Ахмет Байтұрсынұлының термин қалыптастырудағы рөлі

Жоспар

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9

1 Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының зерттелу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19

2 Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ терминологиясы
2.1 Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдердің сипаттары ... ... ... ... ... 36
2.2 Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдердің тәсілдік сипаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 9

1 Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының зерттелу
жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19

2 Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ терминологиясы

2.1 Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдердің сипаттары
... ... ... ... ... 36

2. Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдердің тәсілдік
сипаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 51

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53

РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: А. Байтұрсынұлының терми қалыатастырудағы рөлі
Жұмыстың құрылымы: бітіру жұмысы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және
ғылми әдебиеттерден тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Бітіру жұмысының мақсаты- Ахмет Байтұрсынұлының қазақ
терминологиясын қалыптастырудағы орнын анықтау. Жұмыс мақсаты мынадай
міндеттерді шешуге негізделеді:
- А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұраларының зеттеу жайына шолу
жасау;
- А.Байтұрсынұлының қазақ терминологиясын қалыптастыушы ғалым
екенін дәләлдеу;
- А.Байтұрсынұлы жасаған тарминдардің тілдік сипаты мен жасалу
жолдарын көрсету.
Жұмыстың мазмұны: Бітіру жұмысының бірінші бөлімігде А.Байтүрсынұлы
терминжасамдық мұрасын зеттеуге арналған мақалалар мен көлемді еңбектерге
шолу жасалды (Р.Сыздықова, О.Айтбаев, Ш.Қүманбайұлы, Ш.Жалмаханов,
Ж.Смағұлов т.б). Екінші бөлімде ғалым жасаған терминдер мен олардыың жасалу
жолдарына тоқталдық (зат есім, сын есім, бастауыш, баяндауыш, дыбыс, буын,
жұрнақ, жалғау, көсемше, есімше, қаратпа сөз, қыстырма сөз, жай сөйлем
т.б.).
Зерттеудің әдістері: Жұмысты зерттеу барысында сипаттамалы, ғылми
зерттеу әдісі басшылыққа алынды.
Тірек сөздер: қазақ терминологиясы, терминдер, термин жасаудағы негізгі
принциптері, терминдердің тәсілдік сипаттары, т.б.

КІРІСПЕ

Қазақ тілі білімінің, соның ішінде ғылыми терминологияның қалыптасуы мен
дамуы туралы сөз қозғағанда, ұлағат алар ұлыларымыздың қатарына кіретін
ұлтымыздың ең ардақты ұлдарының бірі – Ахмет Байтұрсынұлының есімін аттап
өте алмаймыз. Солай болуға тиісті де. Оның себебі- ұлттың ғылыми
терминологияны қалыптастырудың еңбектерінен басталатындығы. Осы тұста
бірден басын ашып айта кететін мәселе бар. Ол- тіліміздегі жекелеген
сөздердің терминдік мәнде қолданыла бастауы мен терминологиялық жүйенің
қалыптасуын шатастыруға балмайтындығы. Жекелеген сөздердің терминдік мәнде
жұмсала бастауын Абайдың қара сөздерінен, XIX ғасырдың екінші жартысында
шыққан кітаптар мен осы кезде басылып тұрған Дала уалаяты, Түркістан
уалаяты газеттердің беттерінен кездестіруге болады. Ал салалық
терминологияның қалыптасуы- белгілі бір арнаулы саланы құрайтын ұғымдар
жүйесінің тілде таңбалануы болып табылады. Өз алдына дербес терминологиялық
өріс құрайтын арнаулы салалардың атаулар жүйесінен бөлініп шығуы
үстіміздегі ғасырдың оныншы жылдарына дейін болды десек, шындыққа онша
жанаспаған болар еді.
Нақты бір ғылым салалары бойынша терминологияның қалыптасуы алғашқы
ғылыми еңбектердің, оқулықтардың, терминологиялық сөздіктердің жарық
көруімен ,олардың өзге тілдерден аударылуымен тығыз байланысты. Бізде қазақ
тілінде жазылған ондай еңбектердің жарық көруі- аяқталып келе жатқан
ғасырдың бірінші он жылдығынан басталады. Яғни, бұл дегеніміз- қазақтың
ғылыми терминологиясының туындауы да дәл осы кезден басталуға тиіс деген
сөз.
Бұл істің басында кімдер тұрды дегенге келер болсақ, осы кезде қазақ
тілінде алғашқы оқулықтар мен түрлі деңгейдегі ғылыми және ғылыми- көпшілік
еңбектер жазған Ахмет Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамметұлы, Ж.Күдерин, Е.Омарұлы,
С.Қожанұлы,М.Дулатұлы, М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, Ғ.Қараш, К.Жәленов
сияқты қазақ зиялыларының есімдері аталуға тиіс.
Осы аталған авторлардың әрқайсысының салалық терминологияның
қалыптасуына өзіндік үлестерін қосқандығы дау тудырмайды. Оған аттатары
аталған зиялылардың еңбектерінде кездесетін ғылыми атаулар куә бола алады.
Соған қарамастан олардың арасынан А.Байтұрсынұлының есімін ерекше атап
жүргеніміз белгілі. Әрине, өте дұрыс. Алайда оның қазақ терминологиясының
негізін қалаушы ғалам- ретінде қараудың себептерін әлі де нақтырақ
көрсету, ғылыми тұрғыдан дәлелдеудің мәні зор. Біз төменде осы мәселе
төңірегінде ой өрбітпекшіміз.
Кезінде М. Әуезов, Е. Омарұлы, С. Сәдуақасұлы, М. Дулатұлы, С.
Сейфуллин, Т. Шонанов сияқты қазақ зиялылары негізін қалаған ахметтану
ілімі араға алпыс жылдан астам уақыт салып барып жалғасын тауып отыр. Ахмет
Байтұрсынұлы ақталғаннан бергі он жылдай уақыт ішінде ұлы тұлғаның соңына
қалдырған еңбектері әр түрлі қырынан зерттеле бастады. Бұл істен тілші
ғалымдар да шет қалмай өз үлестерін қосуда, Р. Сыздықова, Ә. Қайдаров, Ө.
Айтбев, М. Жүсіпов, т.б. ғалымдардың жарияланған еңбектері соның дәлелі
бола алады.
Бір басынан мамандық табылатын халқымыздың рухани көсемі, ұлт
мәдениетінің хантәңірі атанып жүрген алып тұлғалы тереңірек таныған сайын
ұлтымыздың рухы биіктеп, тарихи, ғылыми санамызда өсе түспек. Сондықтан
ғалымның әдеби –ғылыми мұрасын жан –жақты зерттеудің маңызы айырықша.
А. Байтұрсынұлы ресми ақталғаннан бері он жылға жуық уақыт ішінде
ахметтануға ерекше атсалысып жүрген тілші-ғалым Р.Сыздықова ғалымның тіл
білімі, әдебиеттану ғылымдарының, қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін
салушы және жаңашыл ағартушы, ірі публицист, дарынды ақын екендігін айта
келіп былай дейді: Әрине, біздің сипатымыз- өте жалпы айтылып,қысқа
қайырылған түйін. А. Байтұрсынұлының ағартушылық, ғылыми еңбектерімен
қатар, поэтикалық творчествосын, саяси-әлеуметтік қөзқарастарын нақтылы,
арнайы және терең зерттеу-алдағы міндет, әр сала мамандарының жұмысы
[1,28].
Ғалымның атап көрсеткеніндей А.Байтұрсынұлының мұрасын сала-салаға
бөліп, арнайы зерттеулер -оның бай әлеміне терең бойлап, халқымыздың
игілігіне жаратумен қатар, қайталанбас тұлғаның қазақ ғылымының дамуыны
қосқан үлкен үлесін анықтап, тарихымыздың төрінен алатын орнын да нақты
көрсетіп берді
Ең алдымен А.Байтұрсынұлы қазақ тіл білімінің терминологиясы жасаушы.
Кез- келген ғылымды оқып білу, меңгеру немесе оны өзгелерге үйрету сол
ғылым саласында қолданылатын арнаулы ұғым атауларынсыз мүмкін емес. Қазақ
тіл білімінің негізін қалаушы ғалым ретінде А.Байтұрсынұлы осы ғылым
саласындағы негізгі ұғымдарды және олардың өзара байланысын анықтап, яғни
қазақ тілінің табиғатын көрсететін ұғымдар жүйесін түзумен қатар, сол
ғылыми ұғымдардың атауларын да жасаған. Ғылыми ұғымдарға ат қою оп-оңай
жұмыс емес. Ол үлкен талғампаздықты, тілді шебер пайдалана білуді қажет
ететін шығармашылық процесс. Онымен қоса, арнаулы ұғымдарға ат қою кезінде
ұғымдар жұйесінің өзіндік ерекшеліктерін міндетті түрде ескеру қажет.
Атаудың ықшам болуы, бірмағыналылығы және ұғым мазмұнын қамтуы тағы бар.
Осындай талаптарды мүлтіксіз орындаудың қиындығы-терминдердің ана тілінде
жасаудан гөрі көп жағдайда оны ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін ескере
отырып, жасалған өзге тілдерден дайын қалпында ала салуға (яғни, жасауға
емес қабылдауға) мәжбүр ететін себептердің бірі. Бұл тұрғыдан келгенде
ғалым қазақ тілін термин шығармашылығын да пайдаланудың жарқын үлгісін
көрсеткен. А.Байтұрсынұлы 1912 жылы Орынборда жарық көрген Оқу құралының
өзінен буын, дыбыс, нүкте, дауысты дыбыстар, жарты дыбыстар дыбыс, дәйекші,
жіңішкелік белгісі, харіп сияқты терминдерді ұшыратуға болады. Ал 1914,
1915 жылдары және одан кейінгі жылдары 1928 жылға дейін бірнеше дүркін
басылып тұрған Тіл құрал оқулықтарында (қазақ тілінің сарфы). Әбден
қалыптасып, бүгінгі күнге дейін қолданылып жүрген және қолданылуға беруге
тиіс зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, қосымша,
жалғау, жұрнақ сияқты жүздеген терминдердің кездесетіні белгілі.
Бұл терминдердің терминге қойылатын талаптарға жауап беретіндігін
дәлелдеп жату артық, өйткені олар кезінде арнайы шеттелгендіктен қарамастан
уақыт сынынан өтіп, тұрақты қолданылатын дәрежеге жетті. Мұнда ең басты
атап айтатын нәрсе- А. Байтұрсынұлы бір топ терминдерді ғана емес, бүкіл
ғылым саласындағы арнаулы ұғымдар атаулар жиынтығын, дәлірек айтқанда,
терминдер жүйесін жасаған. Ғылымның дамуына орай ұғымдар жүйесінің ұлғайып
отыруы табиғи құбылыс. Ахаң қалыптастырған терминдер жүйесі де қазақ тілі
білімі дамыған сайын жаңа элементтермен толыға түсті.
Ғылымның осындай тұтас терминдер жүйесін қалыптастыруы- оның қазақ тілі
білімінің терминологиясын жасаушы екендігінің дәлелі бола алады.
А.Байтұрсынұлының қазақ тіл білімінің ғана емес, әдебиеттану ғылымының
да негізін қалаушы екендігі мойындалған шындық. 1923 жылы ғалымның
мерейтойына арналған мақаласында М. Әуезов Жаңа өсіп келе жатқан қазақ
әдебиеті Ахаңды өзінің басшысы деп санайды[2],- деген болса, әдебиетші
ғалым Р. Нұрғалиев оның Әдебиет танытқышы туралы айта келіп, ...
қазақтыың ұлттық әдебиеттануының ғылыми негізі, методологиялық арналары,
басты- басты терминдері мен категориялары түп- түгел осы кітапта
қалыптастырылған деп әділ көрсетеді[3, 12-13б].
Сонымен, екіншіден, қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салған, тұңғыш
әдебиет теориясын жазған ғалым осы ғылым саласының ғылыми терминологиясын
да жасаған. Терминделуші ұғымдарды дәл білдіретін жүздеген әдебиеттану
терминдерін жасай отырып, ғалым олардың ғылыми терминге тән функциясын да
ғылыми анықтамасын берген. Ол дегеніміз- ғылыми ұғымның өзіне ғана тән
белгілерін айқын көрсетумен қатар, олардың ұғымдар жүйесінде алатын орнын
да көрсету деген сөз. Мысалы: айшықтық әрбір тақтасы шумақ деп
аталады. Жұптық бір ауыз өлең дейтіні шумақ болады, әр шумақта бірнеше
тармақ болады. Тармақ дегеніміз- өлеңнің әрбір жолы. Тармақ ішінде бірнеше
бунақ болады. Бунақ дегеніміз- өлеңді айтқанда сезілетін дауыс толқынының
соқпа-соқпасының арасы. Бунақ ішінде буын болады[4, 192].
Бұл мысалдан байқайтынымыз,ғалым,біріншіден, өлеңнің құрылым- құрылысын
(түр-тұрпатын-А.Б.) анықталған ; екіншіден, әрбір ұғымның өзіндік
ерекшелігін, басты белгісін, іргелес өзге ұғымдардан айырмасын көрсететін
анықтама берген. Яғни әрбір ұғымныың мазмұны мен көлемін анықтаған;
үшіншіден, әр ұғымның ғылыми атауын ( айшық, шумақ, тармақ, бунақ, буын)
жасаған; төртіншіден, терминдердің жүйелік ерекшеліктерін ескере отырып,
жалпы қолданыстағы бір үлгімен жасалған сөздерді термин ретінде
пайдаланған; бесіншіден, ғылми ұғымдардың арасындағы жүйелік-құрылымдық
байланысты көрсеткен. Дәлірек айтқанда, айшықтық-шумақтан, шумақтық-
тармаұтан, тармақтық- бунақтан, ал, бунақтық- буыннан құралатындығын
сатылай отырып көрсету арқылы ұғымдық микрожүйенеің өзіндік табиғатын
танытқан.
Бұдан ғалымның өзі зерттеп отырған ғылым саласындағы ұғымдар жүйесінің
ішке бойланып, мен ерекшелігін терең білумен бірге, оларды таңбалануда
тілді өте шебер пайдалана алғандығы анық көрініп тұр. Әдебиет танытқыштан
мұндай мысалдарды әлі де көптеп келтіре білуге болды. Жеке ұғымдардың
өзара байланысынан барып ұғымдар барып жүйесі құрылатын сияқты, соларға
сәйке келетін жекеленген термин сөздердің жиынтығын- терминдер жүйесін,
яғни салалық терминологияны құрайды.
Әдебиет танытқыштағы ғалым қаламынан туындаған біртұтас жүйе құрайтын
терминдер оның әдебиеттану ғылымының ғылыми терминологиясының
қалыптастырғанын көрсетеді.
Сондай-ақ, А.Байтұрсынұлы тіл білімі, әдебиеттану ғылымының ғылыми
терминологиясын жасаумен бірге, қазақ тілін оқыту әдістемесінің де негізін
қалаушы ретінде бұл салаға қатысты көптеген терминдерді жасаған. Олардың
қатарына әдіс, әдісқой, сауаттау әдісі, жалқылау әдісі, жалпылау әдісі,
жалқылау-жалпылау әдісі сияқты терминдерді жатқызуға болады.
Бұлармен қоса А.Байтұрсынұлының тарих, этнография мәселелерімен де
шұғылданғаның ахметтанушы ғалымдар айтып жүр. М.Әуезов 1923- жылы [2]
ғалымның Мәдениет тарихы атты кітап жазып бітіргенін айтқан болатын.
Ғылым, білім саласында қазақ тілінің қалданыс аясының кеңеюіне мақсатты
түрде үлкен мән берген және термин шығармашылығында ұлт тілінің өз
мүмкіндігін шебер қолдана білген ғалымның әлі баспа бетін көрмеген немесе
кезінде жарияланып, қазір қолға түспей жүрген ондай еңбектері табылып
жатса, олардың ішінде де көптеген терминдермен жаңа қолданыстардың
болатындығына еш күмәндануға болмайды.
Сонымен, үшіншіден, жоғарыда атап көрсеткеніміздей, А.Байтұрсынұлы қазақ
тілі білімі, әдебиеттану сияқты жеке ғылым салаларының ғылыми
терминологиясының негізін қалаумен бірге, көтеген әдістеме, тарих және
этнографияға, жалпы мәдениетке қатысты терминдер жасаған ғалым.
Ғалымның термин шығармашылығындағы қызметінің бір ғана ғылым саласымен
шектелмейтіндігі оның жалпы қазақ терминологиясын қалыптастырудағы орнының
айырықша екендігін көрсетеді. Алайда А. Байтұрсынұлының қазақ
терминологиясының қалыптастыруына қосқан үлесі бұлармен шектелмейді. Оның
Қазақстан ғылымын ұйымдастырушылардың бірі ғана емес, солардың ішіндегі ең
ірісі, бірегейі екнін дәлелдейтін деректер ғалым мұрасына тереңірек үңілген
сайын табыла береді.
Ендігі бір айырықша атап айтуды қажет ететін мәселе- ғылымның
терминжасамының тәсілдері мен жолдарын анықтап бергендігі.яғни,
төртіншіден, А.Байтұрсынұлы терминжасам тәсілдерін анықтап, оларды өз
тәжірибесінде тұңғыш рет кеңінен пайдаланған ғалым.
Терминжасам тәсілдерінің ара-жігі ашылып, олардың термин
шығармашылығында іске қосылуы- қазақ тілінің грамматикасының жазылуы мен
тікелей байланыста қарастыруды қажет етеді. Бүгінгі термин жасам
тәсілдерінің өзіндік ерекшеліутері бар екендігіне қарамастан, ол негізінен
қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерінің құрамына енеді. А. Байтұрсынұлының
қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерін анықтаумен қатар, ол тәсілдерді термин
жасауда пайдаланудың жарқын үлгісін көрсеткендігінде. Оның қаламынан
туындаған жүздеген терминдері дәлелдейді. Мәселен, ғалымның жұрнақ, жалғау,
буын, шумақ, тармақ, пай, мүше, әдіс т.б. осылар сияқты терминдері
семантикалық тәсілдерімен,жақша, қосымша, дәйекше, буыншы, бастауыш,
баяндауыш, анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш, әуреленіс, әлектеніс,
әліптеме, зауықтама, сұқтаныс, азаптаныс, жалғаулық, есімдік тәрізді
көптеген терминдерді морфологиялық тәсілмен, ал дауыссыз дыбыс, дауысты
дыбыс, қатаң дыбыс, ұяң дыбыс, түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, тұрлаулы
мүше, тұрлаусыз мүше, салалас сөйлем, сабақтас сөйлем- сынды терминдер тобы
синтаксистік тәсілмен жасалған.
Бесіншіден, А.Байтұрсынұлы- жекелеген ғылым салаларының ғана емес бүкіл
қазақ терминологиясының қалыптасуына тікелей әсер еткен айырықша тұлға.
1924 жылдың маусым айында Орынборда Қазақ ғылми қызметкерлерінің сьезі
болып, онда терминологияны қалыптастырудың принциптері бекітілгені мәлім.
Араға екі жылдай уақыт салып, 1926жылы Бакуде өткен түрікшілердің бірінші
құрылтайында жасаған баяндамасында А.Байтұрсынұлы қатынасушыларға осы
принциптерді таныстыра отырып және өзге түркілердің де ғылыми
терминологияны қалыптастыруда оларды басшылыққа алса дұрыс балатындығын
айта келіп, өз ойын былай түйіндейді: Этим путем каждый из нас, разгрузив
свой язык от его баллансты чужих отчистив его от засоренности илиянием
чужого языка, сделали бы доступпными произвдения своей пеяати и свой
народной и другием тюркским народностям [5,425] .
Бұдан ғұлама ғалымның қазақ терминологиясын қалыптастыру мен дамытудың
бағыт-бағдарын айқындаумен қатар, бүкіл түркі халықтарының
терминологиясының дамуына көңіл аударып, термин жасауда ортақ принциптер
ұстару арқылы туыстас халықдардың өзара ғылыми және рухани- мәдени
байланыстардың тереңдей түсуін көздегенін көруге болады.
Сонымен, бітіру жұмысы Ахмет Байтұрсынұлының қазақ терминологиясын
қалыптастырудағы рөлін анықтауды көздейді. Осы мақсатта бітіру жұмысын екі
бөлімге бөліп қарастырмақпыз. Бірінші бөлімде А.Байтұрсынұлының
терминологиялық мұрасының зерттелу жайына тоқталсақ, екінші бөлімде ғалым
жасаған терминдердің сипаты мен жасалу жолдарын сөз етпекпіз.

1 Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының
зерттелу жайы
Қазіргі қазақ ғылымынд А. Байтұрсынұлының терминжасамдық мұрасын зерттеп
жатқан ғалымдар баршылық.
А.Байтұрсынұлы 1988 жыдың соңында анықталған терминологиялық мұрасына
арналған тұңғыш мақалалардың бірі- Қазақстан әйелдері журналында
жарияланған Ө. Айтбаевтың Қазақ терминологиясының атасы атты мақаласы
[6]
Еңбек Ахмет Байтұрсынұлының жалпы терминжасамдық ізденістеріне арналған.
Мақаланың авторы А.Байтұрсынұлының қазақ тарихындағы орны былай бағалайды.
Қазақ әдебиет тарихында ұлы Абайдың орны қандай болса, қазақ тіл білімі
мен мәдениеті тарихында А. Байтұрсынұлының орны сондай [6,7,б].
Еңбек авторы А.Байтұрсынұлының терминжасамдық ізденістерінің басталуын
терминнің оқыту саласына өте қажет болғандығынан туды деп, Ахмет
Байтұрсынұлының қазақ тілін мектептерге пән ретінде ендіру керек екендігін
көрсетіп, сол ұлы ойды іс жүзінде өзі мектепке ендіре бастағанын айтады.
Мақалада Ахмет Байтұрсынұлының Оқу құралы атты еңбегінің жеті басылымы
баяншы атты еңбегі, Айқап журналындағы, Қазақ газетіндегі мақалалары
талқыланып, Ахмет Байтұрсынұлының терминжасамдық қызыметіне жоғары баға
береді.
Қазақ тілін мектептерде пән ретінде оқыту үшін Ахаң қазақ тіл біліміне
жаңа ұғымдар ендіреді,оларды жаңа атаулармен (терминдер) маркерлейді.
Мысалы:фонетика- дыбыс жүйесі, морфологиия- сөз жүйесі,синтаксис- сөйлем
жүйесі, үтір, буын, әліппе, дәйекше...[6,7-8б].
Мақаланың авторы А. Байтұрсынұлының термин жасаудағы негізгі принципі-
терминді қазақ сөзінің негізінде жасау екендігі болған дейді де, бірақ,
сонымен қатар, А.Байтұрсынұлының термин ретінде қазақ тілінде баяғыдан бері
қазақшаланып, қалыптасып жүрген араб, парсы сөздерін де пайдаланғанын
көрсетеді. Мысалы: мектеп, кітап, өнер т.б.[6,8б].
Сонымен, Ө.Айтбаевтің бұл мақаласы А.Байтұрсынұлының қазақ тіл білімінің
терминология жасау тарихындағы орнына, аталған ғылыми қызметіне арналған.
А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасына арналған Ө.Айтбаевтің екінші
мақаласы-А.Байтұрсынұлының терминжасам тәжірибесі [7] деп
аталады.мақалада төмендегі мәселелер қамтылған:
1. А.Байтұрсынұлының терең тіл танымдық сезімталдығы;
2. А.Байтұрсынұлының терминжасамдық тәжірибесінің кешегі және бүгіргі
қажеттілігі;
3. А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының қазақ және жалпы түркі
тіл біліміндегі көшбастаушылық мәні;
4. А.Байтұрсынұлының терминжасамдық қызметіде лексико- морфологиялық
және морфолого-синтаксистік тәсілдердің басым түрде қолданылуы;
5. А.Байтұрсынұлының терминжасам мұрасының сала-салаға жіктеліп
зерттелінің қажет екендігі;
6. А.Байтұрсынұлы жасаған терминдердің семантикалық және құрылымдық
анонимы.
Еңбектің авторы осы мәселелерге әр түрлі көлемде көңіл бөледі.
Ө.Айбаевтің еңбегінің негізгі мәнін өзі анықтап береді. Шынында,
А.Байтұрсынұлы қазақ тілі пәнінің терминдерін жасауы теңдесі жоқ
ерлік...[7,7б].
Сонымен, Ө.Айтбаевтің талқылаған екі еңбегінің негізгі мағыналық
сарыны бір-А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының ғылми биіктігі,
теориялық және машықтық маңызы
Р. Сыздықованың Термин жасау-Ахмет Байтұрсынұлы көтерген тарихи жүктің
бірі атты еңбегінде анализ концептуалдық көзқарас негізінде жасалды.
Мақалада бес мәселе талқыланды:
1.Терми және сөз ;
2.Терминің түрлері;
3.Термин және мектеп;
4.А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының қазіргі қазақ тілі
біліміндегі орыны
5.Мамандардың Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасын зерттеудегі
концептуалдық ұқсастықтары айырмашылықтары [8]
Р.Сыздықова А. Байтұрсынұлының еңбектеріне анализ жасағанда көбінде
терминнің тілдік (құрылымдық) яғни наминация көңіл бөліп, терминнің ұғымдық
симантикалық жағына көңіл бөлмейді, өте аз көңіл бөледі . Олардың
лейтмотиві Ахмет Байтұрсынұлы терминді қазақ сөзінің негізінде жасап, жат
тілдің негізінде жасамау деген ұғым-дейді [8,251-252 б.б].
Ахмет Байтұрсынұлы, Х. Досмұхаметұлы, М .Дулатұлы қазақ терминін білім
беру саласында бейіндеп жасаған. Ол кездегі негізгі білім беру саласы
мектеп еді. Сондықтан терминдердің барлығы мектеп оқушысының ойлау
қабілетіне лайықтап жасалған, яғни қазақ тілінің төл мүмкіншіліктерінің
негізінде [8,254б]. Егер бұл жағдайды тілтамының көзқарасымен бағалайтын
болсақ, онда ол терминдер (жасалған кезде) ғылыми стилдің нақ ғылыми түріне
емес, ғылыми оқыту (ғылыми әдістемелік, оқыту-ғылыми, яғни научно-учебный,
учебно-научный) түріне арналған.
Ш. Құрманбайұлының Қазақ терминологиясының қалыптастырудағы Ахмет
Байтұрсынұлының рөлі атты еңбегінде, зерттеу бүгінгі терминология ілімінің
принциптерінің, ұғымдарының, категорияларының негізінде жасалған[9]
Еңбекте Ахмет Байтұрсынұлының терминжасамдық дағдысы жан-жақты
зерттеліп,системалық деңгейде талқыланады.
Автор көтерген мәселелер күрделі. Мысалы:А. Байтұрсынұлы қазақ
тілтанымының, әдебиеттанымының, әдістемесінің терминологиялық негізін
қалаушы (салалық термиология) қазақ ғылымының терминжасамдық тәсілдері мен
жолдарын анықтаушы; терминжасам ілімінде қазақ тілінің сөзжасам
тәсілдерінің талық пайдаланып, жалпы қазақ тілтанымының сөзжасалымдық
мүмкіншіліктерін, түрлерін анықтаушы, ретке келтіруші; А.Байтұрсынұлы
терминжасамдық қызыметі салалық (тіл,әдебиет, әдістеме) терминологиясын
жүйелендірумен шектелген жоқ, жалпы қазақ терминологиясының қалыптасуына
үлкен ықпалын тигізді; А.Байтұрсынұлы қазақ терминологиясының тұнғыш ғылыми
принциптерін жасаушы [9].
Сонымен еңбекте талқыланып, жауабы берілген мәселелер, шынымен,
маңызды.автордың қорытулары нақты, дәлелді.
А.Байтұрсынұлының терминологиясына Ш.Құрманбайұлынан да бұрын көңіл
бөлген мамандар да бар:Айтбаев [6,110]; Жұсіпұлы [10], сондықтан бұл
еңбекте тек тың мәселелер көтерілді деуден аулақпыз, бірақ
А.Байтұрсынұлының терминжасамдық мұрасын термин және терминология
теорияларының негіздеріне сүйеніп зерттеген еңбегі ретінде бұл зерттеменің
жүйелі, жан-жақтылығының биіктілігі мен кеңдігі күдік тудырмайды.
Еңбектің басында біз қазақ ғылыми терминологиясының бастаушысы, жол
салушы және қазақ терминологиясының негізін қалаушысы, жүйесін
қалыптастырушысы ұғымдарын айыру керек екендігін айттық. Ш.
Құрманбайұлының еңбегінде осындай ғылыми әрекет жасалған. Ш.Құрманбайұлы
сөздің термин қызметінде қолданылуы Абайдың да, Х.Досмұхаметұлының да,
Е.Омарұлының да еңбектерінде де кездесетіндігін айтып, А.Байтұрсынұлының
салалық (тіл,әдебиет, әдістеме) терминологияның негізін қалыптастырғандығын
айтады. Яғни, А.Байтұрсынұлы – қазақ ғылыми терминологиясының негізін
қалаушы, жүйелендіруші. Бірақ, біздің ойымызша А.Байтұрсынұлы- қазақ ғылыми
терминологиясыныың және жалпы қазақ терминологиясының тарихында әрі жол
бастаушы, әрі негізін қалаушы, жүйеге келтіруші. Бұлай деуіміздің себебі:
а) А.Байтұрсынұлы сол кездегі қазақ зиялыларының қатарында
(Х.Досмұхаметұлы, Е.Омарұлы, М.Дулатұлы,...) термин жасау және термин
қолдану жолын қалыптастыра бастады (қазақтың салалық ғылыми терминологиясы
жүйеге келген кезде), Сондықтан А.Байтұрсынұлы сол кезден бұрынғы және сол
кездегі қазақ зиялыларының қатарында қызмет еткен ғалым ретінде қазақ
терминологиясының жол бастаушыларының бірі.сонымен қазақ терминжасам
тарихында жол бастаушы біреу емес. Бұл қатардан көп зиялылар,
ағартушылар,ғалымдар, ақындар орын алады. Сол жол бастаушылар қатарынан өз
орнын иеленіп тұрған мамандардың бірі- А.Байтұрсынұлы.
ә) А.Байтұрсынұлы қазақ терминжасам тарихында тек жол бастаушы, тура жол
салушы қызметін атқарумен шектелген жоқ. А.Байтұрсынұлы қазақ
терминологиясының салалық ғылыми жүйесін жасады (тілтаным, әдебиеттаным,
әдістеме). Яғни терминжасам тарихында басқа жол бастаушылардан көш ілгері
жылжып, биік ғылыми теория деңгейінде ізденістер жүргізді. Қазақ салалық
терминологиясының негізін дүниеге келтірді.
Сонымен, А.Байтұрсынұлының қазақ ғылыми терминологиясының негізін
қалаушы, теориялық жүйеге келтіруші. ХХ ғасырдың бірінші ширегінде ғылыми
жүйелік концепция негізінде қазақ терминология мәселелерін әлемдік
терминология ғылымының деңгейінде шеше білген жалғыз ғалым- А.Байтұрсынұлы.
Сонымен, А.Байтұрсынұлы қазақ терминологиясының жасалу тарихында жол
бастаушы, тура жол салушы маман ретінде-көптің бірі, ал қазақтың салалық
ғылыми терминологиясының негізін қалаушы, жүйесінің қалыптастырушы маман
ретінде-дара тұлға.
С.Ақаев пен Д.Мыңбаевтің Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдердің
тәсілдік сипаттары атты еңбектерінде А.Байтұрсынұлы салған термин жасау
жолынан (терминді мүмкіндігінше қазақ сөзінен жасау) көп қазақ ғалымдарының
бүгінде шығып кетуін, Еуропа тілдеріндегі (қазақ) терминдерді күдіктенбей
қабылдайтындығын, орыс тіліндегі терминдерді қазақ тілінде аудара
салатындығы талқыланады. Сондықтан қазақ тілінің терминжасамдық
мүмкіндігінің жасанды түрде таралғандығын айтады. Яғни олар А.Байтұрсынұлы
жаратып кеткен термин жасау машықтың дәстүрі тарылды, қазақ тілінің
бірліктерін термин жасау мақсатында машықтандыру азайды дейді [11, 442-
443б.б]. Сонымен еңбектің авторлары қазіргі Ана тіліміздің
терминологиясында қазақ тілінде ұғымы да бар,ол ұғымның атауы да бар
жағдайда да, орыс тілі я орыс тілі арқылы енген терминдердің қолданысының
басым болып кеткендігін айтады. Мысалы: әдептік, әсемдік, мұрат
терминдерінің орнына этика, эстетика, идеал терминдерін қолдану[11,453-
454бб.].
ХХ ғасырдың 10-25- жылдарында тіл біліміне қатысты терминдерді жасауда
А.Байтұрсынұлының кейбір жағдайларда орыс ғалымдарының ілгері тұрғандығын,
олардың еңбектеріндегі жетістіктерді еліктемей пайдаланғандығын, қазақ
тілінің ішкі дүниесінің құдыретін орыс тілтанымының заңдылықтарына
тәуелдендірмей дербес пайдаланғандығын көрсетеді. Мысалы: сол кездегі орыс
тілі оқулықтарының, сөздіктерінің құрамындағы біраз терминдердің бұлыңғыр
екендігін, эксперимент ретінде қолданылып жүргендігін анықтайды.Ал, А.
Байтұрсынұлы жасаған қазақ тілінің грамматикалық, фонетикалық терминдерінің
көпшілігінің сол кездегі оқулықтарда нақ қалыптасқандығын жариялайды. Қазақ
тілінде терминмен таңбаланған бірқатар универсал грамматикалық ұғымдарға
анлиз жасалып, олардың баламаларының орыс мектебіне арналған орыс тілді
оқулықтарда орын алмағандығы сөз етіледі.[11,443-444бб]. Мақаланың соңында
А.Байтұрсынұлының терминжасамдық қызметінің ішкі және сыртқы дүниесінің
ғылыми- әдістемелік сипаттары тоғыз ережеде тұжырымдалады.
А.Байтұрсынұлының ғылыми мұрасын зерттеуге арналған еңбектердің ішінде
бір жағынан жалпылама, екінші жағынан нақты пікірлерді, ұсыныстарды ортаға
салған мақала- Ш.Біляловтың Ахметтануға кіріспе атты мақаласы [12].
Мақаланың авторы қазіргі қазақ ғылымында Ахметтану ілімінің дүниеге келуі
әрі тарихи заңдылық әрі ғылыми-әлеуметтік сұраныс дейді. Себебі, бұның жаңа
ғылыми-рухани, ғылыми-тарихи, менталитеттік маңызы өте биік деп сипаттайды.
Ш.Біляловтың көзқарасын толық құптаймыз. Бұл мәселенің өте зәрулі екендігін
М.Жүсіпұлы 1995,1998 жылдары жариялаған монографияларында талқылап қорытқан
[10,13]. Бірақ бүгінгі күнде А.Байтұрсынұлының ғылыми мұрасын зерттеуге
арналған еңбектердің ішінде Ш.Біляловтың мақаласында ахметтану ғылымы пайда
болуының негізгі жеті себебі яғни жеті мағыналық, ұғымдық қасиеттері толық
анықталады, сипатталыды [12,417-430бб].
Ахметтану ілімінің жеті тірегі деп Ш.Білялов төмендегі мәселелерді
атайды:
1) А. Байтұрсынұлы – ұлттық ғылым жасаушы;
2) А.Байтұрсынұлы –ғалым теорекик;
3) А.Байтұрсынұлы-ұлттық ғылыми тілді жасаушы;
4) А.Байтұрсынұлы –ұлттық ғылыми стилді қалыптастырушы (яғни қазақ
тілінің функционалдық стилистикасының негізін салушы біздің қосымшамыз);
5) А.Байтұрсынұлының атаутану ілімі, атау жасау ерекшеліктері (яғни,
терминологиялықтеориясы,терминжасам дықтәжірибесі-қосымшамыз);
6) А.Байтұрсынұлының тұлғаландыруы-горманизмі (яғни, А. Байтұрсынұлының
ғылыми стилінің құрылымдық, мағаналық ерекшеліктері-бідің қосымшамыз); [2,
417 б]
7) Сонымен мақаланың авторы мәселені кең, терең және маңызды шешуін
көздейді, мәселенің жеті тарихының әрқайсысына қысқа анықтама беріп,
Ахметтану ілімі пайда болуыдың уәждерін сипаттайды. Яғни, Ахметтану
ілімі бүгін де, ертең де қазақтың мол гуманитарлық ғылымының өзекті
тармағы.
Ахмет Байтұрсырұлының терминологиялық мұрасын зерттеуге арналған сезімді
мақалалардың бірі- Б. Қалиұлының А.Байтұрсынұлы және қазақ терминдері
атты мақаласы [183] Бұл еңбекте автор күрделі мәселелерді көтереді.
а) А.Байтұрсынұлының термин жасау ережелері;
ә) Қазіргі қазақ қоғамындағы интернационалдық терминдер жайындағы
көзқарастар;
б) Ұлттық сана-сезімнің негізі көрсеткіш-ана тілінің ұлттық сипаттары;
в) Жат тілдердің бірліктеріне тәуелді болды;
г) Жат тілдерден енген сөздерді (интернационалдық терминдерді) қазақ
орфографиясының заңдылықтарына сай жазу, қазақ орфоэпиясының заңдылықтарына
сай дыбыстау, себебі басқа тілдерде (ағылшын,француз,неміс,орыс,..)
интернационалдық терминдер басым көпшілік жағдайда өз заңдылықтарына сай
ықпалдандырады [13;403-416].
Ғылыми, қоғами-әлеуметтік терминдер ұлттық ойлау қабілетінің, ұлттық
тілдің мүмкіншіліктердің жоғарғы деңгейдегі көрсеткіші, сондықтан ол
терминдердің ана тілінің негізінде жасалмауы (шығыу тегі, иә
ықпалдандырылмауы) сол жоғары деңгейде болатын көрсеткіштердің төмендігінің
белгісі, иә болмаса, А.Байтұрсынұлы айтқандай, мамандардың еріншекгігінің
салдары, -дейді Б. Қалиұлы [13,412б]. Мақаланың авторы қазақша жаңа
терминдердің(пайда болған кезде), құлаққа дөрекі естілетінін А.Байтұрсынұлы
талай айтқан дейді [13,410б]. Ал қазіргі кезде А.Байтұрсынұлы дүниеге
келтірген терминдер құлағымызға өте жеңіл сіңіп, ойымыздан үлкен орын алған
дейді. Сондықтан терминдерді қазақ тілінің негізінде жасауды ұрандатады.
Жоғарыда талқыланған еңбектердің мағыталық негізі өте жақын.
мысалы: А.Байтұрсынұлы қазақ тілтанымы,әдебиеттанымы және әдістеме
ғылымдарының терминдері мен терминологиясын жаратқан ғылым.
2.А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасы жалпы ұлттық
терминжасамды қалыптастыруға, өркендетуге үлкен әсерін тигізді, негіз
болды. Яғни, медицина, этнография, философия ,т.б. ғылыми салалардың
терминологиясын қалыптастыру үшін үлгі болды.
3.Көптеген салалық ғылыми терминология жүйелерін жасау қажет
екендігінің уәжін күшейтті.
А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасын зерттеуге арналған
ізденістердің бірі-Р. Рақышевтің Ахмет Байтұрсынұлы еңбектерінің медицина
атауларын жасаудағы ықпалы атты мақаласы. Мақалада А.Байтұрсынұлының
терминжасамдық қызметінің нәтижесі,маңызы,жалпы медицина терминдердің және
қазақ медицина терминдерінің жасалу тарихы, көтерілген деңгейі,жылдан-жылғы
сан жағынан көбеюі хронологиялық дәстүр негізінде әңгімеленеді.
Біз А. Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасын зерттеуге арналған
еңбектердің барлығын тізіп көрсетуді көздемедік. Еңбектің осы мәселеге
арналған үзіндісінде біз сол ғылыми ізденістердің негізгі бағытын анықтауды
көздедік, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтауды, ғылыми пікірдердің
тамыры бір болғанымен, бұтақ болып жайылудағы бет алысы мен жапырақтануы
алуан түрлі екендігін көрсетуді көздедік. Мамандардың бір дауыстан
А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасын полифункцияналды дүниедеп
қорытуларының ғылыми негізін нығайтуды көздедік. Осындай міндеттерді атқару
үшін жоғарыда талқыланған еңбектердің маңыздылығы да, саны да,біздің
ойымызша, жеткілікті болды.
Бүгінде қазақ тіл білімінде терминология мәселесіне арналған ірі
зерттемелер көп. Олар: монографиялар,диссертациялар, Молдажанов, Айтбаев
мақалалары, Қайдаров, Абдрахманов арнайы жинақтары. Бұл еңбек те
А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасын зерттеуге арналған. Еңбектерге
көп көңіл бөліп, сол ғылыми ізденістердің бағытын, концептуалдық реңкін
анықтап, А. Байтұрсынұлы терминолог-ғалым деп бағалауларының шығу тегін,
деңгейін, ғылыми дәлдігіне анализ жасауды жөн көрдік. Себебі, білімнің,
ғылымның сапасын, мұраның сапасые бағалаумен қатар, сол берілген бағаның
сапасын зерттеп талқылау керек.баға сапа жағынан әділ болу керек.яғни,
бағаның сапасында асыра сілтеу де, кемсіту де орын алмау керек. Сол
себептен қазіргі қазақ тілтанымындағы терминология мәселелеріне арналған
еңбектердің біразы біз жасаған талқылаудан орын алмады. Мысалы:1991жылы
Ғылым баспасынан шыққан Ахметтану тағылымдары ғылыми мақалалар
жинағында терминология мәселелеріне арналған төрт мақала бар. Солардың
біреуі терминдерді алдын-ала жіктеу, жүйелеу жолдары[14] А.
Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасына арналған осы мақалада екі мәселе
көтерілген:
а) қазақ терминін қазақ тілі бірліктерінің негізінде жасау керек
екендігі;
ә) А.Байтұрсынұлының терминдері – термин жасаудың және термин
пайдаланудың классикалық үлгісі.
Мақаланың негізгі ғылыми бағытын біз қолдаймыз.бірақ,біздің ойымызша,
Авторлар А.Байтұрсынұлының қазақ термині ең алдымен қазақ сөзінен жасалуы
керек деген пікірін абсолюттік мағынада көрсеткен сияқты,яғни ...қазақ
термині тек қазақ сөзінің негізінде жасалу керек деген сияқты болып тұр.
А.Байтұрсынұлының ойын мұндай қатаң мағынада түсіну және түсіндіру тарлан
шындықты бұрмалау болмаса да, сол тарихи шындықты толық күйінде көрсетпеуге
таяу.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жолымен өмір сүре бастаған соң ұлттық
терминология мәселесі қайта жаңғырды. Қазақ термині қоғамның қазіргі кездей
әлеуметтік қызыметінде үлкен орын алды. Сондықтан терминнің,
терминологиялық теориялық және машықтық мәселелеріне мемлекіттік деңгейде
үлкен көңіл бөлінеді. Бұл жағдай жаңа ғылыми еңбектердің дүнйеге келуіне
денеу болды. Сондықтан еңбектердің бірі- Ә. Қайдаровтың Қазақ
терминологиясына жаңаша көзқарас атты кітабы [15] Еңбекте қазақ
терминологиясын жасау үшін 11 принципті білу керек екенін айтады, сол он
бір принциптің негізгі қасиеттері, ерекшеліктері анықталады. Кітаптың
соңында ұсыныстар беріледі.
Еңбекте А.Байтұрсынұлының қазақ термині және терминологиясы жайындағы
ойлары имплицитті түрде сақталып, бірінші қазақ тілтанымының және әлем
тілтанымының жетістіктеріне байланысты интерпрентацияланады. Шығарманың
актуалдығы,теориялық және машықтық маңызы биік.
А. Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасының негізгі ұғымдары, негізгі
бағыт Қазақстан республикасынның үкіметінің жанындағы мемлекіттік
терминологиялық камиссияның нормативтік-құқықтық құжаттарынан да имплицивті
түрде үлкен орын алған.[16] Яғни, мемлекеттік терминологиялық камиссияның
термин қорын бекітудегі көзқарасы А.Байтұрсынұлының көзқарасына сәйкес.
Мысалы; терминді еңалдымен қазақ тілінің негізінде жасау; жат тілдік
терминнің, қазақ тіліндегі баламасын жасау (мүмкін болса); жат тілдің
терминін (интернационалдық терминді) қазақ тілінде ондай ұғым атауы жоқ
болса ғана қолдану, т.б.
Сонымен, жағарыда жасалған анализдің қортындылары А.Байтұрсынұлының
терминологиялық мұрасының жан-жақты зерттеліп жатқаны
дәлелдейді.зертемелердің негізгі бағыты-қазақ терминінің жасамының
теориялық және машықтық ғылыми негіздерін, жасаушы А.Байтұрсынұлы екенін,
тарихи дерек ретінде жариялануымен шектелмей, оның ұлттық (қазақ) және
ұлтаралық (түркі әлемі) деңгейлерінде жаңа ғылыми ағым, яғни теория жасаушы
екендігін, сол теорияның негізгі
ұғымдарын,категорияларын,принциптер ін,зерттеу әдістерін қалыптастырушы
екендігін және соларды қазақ тілі материалдар негізде күнделікті ғылыми
шығармашылық саласына, тілге, әбебиетке, оқыту салаларына ендіруші
екендігін кең, терең және жан-жақты дәлелдеу. Зерттемелердің авторлары
алдарына қойған міндеттерді орындады. Айырмашылықтары-зерттеу обьектісі
біреу болып тұрып (А.Байсынұлының терминжасамдық ғылыми, ғылыми
-әдістемелек шығармашылығы) зерттеу пәндерінің көптігінде.

2 Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ терминологиясы

2.1 Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдердің сипаттары
Әр заманның өзіне тән ғылыми, ғылыми ұғымдар, олардың атаулары болды.
Осылардың қорытындысы ретінде ғылыми теориялар қалыптасты. Және ғалым, иә
ғалымдар әр ғылыми саланың бастаушысы жолын салып беруші, негізін қалаушы
мәртебесінде танылады.сол ғылыми мұраларды кейінгі ұрпақ ғалымдар зеттейді,
себебі әр адам, әр ұлт генетикалық тегін емес, ана тілінің ғылыми зерттеу
тегінде білу керек. Ондай зеттеулер әр түрлі болды.
А. Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасын зертеуге арналған
еңбектердің ішінде 1997 жылы Қарағанды қаласында басылып шыққан екі өзгеше
орын алады. Олар:
1. Ш. Ж. Жалмахановтың Ахмет Байтұрсынұлы қазақ лингвистикасы
терминдерінің негізін салушыатты еңбегі [17];
2. Ш. Ж. Жаманханов пен Ж. Қ. Смағұловтың А. Байтұрсынұлы-қазақ
әдебиеттану терминдерінің негізін салушы атты еңбектері [20].
Осы екі оқу-әдістемелік оқу құралдарының практикалық маңызы биіктесек те
қателеспейміз. Зерттемемізде аталған екі еңбектің біріншісі- А.
Байтұрсынұлы-қазақ лингвистикасы терминдердің негізін салушы аттысы
талқыланды.
Ш. Ж .Жалмаханов еңбегінің құрылымы алты мағыналық бөлшектерден
тұрады:
1.А.Байтұрсынұлы жасған қазақ лингвистикалық терминдері туралы.
2.А.Байтұрсынұлы еңбектерін қазіргі қазақ тілі оқулықтарымен салыстыру.
3.А.Байтұрсынұлы еңбектерінде қолданылған терминдер.
4.Терминдердің тіл білімі салаларына қатысты тізбесі.
а ) фонетика
ә ) лексикология
б ) морфология
в ) синтатсис
5. Жалпы лингвистикалық терминдер.
6. Тапсырмалар (теориялық және практикалық).
А. Байтұрсынұлы жасаған қазақ лингвистикасы терминдер туралы атты
шағын кіріспеде еңбек авторы бірнеше күрделі лингвистикалық мәселелерге
көңіл бөледі. Сол мәселелердің А. Байтұрсының творчествалық мұрасынан алған
орынын, ғылыми шешімнін бағалау үшін қазіргі тілтаным ілімінің синхрониялық
жеке диакрониялық ұғымдарына сүйеніп әрекеттенеді.
А. Байтұрсынұлының ғылыми мұрасын зерттегенде тек қазақ тіл білімі
жетістіктерінің негізінде емес,жалпы түркі тіл білімі,әлем тіл білімі
жетістіктерінің негізінде, солардың теориялық ұғымдары мен атауларының ішкі
табиғатының тілтанамдық қасиеттеріне сүйеніп зерттеген нақ әділ, нақ
ғылыми, нақ жан-жақты болар еді. Себебі, А. Байтұрсынұлының лингвистикалық
және әдістемелік ізденістері тек қазақ тіл білімі емес, түркі және әлем тіл
біліміне, тілге, оқыту әдістемесіне маңызды үлес қосты [10;13].
Еңбектердің кіріспесінде А. Байтұрсынұлының шығармашылығында қолданылған
терминдердің статистикалау сипаттамасы беріледі (статистикалау, зерттеу А.
Байтұрсынұлының тіл-құралатты оқулықтарының 1914,1915,1925 материалы
негізінде жасалған). Ш. Жалмахановтың берген деректеріне сүйенсек
А.Байтұрсынұлы 310 (100%) тілтанымдық терминді қолданған. Оның 118-і (
38,5%) қазіргі қазақ тілтанымында қолданылады, ал, 119-ы (61,5%) қазіргі
қазақ тіл білімі саласында қолданылмайды [17;3б,].
Автор осы терминдерді тілтанымның құрылымдық салаларына байланысты
бөошектеп, олардың статистикалық көрсеткіштерін төмендегідей анықтайды:
фонетика-108термин (35,4%), лексикология- 11терми (3,6%), морфология- 109
термин (34,9%), синтаксис- 64 термин (21,3%), жалпы тіл білімі- 18 термин
(4,8%).
Ш.Жалмахановтың А.Байтұрсынұлының терминдерін тіл салаларына қатынасты
классификациялауы өз орындаушысын күтіп тұрған жұмыс еді.
Терминді классификация фонетикаға, лексикологияға, морфологияға,
синтаксиске, жалпы тіл біліміне сараланып жасалған.біз осы тізбекке анализ
жасадық.сөйтіп жалпы тіл біліміне қатысты терминдердің саны
А.Байтұрсынұлының терминдер қорында 18 емес,одан көп екніне көзіміз жетті.
1 фонетика, лексикология, морфология, синтаксис салаларына жататын
терминдердің ішінде жалпы тілтанымдық терминдер де болады. М: дыбыс,
дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс, буын, әріп, атау сөз, сөз мағынасы, зат
есім, жұрнақ, жалғау, септік, сөз табы, тұрлаулы мүше, тұрлаусыз мүше,
сөйлем, қүрмалас сөйлем, лепті сөйлем, т.б.
2 Термин тек бір салалық емес, салалар аралық та болады. М: сөз- ең
алдымен лексикология термині. Бірақ, сонымен қатар сөз термині фонетикада
да, сөзжасамда да, морфологияда да, синтаксисте де терминдік қызмет
атқарады.мысалы:
а) сөз- лексикологияның негізгі тіл бірлігі;
ә) сөз- жалпы тіл білімінің негізгі тіл бірліктерінің бірі;
б) сөз- фонетикада да қолданылатын негізгі тіл бірліктерінің бірі (
фонетикалық сөз- барасың ба? Келе ғой!);
в) сөз- морфологияда да қолданылатын негізгі тіл бірліктерінің бірі (
сөз бір морфемаданда, бірнеше морфемадан да құралады. Түбір сөз, екі
түбірлі сөз);
г) сөз- синтаксистеде қолданылатын негізгі тіл бірліктерінің бірі, (сөз-
сөйлемнің құрылымдық негізі, сөйлемнің құрамында бір я бірнеше сөз балады,
Аттан! Сіз кім едіңіз?)
3.терминдердің көпшілігін тілдің бір саласына жатқызу – шартты ұғым.
Оның себебі, термин- тілдің сол саласының ұғымын атайды. Тілдің сол
саласында жиі қолданылады. Мысалы: дыбыс, түбір, сөйлем.
4.терминдердің біразы ғана тілдің тек бір саласында қызмет
атқарады.мысалы. езулі, ерінді, езу- ерін фонетикала; лексикалық мағына-
лексикологияда,т.б.
А. Байтұрсынұлы қолданған фонетикалық терминдердің жалпы тіл біліміне
жататындары:
1) алфавит;
2) ашық буын;
3) ашық дыбыс;
4) әліпби;
5) әріп (харіф);
6) бос әріп;
7) буын;
8) дауысты дыбыс;
9) дауыссыз дыбыс;
10) дауысты әріп(харіф);
11) дауыссыз әріп(харіф);
12) дыбыс;
13) дыбыс жүйесі,
14) дыбыстың таңбасы;
15) емле;
16) жіңішкелік белгісі ( дәйекші);
17) қатаң дауыссыз;
18) леп белгісі;
19) нүкте;
20) сұрақ белгісі;
21) сызқша;
22) тасымал;
23) тіл дыбыстары;
24) ұяң дыбыс;
25) үндестік заңы;
Ш. Ж. Жалмахановтың тізбегінде А. Байтұрсыновтың жүз сегіз (108)
термині фонетиканық терминдер деп анықталған. Біз жасаған анлиздерімздердің
қорытындысы бойынша жүз сегіз (108) терминнің жирма бесі (25) тіл білімінің
басқа салаларында да қолданылады. Ш. Ж. Жалмахановтың осы
жирма бес теминінің фонетикадан басқа да тіл білімінің түрлеріне қатысы бар
екндігі туралы сөз қозғамайды.
Жиырма бес терминнің барлығы тек фонетикамен жалпы тіл біліміне қатысты
емес. Бұл тізімдегі терминдердің біразі фонетика мен жалпы тіл білімінен
басқа графикада да, орфографияда да,пунктуацияда да қолданылады. Яғни,
терминдердің саланың классификациясын жасағанда олардың салалар аралық
қызметінің бар-жоқтығын да ескеру керек. Мысалы:
1.Жоғарыда айтылған жиырма бес терминнің алтауы лингвистиканың төрт
түрлі ілімінде қолданылады.
а) фонетикада, графикада, орфографияда, жалпы тіл білімінде; алфавит,
әліпби, бас әріп, емле, дауысты әріп, дауыссыз әріп;
ә) Фонетикада,графикада, пунктуацияда, жалпы тіл білімінде:леп
белгісі, нүкте, сұрау белгісі.
2. Жоғарда аталған жиырма бес терминнің екуі лингвистикалың үш түрлі
ілімінде қолданылады-фонетикада, пунктуацсияда, жалпы тіл білімінде:
сызықша, тасымал.
Сонымен Ш. Ж. Жалмаханов көрсеткен 108 фонетикалық терминнің жиырма
бесі тіл танымының басқа салаларында да қолданылады,ал сексен үші тек
фонетика ілімінде қолданылады.
А.Байтұрсынов қолданған лексикалогиялық терминдердің жалпы тіл біліміне
жататындары:
1) атау
2) атауыш (атаулы) сөздер
3) жалқы есім
4) жалпы есім
5) мағына
6) сөз мағынасы
7) түбір
8) түбір сөз.
Ш. Ж. Жалмаханов жасаған тізбекті А. Байтұрсыновтың терминдер қорының
құрамында он бір термин лексикалогия саласында қолданылады деген [17,55].
Біздің анализіміздің қорытындысы бойынша осы 11 терминнің 8-і лексикология
саласында да, жалпы тіл білімінің басқа салаларында да қолданылады. Мысалы:
1. жоғарыда аталған 8 терминнің алтауы лексикологияда да, жалпы тіл
білімінде де, яғни, екі салалада да қолданылады: атау, атауыш (атаулы)
сөздер, мағына, сөз мағынасы, жалқы есім, жалпы есім.
2. жоғарыда аталған 8 тарминнің кеуі лексикологияда да, сөзжасамда да,
мрфологияда да, жалпы тіл білімінде де ( яғни төрт салада) қолданылады:
түбір, түбір сөз.
Сонымен, А.Байтұрсынұлы жасаған және қолданған лексикологиялық
терминдердің қызмет ету деңгейі тек лексикология саласымен шектелмейді, сол
11 терминнің 8-і жалпы тіл білімінде, ал екеуі жалпы тіл білімімен қатар
сөзжасамда да, морфологияда да қолданылады.
А.Байтұрсынұлы қолданған морфологиялық терминдердің жалпы тіл біліміне
де жататындары:
1) демеу (демеуіш)
2) есімдік
3) есімше
4) етістік
5) жай шырай
6) жақ
7) жұрнақ
8) зат есім
9) келер шақ
10) көсемше
11) қаратпа сөз
12) қосымша
13) қысқартылма сөз
14) одағай
15) ортақ етіс
16) осы шақ
17) сан есім
18) септік
19) септік жалғау
20) сөз бөлшектері
21) сөз табы
22) сөз тұлғасы
23) сын есім
24) толықтауыш
25) тура толықтауыш
26) туынды сөз
27) тұйық рай
28) үстеу (үстеуіш)
29) шақ
30) шартты рай
31) шылау
32) шырай
Ш. Жалмаханов жасаған тізбекте А. Байтұрсынұлының терминдер қорының
құрамында 109 термин морфология саласында қолданылады деген [17,55-60бб.].
Біз жасаған талқылаудың қорытындысы бойынша осы 109 терминнің отыз екісі
морфология саласынан басқа салаларда да қолданылады (әсіресе жалпы тіл
білімінде ). Мысалы:
1.аталған отыз кеі терминнің барлығы морфологиямен қатар жалпы тіл
білімінде де қолданылады: шақ, септік, шырай, зат есім , т.б.
2.аталған отыз кеі терминнің төртеуі тілтаным ғылымының төрт саласында
қолданылады (морфология, сөзжасам, синтаксис, жалпы тіл білімі);
а) морфология, сөзжасам, жалпы тіл білімі: жұрнақ, сөз бөлшектері,
туынды сөз;
ә) морфология, синтаксис, жалпы тіл білімі: қыстырма сөз;
Сонымен ,А. Байтұрсынұлының морфологиялық терминдерінің де ғылыми
қызметі тек морфология саласымен шектелмейді. Морфология саласына
жатқызылған 109 терминнің отыз екісі тілтанымның басқа ғылыми
салаларында да қызмет атқарады.
А.Байтұрсынұлы қолданған синтакситік терминдердің жалпы тіл біліміне де
жататындары:
1) Анықтауыш
2) Бағыныңқы
3) Бастауыш
4) Баяншы мүше
5) Болымды сөйлем
6) Болымсыз сөйлем
7) Жай сөйлем
8) Жайылма сөйлем
9) Жалаң сөйлем
10 )Іргелес сөйлем
11) Құрмалас сөйлем
12) Лепті сөйлем
13) Мақсат пысықтауыш
14) Мезгіл пысықтауыш
15) Мекен пысықтауыш
16) Толықтауыш
17)Салалас сөйлем
18) Себеп пысықтауыш
19) Сөйлем
20) Сөйлем жүйесі (синтаксис)
21) Сөйлем мүшелері
22) Сұраулы сөйлем
23)Толымды сөйлем
24) Толымсыз сөйлем
25) Төл сөз
26) Тұрлаулы мүше
27) Тұрлаусыз мүше
28) Ішкі мағына
Ш.Жамалхановтың еңбегінде көрсетілген [17,60-62бб.]. А. Байтұрсынұлының
64 синтаксистік терминінің 28-і жалпы тіл білімінде де қолданылады.
Осы синтаксистік терминдердің құрамында үш я төрт тіл білімінің
түрінде
қолданылатын терминдерді кездестірдік.яғни синтаксистік терминдер тіл
құрылымының жоғарғы сатысындағы ұғымдардың атаулары, сондықтан , біздің
ойымызша бұл терминдердің иә сөзжасамда, иә синтаксисте қолданылуы мүмкін
емес. Ал төменгі сипаттағы ұғымдардың атаулары, бірліктері, (фонетикалық,
фонетикалық, лексикологиялық, сөзжасамдық, морфологиялық) жоғарғы сатыдағы
тіл салаларының синтаксистіктің және салалалараралық білім-синтаксистиканың
бірліктерін құрау үшінде қызмет атқарады. Сол себептен төменгі тіл
салалары терминдердің жоғарғы тіл салаларында, мысалы; синтаксисте
қолданылуы әрі мүмкін, әрі міндет.
А. Байтұрсынұлы жасаған, қолданған синтаксистік терминдердің құрамында
төменгі тіл салаларында қолданылатындарын кездестірдік. Ш.
Жалмахановтың тізбесінде А. Байтұрсынұлының жалпы лингвистикалық
терминдердің саны 18 [17,63б]. Бұл терминдер шынымен нағыз жалпы
тілтанымдық.
Біз жасаған анализдердің нәтижесіне сүйенетін болсақ, онда осы 18
терминдердің алтысы жалпы тіл білімінде қолданылады да, ал екеуі жалпы тіл
білімінде және тілге оқыту әдістемеде қолданылады. Бұл терминдер мыналар;
қосымша оқыту; сөз негізіді оқу (тұтас оқу). Осы терминдердің жалпы
лингвистикалық қолданысынан, әдістемелік қолданысы басым болса керек деп
ойлаймыз (қазіргі кезде), себебі екітерминнің де шығу тегінде
лингвистикалық ұғым опиенакта емес, әдістемелік ұғым даминанты .
Әрине, А. Байтұрсынұлының осы терминдерді дүниеге келтіргенде жалпы тіл
білімінде лингвистикалық (тілге оқыту теориясы) бүгінгі деңгейде
қалыптаспаған еді, сондықтан, кейбір ұғымдар да , олардың атаулары да
(терминдері) нақты ғылыми орындарына нақтап орналаспаған еді (мысалы: ХХ
ғасырдың басында біраз ғалымдар әріп, дыбыс терминдерін кейбір жағдайларда
фонема терминінің орнына да қолданған). Жоғарыда талқыланған (сөз
тіркесінен жасалған) екі термин сондай құбылыстың сарқыты. Яғни осы екі
терминде А.Байтұрсынұлы заманында жалпы лингвистикалық ұғымды білдірсе,
бүгінде лингводидактикалық ұғымдарды білдіруі басым.
Сонымен, біздің анализміздің қорытындылары бойынша жалпы тіл біліміне
қатысты терминдердің саны А.Байтұрсынұлының терминдер қорында – 129. осы
терминдердің 18-і Ш. Жалмахановтың классификациясында да, ал, 111-і (біздің
классификация бойынша) тілтанымның бір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.