпайы, мүләйім
көрінсе де, Чичиковтың ындыны арам, ала аяқ, сұм жоғарыда
көрсетілгендердің бәрін сатып алып, сатып жіберетін зымыян жинақы
кейіпкер.
Қылмыс істеп қызметтен қуылған сүр бойдақ коллегия кеңесшісі
Павел Иванович Чичиковтың үйленгісі келеді. Жасаулы қалындыққа байдың ғана
қолы жетеді. Ол кезде байлық крепостной шаруалардың санына қарай өлшенеді.
Ендеше Чичиков өлі жандарды қолына тегін түсіріп алып, оларды тірі жандар
есебінде көрсетуге ұмтылады. Сөйтіп ол Херсон губерниясынан Н губерниясына
келеді. Қиыр шетте жатқан, анқау ауыл помещиктерінен өлі жандарды сатып
алуға кіріседі. Сонда ең әуелі помещик Маниловқа кездеседі де, онымен
дос болады. Өлі жандарын тегін алады. Жесір кемпір, дүниеқоңыз Коробочка
бұған әрбір өлген мұжықтарын 15 тиыннан сатады, Собакевич көп саудаласады,
әрбіреуіне 100 сомнан сұрайды, тірі адамдардай мақтайды. Чичиков әрбіреуіне
80 тиыннан береді. Содан ұзақ саудаласа келіп 2 сом 50 тиынға тоқтасады.
Плюшкин 78 кісіні (әрине,өлгендерді) 32 тиыннан сатады.
Сырт көрінісінде осы сауда ішек-сілеңді қатырып күлдіреді, ал ішіне
үңіле қарасаң ,-құлдық дәуірі еріксіздік көз алдыңа елестеп, ықтиярсыз
жылап отырасың.Гоголь шеберлігі өмір қайшылығын ашуда, соны биязы сықақпен
беруде.
Өлі жандардың екінші бөлімінде кездесетін өз заманына сай, жағымды
кейіпкер Тентетиковты әдейі қоспай отырмыз. Өйткені ол Тентетиков Гогольдің
нысаналы ойынан шыққан образ ба, жоқ болмаса автор патшалық Ресей
тыңшыларының көзін алдау үшін жазды ма, немесе Н. Ф. Ястржембский
Гоголь өлгеннен кейін қосты ма? Ол арасын оқушыларымыз академик Виктор
Владимирович Виноградовтың кітабынан өздері оқып түсінер деген үмітіміз
бар. 22.259
Гоголь өз дәуірін, патшалық Ресейді, крепостнойлық пасық заманды
мейлінше жек көреді, ол жарқын келешектің жаршысы.Сондықтан ешбір жағымды
жанды таба алмай зарығып өткен ақын. Біріншіден-өмір қайшылығын терең
түсінетін, соны жеткізе суреттейтін Гогольдің шеберлігі қызықтырады. Әлгі
айтылған ындыны бір, идеялас кейіпкерлердің Гоголь әдісі арқылы дара-дара
көрініп, біріне-бірі мүлде ұқсамуы тартады. Ол тип жасаудың шынайы шебері.
Екіншіден: Гогольдің өзіне ғана тән әдісі, шексіз, шетсіз биязы сықағы
(юморы) арқылы қуаныш қайғыға , қайғы қуанышқа айналып отыратын
көрегендігі жалықтырмайды.
Гогольдің әр адамды, әр жағдайда сөйлете білуін, осы өмірді жетік
түсініп, күллі қайшылықтарын бадырайта ашып, көз алдыңа алып келуін
өзінің мына сөздерінен де ұғынуға болады. Осы екі аударманың арасында
жиырма жылдық өмір жатыр, өйткені Қ. Тайшықов бірінші рет Өлі жандарды
1932 жылы аударды. Алайда бірінші сөйлемдегі Русьті Қ. Тайшықов Ресей
халқы деп берсе, Ә. Ипмағамбетов Россия деп береді, бірақ осы аударманың
басқа жерінде ол Русь деп те аударады. Қазақта бұрын Ресейді Ресей
немесе Русия деуші еді. Русь - орыс деген мағынада қолданылады. Орыс
дегенде халықты ұғамыз да, Россия дегенде жер көлемін түсінеміз, ал
орыс бұрынғы қазақ тілінде, жеке айтылғанда, екіұшты мағынасы бар сөз,
көбінесе жағымсыз мағынада, ол мұсылман дінінің әсерінен туған-ды. Отарлау
саясаты арқылы ұлт ала көздігі күшейген кезде, кейінірек келіп орын тепкен
еді. Сондықтан Қ. Тайшықов орыстың екіұшты мағынасынан қашып Ресей
деген сөзге халықты қосып алған, ал Ә. Ипмағамбетовтың, Ресейді-
Россияетіп алуы бұрынғы аударманың әсерінен шыға алмауы еді, ал оның
артында тұрған халық деген сөзге көңіл аудармауы қатеге соқтырған.
Бірінші сөйлемді Гоголь ауыз екі сөзге (надобно сказать) құрған,
қарапайым тіл мен жинақы айтуының өзінде ойнақылық бар ғой, в чем другом
не угнались, перегнали деуінің өзі оқушыны күлдіруге дайындап отырады. Бұл
сөйлемде Қ. Тайшықов Гоголь стилін ашқан, сықағын берген. Кісі ыңғайына
қарай билеу –в умении обращаться; әлдеқайда асып кетті -далеко
перегнали, надобно сказать-деуге болады. Сықағы да, жинақылығы да,
ойнақылығы да түгел берілген. Жалғыз-ақ, жағынан, жағынаекі қайтара
айтылып, ойды қожыратып тұр. Ә.Ипмағамбетовта бұл сөйлемнің мағынасы түгел,
сөздері артық болмаса аз емес, бірақ сықағы жоқ, тура айтылған, өте
шұбалаңқы шыққан. Кеткенін айта кету керек деуі оқушыны мүдіртеді,
құлаққа ысқаяқ естіледі. Надобно сказать бұл жерде айта кету керек деп
төтесінен тураламай, сипай қамшылап деуге болады деп келтіру дұрыс
шығар еді.
Үшінші сөйлемді Қ. Тайшықов бөліп-бөліп жіберген, Гогольдің екпінін,
дыбыс ырғағын бұзған, ал Ә. Ипмағамбетов күрделі сөйлем етіп, гогольдік
дәуірді сақтаған. Алайда, мудрецы деген сөзге данышпан деген екіұшты
мағынасы бар сөз тура келеді, Қ. Тайшықовтың ол сөзінен қашып, данаға
соқтығудан Ә. Ипмағамбетов ұтпаған, өйткені, дана тура мағынасында дұрыс,
ал Гогольдің ойында кекесін сықақ (юмор) тұр. Соны бере алмаған. Осыны
түсініп Ә.Ипмағамбетов 1958 жылы үшінші аударғанда: дананың - орнына
сұңғыланы алған, мұнысы тәуір шыққан. Словом, хоть восходи до миллиона,
все найдуться оттенки деген сөз гогольдік сықақтың түйінді шырқау шыңы.
Осыны Қ. Тайшықов қысқасы, жан саны маған десе миллионға дейін созылса да,
бұлардың сөздері де неше түрге құбылады , -деп сықағын сақтайды, Гогольде
жан саны жоқ, ол жасырын тұр, маған десе күшейтудің белгісі, құбылады
-да орынды. Ал, Ә. Ипмағамбетовта: қысқасы миллионға дейін барса да үн
сарынында құбылмалы, астарлы жақтары табыла береді,-дейді. Осы сөз тіркесі
түсініксіз құрылған, Миллионға дейін баратынның не екені, кім екені
ашылмаған.
Екі мезгілде аударылған осы шығарманы салыстырып қарасаңыз, мынандай
пікірге келесіз. Қ. Тайшықов кейбір жерлерін түсінбей долбарлап береді, ал
орысша түпнұсқаны Ә. Ипмағамбетов өте жақсы түсінеді. Қазақ тіліне Қ.
Тайшықов бай, тіл табиғатын артығырақ біледі, әсіресе Гоголь сықағын
(әрине, түсінген жерінде), ол жақсы береді. Мысалы: И наврет совершенно
без всякой нужды: вдруг расскажеть, что у него была – лощадь голубой или
розовой шерсти - деген жерін Қ. Тайшықов: Өтірік айтқанда ешбір
мақсатсыз, қажетсіз-ақ соға берер еді. Мысалы: менің пәлен уақытта бір атым
болды. Сол атым зеңгер түсті еді, немесе тарғыл еді... десе, Ә.
Ипмағамбетов Және тағы өтірікті де, мүлдем ешбір қажеті болмаса да, соға
салады: Мысалы, менде түгі көгілжім немесе ал қызыл ат болды... деп
аударады. Осы жердегі көгілжім- көк деген сөздің өзгерген түрі екенін,
ал қызыл - қызылдың күшейген түрі екенін оқушы түсінеді, осындай Көк
ат, кызыл ат болатынын да біледі. Мұнда өтірік жоқ. Ал, Қ. Тайшықов
айтқандай зеңгер түсті ат, тарғыл ат болмайды, тарғыл сиыр болады.
Міне, Ноздревтің өтірікшілігін айқындайтын сықақ сонда шыға келеді.
Гогольдің бұра сөйлеуін берді деп осыны айтамыз.
Бірінші томның алтыншы тарауына дейін Ә. Ипмағамбетовтың көп еңбегі
сіңген. Әрі қарай да редакцияның бар екені байқалады. Бірақ біз бұл екі
аударманың кайсысы жақсы, қайсысы төмен деген сұрақты алдымызға қойып та
отырғамыз жоқ, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.