Тәуелсіздіктен бұрынғы кездердегі ислам және түркі жазба ескерткіштерінің танылуы
КІРІСПЕ
1. Ислам дәуіріндегі рухани мәдениеттің дамуына әсер еткен алғышарттар және сол дәуірдегі жазба ескерткіштерге жалпы сипаттама.
1.1. М. Қашқари. «Диуани лұғат ат.түрік» кітабының тарихи.деректік маңызы
1.2 Ж. Баласағұнның «Құтты білік» еңбегі және оның әдеби.тарихи сипаты
1.3 Әл.Фараби және оның ғылыми мұралары
1.4 Ахмет Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» еңбегі және оқу. білім мәселесі.
1.5 Қожа Ахмет Иассауи . түркі суфизімнің негізін салушы.
1.6 Сүлеймен Бақырғани . имандылық жыршысы.
2 Тәуелсіздіктен бұрынғы кездердегі ислам және түркі жазба ескерткіштерінің танылуы
2.1 Кеңес дәуіріне дейінгі кезеңде ислам жазба ескерткіштерінің зерттелу тарихы
2.2 Ислам жазба әдебиетінің Кеңес дәуірінде зерттелуі
3 Ислам дәуіріндегі жазба ескерткіштерін бүгінгі күнгі зерттелу барысы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Ислам дәуіріндегі рухани мәдениеттің дамуына әсер еткен алғышарттар және сол дәуірдегі жазба ескерткіштерге жалпы сипаттама.
1.1. М. Қашқари. «Диуани лұғат ат.түрік» кітабының тарихи.деректік маңызы
1.2 Ж. Баласағұнның «Құтты білік» еңбегі және оның әдеби.тарихи сипаты
1.3 Әл.Фараби және оның ғылыми мұралары
1.4 Ахмет Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» еңбегі және оқу. білім мәселесі.
1.5 Қожа Ахмет Иассауи . түркі суфизімнің негізін салушы.
1.6 Сүлеймен Бақырғани . имандылық жыршысы.
2 Тәуелсіздіктен бұрынғы кездердегі ислам және түркі жазба ескерткіштерінің танылуы
2.1 Кеңес дәуіріне дейінгі кезеңде ислам жазба ескерткіштерінің зерттелу тарихы
2.2 Ислам жазба әдебиетінің Кеңес дәуірінде зерттелуі
3 Ислам дәуіріндегі жазба ескерткіштерін бүгінгі күнгі зерттелу барысы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Х-ХІІ ғ.ғ. мерзімі Қазақстан және Орталық Азия түркі халықтарының
тарихында ерекше орын алады. Қазақстанның оңтүстігінде Жетісу жерінде және
Шығыс Түркістанда Х ғасырда Қарахан мемлекетінің билігі орнады. Дәл осы
кезде түркі халықтары мәдениеті қайта жаңғырып, ғылыми ойдың дамуына, қала
мәдениетінің өсіп өркендеуіине, қолөнердің ерекше жетіліп гүлденуіне, ислам
дінінің таралуына байланысты ғылыми көзқарасты қалыптастырып, басты назар
аудара аламыз. Бір сөзбен айтқанда Жетісу аймағы түркі халықтарының
өмірінде ерекше тарихи-мәдени рөлді атқарған болатын.
Өзектілігі: Бүгінгі таңда мемлекетіміз тәуелсіздік алғалы бері еліміз
өзінің тарихын қайтадан қарастырып зерттеуге жол берілді. Осыны пайдалана
отырып, көптеген ғалымдар Қазақстанның ортағасырлық тарихына, оның ішінде
біржақты, толық емес мәселелерді, белгілі бір дәуірлерді, жеке тұлғаларды
зерттеуге көп назар аударуда.
Ислам дәуірі кезінде материалдық және рухани мәдениет дамып гүлдену
деңгейіне жеткен болатын. Осы кезде жазу мәдениетінің жоғарғы сатыға
көтеріле бастауын біз әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Ахмет
Иассауи, Сүлеймен Бақырғани, Ахмет Иүгінеки еңбектерінен көре аламыз. Осы
аталған ғұламалардың еңбектері әлі күнге дейін өз маңыздылығын жоғалтқан
жоқ. Осыған дәлел ретінде біз соңғы кезде осы мәселеге байланысты шығып
жатқан зерттеулерді, мерзімді басылымдарда жарияланып жатқан мақалаларды
айта аламыз.
Сонымен, Қарахан мемлекеті кезінде ғылыми ойдың дамуы, қалалардың бой
көтеруі, сәулет өнерінің кең өркен жаюы, ислам дінінің таралуы және Жібек
жолының гүлденіп тұруы Қазақстанның ортағасырлық тарихында өшпес ізін
қалдырды.
Бүгінгі таңда Қарахан мемлекетінің мәдениетінің дамуына үлес қосқан
түркілердің тарихын, сол кезде өмір сүрген әйгілі ғұламалардың еңбектерін
біртұтас аспектіде қарастыру өте күрделі мәселелердің бірі болып отыр.
Археологиялық және жазба мәдениетінің ескерткіштерінің соңғы мәліметтеріне
сүйеніп сол кездегі Қарахан мемлекетінің мәдениетін ғана емес, сонымен
бірге түркі халықтарының тарихын да толыққанды мәліметтерімен молайтып әділ
баға беру қажет.
Ислам дінінің таралуына таралуына байланысты мәліметтерді біз Н.Д.
Нұртазинаның Ислам в истории средневекового Казахстана 7 атты
монографиясынан ала аламыз. Бұл еңбегінде автор Қарахан мемлекетіндегі
ислам дінінің өкілдеріне – суфист-ғалымдарға егжей-тегжейлі тоқталып өтеді.
Деректілік негіздері: Қарахан дәуіріндегі мәдениеті туралы деректерді
төрт топқа бөлуге болады:
- араб-парсы деректері;
- фольклорлық шығармалар мен аңыз әңгімелер;
- археологиялық мәліметтер;
- Қарахан мемлекетінде өмір сүрген және ғылыми ойдың дамуына үлес
қосқан авторлардың еңбектері жатады.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастаны 1069-70 ж.ж. қарахандық
билеушілердің біріне сыйға тарту ретінде жазылған болатын. Бұл дастан
Қарахан дәуіріндегі мәдениетті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайды қарастыруға мүмкіндік береді. Жүсіп
Баласағұнның дастаны қазіргі таңда неміс, түрік, орыс, өзбек тілдеріне
аударылған.
Қарахан мемлекетінде әйгілі болған энциклопедист ғалым, лингвист Махмұд
Қашқаридың Диуани Лұғат ат - Түрік еңбегі аса құнды дерек болып табылады.
Бұл еңбектің көшірмесі ХХ ғасырдың бас кезінде табылды. Автордың өз
қолжазбасы табылмаса да бір көшірме нұсқасы Стамбулда сақталған.
Бұл еңбекте ол түркі тілдеріне тұңғыш рет ғылыми грамматикасын жасап шыққан
болатын. Сонымен қатар еңбекте түркілердің өмірі туралы, материалдық
мәдениетінің бұйымдары, адамдардың лауазымдарының аттары, географиялық
териминология туралы, түрлі тарихи және мифологиялық қаһармандардың
есімдері және т.б. туралы көп жағдайда бірден-бірі дерек болып табылады.
Қазіргі таңда еңбек қазақ тіліне толығымен аударылып, үш том болып басылып
жарық көрді 1.
Ахмет Иүгінекидің еңбегі Ақиқат сыйы (Арабша Хибатул хақайық) түркі
тілінде жазылған. Түпнұсқасы біздің заманымызға бізге жепей үш түрлі
көшірмесі бар. Ахмет Иүгінеки дастанын тарих және философия, тіл және
әдебиет ғылымдары тұрғысынан жан-жақты зерттелген. Ахмет Иассауидың Диуани
хикмет кітабы ХІІ ғ. түркі тайпасының өмірінен мол мағлұмат беретін жазба
десек болып табылады. Бұл еңбек тек қана қазақ хадқына ғана емес, сонымен
қатар бүкіл түркі халықтарына да ортақ мұра.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қарахан мемлекетінің тарихына соның ішінде
материалдық және рухани мәдениетін зерттеуге біраз ғылымдар көп көңіл
бөлген болатын.
Қарахандар тарихын зерттеп бастаған В.В. Бартольд болып табылады 2.
Ол өзінің еңбектерінде қарахандықтардың тек қана саяси жағына емес, сонымен
қатар мәдениет, ғылым салаларына да көңіл бөлген. Осы дәуірге байланысты
ғылыми зерттеулерін В.М. Массон 3, Т.Н. Сенигова 4, А.М. Беленицкий,
О.Г. Большаков, И.Б. Бентович 5, Е.А. Давидович, Е.И. Агеева, Т.В.
Савельева, Н.М. Зиняков, Д.А. Воякин 6 т.б. жүргізген болатын. Бұл
ғалымдар көбінесе мәдениеттің материалдық жағынан қарастырған болатын. Осы
аталған ғалымдардан басқа Ислам дәуіріндегі материалдық мәдениетіне, оның
ішінде әсіресе қала мәдениетіне көп көңіл бөлген К.М. Байпақовтың орны
ерекше. Мысалы, ол өзінің Ұлы жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан
еңбегінде тек қана материалдық мәдениетті қарастырып қана қоймай, сонымен
қатар ислам дінінің таралуына да назар аударды.
Сонымен қатар Ислам дәуіріндегі мәдениетті зерттегенде О. Қараевтың
еңбегін айтып кеткен орынды 9,25. Бұл еңбекте О. Қараев мәдениетке
байланысты мәселелерде Махмұд Қашқаридың, Жүсіп Баласұғынның сонымен қатар
басқа да шығыс авторларының еңбектеріне, археологиялық зерттеулердің
мәлеметтеріне сүйеніп сол кездегі мәдениетке байланысты мағлұмат береді.
Мақсаты. Х-ХІІІ ғ.ғ. аралығында Ислам дәуірі кезіндегі мәдениетінде
болған жаңалықтарды, жетістіктерді ашып көрсету және сол кезде өмір сүрген
ғалым-ойшылардың мәдениетке үлес қосқан еңбектерін танып білу, ислам
дінінің тигізген әсерін көрсету.
Міндеттері. Отандық тарихтың іргелі мәселелерінің бірі ретінде Қарахан
дәуірінің мәдениетін қарастыра келе, жұмысты үш тарауға бөліп, мәселенің
зерттелуін теориялық жағынан зерттеу.
- Ислам дәуіріндегі мәдениеттің дамуына әсер еткен алғышарттарды
айқындау;
- Ислам дәуіріндегі ғалымдар және олардың еңбектерінің тарихи маңызы
мен мәнін ашып көрсету;
- Ислам дәуірінде ислам дінінің таралуы сопылық әдебиеттің мазмұнын
ашу;
Зерттеу қорытындысы. Қарахан мемлекетінің құрылуы Орталық Азия және
Қазақстан халықтары үшін ортағасырлар тарихында өте күрделі де, қызықты да
кезеңдерінің бірі. Дәл осы кезде Қарахан мемлекеті дәуірінде, материалдық
және рухани мәдениет жаңғырып, түркі халықтарының өмірінде ерекше тарихи-
мәдени рөлді атқарады.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы – кіріспеден, үш тараудан және
қорытындыдан тұрады.
1. Ислам дәуіріндегі рухани мәдениеттің дамуына әсер еткен алғышарттар
және сол дәуірдегі жазба ескерткіштерге жалпы сипаттама.
Жетісу жері мен Шығыс Түркістанда ІХ ғасырда шігіл және яғма
тайпаларының бірлестігінен Қарахан мемлекетінің билігі орнады.
Кезінде орыс ғалымы В. Григорьев хандарында қара атағы болуына
байланысты Қараханидтер мемлекеті деп тарихи еңбектерінде бұл атауды
берік орнықтырады 17,129.
Қараханидтердің пайда болуы жөніндегі жеті гипотеза бар екені мәлім
29.456. Академик В.В. Бартольд Қарахандықтардың тегін анықтауда үш
тайпалардың шеңберімен шектеледі. Енді бізге белгілі болғаны бұл шігіл және
яғма, сонымен қатар тайпалардың бірі Тұхсилар және Орхон түркілердің қалған
тайпалары Қарлық тайпалар одағының құрамына кіреді. Қалай болса да олардың
тарихы ІХ ғасырдан бері үзілмей бірге болып келеді 30,125 .
Кейінгі арнайы тарихы зерттеулерде Қарахандардың қарлұқтар мемлекетіне
кірген тайпалардан шыққаны туралы айтылады.
Әсіресе, қарлұқтар конфедерациясына кірген яғма, тұхси және шігіл
тайпалары Қарахан мемлекетін құруда ерекше көзге түседі 12,125.
Қарахан әулетінің негізін салушы Сатұқ Борға-хан еді 12,45. Феодалдық
құрылымы біршама дамыған Қарахан мемлекетінің тарихы да Борға ханның таққа
отырған кезінен басталады. Кейінен Қарахан мемлекетінің жері кеңейіп,
Жетісу, Шығыс Түркістан, Шу, Талас, Сырдария алқаптарымен қоса
Мәуеренахрдың едәуір бөлігін де қамтиды.
ІХ ғасырдың ортасына қарай Қарахандар әулеті екі бөлікке – Батыс және
Шығыс болып бөлінген. Батыс Қарахан мемлекетінің территориясы Мәуеренахр
және Ферғананың батыс бөлігін қамтыды. Ал, Шығыс Қарахан мемлекетінің
территориясы – Жетісу өңірі, Қашқар, Хотан аймағы және Ферғананың бір
бөлігін қамтыды. Шығыс Қарахан мемлекеті ықпалды билікке ие болып, қағаны
Арслан Қара-хақан титулына ие болды. Астана Шу өзенінің бойындағы Баласағұн
қаласының маңындағы Құзорда болды. Орталығы – Қашқар қаласында орналасты.
Батыс Қарахан мемлекетінің кіші қағаны Борға Қара-хақан титулын иемденіп,
ордасы Тараз қаласында, кейінен Самарқанд қаласында орналасты 17,165.
Қарлық қағанаты мен Саманидтердің Орталық Азиядағы иеліктерінің Қарахан
мемлекетінің қол астына бірігіп кіруі экономикалық дамуына және осы
ркгиондық урбанизациясына қолайлы жағдай туғызды. Археологиялық зерттеулер
мен жазба деректердің мәліметтері бойынша жергілікті тұрғындар қолөнермен,
сауда кәсібімен, аң аулаушылықпен, мал және жер шаруашылығымен айналысты
18,48.
Х-ХІІ ғасырларда Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының мәдени
өмірінде айтарлықтай жаңалықтар болды. Зергерлік, сәулет өнері және қала
мәдениеті едәуір өркендеді. ХІ-ХІІ ғасырларда Орталық Азияда құрылыс ісі
ерекше дамыды деп айтуға болады. Бұған әртүрлі ескерткіштердің қалған
орындары дәлел бола алады. Бұл кезеңде құрылыс техникасы жетіле түсіп,
сәулет өнері мен қолданбалы өнерде үлкен алға басушылық байқалды. Ауқатты
адамдардың үйлерін және бірқатар қоғамдық ғимараттарды салуда күйдірілген
кірпіштер пайдаланылды 5,263.
Профессор И.И. Умняковтың белгілеуі бойынша бұл кезең қарқынды
құрылыста қаладағы сарайлар, мешіттер, кесенелер мен медреселер керуен
сарай жолдары көрінген 9,256,.
Біздің дәуірімізге жеткен Бұрана мұнарасы қарахандық сәулет өнері
ескерткіштерінің арасындағы ең ертедегісі болып табылады. Бұл мұнараны Х
ғасырдың екінші жартысында тұрғызған болатын. Үзгендте үш кесене бір
мұнарадан тұратын архитектуралық комплекс жақсы сақталынды. Солтүстік
кесене 1152 жылы салынған. Онда Ферғананың билеушісі Тұғырыл Қара-хан
Хусейн ибн Хасан жерленген. Ортаңғы кесене ХІ ғасырдың басында салынады, ал
оңтүстіктегі кесене 1187 салынған. Батыс Қарахан қағанатындағы ірі
құрылыстарға Бұқарадағы Намазго мешітін, Шамсад сарайын, Камен мұнарасын
жатқызуға болады. әл-Магдаси Оңтүстік Қазақстан мешіттерді қалаларға
міндетті құрылыстардың бірі ретінде айтады 2,354.
Қарахан мемлекеті дәуіріндегі сәулетшілік өнердің озық үлгілері деп
Айша бибі күмбезін, Бабджа Хатун кесенесін, Аяққамыр және Алша хан
күмбездерін де айта аламыз.
Қала тұрмысы да өрлей түскен кез Қарахан мемлекетінің құрған билігі
кезіне сай келеді. Бұл дәуірдегі қалалардың және тарихи қоныстардың Шу
өзенінің маңында ең ірі қалалардың бірі болып Қарахан қағанатының
астаналарының бірі Баласағұн қаласы болып табылады.
Баласағұн қаласының орналасуы әлі де болса пікірталас тудырып келе
жатыр. Баласағұн туралы алғашқы мәліметтерді әл-Муккадаси шығармасынан таба
аламыз. Берілген хабарламалар бойынша бұл қала ең ірі (ауданы мен халқы
жағынан) қалалардың бірі болған. Бұл қалаға Махмұд Қашқари үш атау берген
болатын: Баласағұн, Құз-Ұлыс, Құзорда.
Қарахандар билігі кезінде Құлан, Мерке, Нускет, Баласағұн, Харан
қалалары сауда және ғылым шеберлерінің орталығына айналған болатын 3,65.
Шығыс Қарахан қағанатының ірі қалаларының бірі болып Тараз қаласы
есептеледі 3,45. Бұл қала туралы алғашқы мәліметтер IV ғасырдың
деректерінде айтылып өтеді 3,165. Археологиялық мәліметтерге қарағанда,
Шығыс Қарахан иелігінде орналасқан бұл қала Мәуеренахр қалаларына ұқсас
салынған болатын. Цитадель, шаһристан және рабад соғдылықтардың келуіне
дейін салынған екен. Солтүстік Қарахандағы қала типіндегі қоныстардың
ішінде Баба-Ата қалашығы ең қолайлысы әрі ірісі болып табылады. Қалалық
цитаделі шаһристанмен, рабадмен қоршаған. Бұл жерде археологиялық
зерттеулер нәтижесінде ІХ-ХІІ ғасырлардағы тұрғын үйлерді жылжыту жүйесі де
табылады 4,345.
Отырықшы мәдениеті маңызды орталығы Арыс өзені бойындағы Фараб оазисі
болып табылады. Оның негізгі қаласы Отырар болды. Қаланың даму кезеңі
археологиялық мәліметтер бойынша ІХ-ХІІ ғасырларда болған. Қала цитадель,
шаһристан, рабадтан құрылып, жалпы аумағы 200 гектар болып табылатын
қабырғалармен қоршалған. Отырар көшпелі экономикалық орталық қана емес
сонымен қатар ол аса ірі сауда, қолөнер әрі ғылым мен мәдениет ошағына
айналған болатын. Мұнда көптеген білім ордалары медреселер аса құнды
кітаптарға бай кітапхана т.б. болды 8,354. Негізінен Орталық Азия
қалаларының көбісі төрт бөліктен құралған цитадель шаһристан, ішкі және
сыртқы рабад, ор қоршауы.
Қарахан мемлекетіндегі ең ірі қалалары болып Самарқанд және Бұқара
қалалары да саналады. Батыс Қарахан мемлекетінің астанасы Самарқанд
қаласының ІХ-ХІІ ғасырлардағы интенсивті дамуы нәтижесінде қаланың оңтүстік
рабады сыртқы шаһристанға айналып, бірнеше қатар қабырғаларымен қоршалады.
О.Г. Большаков Мерв, Самарқанд және Бұқара қалаларының даму деңгейін
нақтылы зерттеп, негізінен территориялық дамуы жағынан максимумға жетті деп
жазады 2,58.
Жетісудың солтүстік-шығыс жағында ІХ-ХІІ ғасырдың басында қала
мәдениетінің жаңа ауданы қалыптасады. Егер ІХ-Х ғасырларда бүкіл
территорияда 10 ірі қала орны болса, ал ІХ-ХІІ ғасырдың басында бұл ірі
қалалардың саны 70-ке дейін жетті. Деректердің мәліметтері бойынша Іле
алқабының солтүстік жағасында Талхиз және Лабон қалалары орналасты. Ал ХІ-
ХІІ ғасырдың бас кезінде мұнда ортағасырлық авторлардың мәліметтеріне
қарағанда Екі-Оғыз, Қаялық, Несториян қоныстары, облыс орталығы Іле-
балық қалалары орын теуіп гүлденді.
Атақты ғалым К.М. Байпаков қалаларды территориясы жағынан үш топқа
бөледі 24,117. Осыған сәйкес бірінші топқа Оңтүстік Қазақстанда
орналасқан, жер көлемі 30 гектардан асатын қалалар кіреді. Бұл қалалар-
Сайрам, Отырар-төбе, Шор-төбе, Құйрық-төбе, Сунақ-Ата, Шу-төбе, Сауран,
Янгикент, Жан-Қала, Құмкент. Қазіргі кезде бұл қалалардың атауында аз да
болса айырмашылықтары бар – Сайрам қаласы – Сайрам-Испиджаб, Шор-төбе-
Усбаникент, Отырар-төбе-Отырар, Құйрық-төбе-Кедер, Шу-төбе-Шавғар (Шауғар),
Жан-қала-Янгикент, Сунақ-Ата-Сығанақ, Сүткент-Сүткент. Жазба деректердің
хабарламалары бойынша Сауран мен Сүткенттен басқа бұл қалалар аймақтардың
орталықтары болып табылады, ал Испиджаб қаласы – Оңтүстік Қазақстанның
басты қаласы болып есептелінді. Янгикент оғыздардың астанасы, Женд пен
Сығанақ ХІІ-ХІІІ ғасырдың басында қыпшақ иеліктердің астаналары болған.
Осылайша, бірінші топтағы қалалар аймақтардың орталықтары, жеке
иеліктер немесе ең ірі қалалар болып табылады.
Екінші топқа 15-тен 30 гектарға дейін территорияны алатын қалалар
жатады. Көбінесе бұл қалалар Испиджаб құрамына енген қалалармен
салыстырылады.
Бұл қалалардың орындарын көлемі жағынан орташа қалалар есебінде
интерпритациялауға болады.
Үшінші топқа енген қалалар сан жағынан өте көп болып табылады. Бұл
қалалардың бір бөлігі жазба деректерді мәліметтерімен салыстырылады:
Шарапхана-Газгерд, Булак-Ковал-Манкент, Тамды-Берукет, Қазаталық-Будхет.
Бұл топтағы қала ескерткіштері кішігірім қалалардың, қалашықтардың ортасы
болып табылады.
Орташа есеп көрсеткіштері бойынша Испиджабта – 40.000 адамға дейін,
Отырарда – 26.000 адамға орта қалаларда 3.000-ға дейін, ал кішігірім
қалаларда – 1.500 тұрғындар болды.
Оңтүстік-Батыс Жетісудағы белгілі деректердегі қалалардың саны 26-ға
дейін жетті. Қалалар санының көбеюі Талас алқабының есебінен өсті. Қала
орындарының орналасу территориясына қарағанда қалалар үш топтан құралады.
Бірінші топқа Тараз (Жамбыл), Қызыл Өзен, Шиш-төбе; екіншіге –
Таластағы Ақтөбе, Чалдовар, Мерке, Аспара, Сокулук, Беловодск қамалы;
үшіншіге – Орловскдағы Ақтөбе, Жуантөбе, Төрткөлтөбе, Тоймакент,
Қаракемпір, Қоңырбайтөбе, Шалтөбе, Садыр-Қорған, Фрунзенск, Шекерск,
Луговой, Өрнек, Қайынды, Александровск, Степнинскідегі Ақтөбе, Ключевск,
Полтавск.
Бірінші топтағы қала орындарының орталық үйінділердің ауданы 30
гектардан жоғары болып саналады; бұл астаналық орталықтар және ірі қалалар
– Баласағұн (Бұрана), Суяб (Ақмешіт), Навакет (Қызыл-Өзен), Тараз (Тараз),
Нузкет (Шиштөбе).
Екінші 15-тен 29 гектарға дейінгі – орташа қалалар Суябта – 15.500,
Навакетте -17.000, Баласағұнда – 6.000 тұрғын болды.
Солтүстік-Шығыс Жетісудағы қалалар төрткүл түріне жатады. Бұл
қалалардың пішіні төртбұрыш, трапеция немесе орналасу жеріне байланысты
дөңгеленген түрінде жалпы құрылыс үстінде биіктетіліп салынған.
Осы төрткүлдерді салыстыру барысында оларды ауданы жағынан үш топқа
бөлуге болады.
Біріншіге Антоновское, Дүнгене, Шілік; Екіншіге-Талғар, Сүмбе, Ақмола;
үшіншіге - Алматы қалашықтары, Лавар, Қапал, Баяулы, Ақтам, Арсан және т.б.
Бірінші топқа ауданы жағынан 30 гектардан асатын қалалар жатады.Бұл
қала ескерткіштері көпқабатты.Қазба жұмыстары жүргізілген сәтте образдық
курамика,әйнек,тиындар,шеберханалар ,сауда орындары табылды.
Кейбір қалалар анық қалалармен салыстырылады; Талғар-Талхиз, Антоновка-
Қаялық, Дүнгене-Екі-Өгіз. Ең ірі қалалардың бірі Антоновское болды.
Екінші топқа – Талғар, Сүмбе, Шілік, Сағабиен. Ауданы 10 гектардан 30
гектарға дейін жетті.
Үшінші топқа ауданы 10 гектардан төмен қалалар енеді. Жақсылық қала
орны зерттелген. Үймен қатар ішкі аула да салынатын болған.
Бұл Іле аймағындағы қала орындарын қалашықтар мен ауылдық қоныстары
алып жатты деп есептеуге болады.
Осы қалалардың кейбірі керуен сарайлар да болды деп жорамал жасайға да
болады. Екі немесе үш бекінісі бар, бір-біріне жақын орналасқан қалалар
айрықша көзге түседі.
Қарахандықтар дәуірі кезінде қалаларды салу жүйесі өзгертілді.
Х ғасырдың бірінші жартысында өрттен кейін сарайлар комплексі жойылып,
көлемді қайта жобалау жұмыстар жүргізілгені Құйрықтөбені қазғанда
аңғарылады.
Қарахандықтардың иеліктері елге, уәлаяттарға (облыстарға,
провинцияларға) бөлінді. Бұл жерлерге бектер мен тархандар басшылық
жүргізіп отыратын болды.
Дінбасылары Қарахан мемлекетінде аса құрметке ие болған. Олар түркі
әскерлермен бірге жоғарғы қағанға ұнамаған адамдарға қарсы күрес жүргізетін
болатын 8,256. Негізінен Қарахан мемлекетінің исламды ресми дін ретінде
қабылдауы мемлекет болып қалыптасуына және бірігуіне үлкен рөл атқарған
болатын. Жазба мәліметтерде Қарахан мемлекетінің қалаларынан шыққан
мәдениет пен ғылым өкілдерінің есімдері айтылып өтеді. Бұл фактілер арқылы
біз Қарахан дәуіріндегі мәдениеттің даму деңгейін байқай аламыз.
Ислам дәуірі кезінде ғылыми ой-пікірдің дамуына үлес қосқан ірі
тұлғалар жайлы сөз етер болсақ, олар: Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, әл-
Фараби, Ахмед Иүгінеки, Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани және т.б.
ірі тұлғаларды атауға болады.
1.1. М. Қашқари. Диуани лұғат ат-түрік кітабының тарихи-деректік
маңызы
Ислам дәуірі кезінде ғылыми ой-пікірдің дамуына үлес қосқан ірі
тұлғалар өмір сүрген болатын. Нақты айтатын болсақ Х-ХІІІ ғасырларда Орта
Азия мен Қазақстан халықтары үшін ана тілі мен әдебиетінің өркендеп
өсуіндегі жаңа саты болды. Түркі әдеби тілі жан-жақты дамып, жетіле түсті.
Қарахан мемлекетінен шыққан энциклопедист ғалым Махмұд Қашқаридың түркі
рухани мәдениетіне қосқан үлесі зор болды.
Махмұд Қашқари ХІ ғасырда өмір сүріп, еңбек еткен, түркі тілдерінің
тұңғыш ғылыми грамматикасын жасаған ғалым.
Махмұд ибн-ұл Хусайын ибн Мұхамаділ Қашқари орта ғасырдағы мәдени
орталықтарының бірі болған Баласағұн қаласындағы дүниеге келген. Оның қай
жылы туылып, қашан қайтыс болғаны туралы мәліметтер анық емес. Әйтсе де
жанама деректерге қарап оны ХІ ғасырдың бас кезінде туылып, сол ғасырдың
соңында дүние салған деп есептейді.
Махмұд Қашқари атақты Диуани лұғат ат-түрік еңбегінде өзінің шыққан
тегі жөнінде қысқаша ғана мәлімет береді.
Ол Қарахан әулетінен шыққан, әкесі Барысханда (Ыстықкөлдің солтүстік-
шығысында болған қала) билеушісі Хусейн ибн-Мұхаммед болған. Әкесі әскери
қызмет бабымен біржола көшіп келгендіктен ғұлама бүкіл саналы ғұмырын түркі
халықтарының екінші ордасы Қашқар қаласында өткізген. Сонымен қатар Бұқара,
Самарқанд, Нишапур, Мерв және Бағдад қалаларында оқып, білім алған.
Махмұд Қашқари ордада болған осы жолы қанды оқиғадан орайын тауып қашып
құтылған тәрізді. Ол қашып жүріп түрлі түркі тайпаларының арасында болып,
олардың жергілікті тілдерін меңгеріп, тікелей зерттей бастады. Соның
нәтижесінде кейін (1072-1077 жж.) ол Бағдадта өзінің өшпес Диуани лұғат ат-
түрік (Түрік тілдері сөздігін) құрастырып шығады. Бұл еңбегінде Қашқари
өзінің ұстазы Хусейн ибн-Халифа Қашқардан екенін де айтып өтеді. Махмұд
Қашқари Диуани лұғат ат-түрік сөздігін Бағдад халифі Мұхтасимнің
қызметінде жүріп түркі қауымдары туралы фосана әңгіме, хадис таратушылардың
бірі болып, ұстазының еңбегіне еліктеп жазған болатын 9,248.
Махмұдтың бұл еңбекті жазудағы негізгі мақсаты түркі тілінің
мәртебесін жоғары көтеріп, оның араб тілінен ешқандай кемдігі жоқ екендігін
дәлелдеу болған,-дейді А.Н. Кононов.
Махмұд Қашқаридың ғылымда атын қалдырған Диуани лұғат ат-түрік еңбегі
негізінен тіл ғылымдарының негізгі салалары туралы теориялық тұрғыдан өте
құнды зерттеулер жинағы болып табылады.
Қазақ тілінің тарихы, ескі сөздік қорын тану үшін де маңызы зор, бұл
еңбек біздің мәдениетіміз тарихынан да өзгеше лайықты орын табады.
Тағы бір айта кететін жәй, бұл кітапты тек сөздік деп қана ұғу
жеткіліксіз. Диуани лұғат ат-түрік сөздік қана емес, ол сонымен бірге ХІ
ғасырдағы Орта Азия тайпалары жайлаған өлке халықтарының тарихы мен
сол халықтардың әдебиеті үлгілерінен көптеген мәлімет берерлік маңызды
дерек.
Махмұд Қашқаридың зейін қойып ұзақ жылдар бойы зерттеген мәселесі –
түркі тектес түрлі ру, тайпалардың тіл ерекшеліктері әдет-ғұрпы, салт-
санасы, ауыз-әдебиет үлгілері, өткендегі тарихын көре аламыз. Осындай
ғылыми мақсатпен ол Қашқаридан бастап бір жағы Жетісу, Мауеренахр, Хорезм,
ал екінші жағынан Римге дейінгі ұланғайыр жерді мекен еткен көптеген түркі
текті рулар мен тайпалар жерін аралап, олардың тұрмыс-салты, тілі, ауыз
әдебиеті және жазба әдебиеті, т.б. бойынша қыруар мол материал жинайды.
Бұл жөнінде Махмұд Қашқари өзі де жазып кеткен болатын: Мен түркілер,
түркімендер, оғыздар, шігілдер, яғмалар, қырғыздардың шаһарлардың қыстақ
мен жайлауларын көп жылдар кезіп (аралап) шықтым, лұғаттарын (сөздерін)
жинадым, түрлі сөз қасиеттерін үйрендім, анықтап шықтым. Мен бұл істердегі
тіл білгенім үшін емес, қайта бұл тілдерді әрбір кішігірім айырмашылықтарды
да анықтау үшін істедім, әйтпесе, мен тілде олардың ең білгір адамдарынан
шыққан, соғыс істерінде мықты найзагерлерінен едім. Оларға ден қойғаным
сондай түріктер, түркімендер, оғыздар, шігілдер, яғмалар және қырғыз
тайпаларының тілдері түгелдей көңіліме қонып, жатталып қалды. Солардың
бәрін мұқият бір негізге жүйеге салдым 38,53.
Осы үзіндіден көріп отырғанымыздай тарихқа аса маңызды тайпалардың
аттары айтылып өтіледі. Негізінен еңбекте 29 тайпаның аты аталады. Махмұд
Қашқаридың картасы бойынша Руменан бастап шығысқа қарай ең алдымен беченег,
одан соң кыфчаг, огуз, йемек, башғырт, басмыл, най, йабаку, татар,
хыркыздар орналасқан, ары қарай чигель, тухси, йама, уграк, чару, чамыл,
уйгур, тангут, тафчачтар орналасқан болып шығады.
Махмұд Қашқари мұрасының құндылығы туралы белгілі тюрколог ғалым А.Н.
Кононов мән-мағынасы жайында айта келіп, былай деп жазды: Мұнда ХІ
ғасырдағы түріктердің өмірі туралы: олардың материалдық мәдениетінің
бұйымдары, тұрмыс жайлары туралы ..., этнонимдері, ру, тайпалары туралы,
туыстық және жекжаттық терминдер туралы, қызмет адамдарының лауазымдары мен
аттары, тағам, сусындардың аттары туралы, үй жануарлары, жабайы жануарлар
мен құстар, мал шаруашылығы терминдері туралы, өсімдіктер мен дақылдар
туралы, астрономиялық терминдер, халықтық күнтізбе, айлардың және аптадағы
күндердің аттары туралы, географиялық терминология мен номенклатура,
қалалар туралы, аурулар мен дәрілердің аттары, анатомиялық терминология
туралы, металдар мен минералдар туралы, әскери спорт және әкімшілік
терминологиясы туралы, түрлі тарихи және мифтік қаһармандардың есімдері
туралы, діни және этникалық терминология туралы, балалардың ойындары мен
ермектері және тағы басқалар туралы көп жағдайда бірден-бір деректеме болып
табылады-дейді 39,263.
Махмұд Қашқаридың тарих ғылымындағы өте зор үлесі, әсіресе, оның түркі
халықтарындағы ауызша тарихи оқиғаларды айту дәстүрінің бастапқы кезеңін
танып біліп, ежелгі жыр-аңыздарды тарихи дерек дәрежесіне көтеру.
Соның бірі ертедегі Афрасиаб патшалығы туралы аңыз бен оған қатысты
оқиғаларға тарихи шындық тұрғысынан дәлелдеп бере алуына болды. Сонымен
қатар, оның сөздеріне аталатын таңғұттарға, ұйғырларға, йабалықтарға қарсы
соғыс туралы жырлары және Алып Ер Тұңғаны жоқтау тарихы шындыққа
негізделген. Жалпы Махмұд Қашқаридың Диуани лұғат ат-түрік кітабы йуелгі
орта ғасырлардағы түркі ру, тайпалары мен ұлыстарды тарихының
энциклопедиясы болып табылады. Сондай-ақ сол кездегі ру, тайпалар мен
халықтардың қоғамдық-экономикалық жағдайына, көне тарихы мен әдет-ғұрпына,
салт санасы мен наным сеніміне, т.б. қатысты аса бағалы деректер берілген
10,265.
Махмұдтың ойынша түркілер тәңірдің сүйікті құлы, оларды тәңірі жебеп,
басқалардан артық қадірлейді. Ол былай деп жазды: Мен, тәңірдің өзі
түркілер жеріне қоныстандырған, гүлденген мемлекеттің тіршілігінен
тақсыретін тартып, өмірін өрнектеген жұртын көрдім. Тәңір елдерді түркі елі
деп атап, ғажайып сән-салтанатқа қожа қылды. Кезеңіміздегі қағандардың
солардан таңдап, басшылық еркін солардың қолына тұтқызды. Күресте олар
көмектескендерге бек құрмет көрсетті ... - Ұлы тәңір былай депті: Менің
бір тайпа қосып жасағым бар. Оларды мен түркілер деп атадым. Күн шығыстан
мекен бердім. Өзімнің қосын жасағым болғасын оларды мен керек жерлерге
аттандырып, басқа бұзық елдерді тыныштандыруға жұмсаймын...
Түркі халқы – деп жазады Махмұд, өзгеше қасиетті ел. Олар шырайлы,
сымбатты, өңдерді ұнамды, ашық мінез,үлкендерді қадірлейтін әдепті,
кішіпейіл, уәдешіл, жарқын жүзді жомарт жандар
Сөздікте кездесетін кейбір өлең үзінділерінде қазақтың жер, су аттары
нақ қазіргі күйінде аталады. Мысалы:
Етил суву түрүр – Еділдің суы ағады
Қайа түркі қақа турур – Қай шыңдарға ұрады?
Балук тәлим бақа тұрур – Балығы толы көніп тұрар
Көлұн такы күшерүр – Көлдер толып күшейер 9,275.
Бұлардан басқа үзінділері де көптеп келтіруге болады. Іле, Ертіс,
Мыңылақ, т.б. атаулар қазақ жер, суларының аты екені ешкімді
таңдандырмайды. Жоғарыда келтірілген өлең жолдары кездейсоқ нәрсе емес.
Диуанда түркілердің өлең үлгілері біршама бар.
Қорыта айтқанда, Махмұд Қашқаридың теңдесі жоқ бұл шығармасы біздің
еліміздегі түркі тілдес халықтардың бәріне ортақ асыл қазына мейілінше бай
мұра болып табылады.
1.2 Ж. Баласағұнның Құтты білік еңбегі және оның әдеби-тарихи сипаты
Ежелгі түркі халықтары мәдениетінің отаны Іле мен Шу өзені аңғарындағы
үлкен өлкеде, ХІ ғасырдың екінші ширегінен ақырғы ширегіне дейінгі уақытта
атын әлемге жайған пәлсапашы ақын, қоғам қайраткері Жүсіп Баласағұн (1021-
1075 жж.) өмір сүрді. Оның атын әлемге әйгілі еткен еңбек Құтты білік деп
аталады 12,85.
Жүсіп Баласағұн өз замандастарына және өзіне көп жылдар кейін өмір
сүрген ұрпақтарға орта ғасырдың атақты ғалымы, дәлірек айтқанда,
табиғаттану (астрономия), тарих, араб-парсы тіл білімі т.б. толып жатқан
ғылым салаларын жете меңгерген ғалым ретінде жақсы мәлім болған.
Жүсіп Баласағұнның ақындығы туралы нақты тарихи мәліметтер ғылымға әлі
онша мәлім емес. Ол өзі туралы кейбір бәйіттерінде айтып өткен. А.Н.
Кононов дастанды мұқият зерттей отырып, оның өмірбаянына қатысты деректерді
жинақтап өткен, Жүсіп Баласағұн әулеті билік жүргізген мемлекеттің астанасы
– Баласағұн шаһарында туылған. Бұл қала сол кездегі Қарахан мемлекетінің
әкімшілік және сауда-саттық орталығы болған. Жүсіптің әкесі де өнер иесі,
күйші, музыкант болған. Ол да Қарахан мемлекетінің Боғраханға (толық есімі
Табғач Бұғра Қарахан Әбу-әлі Хасан) қызмет еткен аталарының бірі Хұсайын
дегенге арнап Дәрди Хұсайын (Хұсайынның дерті) деген күй шығарған белгілі
қобызшы болыпты. Жүсіп осы талантты өнерпаз әкесінің тәлімін алып өскен.
Жасынан зерделігімен көзге түсіп сарай қожаларының көңілін аударған. Шығыс
Түркістан, Қашқар, Баласағұн, Жетісу өлкелерін билеп тұрған Боғрахан (1102
жылы өлген) Жүсіптен зор үміт күтті. Жүсіп кезіндегі атақты деген білім
ордаларында болып, көп тілдерді үйреніп, тез жетілген. Әділет жолын іздеп,
алас ұрған жігерлі жас әдебиет пен ғылым салаларын жете меңгерген. Ол
жасынан оқып түркі тілдеріне қоса парсы, араб, қытай тілдерін жақсы білген.
Сол кезде әдебиет, тарих, астрономия, геометрия тағы басқа ғылымдардан
мағлұмат алған.
Жүсіп ислам дінін қабылдай тұрса да өзінің дастанын араб емес ескі
ұйғыр, бәлкім түркі тілдес қарахандар тілінде жазған. Оған Құтты біліктің
діни сюжеті емес, түркі тайпаларының салт-санасы мен әдет-ғұрпын жырлаған
ғибрат түріндегі сюжеті де куә.
Ақын Жетісу тайпаларының ескі салтын,түрлі нанымдарын басым
жырлайды.Сол себепті Жүсіп өзінің кітабына Құтты білік деп ат қойған.
Асылы, ақын хан-хақандардың салтанатын дәріптеп, олардың мемлекетін нығайту
мақсатында болса керек. Бірақ мәселе Жүсіптің өз мақсатында ғана емес, Х-
ХІІ ғасырлардағы Жетісу хандарының әдеби тілге мұқтаж бола бастауында. Сол
тұста М. Қашқари Жүсіп Хас Хаджиб сияқты ақын, ғалымдар шығады. 1069 жылы
Жүсіп Баласағұн өзінің лұғатын (сөздігін) аяқтап шығады. Бірақ екеуі бірін-
бірі көрмеген. Солай болса да бұл жазба мұраларды бір диалектіде жазылған
деуге болады 13,235.
Білім мен өнер жолын қуған Жүсіптің дүние, дәулетпен ісі болмай,
парасатты өмір сүрген. Ол өзі туралы Барын табқылап мен кечурдум кундук-
барды қанағат тұтып күн кешірдім; әред әмгөк артты йаруды түкім еңбектің
рахатынан түнім жарқырады; әліг қысақ тұттум тәвуртәрмәдим-қолым қысқа
тұттым, түрік жинамадым, Хава арзуларға көнул бәрмәдим-Бозбалашылыққа көңіл
бөлмедім-дейді. Бұл босқа айтылған сөз емес. Жүсіп өзінің саналы өмірін
ізденумен өткізіп, тез қартайғанына налиды. Елу жасқа келгеннен-ақ шашы
ағарып, буыны босайды. Тәгүрді мәнә ендігі эллик нашым-Елу жас маған
қаһарын тигізді. Құғу қылды құзғұн түсі-тәч башым-қара шашым аппақ болды.
Отуз нығымышын шануар алды эллік-Отыз жыл жиғанды елу не ғылар екен
8,124?
Жоғарыда келтірілген сөздерге қарағанда Жүсіп өз дастанын елу жасқа
келген шақта жазған. Ал, жазу, іздену жұмысы мен отыз жыл бойы айналысқан.
Бірақ ол дастанын он сегіз айда жазып шықтым деп ескерткен хиджираның 462
жылы немесе 1069 жылы аяқталған 14,368.
Құтты білік барлық түркі халықтарына ортақ ерте ғасырлық зор туынды.
Оның жалпы көлемі он үш мың жол (тармақ) шамасы. Дастанның алдында қара
сөзбен және өлеңмен жазылған түсінік, кіріспе сөзі бар. Бұл кіріспесінде
автор оқырмағанға біраз ескертпелер жасайды. Онда Жүсіп өз дастанына
мазмұны мен мәнін, қалай жазылғанын түсіндіреді.
Әуелгі ортағасырда Орта Азия араб басқыншыларының үстем саясаты
нәтижесіндегі түркі тілінің жойылу қаупі туған кезде Жүсіп Баласағұнның
Құтты білік шығармасы үлкен маңызы бар тарихи оқиға болды.Бұл құбылыс
түркі тілінің Орта Азия мен оған көршілес жатқан ілгері елдер арасында
қайтадан түлетіп,кейін рухани төл мәдениеті одан әрі сабақтастық тұрғысынан
ілгері дамуына мүмкіндік жасады.
Құтты біліктің мазмұны ақылға, парасатқа толы, оның әрбір жолы
қытайдың данышпан ақындарының өлеңдерінің, үндінің нақылдарының
безендіріледі. Бұл кітаптың дана жолдарын оқыған адамдар ақыл-ойға
кенеледі.
Қытай мен Үндінің ғұламалары осы күнге дейін Шығыста, Түркістан
жерінде, бограханидтер тілінде бұл сияқты кітапты еш адам шығарып көрмеген
әбден біледі. Әр елдің данышпандары бұл дастанды өздерінше атайды.Қытайдың
ойшылдары Мемлекет иелерінің даналық ережелері деп атаса, үнді
кемеңгерлері оны Жайла басшылық кітабы, шығыс патшалықтары Хүкмет
әшекейі, парсылар Бақытқа жеткізетін ғылым, кейбіреулері оны Патшаларға
кеңесші кітап деп атап кеткен. Ал түріктер жерінде бұл кітапты Құтты
білік дейді 14,345.
Ол аса маңызды саяси-қоғамдық және әлеуметтік мәселелерге арналған.
Оның ішінде, әсіресе, Қараханидтер мемлекеті қалыптасқанға дейінгі қарлұқ
тайпасы конфедерациясының феодалдық бытыраңқылықта болуы ерекше мәселе
ретінде күн тәртібінде тұрады.
Жүсіп Баласағұн Қашқарды аяқтап хандар ханы Боғраханға тарту етті. Ол
үшін хан тақсырдың сыйлығы мен дәрежесіне ие болды.
Хас-Хаджиб (басшы, кеңесші, ақылшы) деген құрметті атақ алды... ал
енді Құтты білік дастанындағы сюжет образдарын қарастырып көрейік.
Құтты білік дастанының басты идеясы төрт принципке негізделіп
жазылған.
Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ
заңның болуын автор әділдіктің бейнесі ретінде Күнтолды патшасын
көрсетеді.
Екіншісі, бақ-дәулет, яғни құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі
дастанда патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған.
Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық рөлі уәзірдің баласы
Ұғдүлміш бейнесінде жырланады.
Төртіншісі,қанағат-нысап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы,
дәруіш Одгүрміш бейнесі арқылы әңгіме болады. Осы адамдардың бейнесін
суреттеу арқылы ақын қалың бұқараның да салт-санасын, дәстүрін кеңінен ашып
көрсетеді 15,311.
Дастанның соңғы бөліміне Жүсіп әлеуметтік мәселелерді қоя тұрып,
отбасындағы әдет-ғұрыпқа тоқталады. Бұл бөлімдерде ақын хан сарайындағы
адамдар кімге үйленуі керек, баланы қалай тәрбиелеу керек, той-топырға
барғанда хан жарамдармен қалай жүріп, тұрмақ, қалай сөйлемек-міне, осы
жайларға шейін тарқатып жырлаған. Кітаптың соңында өмірдің бәйге атындай
шауып өтіп кететін ескертіп, жастық шағынды пайдаланып, күле кіріп,
күңіріне шығатын дұшпандарыңнан сақтан деп ғибрат айтады. Құтты білік
дастаны ортағасыр шығармасы Тотынамаға жақын келеді.
Дастан оқиғасы ХІ ғасырда Ыстықкөл, Жетісу және Қашқар өлкесінде болған
шындыққа байланысты өрістейді. Жүсіптің дастаны саяси және ғибрат-өсиет,
ақыл айту түріндегі трактат, адамгершілікке өңдейтін, тәлім-тәрбие берерлік
дидактикалық туынды. Онда жеке адамның өзін қоғамда, үй ішінде қалай ұстай
білуі керектігінен бастап, хандар мен бектердің өз қарамағындағы әрбір
қоғамдық топтарға қалай қарауға тиіс екендігі жөніндегі мәселелер
қамтылған. Өзінің идеясы жағынан бұл дастан – жалпы адамгершілік гуманизм
рухында жазылған дидактикалық шығарма. Бірақ автордың негізгі мақсаты –
Қарахандықтар мемлекетін нығайту, оның даңқын зорайту еді.Өзінің этикалық
принциптері жағынан ол Орта Азиялық әдет нормаларын негізге алады.
Дастанның мазмұны түсінікті, құрылысы қарапайым. Онан Орта Азия
тұрғындарының мәдениеті мен тайпалардың мінез-құлқы байқалады.
Дастан 73 тарауға бөлінеді. Алғашқы тарауында дәстүр бойынша құдайға
сыйыну орын алады. Ақыл мен білімнің маңызы, сөз өнері, шешендік
дәріптеледі. Күнтолдының билігі әңгімеленіп, нағыз әділ адам бейнесі
жасалады.
Мұнда абзал би болса екен деген арман қозғалып, ақылды, әділ басшы
суреттеледі.
Дастанның негізгі тарауларында ақыл, өсиет, тәлім, тәртіп уағыздалады.
Ханның өз қарамағындаларға қамқор болуы тіленеді.. Оған өз жанұясында,
қонақта, емшілер мен қызметкерлері арасында қандай істер істелінуі керек,
өзін қалай ұстаса жақсы болады деген сұраққа жауап беріледі.
Елші қандай болуға тиіс? деген бір тарауында Оқыған білімді адам
болуымен қатар, шиндар, мырзалар үлгісінде ақсүйектік тәрбие алған, сөзге
шешен, өткір тілді, ойлы, айла-амалға жетік адам болуы керек деп түйеді.
Мұны ел өз елінің беделін басқа елдер алдында көтеру үшін қажет деп
есептейді.
Құтты білік дастанында адамның асыл қасиеттерін қадірлейтін жолдары
да көп. Білім мен ақыл адамның ең қымбат, ең әдемі қасиеттерінің бірі деп
санайды.
Мысалы, Жүсіп Баласағұн өзінің Білім қазына екендігі туралы деген
тарауында білімді қалай меңгере алу және оны қалай пайдалану керектігі
туралы кеңес береді. Мұны біз мынандай өлең жолдарынан көре аламыз:
Тағдыр кілті ... - өзімізден бәрі де,
Лайықсың ба? Биіктейсің әріге.
Жетер болсаң, бұл тірліктің мәніне
Тағдыр өзі-ақ айналады сәніне
Есті сөзді еске үйіп ал енді.
Білген құлдан білікті жоқ әлемде!
Әуелі оқып, оны ойша өре біл,
Өзі-ақ келер сонсоң жазу өнері.
Надандықты құрта алмассың дәрімен,
Білімнен құтын қашар әрі де.
Ақыл-арқан, құз, шыңырау, құзарда
Шыбын жаны сол арқылы ұзарған
Кім болсаң да, ғұлама бол айтарым-
Тек біліммен маңдай тері қайтады.
Билей алсақ-ақыл, білім, жүректі
Орындадым де, қасиетті тілекті 14,268.
Бұл өлең жолдарынан көріп отырғанымыздай автор білімді жоғары бағалап,
оған ерекше орын бөледі. Сонымен бірге Жүсіп Баласағұн білімнің ақылменен
тығыз байланысты екенін көрсетеді:
Ақылы болса, пайдасын ер көп көрер,
Білім білсе, әзиз тіршілік өткерер.
Ақыл күші ісіңді алып шығатын,
Бұл білімнен көрер мұратын 14,255.
Жүсіп Баласағұн өз дастандарында білімді ақылды және ғылымды пайдалану
керектігі туралы кеңес берумен қатар, ғылым иелерімен қалай сөйлесу керек
екендігі туралы өте орынды да, маңызды ой-пікір айтып өтеді:
Тіліңді тый, тұз дәміңді келтірген
Қадыр тұтып, сыйла оларды желпіндір,
Тұз-дәм алғыз сөзден қуырдақ қуырма,
Қадірле де, көтер сыйлап тұғырға.
Істе айтқанын, білімін ұқ, жатта да,
Қылық-құлқын жамандама, даттама
Ілімі ғой олар-дағы керегің
Хақты іздесең, айтар шындық дерегің.
Олар – серке, қой ішінде бастаған,
Бастаса қой түзу жолдан қашпаған.
Олармен араласып, сыйлас бол,
Екі дүние құт дарытар, қимас бол 14,255.
Білім мен ғылымның қажеттілігі туралы терең философиялық ой-толғауы
автордың оған қаншалықты ықылас қойып назар аударуына және де мемлекет
өмірінен жоғары орын бергендігін байқаса керек.
Жүсіп Баласағұнның дастаны – Қарахан мемлекетінде ғылыми ойдың барынша
дамығанының бір айғағы болып табылады.Бүкіл түркі әлемінде ортақ мұра болып
саналатын Жүсіп Баласағұнның Құтты білік еңбегі жас ұрпаққа қашан да үлгі
бола алады.
Құтты біліктің жарыққа шығуы Орта Азиядағы түркі тілдес әдебиеттің
оянуына зор әсер тигізген. Одан кейін бұқара халқы түсінікті тілде шығарма
жазған ақындар аз болмаған. Солардың бастылары Қожа Ахмет Иассауи, Сүлеймен
Бақырғани, Қыпшақ ақыны Құтып, тарихшы Мұхаммед Қайдар Дулати, т.б. Ахмет
Иүгінеки де Жүсіп ізінде. Ақиқат сыйы деген дастан жазды.
Қорыта айтқанда, Құтты білік дастаны түркі халқы танымының
процесстерге көзқарас дәрежесін және басқа толып жатқан әдет-ғұрып, дәстүр,
рухани мәдениеттің көрсеткішін жинақтап берген дидактикалық шығарма болып
табылады.
1.3 әл-Фараби және оның ғылыми мұралары
Отырар ойшылдарының ең атақты, ең мәшһүрлі топжарғаны – Аристотельден
кейінгі екінші ұстаз (әл-Мұғаллим ас-Саин), Шығыстың Аристотелі атанған
ұлы ғұлама Әбу Насыр әл-Фараби. Оның толық аты жөні Әбу Насыр Мұхаммад ибн
Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби.
Араб, парсы шежірелерінің деректеріне қарағанда әл-Фараби 870 жылы Арыс
өзенінің сырға құяр тұсындағы Фараб (Отырар) қаласында қайсы бір деректерде
оның тікелей ықпалында болған іргелесі Уасидже (Оқсыз) отырарлық
әскербасының отбасында дүниеге келген. Әбу Насыр жас шағынан талапты, оқуға
жетік боп әкесінің де, ұстаз оқытушы – тәрбиешілерінің де назарына ілінген.
Зерек жас көп ұзамай-ақ ілкі тәрбие мектебін абыроймен аяқтап, өз бетімен
ізденген. Жас Фарабидің бақытына бұл кезде Отырарда бай кітапхана болған.
Сол мүмкіншілікті жақсы пайдаланған Әбу Насыр көптеген ғылымдар саласынан
хабардар болып білімге әбден құмар болған, ер жетіп өзін-өзі билегендей
халге жеткен жігіт шағынан бастап, бөтен елге саяхат шегеді. Фараби грек,
араб тілдерін жетік үйреніп, сол тілдердегі ғылым табыстарын меңгеруге күш
салады. Бұқара, Самарқанд, Шам, Мысыр, Александрия – араб, парсы елдерін
түгел кезеді. Замандағы білімді деген ұстаздардан тәлім алып, ғылым-
мәдениет орталықтарында болды. Оқи іздене – келе өзінің бүкіл тіршілігін
сол жолға бағыштауға бой тартады 6,596.
Әбу Насыр Бағдатқа келген кезде онда зерделі зерттеулермен атағы шыққан
Иуана бин Йуханна, Әбу Башар Матта, Әбу Бәкір ибн Сираш сияқты белгілі
ғалымдар ғұмыр кешіп жатқан-ды. әл-Фараби медицина ғылымы мен логиканы осы
Йуханна ибн Хайланнан, жаратылыстану ғылымдары мен грек тілін әбу Башир
Маттадан үйренді. Ал, әбу Бәкр ибн Сиражға өзі логиканы үйретіп, одан
астрономияны үйренген. Оны Ибн Уәлихан да растайды. Әйгілі тарихшының
деректеріне сүйенсек, әл-Фараби Бағдатқа келген кезде мұнда мәшһүр әбу
Бинер ибн Йунис тұратын. Ол қарт еді, жамағатқа логикадан дәріс оқитын, өзі
де осы пән бойынша көптеген еңбектердің авторы болатын. Ол Аристотель
ілімінің (оны түсіндіру жөнінен) әсіресе логика саласының маманы еді. Ибн
Халлихан әл-Фарабидің Бағдадта көп болмайтындығын ескертеді. Расында да Әбу
Насыр көп ұзамай Ирактың оңтүстігіндегі Харрон шаһарына аттанып, сонда
бірер жыл дәріс алды да, білімін молайтып, Бағдатқа қайта оралды. Бар ынта
жігерін фәлсафаны зерттеуге арнайды 5,346.
әл-Фараби логика, музыка, астрономия және басқа ғылымдар бойынша
көптеген еңбектер жазған. Арада біраз жылдар салып, Бағдатқа Шамға келеді,
бірақ мұнда ұзақ аялдамастан Мысырға сапар шегеді. Фарабидің Мысырға келу
кезінен кей зерттеушілер сол тұста әміршілік әл-Ишхид дегенге
байланыстырады және ғалымның қамқоршысы болса керек дегенді де айтады.
Аталмыш пікірлерді қоштау орынды. Себебі тап солай болуы әбден мүмкін.
Өзіне дейін даңқы жер дарған араб философы әл-Киндиліні (800-874) әл-Фараби
көп кешікпей басып озады. Оның шеше алмаған көптеген мәселесін шешіп
береді, логиканың жаңа бетін ашады. Аристотель еңбектерін сан рет қайталап
оқу арқылы оның қиын сырларын біле түседі. Әсіресе, Аристотельдің Жан
туралы толғаныстарын, Риторикасын, Табиғат гармониясын т.б. ежіктей
оқып, оларды жете меңгеріп, жаңаша талдайды. Бұдан кейін Аристотельдің
Категория, Аналитикалар сияқты ең күрделі туындыларымен айналысады.
Оларды да тез меңгеріп бұрын-соңды ешкім тани алмаған терең сырларын ашады.
Фараби ғұмыр кешкен кезең Шығыс елінің рухани қайта оянуға бет алған
ұлы өзгерістері мен өрлеу дәуірі болатын. Бұл кез – арабтың әдеби тілі
айтарлықтай дәрежеге, абырой атаққа ие болып, мұсылмандар өкілдеріне кең
қанат жая дамыған кезі еді. Осы кезінде араб тілінде араб емес көптеген
халықтардан шыққан ұлы ғұламалар, данышпандар өз еңбектерін жазып қалдырды.
Сөйтіп, араб мәдениетін өркендеуге мұсылман дініндегі халықтар түгел
қатысты, араб тілінде ұлы мәдениет жасалынды. Ғылым, өнер, философия,
математика, медицина өркендейді. Араб тілінде дамыған мәдениет үлгілері
кейін дамыған Еуропа мәдениетінің қарыштап дамуына ықпал етті.
Сондай-ақ өзі де Кемеңгерлік меруертті, Ізгі қала тұрғындарнының
көзқарасы, Мәселелердің түр мазмұны, Бақытқа жету, Ғылымдардың шығуы
сияқты т.б. көптеген трактаттар туындатқан. Бұл еңбектерінде ол дүние,
қоғам, мемлекет және адамдардың өзара қарым-қатынасы туралы ой-пікірлерді
айтады. Орта ғасырлардың өзінде-ақ Әбу Насыр қанаусыз, зорлықсыз бақытты
қоғам орнату жөнінде батыл болжам жасаған. Мұндай қоғамның тууын ел
мемлекет басшысының ақылмен, біліммен адамгершілігімен байланыстырған.
Әбу Насыр әл-Фараби ғылымның фәлсафа, логика сияқты салаларының
іргетасын қайта қалаған, әр ғылым саласын, олардың мәнін айқындап, мазмұнын
ажыратуға тырысқан.
Әуе жайлы да күрделі зерттеулер жүргізген, математика саласында үлкен
жаңалықтар ашқан, астрономия жайлы кесек-кесек еңбектер қалдырған, физика
ғылымын да тың ойларымен байытқан 17,199.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Х-ХІІ ғ.ғ. мерзімі Қазақстан және Орталық Азия түркі халықтарының
тарихында ерекше орын алады. Қазақстанның оңтүстігінде Жетісу жерінде және
Шығыс Түркістанда Х ғасырда Қарахан мемлекетінің билігі орнады. Дәл осы
кезде түркі халықтары мәдениеті қайта жаңғырып, ғылыми ойдың дамуына, қала
мәдениетінің өсіп өркендеуіине, қолөнердің ерекше жетіліп гүлденуіне, ислам
дінінің таралуына байланысты ғылыми көзқарасты қалыптастырып, басты назар
аудара аламыз. Бір сөзбен айтқанда Жетісу аймағы түркі халықтарының
өмірінде ерекше тарихи-мәдени рөлді атқарған болатын.
Өзектілігі: Бүгінгі таңда мемлекетіміз тәуелсіздік алғалы бері еліміз
өзінің тарихын қайтадан қарастырып зерттеуге жол берілді. Осыны пайдалана
отырып, көптеген ғалымдар Қазақстанның ортағасырлық тарихына, оның ішінде
біржақты, толық емес мәселелерді, белгілі бір дәуірлерді, жеке тұлғаларды
зерттеуге көп назар аударуда.
Ислам дәуірі кезінде материалдық және рухани мәдениет дамып гүлдену
деңгейіне жеткен болатын. Осы кезде жазу мәдениетінің жоғарғы сатыға
көтеріле бастауын біз әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Ахмет
Иассауи, Сүлеймен Бақырғани, Ахмет Иүгінеки еңбектерінен көре аламыз. Осы
аталған ғұламалардың еңбектері әлі күнге дейін өз маңыздылығын жоғалтқан
жоқ. Осыған дәлел ретінде біз соңғы кезде осы мәселеге байланысты шығып
жатқан зерттеулерді, мерзімді басылымдарда жарияланып жатқан мақалаларды
айта аламыз.
Сонымен, Қарахан мемлекеті кезінде ғылыми ойдың дамуы, қалалардың бой
көтеруі, сәулет өнерінің кең өркен жаюы, ислам дінінің таралуы және Жібек
жолының гүлденіп тұруы Қазақстанның ортағасырлық тарихында өшпес ізін
қалдырды.
Бүгінгі таңда Қарахан мемлекетінің мәдениетінің дамуына үлес қосқан
түркілердің тарихын, сол кезде өмір сүрген әйгілі ғұламалардың еңбектерін
біртұтас аспектіде қарастыру өте күрделі мәселелердің бірі болып отыр.
Археологиялық және жазба мәдениетінің ескерткіштерінің соңғы мәліметтеріне
сүйеніп сол кездегі Қарахан мемлекетінің мәдениетін ғана емес, сонымен
бірге түркі халықтарының тарихын да толыққанды мәліметтерімен молайтып әділ
баға беру қажет.
Ислам дінінің таралуына таралуына байланысты мәліметтерді біз Н.Д.
Нұртазинаның Ислам в истории средневекового Казахстана 7 атты
монографиясынан ала аламыз. Бұл еңбегінде автор Қарахан мемлекетіндегі
ислам дінінің өкілдеріне – суфист-ғалымдарға егжей-тегжейлі тоқталып өтеді.
Деректілік негіздері: Қарахан дәуіріндегі мәдениеті туралы деректерді
төрт топқа бөлуге болады:
- араб-парсы деректері;
- фольклорлық шығармалар мен аңыз әңгімелер;
- археологиялық мәліметтер;
- Қарахан мемлекетінде өмір сүрген және ғылыми ойдың дамуына үлес
қосқан авторлардың еңбектері жатады.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастаны 1069-70 ж.ж. қарахандық
билеушілердің біріне сыйға тарту ретінде жазылған болатын. Бұл дастан
Қарахан дәуіріндегі мәдениетті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайды қарастыруға мүмкіндік береді. Жүсіп
Баласағұнның дастаны қазіргі таңда неміс, түрік, орыс, өзбек тілдеріне
аударылған.
Қарахан мемлекетінде әйгілі болған энциклопедист ғалым, лингвист Махмұд
Қашқаридың Диуани Лұғат ат - Түрік еңбегі аса құнды дерек болып табылады.
Бұл еңбектің көшірмесі ХХ ғасырдың бас кезінде табылды. Автордың өз
қолжазбасы табылмаса да бір көшірме нұсқасы Стамбулда сақталған.
Бұл еңбекте ол түркі тілдеріне тұңғыш рет ғылыми грамматикасын жасап шыққан
болатын. Сонымен қатар еңбекте түркілердің өмірі туралы, материалдық
мәдениетінің бұйымдары, адамдардың лауазымдарының аттары, географиялық
териминология туралы, түрлі тарихи және мифологиялық қаһармандардың
есімдері және т.б. туралы көп жағдайда бірден-бірі дерек болып табылады.
Қазіргі таңда еңбек қазақ тіліне толығымен аударылып, үш том болып басылып
жарық көрді 1.
Ахмет Иүгінекидің еңбегі Ақиқат сыйы (Арабша Хибатул хақайық) түркі
тілінде жазылған. Түпнұсқасы біздің заманымызға бізге жепей үш түрлі
көшірмесі бар. Ахмет Иүгінеки дастанын тарих және философия, тіл және
әдебиет ғылымдары тұрғысынан жан-жақты зерттелген. Ахмет Иассауидың Диуани
хикмет кітабы ХІІ ғ. түркі тайпасының өмірінен мол мағлұмат беретін жазба
десек болып табылады. Бұл еңбек тек қана қазақ хадқына ғана емес, сонымен
қатар бүкіл түркі халықтарына да ортақ мұра.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қарахан мемлекетінің тарихына соның ішінде
материалдық және рухани мәдениетін зерттеуге біраз ғылымдар көп көңіл
бөлген болатын.
Қарахандар тарихын зерттеп бастаған В.В. Бартольд болып табылады 2.
Ол өзінің еңбектерінде қарахандықтардың тек қана саяси жағына емес, сонымен
қатар мәдениет, ғылым салаларына да көңіл бөлген. Осы дәуірге байланысты
ғылыми зерттеулерін В.М. Массон 3, Т.Н. Сенигова 4, А.М. Беленицкий,
О.Г. Большаков, И.Б. Бентович 5, Е.А. Давидович, Е.И. Агеева, Т.В.
Савельева, Н.М. Зиняков, Д.А. Воякин 6 т.б. жүргізген болатын. Бұл
ғалымдар көбінесе мәдениеттің материалдық жағынан қарастырған болатын. Осы
аталған ғалымдардан басқа Ислам дәуіріндегі материалдық мәдениетіне, оның
ішінде әсіресе қала мәдениетіне көп көңіл бөлген К.М. Байпақовтың орны
ерекше. Мысалы, ол өзінің Ұлы жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан
еңбегінде тек қана материалдық мәдениетті қарастырып қана қоймай, сонымен
қатар ислам дінінің таралуына да назар аударды.
Сонымен қатар Ислам дәуіріндегі мәдениетті зерттегенде О. Қараевтың
еңбегін айтып кеткен орынды 9,25. Бұл еңбекте О. Қараев мәдениетке
байланысты мәселелерде Махмұд Қашқаридың, Жүсіп Баласұғынның сонымен қатар
басқа да шығыс авторларының еңбектеріне, археологиялық зерттеулердің
мәлеметтеріне сүйеніп сол кездегі мәдениетке байланысты мағлұмат береді.
Мақсаты. Х-ХІІІ ғ.ғ. аралығында Ислам дәуірі кезіндегі мәдениетінде
болған жаңалықтарды, жетістіктерді ашып көрсету және сол кезде өмір сүрген
ғалым-ойшылардың мәдениетке үлес қосқан еңбектерін танып білу, ислам
дінінің тигізген әсерін көрсету.
Міндеттері. Отандық тарихтың іргелі мәселелерінің бірі ретінде Қарахан
дәуірінің мәдениетін қарастыра келе, жұмысты үш тарауға бөліп, мәселенің
зерттелуін теориялық жағынан зерттеу.
- Ислам дәуіріндегі мәдениеттің дамуына әсер еткен алғышарттарды
айқындау;
- Ислам дәуіріндегі ғалымдар және олардың еңбектерінің тарихи маңызы
мен мәнін ашып көрсету;
- Ислам дәуірінде ислам дінінің таралуы сопылық әдебиеттің мазмұнын
ашу;
Зерттеу қорытындысы. Қарахан мемлекетінің құрылуы Орталық Азия және
Қазақстан халықтары үшін ортағасырлар тарихында өте күрделі де, қызықты да
кезеңдерінің бірі. Дәл осы кезде Қарахан мемлекеті дәуірінде, материалдық
және рухани мәдениет жаңғырып, түркі халықтарының өмірінде ерекше тарихи-
мәдени рөлді атқарады.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы – кіріспеден, үш тараудан және
қорытындыдан тұрады.
1. Ислам дәуіріндегі рухани мәдениеттің дамуына әсер еткен алғышарттар
және сол дәуірдегі жазба ескерткіштерге жалпы сипаттама.
Жетісу жері мен Шығыс Түркістанда ІХ ғасырда шігіл және яғма
тайпаларының бірлестігінен Қарахан мемлекетінің билігі орнады.
Кезінде орыс ғалымы В. Григорьев хандарында қара атағы болуына
байланысты Қараханидтер мемлекеті деп тарихи еңбектерінде бұл атауды
берік орнықтырады 17,129.
Қараханидтердің пайда болуы жөніндегі жеті гипотеза бар екені мәлім
29.456. Академик В.В. Бартольд Қарахандықтардың тегін анықтауда үш
тайпалардың шеңберімен шектеледі. Енді бізге белгілі болғаны бұл шігіл және
яғма, сонымен қатар тайпалардың бірі Тұхсилар және Орхон түркілердің қалған
тайпалары Қарлық тайпалар одағының құрамына кіреді. Қалай болса да олардың
тарихы ІХ ғасырдан бері үзілмей бірге болып келеді 30,125 .
Кейінгі арнайы тарихы зерттеулерде Қарахандардың қарлұқтар мемлекетіне
кірген тайпалардан шыққаны туралы айтылады.
Әсіресе, қарлұқтар конфедерациясына кірген яғма, тұхси және шігіл
тайпалары Қарахан мемлекетін құруда ерекше көзге түседі 12,125.
Қарахан әулетінің негізін салушы Сатұқ Борға-хан еді 12,45. Феодалдық
құрылымы біршама дамыған Қарахан мемлекетінің тарихы да Борға ханның таққа
отырған кезінен басталады. Кейінен Қарахан мемлекетінің жері кеңейіп,
Жетісу, Шығыс Түркістан, Шу, Талас, Сырдария алқаптарымен қоса
Мәуеренахрдың едәуір бөлігін де қамтиды.
ІХ ғасырдың ортасына қарай Қарахандар әулеті екі бөлікке – Батыс және
Шығыс болып бөлінген. Батыс Қарахан мемлекетінің территориясы Мәуеренахр
және Ферғананың батыс бөлігін қамтыды. Ал, Шығыс Қарахан мемлекетінің
территориясы – Жетісу өңірі, Қашқар, Хотан аймағы және Ферғананың бір
бөлігін қамтыды. Шығыс Қарахан мемлекеті ықпалды билікке ие болып, қағаны
Арслан Қара-хақан титулына ие болды. Астана Шу өзенінің бойындағы Баласағұн
қаласының маңындағы Құзорда болды. Орталығы – Қашқар қаласында орналасты.
Батыс Қарахан мемлекетінің кіші қағаны Борға Қара-хақан титулын иемденіп,
ордасы Тараз қаласында, кейінен Самарқанд қаласында орналасты 17,165.
Қарлық қағанаты мен Саманидтердің Орталық Азиядағы иеліктерінің Қарахан
мемлекетінің қол астына бірігіп кіруі экономикалық дамуына және осы
ркгиондық урбанизациясына қолайлы жағдай туғызды. Археологиялық зерттеулер
мен жазба деректердің мәліметтері бойынша жергілікті тұрғындар қолөнермен,
сауда кәсібімен, аң аулаушылықпен, мал және жер шаруашылығымен айналысты
18,48.
Х-ХІІ ғасырларда Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының мәдени
өмірінде айтарлықтай жаңалықтар болды. Зергерлік, сәулет өнері және қала
мәдениеті едәуір өркендеді. ХІ-ХІІ ғасырларда Орталық Азияда құрылыс ісі
ерекше дамыды деп айтуға болады. Бұған әртүрлі ескерткіштердің қалған
орындары дәлел бола алады. Бұл кезеңде құрылыс техникасы жетіле түсіп,
сәулет өнері мен қолданбалы өнерде үлкен алға басушылық байқалды. Ауқатты
адамдардың үйлерін және бірқатар қоғамдық ғимараттарды салуда күйдірілген
кірпіштер пайдаланылды 5,263.
Профессор И.И. Умняковтың белгілеуі бойынша бұл кезең қарқынды
құрылыста қаладағы сарайлар, мешіттер, кесенелер мен медреселер керуен
сарай жолдары көрінген 9,256,.
Біздің дәуірімізге жеткен Бұрана мұнарасы қарахандық сәулет өнері
ескерткіштерінің арасындағы ең ертедегісі болып табылады. Бұл мұнараны Х
ғасырдың екінші жартысында тұрғызған болатын. Үзгендте үш кесене бір
мұнарадан тұратын архитектуралық комплекс жақсы сақталынды. Солтүстік
кесене 1152 жылы салынған. Онда Ферғананың билеушісі Тұғырыл Қара-хан
Хусейн ибн Хасан жерленген. Ортаңғы кесене ХІ ғасырдың басында салынады, ал
оңтүстіктегі кесене 1187 салынған. Батыс Қарахан қағанатындағы ірі
құрылыстарға Бұқарадағы Намазго мешітін, Шамсад сарайын, Камен мұнарасын
жатқызуға болады. әл-Магдаси Оңтүстік Қазақстан мешіттерді қалаларға
міндетті құрылыстардың бірі ретінде айтады 2,354.
Қарахан мемлекеті дәуіріндегі сәулетшілік өнердің озық үлгілері деп
Айша бибі күмбезін, Бабджа Хатун кесенесін, Аяққамыр және Алша хан
күмбездерін де айта аламыз.
Қала тұрмысы да өрлей түскен кез Қарахан мемлекетінің құрған билігі
кезіне сай келеді. Бұл дәуірдегі қалалардың және тарихи қоныстардың Шу
өзенінің маңында ең ірі қалалардың бірі болып Қарахан қағанатының
астаналарының бірі Баласағұн қаласы болып табылады.
Баласағұн қаласының орналасуы әлі де болса пікірталас тудырып келе
жатыр. Баласағұн туралы алғашқы мәліметтерді әл-Муккадаси шығармасынан таба
аламыз. Берілген хабарламалар бойынша бұл қала ең ірі (ауданы мен халқы
жағынан) қалалардың бірі болған. Бұл қалаға Махмұд Қашқари үш атау берген
болатын: Баласағұн, Құз-Ұлыс, Құзорда.
Қарахандар билігі кезінде Құлан, Мерке, Нускет, Баласағұн, Харан
қалалары сауда және ғылым шеберлерінің орталығына айналған болатын 3,65.
Шығыс Қарахан қағанатының ірі қалаларының бірі болып Тараз қаласы
есептеледі 3,45. Бұл қала туралы алғашқы мәліметтер IV ғасырдың
деректерінде айтылып өтеді 3,165. Археологиялық мәліметтерге қарағанда,
Шығыс Қарахан иелігінде орналасқан бұл қала Мәуеренахр қалаларына ұқсас
салынған болатын. Цитадель, шаһристан және рабад соғдылықтардың келуіне
дейін салынған екен. Солтүстік Қарахандағы қала типіндегі қоныстардың
ішінде Баба-Ата қалашығы ең қолайлысы әрі ірісі болып табылады. Қалалық
цитаделі шаһристанмен, рабадмен қоршаған. Бұл жерде археологиялық
зерттеулер нәтижесінде ІХ-ХІІ ғасырлардағы тұрғын үйлерді жылжыту жүйесі де
табылады 4,345.
Отырықшы мәдениеті маңызды орталығы Арыс өзені бойындағы Фараб оазисі
болып табылады. Оның негізгі қаласы Отырар болды. Қаланың даму кезеңі
археологиялық мәліметтер бойынша ІХ-ХІІ ғасырларда болған. Қала цитадель,
шаһристан, рабадтан құрылып, жалпы аумағы 200 гектар болып табылатын
қабырғалармен қоршалған. Отырар көшпелі экономикалық орталық қана емес
сонымен қатар ол аса ірі сауда, қолөнер әрі ғылым мен мәдениет ошағына
айналған болатын. Мұнда көптеген білім ордалары медреселер аса құнды
кітаптарға бай кітапхана т.б. болды 8,354. Негізінен Орталық Азия
қалаларының көбісі төрт бөліктен құралған цитадель шаһристан, ішкі және
сыртқы рабад, ор қоршауы.
Қарахан мемлекетіндегі ең ірі қалалары болып Самарқанд және Бұқара
қалалары да саналады. Батыс Қарахан мемлекетінің астанасы Самарқанд
қаласының ІХ-ХІІ ғасырлардағы интенсивті дамуы нәтижесінде қаланың оңтүстік
рабады сыртқы шаһристанға айналып, бірнеше қатар қабырғаларымен қоршалады.
О.Г. Большаков Мерв, Самарқанд және Бұқара қалаларының даму деңгейін
нақтылы зерттеп, негізінен территориялық дамуы жағынан максимумға жетті деп
жазады 2,58.
Жетісудың солтүстік-шығыс жағында ІХ-ХІІ ғасырдың басында қала
мәдениетінің жаңа ауданы қалыптасады. Егер ІХ-Х ғасырларда бүкіл
территорияда 10 ірі қала орны болса, ал ІХ-ХІІ ғасырдың басында бұл ірі
қалалардың саны 70-ке дейін жетті. Деректердің мәліметтері бойынша Іле
алқабының солтүстік жағасында Талхиз және Лабон қалалары орналасты. Ал ХІ-
ХІІ ғасырдың бас кезінде мұнда ортағасырлық авторлардың мәліметтеріне
қарағанда Екі-Оғыз, Қаялық, Несториян қоныстары, облыс орталығы Іле-
балық қалалары орын теуіп гүлденді.
Атақты ғалым К.М. Байпаков қалаларды территориясы жағынан үш топқа
бөледі 24,117. Осыған сәйкес бірінші топқа Оңтүстік Қазақстанда
орналасқан, жер көлемі 30 гектардан асатын қалалар кіреді. Бұл қалалар-
Сайрам, Отырар-төбе, Шор-төбе, Құйрық-төбе, Сунақ-Ата, Шу-төбе, Сауран,
Янгикент, Жан-Қала, Құмкент. Қазіргі кезде бұл қалалардың атауында аз да
болса айырмашылықтары бар – Сайрам қаласы – Сайрам-Испиджаб, Шор-төбе-
Усбаникент, Отырар-төбе-Отырар, Құйрық-төбе-Кедер, Шу-төбе-Шавғар (Шауғар),
Жан-қала-Янгикент, Сунақ-Ата-Сығанақ, Сүткент-Сүткент. Жазба деректердің
хабарламалары бойынша Сауран мен Сүткенттен басқа бұл қалалар аймақтардың
орталықтары болып табылады, ал Испиджаб қаласы – Оңтүстік Қазақстанның
басты қаласы болып есептелінді. Янгикент оғыздардың астанасы, Женд пен
Сығанақ ХІІ-ХІІІ ғасырдың басында қыпшақ иеліктердің астаналары болған.
Осылайша, бірінші топтағы қалалар аймақтардың орталықтары, жеке
иеліктер немесе ең ірі қалалар болып табылады.
Екінші топқа 15-тен 30 гектарға дейін территорияны алатын қалалар
жатады. Көбінесе бұл қалалар Испиджаб құрамына енген қалалармен
салыстырылады.
Бұл қалалардың орындарын көлемі жағынан орташа қалалар есебінде
интерпритациялауға болады.
Үшінші топқа енген қалалар сан жағынан өте көп болып табылады. Бұл
қалалардың бір бөлігі жазба деректерді мәліметтерімен салыстырылады:
Шарапхана-Газгерд, Булак-Ковал-Манкент, Тамды-Берукет, Қазаталық-Будхет.
Бұл топтағы қала ескерткіштері кішігірім қалалардың, қалашықтардың ортасы
болып табылады.
Орташа есеп көрсеткіштері бойынша Испиджабта – 40.000 адамға дейін,
Отырарда – 26.000 адамға орта қалаларда 3.000-ға дейін, ал кішігірім
қалаларда – 1.500 тұрғындар болды.
Оңтүстік-Батыс Жетісудағы белгілі деректердегі қалалардың саны 26-ға
дейін жетті. Қалалар санының көбеюі Талас алқабының есебінен өсті. Қала
орындарының орналасу территориясына қарағанда қалалар үш топтан құралады.
Бірінші топқа Тараз (Жамбыл), Қызыл Өзен, Шиш-төбе; екіншіге –
Таластағы Ақтөбе, Чалдовар, Мерке, Аспара, Сокулук, Беловодск қамалы;
үшіншіге – Орловскдағы Ақтөбе, Жуантөбе, Төрткөлтөбе, Тоймакент,
Қаракемпір, Қоңырбайтөбе, Шалтөбе, Садыр-Қорған, Фрунзенск, Шекерск,
Луговой, Өрнек, Қайынды, Александровск, Степнинскідегі Ақтөбе, Ключевск,
Полтавск.
Бірінші топтағы қала орындарының орталық үйінділердің ауданы 30
гектардан жоғары болып саналады; бұл астаналық орталықтар және ірі қалалар
– Баласағұн (Бұрана), Суяб (Ақмешіт), Навакет (Қызыл-Өзен), Тараз (Тараз),
Нузкет (Шиштөбе).
Екінші 15-тен 29 гектарға дейінгі – орташа қалалар Суябта – 15.500,
Навакетте -17.000, Баласағұнда – 6.000 тұрғын болды.
Солтүстік-Шығыс Жетісудағы қалалар төрткүл түріне жатады. Бұл
қалалардың пішіні төртбұрыш, трапеция немесе орналасу жеріне байланысты
дөңгеленген түрінде жалпы құрылыс үстінде биіктетіліп салынған.
Осы төрткүлдерді салыстыру барысында оларды ауданы жағынан үш топқа
бөлуге болады.
Біріншіге Антоновское, Дүнгене, Шілік; Екіншіге-Талғар, Сүмбе, Ақмола;
үшіншіге - Алматы қалашықтары, Лавар, Қапал, Баяулы, Ақтам, Арсан және т.б.
Бірінші топқа ауданы жағынан 30 гектардан асатын қалалар жатады.Бұл
қала ескерткіштері көпқабатты.Қазба жұмыстары жүргізілген сәтте образдық
курамика,әйнек,тиындар,шеберханалар ,сауда орындары табылды.
Кейбір қалалар анық қалалармен салыстырылады; Талғар-Талхиз, Антоновка-
Қаялық, Дүнгене-Екі-Өгіз. Ең ірі қалалардың бірі Антоновское болды.
Екінші топқа – Талғар, Сүмбе, Шілік, Сағабиен. Ауданы 10 гектардан 30
гектарға дейін жетті.
Үшінші топқа ауданы 10 гектардан төмен қалалар енеді. Жақсылық қала
орны зерттелген. Үймен қатар ішкі аула да салынатын болған.
Бұл Іле аймағындағы қала орындарын қалашықтар мен ауылдық қоныстары
алып жатты деп есептеуге болады.
Осы қалалардың кейбірі керуен сарайлар да болды деп жорамал жасайға да
болады. Екі немесе үш бекінісі бар, бір-біріне жақын орналасқан қалалар
айрықша көзге түседі.
Қарахандықтар дәуірі кезінде қалаларды салу жүйесі өзгертілді.
Х ғасырдың бірінші жартысында өрттен кейін сарайлар комплексі жойылып,
көлемді қайта жобалау жұмыстар жүргізілгені Құйрықтөбені қазғанда
аңғарылады.
Қарахандықтардың иеліктері елге, уәлаяттарға (облыстарға,
провинцияларға) бөлінді. Бұл жерлерге бектер мен тархандар басшылық
жүргізіп отыратын болды.
Дінбасылары Қарахан мемлекетінде аса құрметке ие болған. Олар түркі
әскерлермен бірге жоғарғы қағанға ұнамаған адамдарға қарсы күрес жүргізетін
болатын 8,256. Негізінен Қарахан мемлекетінің исламды ресми дін ретінде
қабылдауы мемлекет болып қалыптасуына және бірігуіне үлкен рөл атқарған
болатын. Жазба мәліметтерде Қарахан мемлекетінің қалаларынан шыққан
мәдениет пен ғылым өкілдерінің есімдері айтылып өтеді. Бұл фактілер арқылы
біз Қарахан дәуіріндегі мәдениеттің даму деңгейін байқай аламыз.
Ислам дәуірі кезінде ғылыми ой-пікірдің дамуына үлес қосқан ірі
тұлғалар жайлы сөз етер болсақ, олар: Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, әл-
Фараби, Ахмед Иүгінеки, Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани және т.б.
ірі тұлғаларды атауға болады.
1.1. М. Қашқари. Диуани лұғат ат-түрік кітабының тарихи-деректік
маңызы
Ислам дәуірі кезінде ғылыми ой-пікірдің дамуына үлес қосқан ірі
тұлғалар өмір сүрген болатын. Нақты айтатын болсақ Х-ХІІІ ғасырларда Орта
Азия мен Қазақстан халықтары үшін ана тілі мен әдебиетінің өркендеп
өсуіндегі жаңа саты болды. Түркі әдеби тілі жан-жақты дамып, жетіле түсті.
Қарахан мемлекетінен шыққан энциклопедист ғалым Махмұд Қашқаридың түркі
рухани мәдениетіне қосқан үлесі зор болды.
Махмұд Қашқари ХІ ғасырда өмір сүріп, еңбек еткен, түркі тілдерінің
тұңғыш ғылыми грамматикасын жасаған ғалым.
Махмұд ибн-ұл Хусайын ибн Мұхамаділ Қашқари орта ғасырдағы мәдени
орталықтарының бірі болған Баласағұн қаласындағы дүниеге келген. Оның қай
жылы туылып, қашан қайтыс болғаны туралы мәліметтер анық емес. Әйтсе де
жанама деректерге қарап оны ХІ ғасырдың бас кезінде туылып, сол ғасырдың
соңында дүние салған деп есептейді.
Махмұд Қашқари атақты Диуани лұғат ат-түрік еңбегінде өзінің шыққан
тегі жөнінде қысқаша ғана мәлімет береді.
Ол Қарахан әулетінен шыққан, әкесі Барысханда (Ыстықкөлдің солтүстік-
шығысында болған қала) билеушісі Хусейн ибн-Мұхаммед болған. Әкесі әскери
қызмет бабымен біржола көшіп келгендіктен ғұлама бүкіл саналы ғұмырын түркі
халықтарының екінші ордасы Қашқар қаласында өткізген. Сонымен қатар Бұқара,
Самарқанд, Нишапур, Мерв және Бағдад қалаларында оқып, білім алған.
Махмұд Қашқари ордада болған осы жолы қанды оқиғадан орайын тауып қашып
құтылған тәрізді. Ол қашып жүріп түрлі түркі тайпаларының арасында болып,
олардың жергілікті тілдерін меңгеріп, тікелей зерттей бастады. Соның
нәтижесінде кейін (1072-1077 жж.) ол Бағдадта өзінің өшпес Диуани лұғат ат-
түрік (Түрік тілдері сөздігін) құрастырып шығады. Бұл еңбегінде Қашқари
өзінің ұстазы Хусейн ибн-Халифа Қашқардан екенін де айтып өтеді. Махмұд
Қашқари Диуани лұғат ат-түрік сөздігін Бағдад халифі Мұхтасимнің
қызметінде жүріп түркі қауымдары туралы фосана әңгіме, хадис таратушылардың
бірі болып, ұстазының еңбегіне еліктеп жазған болатын 9,248.
Махмұдтың бұл еңбекті жазудағы негізгі мақсаты түркі тілінің
мәртебесін жоғары көтеріп, оның араб тілінен ешқандай кемдігі жоқ екендігін
дәлелдеу болған,-дейді А.Н. Кононов.
Махмұд Қашқаридың ғылымда атын қалдырған Диуани лұғат ат-түрік еңбегі
негізінен тіл ғылымдарының негізгі салалары туралы теориялық тұрғыдан өте
құнды зерттеулер жинағы болып табылады.
Қазақ тілінің тарихы, ескі сөздік қорын тану үшін де маңызы зор, бұл
еңбек біздің мәдениетіміз тарихынан да өзгеше лайықты орын табады.
Тағы бір айта кететін жәй, бұл кітапты тек сөздік деп қана ұғу
жеткіліксіз. Диуани лұғат ат-түрік сөздік қана емес, ол сонымен бірге ХІ
ғасырдағы Орта Азия тайпалары жайлаған өлке халықтарының тарихы мен
сол халықтардың әдебиеті үлгілерінен көптеген мәлімет берерлік маңызды
дерек.
Махмұд Қашқаридың зейін қойып ұзақ жылдар бойы зерттеген мәселесі –
түркі тектес түрлі ру, тайпалардың тіл ерекшеліктері әдет-ғұрпы, салт-
санасы, ауыз-әдебиет үлгілері, өткендегі тарихын көре аламыз. Осындай
ғылыми мақсатпен ол Қашқаридан бастап бір жағы Жетісу, Мауеренахр, Хорезм,
ал екінші жағынан Римге дейінгі ұланғайыр жерді мекен еткен көптеген түркі
текті рулар мен тайпалар жерін аралап, олардың тұрмыс-салты, тілі, ауыз
әдебиеті және жазба әдебиеті, т.б. бойынша қыруар мол материал жинайды.
Бұл жөнінде Махмұд Қашқари өзі де жазып кеткен болатын: Мен түркілер,
түркімендер, оғыздар, шігілдер, яғмалар, қырғыздардың шаһарлардың қыстақ
мен жайлауларын көп жылдар кезіп (аралап) шықтым, лұғаттарын (сөздерін)
жинадым, түрлі сөз қасиеттерін үйрендім, анықтап шықтым. Мен бұл істердегі
тіл білгенім үшін емес, қайта бұл тілдерді әрбір кішігірім айырмашылықтарды
да анықтау үшін істедім, әйтпесе, мен тілде олардың ең білгір адамдарынан
шыққан, соғыс істерінде мықты найзагерлерінен едім. Оларға ден қойғаным
сондай түріктер, түркімендер, оғыздар, шігілдер, яғмалар және қырғыз
тайпаларының тілдері түгелдей көңіліме қонып, жатталып қалды. Солардың
бәрін мұқият бір негізге жүйеге салдым 38,53.
Осы үзіндіден көріп отырғанымыздай тарихқа аса маңызды тайпалардың
аттары айтылып өтіледі. Негізінен еңбекте 29 тайпаның аты аталады. Махмұд
Қашқаридың картасы бойынша Руменан бастап шығысқа қарай ең алдымен беченег,
одан соң кыфчаг, огуз, йемек, башғырт, басмыл, най, йабаку, татар,
хыркыздар орналасқан, ары қарай чигель, тухси, йама, уграк, чару, чамыл,
уйгур, тангут, тафчачтар орналасқан болып шығады.
Махмұд Қашқари мұрасының құндылығы туралы белгілі тюрколог ғалым А.Н.
Кононов мән-мағынасы жайында айта келіп, былай деп жазды: Мұнда ХІ
ғасырдағы түріктердің өмірі туралы: олардың материалдық мәдениетінің
бұйымдары, тұрмыс жайлары туралы ..., этнонимдері, ру, тайпалары туралы,
туыстық және жекжаттық терминдер туралы, қызмет адамдарының лауазымдары мен
аттары, тағам, сусындардың аттары туралы, үй жануарлары, жабайы жануарлар
мен құстар, мал шаруашылығы терминдері туралы, өсімдіктер мен дақылдар
туралы, астрономиялық терминдер, халықтық күнтізбе, айлардың және аптадағы
күндердің аттары туралы, географиялық терминология мен номенклатура,
қалалар туралы, аурулар мен дәрілердің аттары, анатомиялық терминология
туралы, металдар мен минералдар туралы, әскери спорт және әкімшілік
терминологиясы туралы, түрлі тарихи және мифтік қаһармандардың есімдері
туралы, діни және этникалық терминология туралы, балалардың ойындары мен
ермектері және тағы басқалар туралы көп жағдайда бірден-бір деректеме болып
табылады-дейді 39,263.
Махмұд Қашқаридың тарих ғылымындағы өте зор үлесі, әсіресе, оның түркі
халықтарындағы ауызша тарихи оқиғаларды айту дәстүрінің бастапқы кезеңін
танып біліп, ежелгі жыр-аңыздарды тарихи дерек дәрежесіне көтеру.
Соның бірі ертедегі Афрасиаб патшалығы туралы аңыз бен оған қатысты
оқиғаларға тарихи шындық тұрғысынан дәлелдеп бере алуына болды. Сонымен
қатар, оның сөздеріне аталатын таңғұттарға, ұйғырларға, йабалықтарға қарсы
соғыс туралы жырлары және Алып Ер Тұңғаны жоқтау тарихы шындыққа
негізделген. Жалпы Махмұд Қашқаридың Диуани лұғат ат-түрік кітабы йуелгі
орта ғасырлардағы түркі ру, тайпалары мен ұлыстарды тарихының
энциклопедиясы болып табылады. Сондай-ақ сол кездегі ру, тайпалар мен
халықтардың қоғамдық-экономикалық жағдайына, көне тарихы мен әдет-ғұрпына,
салт санасы мен наным сеніміне, т.б. қатысты аса бағалы деректер берілген
10,265.
Махмұдтың ойынша түркілер тәңірдің сүйікті құлы, оларды тәңірі жебеп,
басқалардан артық қадірлейді. Ол былай деп жазды: Мен, тәңірдің өзі
түркілер жеріне қоныстандырған, гүлденген мемлекеттің тіршілігінен
тақсыретін тартып, өмірін өрнектеген жұртын көрдім. Тәңір елдерді түркі елі
деп атап, ғажайып сән-салтанатқа қожа қылды. Кезеңіміздегі қағандардың
солардан таңдап, басшылық еркін солардың қолына тұтқызды. Күресте олар
көмектескендерге бек құрмет көрсетті ... - Ұлы тәңір былай депті: Менің
бір тайпа қосып жасағым бар. Оларды мен түркілер деп атадым. Күн шығыстан
мекен бердім. Өзімнің қосын жасағым болғасын оларды мен керек жерлерге
аттандырып, басқа бұзық елдерді тыныштандыруға жұмсаймын...
Түркі халқы – деп жазады Махмұд, өзгеше қасиетті ел. Олар шырайлы,
сымбатты, өңдерді ұнамды, ашық мінез,үлкендерді қадірлейтін әдепті,
кішіпейіл, уәдешіл, жарқын жүзді жомарт жандар
Сөздікте кездесетін кейбір өлең үзінділерінде қазақтың жер, су аттары
нақ қазіргі күйінде аталады. Мысалы:
Етил суву түрүр – Еділдің суы ағады
Қайа түркі қақа турур – Қай шыңдарға ұрады?
Балук тәлим бақа тұрур – Балығы толы көніп тұрар
Көлұн такы күшерүр – Көлдер толып күшейер 9,275.
Бұлардан басқа үзінділері де көптеп келтіруге болады. Іле, Ертіс,
Мыңылақ, т.б. атаулар қазақ жер, суларының аты екені ешкімді
таңдандырмайды. Жоғарыда келтірілген өлең жолдары кездейсоқ нәрсе емес.
Диуанда түркілердің өлең үлгілері біршама бар.
Қорыта айтқанда, Махмұд Қашқаридың теңдесі жоқ бұл шығармасы біздің
еліміздегі түркі тілдес халықтардың бәріне ортақ асыл қазына мейілінше бай
мұра болып табылады.
1.2 Ж. Баласағұнның Құтты білік еңбегі және оның әдеби-тарихи сипаты
Ежелгі түркі халықтары мәдениетінің отаны Іле мен Шу өзені аңғарындағы
үлкен өлкеде, ХІ ғасырдың екінші ширегінен ақырғы ширегіне дейінгі уақытта
атын әлемге жайған пәлсапашы ақын, қоғам қайраткері Жүсіп Баласағұн (1021-
1075 жж.) өмір сүрді. Оның атын әлемге әйгілі еткен еңбек Құтты білік деп
аталады 12,85.
Жүсіп Баласағұн өз замандастарына және өзіне көп жылдар кейін өмір
сүрген ұрпақтарға орта ғасырдың атақты ғалымы, дәлірек айтқанда,
табиғаттану (астрономия), тарих, араб-парсы тіл білімі т.б. толып жатқан
ғылым салаларын жете меңгерген ғалым ретінде жақсы мәлім болған.
Жүсіп Баласағұнның ақындығы туралы нақты тарихи мәліметтер ғылымға әлі
онша мәлім емес. Ол өзі туралы кейбір бәйіттерінде айтып өткен. А.Н.
Кононов дастанды мұқият зерттей отырып, оның өмірбаянына қатысты деректерді
жинақтап өткен, Жүсіп Баласағұн әулеті билік жүргізген мемлекеттің астанасы
– Баласағұн шаһарында туылған. Бұл қала сол кездегі Қарахан мемлекетінің
әкімшілік және сауда-саттық орталығы болған. Жүсіптің әкесі де өнер иесі,
күйші, музыкант болған. Ол да Қарахан мемлекетінің Боғраханға (толық есімі
Табғач Бұғра Қарахан Әбу-әлі Хасан) қызмет еткен аталарының бірі Хұсайын
дегенге арнап Дәрди Хұсайын (Хұсайынның дерті) деген күй шығарған белгілі
қобызшы болыпты. Жүсіп осы талантты өнерпаз әкесінің тәлімін алып өскен.
Жасынан зерделігімен көзге түсіп сарай қожаларының көңілін аударған. Шығыс
Түркістан, Қашқар, Баласағұн, Жетісу өлкелерін билеп тұрған Боғрахан (1102
жылы өлген) Жүсіптен зор үміт күтті. Жүсіп кезіндегі атақты деген білім
ордаларында болып, көп тілдерді үйреніп, тез жетілген. Әділет жолын іздеп,
алас ұрған жігерлі жас әдебиет пен ғылым салаларын жете меңгерген. Ол
жасынан оқып түркі тілдеріне қоса парсы, араб, қытай тілдерін жақсы білген.
Сол кезде әдебиет, тарих, астрономия, геометрия тағы басқа ғылымдардан
мағлұмат алған.
Жүсіп ислам дінін қабылдай тұрса да өзінің дастанын араб емес ескі
ұйғыр, бәлкім түркі тілдес қарахандар тілінде жазған. Оған Құтты біліктің
діни сюжеті емес, түркі тайпаларының салт-санасы мен әдет-ғұрпын жырлаған
ғибрат түріндегі сюжеті де куә.
Ақын Жетісу тайпаларының ескі салтын,түрлі нанымдарын басым
жырлайды.Сол себепті Жүсіп өзінің кітабына Құтты білік деп ат қойған.
Асылы, ақын хан-хақандардың салтанатын дәріптеп, олардың мемлекетін нығайту
мақсатында болса керек. Бірақ мәселе Жүсіптің өз мақсатында ғана емес, Х-
ХІІ ғасырлардағы Жетісу хандарының әдеби тілге мұқтаж бола бастауында. Сол
тұста М. Қашқари Жүсіп Хас Хаджиб сияқты ақын, ғалымдар шығады. 1069 жылы
Жүсіп Баласағұн өзінің лұғатын (сөздігін) аяқтап шығады. Бірақ екеуі бірін-
бірі көрмеген. Солай болса да бұл жазба мұраларды бір диалектіде жазылған
деуге болады 13,235.
Білім мен өнер жолын қуған Жүсіптің дүние, дәулетпен ісі болмай,
парасатты өмір сүрген. Ол өзі туралы Барын табқылап мен кечурдум кундук-
барды қанағат тұтып күн кешірдім; әред әмгөк артты йаруды түкім еңбектің
рахатынан түнім жарқырады; әліг қысақ тұттум тәвуртәрмәдим-қолым қысқа
тұттым, түрік жинамадым, Хава арзуларға көнул бәрмәдим-Бозбалашылыққа көңіл
бөлмедім-дейді. Бұл босқа айтылған сөз емес. Жүсіп өзінің саналы өмірін
ізденумен өткізіп, тез қартайғанына налиды. Елу жасқа келгеннен-ақ шашы
ағарып, буыны босайды. Тәгүрді мәнә ендігі эллик нашым-Елу жас маған
қаһарын тигізді. Құғу қылды құзғұн түсі-тәч башым-қара шашым аппақ болды.
Отуз нығымышын шануар алды эллік-Отыз жыл жиғанды елу не ғылар екен
8,124?
Жоғарыда келтірілген сөздерге қарағанда Жүсіп өз дастанын елу жасқа
келген шақта жазған. Ал, жазу, іздену жұмысы мен отыз жыл бойы айналысқан.
Бірақ ол дастанын он сегіз айда жазып шықтым деп ескерткен хиджираның 462
жылы немесе 1069 жылы аяқталған 14,368.
Құтты білік барлық түркі халықтарына ортақ ерте ғасырлық зор туынды.
Оның жалпы көлемі он үш мың жол (тармақ) шамасы. Дастанның алдында қара
сөзбен және өлеңмен жазылған түсінік, кіріспе сөзі бар. Бұл кіріспесінде
автор оқырмағанға біраз ескертпелер жасайды. Онда Жүсіп өз дастанына
мазмұны мен мәнін, қалай жазылғанын түсіндіреді.
Әуелгі ортағасырда Орта Азия араб басқыншыларының үстем саясаты
нәтижесіндегі түркі тілінің жойылу қаупі туған кезде Жүсіп Баласағұнның
Құтты білік шығармасы үлкен маңызы бар тарихи оқиға болды.Бұл құбылыс
түркі тілінің Орта Азия мен оған көршілес жатқан ілгері елдер арасында
қайтадан түлетіп,кейін рухани төл мәдениеті одан әрі сабақтастық тұрғысынан
ілгері дамуына мүмкіндік жасады.
Құтты біліктің мазмұны ақылға, парасатқа толы, оның әрбір жолы
қытайдың данышпан ақындарының өлеңдерінің, үндінің нақылдарының
безендіріледі. Бұл кітаптың дана жолдарын оқыған адамдар ақыл-ойға
кенеледі.
Қытай мен Үндінің ғұламалары осы күнге дейін Шығыста, Түркістан
жерінде, бограханидтер тілінде бұл сияқты кітапты еш адам шығарып көрмеген
әбден біледі. Әр елдің данышпандары бұл дастанды өздерінше атайды.Қытайдың
ойшылдары Мемлекет иелерінің даналық ережелері деп атаса, үнді
кемеңгерлері оны Жайла басшылық кітабы, шығыс патшалықтары Хүкмет
әшекейі, парсылар Бақытқа жеткізетін ғылым, кейбіреулері оны Патшаларға
кеңесші кітап деп атап кеткен. Ал түріктер жерінде бұл кітапты Құтты
білік дейді 14,345.
Ол аса маңызды саяси-қоғамдық және әлеуметтік мәселелерге арналған.
Оның ішінде, әсіресе, Қараханидтер мемлекеті қалыптасқанға дейінгі қарлұқ
тайпасы конфедерациясының феодалдық бытыраңқылықта болуы ерекше мәселе
ретінде күн тәртібінде тұрады.
Жүсіп Баласағұн Қашқарды аяқтап хандар ханы Боғраханға тарту етті. Ол
үшін хан тақсырдың сыйлығы мен дәрежесіне ие болды.
Хас-Хаджиб (басшы, кеңесші, ақылшы) деген құрметті атақ алды... ал
енді Құтты білік дастанындағы сюжет образдарын қарастырып көрейік.
Құтты білік дастанының басты идеясы төрт принципке негізделіп
жазылған.
Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ
заңның болуын автор әділдіктің бейнесі ретінде Күнтолды патшасын
көрсетеді.
Екіншісі, бақ-дәулет, яғни құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі
дастанда патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған.
Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық рөлі уәзірдің баласы
Ұғдүлміш бейнесінде жырланады.
Төртіншісі,қанағат-нысап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы,
дәруіш Одгүрміш бейнесі арқылы әңгіме болады. Осы адамдардың бейнесін
суреттеу арқылы ақын қалың бұқараның да салт-санасын, дәстүрін кеңінен ашып
көрсетеді 15,311.
Дастанның соңғы бөліміне Жүсіп әлеуметтік мәселелерді қоя тұрып,
отбасындағы әдет-ғұрыпқа тоқталады. Бұл бөлімдерде ақын хан сарайындағы
адамдар кімге үйленуі керек, баланы қалай тәрбиелеу керек, той-топырға
барғанда хан жарамдармен қалай жүріп, тұрмақ, қалай сөйлемек-міне, осы
жайларға шейін тарқатып жырлаған. Кітаптың соңында өмірдің бәйге атындай
шауып өтіп кететін ескертіп, жастық шағынды пайдаланып, күле кіріп,
күңіріне шығатын дұшпандарыңнан сақтан деп ғибрат айтады. Құтты білік
дастаны ортағасыр шығармасы Тотынамаға жақын келеді.
Дастан оқиғасы ХІ ғасырда Ыстықкөл, Жетісу және Қашқар өлкесінде болған
шындыққа байланысты өрістейді. Жүсіптің дастаны саяси және ғибрат-өсиет,
ақыл айту түріндегі трактат, адамгершілікке өңдейтін, тәлім-тәрбие берерлік
дидактикалық туынды. Онда жеке адамның өзін қоғамда, үй ішінде қалай ұстай
білуі керектігінен бастап, хандар мен бектердің өз қарамағындағы әрбір
қоғамдық топтарға қалай қарауға тиіс екендігі жөніндегі мәселелер
қамтылған. Өзінің идеясы жағынан бұл дастан – жалпы адамгершілік гуманизм
рухында жазылған дидактикалық шығарма. Бірақ автордың негізгі мақсаты –
Қарахандықтар мемлекетін нығайту, оның даңқын зорайту еді.Өзінің этикалық
принциптері жағынан ол Орта Азиялық әдет нормаларын негізге алады.
Дастанның мазмұны түсінікті, құрылысы қарапайым. Онан Орта Азия
тұрғындарының мәдениеті мен тайпалардың мінез-құлқы байқалады.
Дастан 73 тарауға бөлінеді. Алғашқы тарауында дәстүр бойынша құдайға
сыйыну орын алады. Ақыл мен білімнің маңызы, сөз өнері, шешендік
дәріптеледі. Күнтолдының билігі әңгімеленіп, нағыз әділ адам бейнесі
жасалады.
Мұнда абзал би болса екен деген арман қозғалып, ақылды, әділ басшы
суреттеледі.
Дастанның негізгі тарауларында ақыл, өсиет, тәлім, тәртіп уағыздалады.
Ханның өз қарамағындаларға қамқор болуы тіленеді.. Оған өз жанұясында,
қонақта, емшілер мен қызметкерлері арасында қандай істер істелінуі керек,
өзін қалай ұстаса жақсы болады деген сұраққа жауап беріледі.
Елші қандай болуға тиіс? деген бір тарауында Оқыған білімді адам
болуымен қатар, шиндар, мырзалар үлгісінде ақсүйектік тәрбие алған, сөзге
шешен, өткір тілді, ойлы, айла-амалға жетік адам болуы керек деп түйеді.
Мұны ел өз елінің беделін басқа елдер алдында көтеру үшін қажет деп
есептейді.
Құтты білік дастанында адамның асыл қасиеттерін қадірлейтін жолдары
да көп. Білім мен ақыл адамның ең қымбат, ең әдемі қасиеттерінің бірі деп
санайды.
Мысалы, Жүсіп Баласағұн өзінің Білім қазына екендігі туралы деген
тарауында білімді қалай меңгере алу және оны қалай пайдалану керектігі
туралы кеңес береді. Мұны біз мынандай өлең жолдарынан көре аламыз:
Тағдыр кілті ... - өзімізден бәрі де,
Лайықсың ба? Биіктейсің әріге.
Жетер болсаң, бұл тірліктің мәніне
Тағдыр өзі-ақ айналады сәніне
Есті сөзді еске үйіп ал енді.
Білген құлдан білікті жоқ әлемде!
Әуелі оқып, оны ойша өре біл,
Өзі-ақ келер сонсоң жазу өнері.
Надандықты құрта алмассың дәрімен,
Білімнен құтын қашар әрі де.
Ақыл-арқан, құз, шыңырау, құзарда
Шыбын жаны сол арқылы ұзарған
Кім болсаң да, ғұлама бол айтарым-
Тек біліммен маңдай тері қайтады.
Билей алсақ-ақыл, білім, жүректі
Орындадым де, қасиетті тілекті 14,268.
Бұл өлең жолдарынан көріп отырғанымыздай автор білімді жоғары бағалап,
оған ерекше орын бөледі. Сонымен бірге Жүсіп Баласағұн білімнің ақылменен
тығыз байланысты екенін көрсетеді:
Ақылы болса, пайдасын ер көп көрер,
Білім білсе, әзиз тіршілік өткерер.
Ақыл күші ісіңді алып шығатын,
Бұл білімнен көрер мұратын 14,255.
Жүсіп Баласағұн өз дастандарында білімді ақылды және ғылымды пайдалану
керектігі туралы кеңес берумен қатар, ғылым иелерімен қалай сөйлесу керек
екендігі туралы өте орынды да, маңызды ой-пікір айтып өтеді:
Тіліңді тый, тұз дәміңді келтірген
Қадыр тұтып, сыйла оларды желпіндір,
Тұз-дәм алғыз сөзден қуырдақ қуырма,
Қадірле де, көтер сыйлап тұғырға.
Істе айтқанын, білімін ұқ, жатта да,
Қылық-құлқын жамандама, даттама
Ілімі ғой олар-дағы керегің
Хақты іздесең, айтар шындық дерегің.
Олар – серке, қой ішінде бастаған,
Бастаса қой түзу жолдан қашпаған.
Олармен араласып, сыйлас бол,
Екі дүние құт дарытар, қимас бол 14,255.
Білім мен ғылымның қажеттілігі туралы терең философиялық ой-толғауы
автордың оған қаншалықты ықылас қойып назар аударуына және де мемлекет
өмірінен жоғары орын бергендігін байқаса керек.
Жүсіп Баласағұнның дастаны – Қарахан мемлекетінде ғылыми ойдың барынша
дамығанының бір айғағы болып табылады.Бүкіл түркі әлемінде ортақ мұра болып
саналатын Жүсіп Баласағұнның Құтты білік еңбегі жас ұрпаққа қашан да үлгі
бола алады.
Құтты біліктің жарыққа шығуы Орта Азиядағы түркі тілдес әдебиеттің
оянуына зор әсер тигізген. Одан кейін бұқара халқы түсінікті тілде шығарма
жазған ақындар аз болмаған. Солардың бастылары Қожа Ахмет Иассауи, Сүлеймен
Бақырғани, Қыпшақ ақыны Құтып, тарихшы Мұхаммед Қайдар Дулати, т.б. Ахмет
Иүгінеки де Жүсіп ізінде. Ақиқат сыйы деген дастан жазды.
Қорыта айтқанда, Құтты білік дастаны түркі халқы танымының
процесстерге көзқарас дәрежесін және басқа толып жатқан әдет-ғұрып, дәстүр,
рухани мәдениеттің көрсеткішін жинақтап берген дидактикалық шығарма болып
табылады.
1.3 әл-Фараби және оның ғылыми мұралары
Отырар ойшылдарының ең атақты, ең мәшһүрлі топжарғаны – Аристотельден
кейінгі екінші ұстаз (әл-Мұғаллим ас-Саин), Шығыстың Аристотелі атанған
ұлы ғұлама Әбу Насыр әл-Фараби. Оның толық аты жөні Әбу Насыр Мұхаммад ибн
Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби.
Араб, парсы шежірелерінің деректеріне қарағанда әл-Фараби 870 жылы Арыс
өзенінің сырға құяр тұсындағы Фараб (Отырар) қаласында қайсы бір деректерде
оның тікелей ықпалында болған іргелесі Уасидже (Оқсыз) отырарлық
әскербасының отбасында дүниеге келген. Әбу Насыр жас шағынан талапты, оқуға
жетік боп әкесінің де, ұстаз оқытушы – тәрбиешілерінің де назарына ілінген.
Зерек жас көп ұзамай-ақ ілкі тәрбие мектебін абыроймен аяқтап, өз бетімен
ізденген. Жас Фарабидің бақытына бұл кезде Отырарда бай кітапхана болған.
Сол мүмкіншілікті жақсы пайдаланған Әбу Насыр көптеген ғылымдар саласынан
хабардар болып білімге әбден құмар болған, ер жетіп өзін-өзі билегендей
халге жеткен жігіт шағынан бастап, бөтен елге саяхат шегеді. Фараби грек,
араб тілдерін жетік үйреніп, сол тілдердегі ғылым табыстарын меңгеруге күш
салады. Бұқара, Самарқанд, Шам, Мысыр, Александрия – араб, парсы елдерін
түгел кезеді. Замандағы білімді деген ұстаздардан тәлім алып, ғылым-
мәдениет орталықтарында болды. Оқи іздене – келе өзінің бүкіл тіршілігін
сол жолға бағыштауға бой тартады 6,596.
Әбу Насыр Бағдатқа келген кезде онда зерделі зерттеулермен атағы шыққан
Иуана бин Йуханна, Әбу Башар Матта, Әбу Бәкір ибн Сираш сияқты белгілі
ғалымдар ғұмыр кешіп жатқан-ды. әл-Фараби медицина ғылымы мен логиканы осы
Йуханна ибн Хайланнан, жаратылыстану ғылымдары мен грек тілін әбу Башир
Маттадан үйренді. Ал, әбу Бәкр ибн Сиражға өзі логиканы үйретіп, одан
астрономияны үйренген. Оны Ибн Уәлихан да растайды. Әйгілі тарихшының
деректеріне сүйенсек, әл-Фараби Бағдатқа келген кезде мұнда мәшһүр әбу
Бинер ибн Йунис тұратын. Ол қарт еді, жамағатқа логикадан дәріс оқитын, өзі
де осы пән бойынша көптеген еңбектердің авторы болатын. Ол Аристотель
ілімінің (оны түсіндіру жөнінен) әсіресе логика саласының маманы еді. Ибн
Халлихан әл-Фарабидің Бағдадта көп болмайтындығын ескертеді. Расында да Әбу
Насыр көп ұзамай Ирактың оңтүстігіндегі Харрон шаһарына аттанып, сонда
бірер жыл дәріс алды да, білімін молайтып, Бағдатқа қайта оралды. Бар ынта
жігерін фәлсафаны зерттеуге арнайды 5,346.
әл-Фараби логика, музыка, астрономия және басқа ғылымдар бойынша
көптеген еңбектер жазған. Арада біраз жылдар салып, Бағдатқа Шамға келеді,
бірақ мұнда ұзақ аялдамастан Мысырға сапар шегеді. Фарабидің Мысырға келу
кезінен кей зерттеушілер сол тұста әміршілік әл-Ишхид дегенге
байланыстырады және ғалымның қамқоршысы болса керек дегенді де айтады.
Аталмыш пікірлерді қоштау орынды. Себебі тап солай болуы әбден мүмкін.
Өзіне дейін даңқы жер дарған араб философы әл-Киндиліні (800-874) әл-Фараби
көп кешікпей басып озады. Оның шеше алмаған көптеген мәселесін шешіп
береді, логиканың жаңа бетін ашады. Аристотель еңбектерін сан рет қайталап
оқу арқылы оның қиын сырларын біле түседі. Әсіресе, Аристотельдің Жан
туралы толғаныстарын, Риторикасын, Табиғат гармониясын т.б. ежіктей
оқып, оларды жете меңгеріп, жаңаша талдайды. Бұдан кейін Аристотельдің
Категория, Аналитикалар сияқты ең күрделі туындыларымен айналысады.
Оларды да тез меңгеріп бұрын-соңды ешкім тани алмаған терең сырларын ашады.
Фараби ғұмыр кешкен кезең Шығыс елінің рухани қайта оянуға бет алған
ұлы өзгерістері мен өрлеу дәуірі болатын. Бұл кез – арабтың әдеби тілі
айтарлықтай дәрежеге, абырой атаққа ие болып, мұсылмандар өкілдеріне кең
қанат жая дамыған кезі еді. Осы кезінде араб тілінде араб емес көптеген
халықтардан шыққан ұлы ғұламалар, данышпандар өз еңбектерін жазып қалдырды.
Сөйтіп, араб мәдениетін өркендеуге мұсылман дініндегі халықтар түгел
қатысты, араб тілінде ұлы мәдениет жасалынды. Ғылым, өнер, философия,
математика, медицина өркендейді. Араб тілінде дамыған мәдениет үлгілері
кейін дамыған Еуропа мәдениетінің қарыштап дамуына ықпал етті.
Сондай-ақ өзі де Кемеңгерлік меруертті, Ізгі қала тұрғындарнының
көзқарасы, Мәселелердің түр мазмұны, Бақытқа жету, Ғылымдардың шығуы
сияқты т.б. көптеген трактаттар туындатқан. Бұл еңбектерінде ол дүние,
қоғам, мемлекет және адамдардың өзара қарым-қатынасы туралы ой-пікірлерді
айтады. Орта ғасырлардың өзінде-ақ Әбу Насыр қанаусыз, зорлықсыз бақытты
қоғам орнату жөнінде батыл болжам жасаған. Мұндай қоғамның тууын ел
мемлекет басшысының ақылмен, біліммен адамгершілігімен байланыстырған.
Әбу Насыр әл-Фараби ғылымның фәлсафа, логика сияқты салаларының
іргетасын қайта қалаған, әр ғылым саласын, олардың мәнін айқындап, мазмұнын
ажыратуға тырысқан.
Әуе жайлы да күрделі зерттеулер жүргізген, математика саласында үлкен
жаңалықтар ашқан, астрономия жайлы кесек-кесек еңбектер қалдырған, физика
ғылымын да тың ойларымен байытқан 17,199.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz