Монғол империясының құрылуы

Жоспар

ЖОСПАР
Кіріспе

І Тарау. Моңғол империясының құрылуы
ІІ Тарау. Шыңғысхан . ірі әскери және мемлекет қайраткері
ІІІ Тарау. Шыңғысханның сыртқы саясаты

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе
І Тарау.
Моңғол империясының құрылуы
ІІ Тарау.
Шыңғысхан – ірі әскери және мемлекет қайраткері
ІІІ Тарау.
Шыңғысханның сыртқы саясаты

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
ХІІІ ғасырдың басында саяси дамуда ірі өзгерістер болды. Оған негіз
болған себептердің біріне сол кездегі саяси аренада пайда болған негізін
Шыңғысхан құрған Моңғол мемлекеті жатады. Бұл мемлекет өзі құрылған күннен
бастап ақырына дейін сол кездегі саяси дамуға көп әсер етті.
ХІІІ ғасырдың басында Шыңғысхан бастаған көшпелі Моңғол тайпалары Азия
мен Европаның көптеген бөлігін басып алып, Моңғол империясын құрды.
Шыңғысхан армиясы Найман ханы Күшік билік еткен Қарахан (1219ж) және Хорезм
(1219 – 1221 жж) мемлекеттерін аз ғана уақыттың аралығында талқандады.
Закавакзьеге басып кірді, 1236 -1240 жылдарды Қыпшақтарды, Еділ – Кама
булгариясын және орыс кньздықтарын, Шығыс Европаның көптеген жерлерін өзіне
бағындырды.
Аз ғана уақыт аралығында осыншама тез және кең территорияны өзіне
бағындырған Шыңғысханның әскери басшылықтағы орны қандай еді, ол соншама
кең территорияны көп уақыт бойы қалай бейледі деген сұрақтарға бүгінгі күні
зерттеушілер жан – жақты талдау жасап жүр. Шыңғысханға кеңес дәуірі тұсында
дұрыс баға берілмей, оның жорықтарын тек қана қанқуйлы, қатыгез адамның
іс - әрекеттері ретінде көрсетті, ал оның сол кезде тарап жатқан, бытырап
кеткен өз тайпаластарының басын қосып ірі мемлекет құрғандығын, оның ірі
мемлекет қайраткері бола отырып, көптеген территорияны өзіне аз уақытта
бағындыра алған, оны ірі, қатал да тәртіппен құрған армиясын күшімен үнемі
ұлғайтқан соғыс әдістерін жақсы меңгерген ірі қолбасшылық қабілетін
көрсетпеді, айтпады. Сондықтан да бүгінде әр халық өзінің тарихына қайта
үңіліп көз салар кездер өткендегі Шыңғысханның дәуіріне де қайта оралар
кез келді. Сондықтан да бұл мәселе төңірегінде әлі де көп зерттеулер,
еңбектер және мақалалар жарық көріп, ол сол кездегі тарихқа әділ сын берер
Шыңғысханның жеке тұлға ретіндегі орнын көрсетер кез туған шығар.
ХІІІ ғасырда Азияның көптеген бөлігі мен Европаның шығысы татарларға
бөлінді. Бұл көшпелі халық тайпалары бірігіп, өмір сүрген кез еді. Осы
халықтың басын қосып, өз билігін жүргізген адам алғашыңда Онон, Керулен
өзенінің жағысында, таулы аймақты қоныстанаған бірнеше тайпаның көсемі
болатын. Өз бәсекелестерімен күрес нәтижесінде оларды жеңіп, өсіп, өмірдің
сынынан өткен ол Темучин еді. Ол Моңғол тайпаларының басын құрап, татар
халқын бірнен соң бірін бағындырып, 1206 жылы өз хан етіп тағайындады. Ол
үкімет басына келген күннен бастып көрші жатқан тайпаларды, мемлекеттерді
бағындыруды мақсат еткен еді. Осы мақсатына жету үшін ол армияны қайта
құрып, жасақтарын берік тәртіпке бір орталыққа бағындырды.
Ол Шыңғыс хан деген атақ алып бірі – бірімен бұрыннан жауласып жатқан
тайпаларды тәртіпке келтіру үшін әскери жасағын өте қатал тәртіп негізінде
құрды, Ясы заңдар жинағын шығарды.
Бұрын татарлар тәуелді болған қытайды Хуанхе өзені бойына дейінгі
жерлерді бағындырып, өзінің тәжірибелі қолбасшы, күшті де тәртіпті атты
әскерлері нәтижесінде көп табыстарға жетті.
Трансоксония, Хорезм мен Персияны жаулап алып, тікелей оларды өз
заңына бағындырды. Әскерлерінің бір бөлігі Қытайды жаулап жатса, екіншісі
Үнді, Ефрат өзені бойын, Грузия арқылы Қаратеңіздің солтүстігін, Қырымды,
Ресейдің бір бөлігіне, Волга бойын бағындырды. Шыңғыс хан Парсы жерін
жаулап алып, Қытайдағы Тангут жеріне келіп, балаларына жаханды жаулап алуды
аяқтауды өсиет етіп, сырқаттан қайтыс болды. Оның бірінші мирас қоры Үгедей
кезінде моңғолдар Каспий теңізінің солтүстігін, Кваказ, Қара теңіз
жағалауын, Ресейді жаулап алды (1238-1243 жж).
Польша мен Венгрияны, Кіші Азияны, Бағдат халифатының тағын құлатып,
бүкіл Қытайды, Тибет, Индияның бір бөлігін жаулады. Сөйтіп оның мұрагерлері
Шыңғыс ханның соңғы тілегін оның өлгеніне жарты ғасыр толғанда орындап
бүкіл Азия жерін бейледі.
Бұл империя жер көлемі жағынан бір әміршіге өте көп еді. Кейін ол
төрт жеке дара бөлікке бөлінді.
Қытай, Тибет, Татар және Алтай тауына дейін Шыңғыс ханның баласы
Үгедей үлесіне, төртінші мұрагері кейін астананы Пекинге көшіреді. Қалған
моңғолдың үш билеушісі осы әміршіге тәуелді болды. Алтайдан Амударияға
дейін Шағатай үлесі, Каспий теңізінің солтүстігінен қара теңізге дейін Жошы
ұлысы. Найман жері мен Моңғолдың Шығыс бөлігі Төле үлесіне тиді. Олардың
құдырет күшінің өсуіне қарсыластарының сөзссіз бағынуы себеп болды. Басып
алған елдермен жерлерді билеу тағы өзінен кейін балаларына қалып
отырды[1].
Шыңғыс ханның қаулысы бойынша жоғарғы өкімет басына билікке, патшаның
өз семья мүшесі ғана отыруға тиісті болды. Ол жалпы жиналыста сайланады.
Уақыт өте келе мирас қорлар арасында алауыздық пайда болып саяси дағдарысқа
ұшырады. Бұның өзі кезінде дүинені дүрсілкіндірген Шыңғыс құрған керемит
империяның біртіндеп ыдырай отырып құлауына алып келді, сөйтіп ХҮ ғасырдың
аяғында құлады. Осындай әлемді жаулап алушы Моңғол ұлы державасын құрған
Шыңғыс хан қазіргі таңда бізге мықты қолбасшы, әрі қатыгез, адал сұраптаушы
ретінде белгілі.
Бізге Шыңғыс ханның өмірі өзінің іс - әрекеттері, жорықтары туралы
деректер бізге келіп жеткен. Осындай Моңғол империясы туралы және Шыңғыс
хан туралы бас бейінені бізге Шыңғыс жазушылары жазған деректерден келіп
жеткен. Олардың қатарына жататын
1) Парсы тарихшысы Рашид – ад – дин жазған Шежіре жинаты[2].
Бұл жинақ ХІV ғасырда Шыңғыс хан тұқымынан шыққан Газанхан кезінде
жазылған. Шығыс ғалымдары еңбегінің нәтижесінде бұл кітап бірінші болып
тұр. Рашид-ад-дин моңғол имериясы кезіндегі Иран ханның минстрі болып,
ханның кітапханасынан моңғол дуп деректерін зерттеп, бізге дейін жетпеген
Алтын дәптері көшірмесін көшірген. Келесі Шыңғыс және оның мұрагерлері
туралы жазбаша деректер қатарына жататын төмендегі еңбектер:
Араб жазушысы Ибн-аль-Асирдын Мисопотамияда жазылған Хроника еңбегі,
Парсы жазушысы Джузджаниядын 1260 жылы басылған Индияда Насыр таблицасы,
Парсы тарихшысы Жувейнидің моңғол түп деректеріне сүйене жазылған Жаханды
жаулап алушы тарихы әлемге әйгілі. Сол сияқты моңғол халқының тарихи
ескеркіші, Моңғол тілінен аударылған Моңғолдың купия шежіресі[3].
Купия шежірені көптеген елдердің аты Шулы тарихи әдеби
шығармаларымен теңестіруге болады. Оны жазған адам белгісіз болса да, оның
қолында соңында былайша жазылған: Ұлы Құрылтай шақырылып, тышқан жылының
(1240 ж) мизам айында Кеуленге хан ордасы қонып жатқан кезде аяқталған[4].
Бұл әдеби шығарма болғанымен, ХІІ ғасырда Моңғол ірі империясы орнаған
шақта Моңғол елінің ішінде болған оқиғаларды шындықпен баяндап
көрсеткендіктен тарихи аса маңызды дерек болып табылады. Мұнда моңғолдардың
шет елге шабулы туралы жазылмаған. Әйткенмен Моңғол әскерінің батыстағы
елдерге шабуылы туралы оқиғаны Рашид- ад-дин жазған Моңғол тарихы
генерал Ибаннинің Военное искуствои завоевание монголо – татар и средние –
азиатских народов и при Чингиз – хане и Тамерлане атты кібатында толық
көрсетілген[5]. Онда моңғол әскери өнерімен ондағы армия ішіндегі ерекше
тәртіпке жан – жақты тоқталған. Сонымен бірге К.Д. Оссонның Моңғол
тарихы деген үш томдық кітабында толық мәліметтер берілген[6]. Моңғол
әскерінің әскери саяси құрылысы туралы Эренжан Хара – Даванның Чингиз хан
– полководиц и его насследие деген кітабында әскери қолбасшы ретінде
толқы көрсетілген[7].
Купия шежіре туралы Владимирцов былай деп жазған: Орта ғасыр
кезінде бірде ел, дәл моңғолдар тәрізді тарихшылар назарын аударған емес
деп айтала алатындаймыз, нақтылы болған өмірдің ақиқат – шындығын айтала
алатындай, бейнелеп көрсеткен Купия шежіреден тарихи ескерткіш бірде – бір
көшпелі елден қалған емес[8].
Неміс тарихшысы д-р Ф.Э. Краузер Шыңғыс – ханға мынадай сипаттама
берді: Моңғол тарихы негізінен Шыңғыс – ханнан басталады. Тарап жүрген
көшпелілердің басын қосып, бүкіл Азияны жаулап алу – бұл Шыңғыс – ханның
жеке қолының күші. Шыңғыс – хан басып алған елін өзіне бағындырғанымен,
оның мәдениетіне, дініне ешқандай әсерін тигізген емес. Тайпаның басын
құрап, бәсекелестерінен өшін алған Шыңғыс хан өз алдына бір бағыт ұстады.
Ол әлемді жаулап алу еді. Оның өмірінің өзі осыған бақытталды. Шыңғыс хан
мұрагерлері әкесі жүрген жолын ұстап, тек қана өз даласына емес, Азияны
бүкіл мәдениетті қалаларына, Шыңғыспен Батысқа ие болды. Осындай
мақсатпен Шыңғыс хан бүкіл дүние жүзі тарихы ішіне енгізер ем - деген[9].
Ал ағылшын жазушысы Корольд Лэм Шыңғыс ханға былай сипаттама берген:
Европа даласында кеменгер қолбасшы ретінде бізге Наполеон белгілі еді.
Напалеонның жорығында әскерінің бір бөлігін Египет жерінде өз тағдырымен
қалдырса, қалғанын Ресейдегі карта тастады. Оның империясы көзі тірісінде
қулап, баласы мирас қор болудан айрылды. Шыңғыс ханға тең кемеңгерді іздеу
үшін Александр Македонскийді айтуға болады. А. Македонский өз әскери
фалангасымен Шыңғыс шығысқа Элиндік білімді қарастырған. Осы екі жаулап
алушы өз данқының арқасында әлі күнге дейін Азия халықтарының ертегісінде
жүр. Бірақ өздері өлгеннен кейін қолбасшылары патша тағына таласып,
баласының қашуына алып келді. Ал Шыңғыс ханның ұрпақтары әлемнің жартысын
биледі[10].
Шыңғыс ханға баға беру туралы ағылшын жазушылары көп еңбек сіңірген.
Ал қазіргі кезеңде осы Шыңғыс хан тұқымынан қазақ хандығы пайда болды деген
пікірлер бар. Мысалы: қазіргі таңда Қазақстандық тарихнамада қазақ
хандығының шығу тегі туралы мәселе бойынша екі бағытта пікір лер бар: ол
толық айқындалмай отыр. Алғашқы пікірді қолдаушылар қазақ хандарының шығу
тегі Жошының үлкен ұлы Орда Еженнен бастау алады деп көрсетке, ал кейбір
тарихшылар қазақ хандарын Жошының кенже ұлдарының бірі – Тұқай Темірден
тараған деп дәлелдейді. Бұл жерде бұл екі дерекке сүйеніп отыр: Жамих – ат-
тауарихда, Жошы ұрпақтарының шежіресінде атты бөлімде Шайбани – хан –
Шахбутах - Әбілқайыр, - Даулетшейх – Ибрагим – Болат – Мынтемір – Бадагүл –
Жошы бұқа – Бахадур – Шайбан-хан – Жошы – Шыңғысхан. Бұл жерде Шайбана
ханның оныншы атасы Шайбан хан Жошыфның бесінші ұлы деп жазылады.
Ал қазақ хандары Бұрындық пен қасымхан шежіресі бойынша: Шыңғысхан –
Жошы – Тұқай Темір - Әз Темір – Қожа – Бәдік – Орыс хан – Тоқтахия – Болат
– Керей – Бұрындық – Шайқым – Жармұхаммед болып келеді де, ал Орыс ханның
Қойыршық атты ұлының Барақ, одан Жәнібек одан Қасымның өрбігендігін жазады.
Яғни, Тұқай-Темір Жошының онбесінші ұлы етіп көрсетіледі. Сонымен қазақ
хандарының арғы атасы – Жошының үлкен ұлы Орда Еженнен тараған десек
қателеспейміз.[11]

1. Монғол империясының құрылуы.
ХІІІ ғасырдың басында Орталық Азия жерін Енисейден Ертістің жоғарғы
сағасына дейінгі жерді Түркі тілдес халықтар мекендеген. Олар ежелден
көшпелі малшаруашлығымен айналысқан, тайпалық құрылыста өмір сүрді.
Моңғолдықтар руға және ұлыстарға бөлінді.
ХІІ ғасырдағы Моңғол қоғамы үш топқа бөлінді, ақсүйектер қарапайым
халық және құлдар. ол кезде моңғолдар Шаманға бағынған, яғни көкке
табынған, Моңғол деген ат Х-ғасырдан бастап белгілі болды. Ұлы Қытай
қорғанына жақын орналасқан оңтүстік бөлігін Қытайдықтар ақ татарлар деп
атаған. Негізгі аты оңғұттықтар. Солтүстік бөлігін қара татар немесе
орман халықтары деп атаған.
Бұл жерде енді ол қандай халық және олар қайдан пайда болды?- деген
сұрақ туады.
ХІІ ғасырдың екінші жартысында Далай-Нұр, Бұйыр-Нұр көлі маңындағы
моңғол тайпасының құрамындағы татарлар көшіп жүрді. Олардың батысында Төле
өзені бойында мекендеген керейттер тұрды, Алтай таулы өңірін, Ертіс
өзенінің батыс жағасында наймандар, солтүсітігінде Онон өзені бойында
моңғол, Саян тауы мен Байқал көлі аралығындағы ойраттар, Жоңғар тауында
ұйғырлар мекендеген. Мал шаруашылығымен айналысқан бұл халық жаздық,
қыстық жерлерге көшіп-қонып жүрген. Қолында төрт түлік мал, соның ішінде
жылқы мен түйені көп ұстаған. Қыста аң терісінен жасалған киім киген,
әйелдері биік бөрік киген. Малдың жүнінен жіп, сүйегінен найзаға ұштық,
кепкен көңін отын ретінде пайдаланған. Негізгі тағам осы мал болған.
Сүйікті тағам ретінде жылқы етін қолданып, етті кептіріп сақтаған. Әртүрлі
аң еттерін пайдаланып, жылқы қымызын сусын ретінде пайдаланған.
Олар қыста жайылымдық жерге, жазда тау өңірін мекендеген тайпаларын
белгілі бір өз территориялары болған. Тағы бір ерекшелігі моңғолдықтар
бірнеше әйел алып, әрқайсысына қадың мал төлеп отырған. Әрбір әйелінің жеке
үйі, шаруашылығы болған.
Әкесі қайтыс болған жағдайда, баласы оның жесірлерін алуға тиіс.
Негізгі үйі жиналмалы киіз үй, ол әрқашан да Оңтүстікке қаратылып
орнатылған. Егер өлікті жерлейтін болса, онда оны үйге көп сақтамай, өз
қаруымен, жылқысымен қоса жерлеген.
Аңшылықпен айналысу арқасында моңғол халқы өте мерген болған. Тайпа
басы Ноян немесе Тайшы деп аталды, ол ханға ғана бағынып, бір тайпадан
салық жинап отырды.
Осылай көшпелі малшаруашылығымен айналысып отырған жеке тайпаларды
Цзинь империясы біріктірмей оларды өштестіріп, бір-бірімен үнемі айдап
салып соғыстырып отырды.
ХІІ ғ. осы саясатқа байланысты Цзиньдықтар татарларды моңғолдарға
қарсы қойып, бірнеше тайпа басын біріктірген Қабыл – қаған құдіретін жойды.
Ол кезде олар қара татарлар - деп аталған еді[12].
Тимучин, болашақ Шыңғыс-хан 1155 ж февраль айында Онои өзені бойында
дүниеге келген. Оның әкесі Есукей батыр моңғолдардың боржігіт тайпасынан
шыққан, ру басы. Есукей батыр, ер жүрек, өзге моңғол тайпаларымен, әсіресе
татарларға қарсы шабуыл жасап отырған. Оның аты аса үлкен құрметпен
моңғолдарға белгілі болған. Оның әртүрлі тайпалардан бірнеше әйелі болған.
Біріншісі Ұлын Еке, Темучиннің шешесі. Есукей батыр мен Ұлын Екенін
біріншісі. Сол кезде Есукей батыр басшылығымен татарларға қарсы жорыққа
шығып, жеңіспен олжалф оралып келе жатқан кезінде, татар ру басының қолына
қолға түседі. Оның аты Темучин болған, баласынан сол батырдың атын қойған
екен. Бірнеше ғалымдардың айтуы бойынша Темучин - Темірші деген
мағынаны білдіреді. Ежелгі көшпелі халықтар арасында туыстас, ру-тайпалар
ішінен қыз алыспайтын әдет өмір сүрген, сондықтан үнемі өзге тайпалармен
қыз алысып, құдаласып отырған[13].
Шыңғыс-ханның шешесі Ұлын Еке қоңыраттың қызы еді. Есукей батыр өзінің
баласын Темучинге нағашы жұртын қоңыраттан қыз айттырмақ болып, Темучин 9
жасқа толғанда Қоңырат ұлысындағы Тай шешенге барады. Тай шешеннің екі ұлы,
бір қызы болған. Үлкен ұлының аты Алшы ноян, қызының аты Бөрте. Сол Бөрте
екенді айттырмақ болып, құдалыққа сөйлеседі. Өз салты бойынша бір-біріне
сый тартып, балаларының бой жетуін күтеді. Құдалықтан қайтып келе жатып,
Есукей батыр татарлардың қолынан уланып, бірнеше күннен кейін қайтыс
болады. Темучин 9 жасында әкесінен айырылып, шешесі және екі інісімен
қалады. Енді Есукей батырдың бұрынға қол астындағы тайпалары жан-жаққа
тарап, ыдырап көшіп кетеді.
Елде қалған Ұлын-Еске өте қиын жағдайда өмір сүреді, балалары семьясын
асыру үшін аң аулап күн көреді. Ұлын Еке балаларына әкесінің батырлығын,
арғы аталары, шыққан тегі туралы, әкесі өлген соң тастап кеткен тайшиут
тайпасынан өскенде кек алуға балаларын жастайынан тәрбиелейді. Шыдамды,
мықты болып өскен Темучин өзінің батыр болғандығын жас кезінен көрсете
бастайды. Бірде оның арғымақ атын ұрлықшылар ұрлап кетеді, сонда ол оларды
артынан қалмай қуа отырып, арғымағын қайтарып алады. Сол кезде ол далада
келе жатып бір жас жігітпен кездеседі соны кейін өзіне көмекші етіп алады,
ол Темучиннің бірінші нөкері болады.
Уақыт өте келе Темучин өз інісі Белгутаймен Тай шешенге барып,
қалыңдығы Бөрте Еженге үйленеді, бас киітті қара бұлғын ішікті алып, Тола
өзені бойындағы керей ханы Тұғырылға сый етіп тартады. Тұғырыл-хан
Темучиннің әкесі Есукеймен анда болғандықтан, Темучин Тұғырылды әкем
дейді. Тұғырыл-хан Темучин мен замандас адам, оның он хан деген лауазымы
Уан хан дегеннен шыққан, мағынасы бір елдің әміршісі - деген сөз[14].
Тұғырыл өз кезегінде Жұнғоны билеген Жин патшалығына Алтан ханға
көмектесіп, татар тайпаларын бағындырған. Бұл еңбегі үшін алтын хан оған
Уан атағын берген. Осы хан тұсында керей елі мейлінше күшейіп, ұлан-ғайыр
өріске көсіле шыққан. Уақыт өте келе бауырлар арсында алаауыздық пайда
болып, таққа таласады. Нәтижесінде Тұғырыл ханның әкесі Құршақыз Бұйрық
ханның інісі Горханда таласып, шабуыл жасап, Тұғырылдың жерін иеленді. Ал
он хан қашып, Есукей ханды пайдаланды, Есукей батыр Горханмен соғысып, оны
талқандап Тұғырылды хан тағына қайта отырғызды. Бұған көңілі көншіген
Тұғырыл хан Есукей батырмен анда - дос болады[15].
Есукей батыр қайтыс болған соң қол астына қараған елі тарап тозып,
жетім қалған баласын Темучин және жесір қалған әйелі Ұлын Еке көлеңкесінен
өзге серігі, құйрығынан басқа қамшысы жоқ ауыр күндерді басынан кешіріп,
көзге түрткі болады[16]. Темучин бұл жағдайдан құтылу үшін әкесі Есукейдің
андасы Тұғырылға сүйенуге ұмтылды. Ол Тұғырылға келіп сіз менің әкемнің
андасы болғандықтан, өз әкеміз, мен үйленген келініңіздің атасына арнаған
киітін өзіңізге алып келдім, деп қара бұлғын ішікті Тұғырыл-ханның иығына
жабады. Бұған риза болған Тұғырылхан Темучинге қара бұлғын ішіктің қарымы
үшін, тозған еліңді түгел жинап саламын - деп уәде береді.
ХІІ ғ. өн бойында Моңғолиядағы күшті мемлекет болып келген керей ханы
Тұғырылға сүйене отырып, моңғол-ру тайпаларының басын құрайды.
ХІІ ғ. мемлекеттер Моңғолиядағы ірі ұлыстардың бірі болып, Селенгі
өзенінің өңірін мекендеген, батысында моңғол тайпалары тұрған. Меркіттер
жанбасы көп, жауынгер ұлыс болып, үнемі Темучин әулетімен жауласып отырған.
Меркіттер бұрынғы Есукей батырдан алмаған өшін, баласынан алу үшін шабуыл
жасап, бәйбішесі Бөртені олажалап кетеді. Арада бірнеше уақыт өткен соң,
Тұғырыл ханның көмегімен 2-тумен 20 мың әскерді ертіп, оң және сол қанат
болып аттанып, екі тумен әскермен, оған хабарлағандар деп Темучиннің екі
інісін жібереді. Осылай аттанып меркіттерді талқандап Бөртені қайтарып
алады. Жол жөнекей Бөрте босанады. Сөйтіп Жошы-хан дүниеге келеді. Темучин
мен Жамука екеуі ежелден дос екендігін еске түсіріп, достасып, бір жарым
жыл бірге тұрады. Бір күні олар жайлаудан қыстауға көшіп бара жатып,
тұрақтанатын жаңа бір жер таңдайды. Осы сәтте Жамука Темучинге: Тауға
таман қонайық, жылқыға ықты болсын, өзенге жанай қонайық, қозышы мен қойшы
да тойып, олжалы болсын - дейді. Мұны Темучин былай шешеді: жылқышыға
ықты болсын дегені, ол жоғарғы топтағы ақсүйек байларды айтып отыр,
қозышы мен қойын жайып тойып олжалы болсын дегені қарапайым халық. Осы
сөзден кейін Темучин Жумакамен арадағы достық қарым-қатынасын үзіп,
байлансын тоқтатып тауға қарай көшіп кетеді. Бұл моңғол ру тайпаларының
қарама-қарсы екі лагерге бөлінуіне әкеп соқты. Бұрынғы босы енді Темучиннің
жауына айналды. Ол кезде Темучин де батыс пен оңтүстігіндегі көршілерінен
қорғанатындай күші бар еді. Соның бірі татарлармен тайшиуттер еді. Оған
дейін Темучиннің қол астында 12 шеңберден тұратын 13 мың атты әскері бар
еді.
Тайшиут көсемі Торғытай біршама күш жинап отыр, 30 мың әскерімен
Темучин қыстауға көшіп бара жатқанда шабуыл жасап, Жамукамен қосылды. Бұл
соғыс Темучиннің жеңуімен аяқталады. Темучиннің жеңіске жетуіне бір себеп,
ол әскерлерін: он қанатты орманға, сол қанатты вагенбургке бөледі.
Вагенбург негізінен әскерелерден емес, қаруланғаг соғысқа жарамды адам және
әйелден тұрады. Вагенбург – жүк тасымалдаушы арба, сондықтан оның ішінде
мал-мүліктер ғана болды. Жау Вагенбургке жабылған кезде ормандағы әскердер
жауды қоршауға түсірді. Осындай соғыстағы әскери табысы нәтижесінде
моңғолдардың құрамына бірнеше тайпалар кірді. Енді белгілі ақсүйек тобының
өкілдері Алтан, Құшар, Сасы-бек, кеңесіп Темучинді таққа отырғызды. Бірақ
бұл кезде әлі де болса моңғол ру-тайпаларының басы толық біріккен жоқ еді.
Темучин Моңғ,олиядағы тайпаларды бағындыруда Керей ханы Тұғырылға
сүйенеді. Екеуі үнемі тізе қосып бірге жорыққа аттанып отырды[17]. 1199 ж.
Темучин он ханмен бірлесе отырып найман Бұйрық ханға шабуыл жасайды. Найман
елінің билеушісі Күшлік хан – Бұйрық зан деп аталады. Темучиннен бұрын
наймандар өте күшті елдің бірі болған. Темучиннің әкесі Есукей батыр
тұсында найман елін Бұқа хан билеген. Бұқаханның тұсында керей елінен он
хан таққа таласқан туыстарын өлтіргенде, он ханның інісі Ерке-Қара қашып
найман еліне келеді, оған Бұқа хан әскери көмек береді. Соның арқасында
оған Он ханның тағын тартып береді. Бұқа хан қайтыс болған соң, екі ұлы
Таян хан мен Бұйрық хан таққа таласып, найманның екіге бөледі. Таян хан
үлкен ұл болғандықтан әке орнында қалып, ойпатты мекендеген. Бұйрықханға
қарасты ел тау арасында қоныстанған. Моңғолдар шабуыл жасаған кезде, моңғол
әскерлері Алтай аймағындағы Ұлынгір түбінде көлінің маңында Бұйрық ханды
қоршап алады. Бұл шайқаста жеңілген Бұйрық хан Қырғыз еліне қашып кетеді.
1202 ж Бұйрық хан меркіт, татар ұлыстарынан күш жинап үлкен армиямен
Темучинге қарсы шабуыл жасайды. Бірақ қақаған қатты аяздан әскерлері үсіп,
біразы қырылады. Нәтижесінде Бұйрық хан ойсырай жеңіліп әрең қашып
құтылады.
Керей Он хан мен Темучин арасында одақтық байланыс кейін бұзыла келіп
қанды шайқасқа айналады. Мұның себебін тарихшылар түрліше түсіндіреді.
Рашид-ад-диннің Жамих-ат-тауарих – атты кітабындағы айтуға
қарағанда: 1202-жылы қыста Темучин өзінің үлкен ұлы Жошыға Тұғырыл-ханның
қызы Саур бикені айттырмақ болады. Сондай-ақ Тұғырыл хан өзінің үлкен ұлы
Ингуннің баласына Шыңғыс ханың қызы Хошын бикеш айттырмақ болады. Бірақ бұл
құдалық келісімге келмей, бұзылады да аралығында араздық пайда болады. Мұны
пайдаланған Жажрат тайпасынан басы Жамука шешен Тұғырыл-ханның баласы
Сенгунмен сөз байласып Темучинге қарсы шығады. Нәтижесінде Он ханмен
Темучин арасында соғыс туады[18].
Ал парсы тарихшысы Жувейннің айтуы бойынша: Керей Он хан Темучиннің
ақыл-айласы мен ерлігін, соғыс өнерін қадір тұтатын еді, Темучиннің абырой
атағымен мәртебесі көретілген сайын, әскери-әкімшілік істерде Он хан
Темучинге сүйенетін болды. Тіпті Он хан әскерлері мен халқына да Темучиннің
бұйрығы жүрді. Оның Он хан алдында мұндай мәртебеге жетуіне іштей
күндестігі қозған Он ханның балалары мен туыстары алуан-түрлі сылтау
қолданып, Темучин мен Он хан арасына іріткі салды. Ақырында соғыс
қақтығысына әкеліп, Темучин Он ханның елін шауып өзін өлтіреді[19]. 1204
жылы Темучин керейлерді жаулап алғаннан кейін найман Таян хан меркіттердің
бастығы Тоқтабек және жажыраттардың басшысы Жамука шешенмен бас қосып
Темучинге қарсы одақ құрады. Бұл одаққа найман, меркіт, сальджиот, қаташын,
бұдан бұрын талғандалған керейлер мен татарлардың бір бөлігі кіреді.
Темучинге олардың жасырын даярланып жатқан қарсы соғыстарының жоспарын
біреу жеткізіп қояды. Темучин алдын-ала қимылдап, оларға тұтқиылдан шабуыл
жасап, талқандайды, Таян хан соғыста қаза табады, Таян ханның баласы Күшлік
хан майданнан құтылып қашып әкесінің інісі Бұйрық ханға келеді.
1204 ж. күзде Темучин енді Тоқтабекке шабуыл жасап, оларды
талқандайды. Соғыста жеңілген Тоқтабектің баласы Жуду, Шылаумен бірге
Бұйрық хан еліне қашады. Темучин қашқан меркіттер қуып, нәтижесінде
меркіттердің оғыз тайпа басы Мерусін елдесуді тілеп, өз қызы Құланды
Темучинге береді. Темучин оған мәнсап беріп, өз тайпасын билетеді. Бірақ
Иерусын кейін Темучинмен жауласады. Темучин оның әйелін Торекинді тұтқындап
баласы Үгедейге қосады. осы Торекиннен төрт бала туған, оның тұңғышы
моңғолдардың үшінші ұлы қағаны Күйік хан (1205-1248).
Темучиннен жеңілген меркіттердің бір бөлігі бір батысқа қоныс аударып,
керей еліне қосылады. Арада бірнеше уақыт өткен соң Темучиннің қолын қас
жауы Жамука шешен түсіп, моңғол ұлысы оны өлтіреді. Темучин енді одақсыз
қалған татарларға қарсы шабуылға шығып, сол шайқастарында татарларды
түгелімен Моңғол ұлысына қол астына кіреді.
Енді оның барлық назары Қытай жеріне ауады. Осыған дейінгі оның
жорықтарына ол өзіне халық пен малды ғана олжалаған болса, енді ол қытайдың
байлығына қызығады. Бұл байлық оған келшектегі жеңіске жету үшін керек деп
ойлайды. Ол өзінің Қытайға бірінші жорығын Сия империясына жасайды. Ол
кезде моңғолдар оны Хошин, кейін Тангут деп атаған. Хошин өзеннен батысқа
қарай деген мағынаны білдіреді. Яғни, Таң патшалығы. Бұл туралы мынадай
деректер бар: Хошин империясын Темучин жаулап алған кезде, оның баласы
Үгедейдің әйелі босанып: атын Хоши леп атаған екен. Бірақ, немересі
қайтыс болып, бұл жердің атын Тангут немесе Таң патшалығы деп атайды[20].
Бұл патшалық Шень – Си провинсиясының Солтүстік бөлігін құраған еді. 1205 ж
Темучин қытайды басып алып, еліне қайтып оралады. Бұл басқыншылық жорық баю
үшін болған еді.

Моңғол мемлекетінің қоғамдық құрылысы
Сол кездегі моңғол мемлекетінің сипаты мен құрылысы Моңғол қоғамындағы
қалыптасқан бытыраңқылық – феодалдық қатынастар мен халықтың көшпелі
өміріне сәйкес келеді. Бытыраңқы өмір өткізіп отырған, үнемі бірімен-бірі
жауласып отырған Моңғол ру тайпаларының біртұтас мемлекеті біріктірілуі
тайпалар арасында толассыз болып отырған талан-тараждар мен қиян-кесккі қан
төгіс соғыстарды жойды. Бірақ іс мұнымен тынбады. Темучин бастаған моңғол
әскери-феодал шонжарлары жаулаушылық соғыстарын үдете түсті.
1206 ж ашылған Моңғолиядағы Онон өзені бойындағы ру – тайпа
шонжарларының құрылтайы Темучинге Шыңғыс-хан атағын беріп, моңғолдардың
ұлы қағаны етіп жариялады. Моңғол тайпаларының бәрі Шыңғыс-хан ұлысы
саналды. Ол осы құрылтайға 95 әскер басына хандық жарлықтар берді. Олар оң
қол, сол қол және орталық деп үшке бөлінді. Әрқайсысы өз ішінен түмендік,
мыңдық, жүздік және ондықтарға бөлінді. Ең үлкен әкімшілік билік бөлек деп
бір түмен әскер шығара алатын иелік есептелді. Шыңғыс-ханның барлық қарулы
күштері әрқайсысында мың әскері бар 95 мыңдықтан құралды. Оларды нояндар,
батыр-мергендер басқарды. Шыңғыс-хан шыққан боржігіт тайпасы Алтын ұрпақ
деп аталды. Шыңғыс-хан жергілікті халықтың тілі, әдебиет, мәдениет, діни –
сезім, салт-санасына қысым жасамады. Ол өз ана тілінен басқа тіл білмеген.
Олар 1204 ж тұтқынға түскен найман хандығының бас уәзірі Тататонғаны
хатшылық қызметке пайдаланып наймандардың ел басқару ережесін, жазу –
мәдениетін, көне-ұйғыр жазуын қабылдады. Осындай ұйғыр жазуын қабылдап,
Моңғолдардың арасынан шыққан білімді Шыңғыс-ханның асырап алған інісі Шиги-
Кұтұқ болды. Шиги-Кұтұқты жолдан тауып алып, өз анасы Ұлын Екенін
тәрбиесіне берді. Ол Шыңғыс-хан империясындағы бірінші сот болады. Осы
ұрлық пен алдау ісін жазалуды Шиги-Кұтұқта тапсырды. Оның негізгі ашқан
жаңалықтары салт-дәстүр бойынша заңдар шығарып, заң жинағы Ұлы Ясы деп
аталған заңды өмірге әкелді. Бұл заң сол кезеңдегі ең ірі заңдардың
қатарына жатады. Ол негізіне екі бөлімнен тұрған, әр бөлімі қоғамның
белгілі дамуына арналған.
1. білік, нақыл – сөздер жинағы, яғни маңызы бар шешімге келеді.
Әртүрлі оқиғаларды жазалауда ұлы адамдардың нақыл сөздері.
2. Ясы - бұл әскери адамдар мен ер азаматтардың құқығын қарайтын
заң.
ХІІІ ғ басында құрылған Ұлы Моңғол империясы қатаң заңдар жинағы
арқылы басқарылып отырылды. Яғни Ясы заң жинағы екі бөлімнен тұрды[21].

1 бөлім
Білік - нақыл сөздер жинағы
1. Ол кездегі тайпалар арасында екені сайлау, үлкенді, күйеуін силап,
енені құрмет тұту, Шыңғыс-хан өмір сүрген тайпада болған емес. Бұл ел
арасында жастардың ұрлық, кісі өлтіруіне алып келді. Шыңғыс-хан келісімен
бәрін бір Ясы заңына бағындырды. Ақылдасын әскер басына, ептісін қолына
құрал беріп жылқыға, зердесіздің қолына қамшы беріп қойға, қойды. Менен
кейінгі ұрпақтарым өсіп, менің орнымды олар басса, ол өз қалпына қажеттінің
бәрін алып, Ясакты сақтауы тиіс. Мемлекетті берік ұстауы үшін төзімділік
пен мықтылық керек.
2. Егер патшалық көп болып қол астына жаңа келген мырза, батыр, бектер
Ясакты мықты сақтамаса онда мемлекет күйзеліп, бытырап кетеді. Енді олар
Шыңғыс-ханды іздегімен таппайды.
3. Ұрлықтан таза болуы үшін әркім өзі таза болсын. Өз ісің таза болса
ұрлық сені іздемейді.
4. Үш ақылдының келісіп айтқан сөзін кез-келген жерде айтуға болады,
бірақ оған сенуге болмайды. Өз ойың мен ақылдының ойын салыстыр, егер дұрыс
болса онда оны айтуға болады, ондай болмаса күнде сен оны айтуға міндетті
емессің.
5. Үлкен тұрып, кіші сөйлегеннен без. Ол қалай сұраса сен солай жауап
бер. Ол сөйлеп тұрған мұқият тыңдап тұр.
6. Қалжын айтқан сөзді орындауға болмайды.
7. Өзін қалай тани білсе, өзгені де солай тани білу керек.
8. Ер адам қажет жеріне түсетін күн сәулесі емес. Егер ері аңға немесе
соғысқа кетсе, әйелі үйін әсемдікте ұстасын. Егер бөгде біреу келе қалса,
оны ерінің жоқтығын білдірмей жақсы қарсы алуға тиіс. Оны көрген адам
күйеуінің жақсы адам екендігін айта кетер. Ердің жақсылы әйелінен көрінер.
Әйелдің ешнәрсеге ебедейсіздігі оның күйеуінің қандай адам екендігі бірден-
ақ байқауға болады. Үйі еріне тартар деген нақыл сөз осыдан қалған.
9. Біз аңға аттансақ аңды, жауға аттансақ жауды қырамыз. Қашанда
мәртебелі жаратқан ием жол беріп, жұмысың жеңілдесе, олар өзгереді және
ұмытылады.
10. Әрбір шын айтылған сөздің мағынасы бар.
11. Біздің балаларымыз алтынна киім киіп, тәтті дәм, жақсы ат мініп,
сүйкімді әйел алып отырса да, осыған жеткізген ағалары мен әкелерінің
арқасы екенін ұмытады[22].
12. Шарап құмар адам, мал күйінде ештеңені көрмейтін соқыр мылқау, өлі
адам күшіндегі сезбейтін сасық. Шараптан келер өнерге де, ақылға да сапалы
өнеге жоқ. Ол сені ақылға сыйғысыз іске, кісі өлтіруге жетелейді. Қолындағы
өнерден: ардан, жолыңнан тайдырады. Шарап құмар патша ұлы істі, мекемені
басқара алмайды. Шарап құмар әскер-үлкен қақытығысқа тап болады. Шарап
құмар қызметші өз өмірін үздіксіз абыржу мен қайға да өткереді. Ол сенің
жүзіңн қарамайды, бойындағының барлығын істен шығарады. Тіпті одан
құтылудың амалы болмаса айына 3 рет іш. Үшеуінен өтсең – айына 2 реттен
жақсы, 1 рет ішсең өте жақсы. Тіптен ішмпесең одан артық қандай жақсылық
бар. Бірақ ондай адам табу қиын. Табылса ол .лкен құрметке ие.
13. Шыңғыс-хан Алтан-ханға жорыққа шығар алдында, жалғыз өзі төбенің
басына шығып, шапанын төсеп көкке қарап: О, жалаған ием! Сен Алтан ханның
бірінші бүлік шығарып, жау болғанын білесің. Менің әскерлерім Барзан мен
Амбағай қағанды күнәсіз өлтірді. Кек алып тиісті жаща берер мына мен. Егер
менің итенім түзу десең, маған жеңімпаз күш бер.- деп табынып оған
аттаныпты. Осындай ниетпен алтан ханды жеңіп, оның жеріне ие болады[23].
14. Егер Ясакқа бағынбаған адам болса, оны сөзбен ұялту керек. Екінші
рет бағынбаса шешендікпен сөйле, оған да байланбаса басқа жерег жер
аударылсын. Ол жақтан оралғанша ол зерделі болады. Оған дейін есікірмесе
түрмеге отырғызу керек. Түрмеден жақсы кетсе, жақсы ниетті, ақылды болып
шықса өте жақсы. Олай болмаған күнде туыстары жиналып, кеңесте амалын
шешсін.
15. Шыңғыс-хан Жалайыр тайпрасынан шыққан мемлекет әмірі. Мұқалы-
Гауанды Қытайға өз әскерімен жорыққа жіберді. Ол жердің қамалын алып,
Шыңғыс-ханнан қайтуға бұйрық алу үшін, елші жібереді. Елші оралған соң
мұқалы елшіден: сен бәрін баяндап болғасын, ол не істеді? дейді. Ол бас
саусағын басты Мұқалы ойланып, мен босқа қызметте жүрмеген екенмін ғой деп
айтады. Саусақ басу – қызметте жоғарылау![24]
Ясы - заң жинағы.
Бізге дейін келіп жеткен Шыңғыс-хан тұсындағы заң жинағынан үзінді.
1. Зинақорлық істеу, оның әйелі бар жоғына қарамастан өлім жазасына
кесіледі.
2. Бұзақылық пен жазаланған адам өлім жазасына кесіледі.
3. Егер біреу керісіп жатқан екі адамның арасына түсіп, біреуін
екіншісіне қарсы қойса, ол адам өлім жазасына кесіледі.
4. Егер біреу күлге немесе суға дәрет алса, ол өлім жазасына кесіледі.
5. Егер біреу тауар алып, борышқа батса өлім жазасына кесіледі.
6. Егер біреу тұтқынға түскен адамға рұқсатсыз киім немесе тамақ
берсе, ол өлім жазасына кесіледі.
7. Егер біреу тұтқыннан қашқан қашқынды тауып алып, оны иесіне
қайтармаса, өлім жазасына кесіледі.
8. Мал сойған кезде міндетті түрде алдымен оның аяғын байлап, қарнын
жарып, қашан ол өлгенше жүрегін сығып, содан кейін оның етін жеуге болады.
Егер мұсылмандар сияқты малды бауыздаса сол адамның өзін бауыздау керек.
9. Шыңғыс-хан: Әлібек - Әбу-танеб әулетінің бірде біреуінен алым-салық
алмауға, сондай-ақ сопы, құран оқушы, заң шығарушы, дуана мен шоқынуға
арналған ғылым адамдарынан, өлікті жуатын азаншыларда алым-салық алуға
қаулы шығарады.
10. Мұның бәрі құдайға қажет деп, ол барлық ғибадат етушілерді
құрметтеуге қаулы шығарды.
11. Үй иесі алдына ас әкеліп, үй иесі астан дәм татпайынша , ас алуға
тыйым салды. Ал, жазаланушыны өзі шақырмайынша, асқа отырмауы тиіс. Тойып
астан, аттан аттауға тиым салды.
12. Егер біреу ас ішіп отырған елдің жанынан өтіп бара жатса, атынан
түсіп, ешкімнің рұқсатынсыз асқа отыруы тиіс, оған ешкім қарсы келмеуі
керек.
13. Қолмен сапыруға тиым салды.
14. Өзі тозғанша киім жууға тиым салды.
15. Шыңғыс-хан жаңа ескіні бірдей көрді, және біреудің бұл нәрсе лас
деп айтуына тиым салды.
16. Белгілі бір лауазымды адамды ұлы құрмет пен атақ пен емес, өз атын
атап сөйлеу керек.
17. Әскерге ілесіп жүрген әйел соғыс біткенше, күйеуінің борышын
өтеуге тиіс.
18. Хан әр жылдың басында өзіне және ұлдарына қыз таңдау үшін, әрбір
сұлтандар өз қыздарын көрсетуге тиіс.
19. Әр әскердің бойындағы Әмір орнынан түсіп қалса, оны жазалау үшін
қызметкерлердің ең төмені жіберіледі. Қызметші патша бұйрығын орындағанша,
әмірші оның қызметшінің қолына беруі тиіс.
20. Мемлекеттегі жаңалықты білу үшін құрылған тұрақты поята сұлтанға
міндеттеледі.
21. Кісі өлтіргені үшін жазаланушыға айып салу керек. Мұсылманды
өлтіргені үшін қырық алтын теңге, ал Қытайды өлтіргені үшін бір есек беруі
тиіс.
22. Шыңғыс-ханның Ясы жинағы өтірік айтуға, ұрлыққа тиым салады. Өз
туысыңды есіркеп жақсы көр, оларды ренжітпей, өз еркімен берілген елді
есіркеп, мешітті құлатпай, мешіт қызметкерлерін алым-салықтан босату керек.
23. Тұтқынға түскен әйелден туған балаларына заңды түрде әкесінен
тиісті мұра қалады. Ол мұра үлкен кішісінен көп алады, ал кіші үлы әкесінің
үйіне ие болады. Ал балаларының үлкені оның шешесінің дәрежесіне қарай
бөлінеді, соның ішінде бірінші әйелінің рөлі некеде басымырақ болады.
24. Артындағы мұрагерлерінің келісімінсіз өлген адамның затын
пайдалануға болмайды.
25. Моңғол халқына танымал емес, бейтанысты ұлы хан сайлауға болмайды.
26. Моңғол қол астына бағынған тайпаға немесе ру басына құрметті
лауазым тағуға болмайды.
27. Жеке билеуші, эснер басы, халық толық бас иіп құрметін
білдірмейінше келісімге келуге болмайды.
28. Ұлы хан ықпалындағылар моңғолдан қызметші немесе құл ұстауға қақы
жоқ. Әрбір ер азамат әскерде қызметте болуы тиіс.
29. Жаңбырдағы ағын суға шомылуға немесе кір жууға тиім салынады.
30. Тыншы, жалған куәгер, көзбояушылықтың бәрі өлім жазасына кесіледі.
Шыңғыс-хан негізгі заңдылықтар мен жазалаудың бәрін кітапшаға жазбаша
енгізіп, оған Ясы немесе Ясак атағын берген.
Бұл кітапша басылып шыққан кейін, құрыштан жасалған тақтайшаға
енгізіп, оны өз халқының Заңдар жинағы деп атады[25].

ІІ. Шыңғыс-хан – ірі әскери және мемлекет қайраткері

ХІІІ ғ басында Шыңғыс-хан Моңғол империясының құрып, Ұлы Қаған
атағын алып, енді өз әскери құрылысын құруға кірісті. Мұнда Шыңғыс-хан тек
ғана өзіне сенімді күзетші емес, еліне қорған әскер басына таңдаулы тұрқы
болатын басшы және ол өз басшылығымен үнемі бақылауда болатын мекемеге
өзіне сенімді серік шығатындай, әр түрлі лауазымға лайық әскер басын
тағайындап шыққысы келді. Әрбір қару ұстайтын адам әскери басшы болуды және
әрбір тайпалар он адамнан бөлінеді. Осы он адамға бас болатын адам сол
ондықтан алынды. Осы ондық жүздік, жүздіктен тоғыз жүз адамы болды. Олар
сол мыңдық пен тоғыз мыңдықтың басшысына яғни түмендіктерге бағынды. Олар
оң қол сол қол және орталық болып үшке бөлінді.
Әскер басшысы тек қана ақсүйектер тобына сайланды. Әр бір басшы өз
андығына басқа басшының ондығынан әскер алуына тиым салынды[26].
Ұлы ханның қоластында күзетшілерден басқа мықты батыр. олар соғыста ең
шешуші кезеңде ғана қолданылды, ал тыныш кезде патшаның жеке қорғаушысы
болды.
Ақсүйек топтарын кешікке қызметке немесе қолбасшылық қызметке тарат
отырып, Шыңғыс-хан оларға алғашқы былыққан тәртіптің орнына мықты
ұйымдастырушылықты үйретті.
Әскерде қызмет ету және басшыларының борыштарының бәрі қатаң әскери
заңмен қадағаланып отырды және қатаң тәртіп енгізілді. Мұның бәріне генерал
Иваниннің кітабында былайша тоқтаған:
1. Моңғолдардың әскери қолбасшысы шендері Юрт-джи - деп аталды да,
ал жоғарғы басшысы біздің қазіргі генерал – квартирмейстр сияқты черви
деп аталған. Юрт-джи мен басшының негізгі міндеті даярлау жұмысын
жүргізу. Жайлау мен қыстауға көшуді жайластыру, әскери жорыққа шығу
кезіндегі қоныстанған орын іздестіру жұмыстарын атқарады.
Соғысқа шығар алдында әскерлердің қару-жарақтарын тексеруден өткізу,
соғысқа қажетті нәрселер мен қамтамасыз етті. Әскер басы мұқтаждық кезде
тек қана патшадан көмек сұрауы тиіс.
Моңғолдықтардың негізгі қару-жарағы садақ пен жебе, айбалта, ат
үстінен қарсыласын құлаты үшін найза, міндетті түрде қару үшін найза,
шығаратын егеу, шоқпарлары болды. Жақсы ауыр қаруланған әскерлердің
ерекшелігі қылыш пен темір сызықты тері дулыға болды, ал атты әскерлер
жеңіл және ауыр атты әскерлер болып екіге бөлінді.
Жеңіл атты әскерлер соғыста алдыңғы топты құрап, ауыр атты әскерлердің
қимылын жеңілдетіп отырды. Моңғолдықтар жас кезінен бастап мергендік пен ат
үстіне отыруға үйретілген үздік мергендер болды. Таңдаулы қарулары мықты аң
терісінен жасалған.
2. Тева - Джи - армияға жалғасқан жүкті керуенді теңдеулі түйені
қадағалайтын түйе бастаушы.
3. Бұланғазы - оның құрамында ерекше лагерь, көшкен кезде түскен
немесе ұмытылып қалған заттарды тексеретін топ болды. Жоғалған немесе
қалдырған нәрселерін тауып иесіне қайтарғаны үшін, иесі оларға белгілі бір
мөлшерде ақша төледі.
4. Бекауль - соғыстан түскен олжаны үлестіруші, сақтаушы және таңба
басу жұмысын атқарады.
5. Жарғушы - мөр сақтаушы және әскери сот қызмет атқарушы адамды
айтады.
6. Есаулы - әскер бөлімдері мен мекемелерінің жабдықтау ісін
атқаратын адамдар.
Соғыста Шыңғыс-хан соғысты бастамас бұрын құрылысының ішкі жағдайын,
әскери жетістіктерін біліп, соғыс ашуға орынды сылтау іздеген жоқ.
Қарапайым басқыншылық соғыстарында ол жорығының алдында қарсылас патшасына
өзіне бағынуға шақырды. Біз оны мысалы, Моссуль иесіне жолдаған хатынан
көреміз: Жаратқан кем, маған және менің балаларыма әлемді жаулап ие
болуыма жол беріп тұр. Егер кімде-кім маған бағынбаса не боларын бір
алланың өзі біледі, ал бағынса өз өмірін, байлығын, семьясын сақтай алады.
Егер сен маған бағынып, әскерлерімді өз иелігің арқылы өткізіп, риза
болсаң, сен менен досты табасың. Олай болмаған күнде менің әскери күшіммен
сенің байлығыңның қандай күйге түсетінін мен айта алмаймын[27] - дейді.
Жорыққа алдын-ала қамдану үшін жалпы құрылтай жиналысын ашып, онда
әскерге керекті нәрсенің бәран талқылап, кездесетін орындарымен уақыттарын
белгілеп отырған.
Моңғолдар мұнайды, жанғыш білтелі садақты қаланы құлату үшін
қолданған, сондай-ақ су, жер – асты жолдарын жасап катацульта арқылы тас
лақтырып, сол кездің өзінде-ақ әскери машиналар қолдана білген.
Шыңғыс-хан көбінесе өз жорығын жылқы мен түйеге қолайлы кез күзде
бастаған. Әрбір қызметті адам алым салық төлеумен бірге өз басшысына
бірнеше жылқы, аң терісін беріп отырды.
Әскери басшыларға арналған өсиет сөз-Білікте мынадай заң жинағы
жазылған:
3 – статья.
Әскер басшылары жылына бір рет келіп, өз жетістіктерін ханғай айтып,
жалпы жиналысқа қатысқаны тиіс. Жиналысқа келмеген адам өлім жазасына
кесіледі.
4 – статья.
Өз үйін сенімді басқарған адам, иелігін де басқара алады. Он адам,
иелігін де басқара алады. Он адамның басын құрған адам мыңдық пен
түмендікті де құра алады.
5 – статья.
Өз әскерін басқа алмаған адам үй-ішімен жазаға тартылады.
6 – статья.
Өз әскерін басқара алмаған адам үй-ішімен де ауыз бірлікте бола
алмайды.
10 – сатья.
Бас қолбасшы немесе оның қоластындағылары жорыққа шығар алдын да
құдайға шоқынып, қолдау сұрауы тиіс.
11 – статья.
Көп арасында қайдан жуас ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.