Ішкі банктік бақылау әдістері мен тәсілдері

Жоспар

МАЗМҰНЫ
Кіріспе

І.бөлім Екінші деңгейлі банктер қызметін нарықтық жағдайда қадағалау мен реттеу
1.1 Қ.Р Екінші деңгейлі банктер қызметін қадағалау мен реттеу тәртібі
1.2. Банктік қадағалаудың мәні және әдістері
1.3 Шетел мемлекеттерінде екінші деңгейлі банктер қызметін қадағалау.

ІІ.бөлім. Ішкі банктік бақылау әдістері мен тәсілдері
2.1. Аудит және оның түрлері
2.2. Аудиторлық тәуекелшіліктер әдістері мен банктік аудиттің тәсілдері
2.3. Есеп айрысу қатынасының аудиті

Қорытынды

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

І-бөлім Екінші деңгейлі банктер қызметін нарықтық жағдайда қадағалау мен
реттеу
1. Қ.Р Екінші деңгейлі банктер қызметін қадағалау мен реттеу тәртібі
1.2. Банктік қадағалаудың мәні және әдістері
3. Шетел мемлекеттерінде екінші деңгейлі банктер қызметін қадағалау.

ІІ-бөлім. Ішкі банктік бақылау әдістері мен тәсілдері
2.1. Аудит және оның түрлері
2.2. Аудиторлық тәуекелшіліктер әдістері мен банктік аудиттің
тәсілдері
2.3. Есеп айрысу қатынасының аудиті

Қорытынды

Кіріспе

Банк қызметін мемлекеттік реттеу аясында банктерді қадағалаудың
орталықтандырылған жүйесінің құрылуы, банктік қызметті ішкі және сыртқы
тексеру үшін қадағалау тәртібінің ережелері мен нақты процедураларын
анықтады және банктерді тәуекел дәрежесіне қарай жіктелуді қамтамасыз етті.
Осы кезде банктік қызметке қадағалау жүргізу жолдары өзгерістерге ұшырады.
Бұл өзгерістер келесі нормативтік актілерде көрініс тапты: Банкке бақылау
жасау құқығын сатып алу мен жүзеге асыру шарттары туралы Ереже, Теріс
капиталы бар банктердің акцияларын мәжбүрлі түрде сату және сатып алу
тәртібі туралы ереже. Жалпы 1996 жыл ішінде ҚР ҰБ 104 нормативтік акті
дайындап, бекітті.
ҰБ қызметті реттеу және әлемдік стандарттарға неғұрлым жақын банк
секторын құру аясындағы негізгі мақсаттары: банк жүйесіне сенімділікті
көтеру (05.11.99 ж. ҚР ҰБ БҚ №340 Екінші деңгейлі банктер жеке тұлғалардың
салымдарын міндетті сақтандыру ережелерін бекіту туралы), банктерге
қадағалау мен бақылау жүйесін жетілдіру, банктік бизнес ерекшеліктерін
есепке ала отырып салық заңдарын жетілдіру, нақты секторды несие аясында
банктің белсенділігін көтеру болады.
2004 жылы 1 желтоқсаннан бастап ҚР реттеу мен қадағалау жөніндегі
Агенттігі (ҚҚА) Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеуші
және қадағалаушы өкілетті орган болып саналды. Ол өз қызметінде тәуелсіз,
тікелей Президентке бағынады, сондай-ақ ҚР Президенті бекіткен Ереже
негізінде қызмет етеді.
Осы жұмысты орындаудағы менің негізгі мақсатым Екінші деңгейлі
банктердің қызметін ҚР Ұлттық Банк және Қаржылық Қадағалау Агенттігімен
қадағалау және реттеуді жүзеге асыру, Қаржылық Қадағалау Агенттігінің
міндеті, қызметі, мақсаты туралы деректерді зерттеу.
Бұл мақсаттарға жету жолында мен келесідей мәселелер қарастырдым:
1. Шетел және Отандық банктер қызметін қадағалау мен реттеу тәжірибесін
оқу;
2. Қадағалаудың мәні, әдістері, тәсілдері, мақсатымен танысу;
3. Екінші деңгейлі банктердің аудиті туралы мағлұмат алу.
Мен бұл курстық жұмысты орындау барысында әдістемелік негіз ретінде
келесілерді қолдандым: ҚҚА туралы ҚР заңы, ҚР Ұлттық Банкі туралы заң,
Бағалы қағаздар туралы заң, Екінші деңгейлі банктердің қызметін қадағалау
мен реттеу мәселелеріне қатысты авторлардың еңбектерін.
Қазіргі кезеңде Қазақстанның банктік жүйесі біршама тұрақты және
сенімді болып келеді. Тәуелсіздік алғаннан бері Ұлттық Банк алдында тұрған
негізгі мәселелер – қаржылық секторды тұрақтандыру, нормативтік құқықтық
базаны жақсарту, бухгалтерлік есептеу жүйесін жақсарту, тиімді төлем
жүйесін қалыптастыру және банктік қадағалауды күшейту.
Тақырыбымның өзектілігі – Екінші деңгейлі банктердің халықаралық
стандартқа өту кезеңінде халықаралық стандарттарға сай болуы бүгінгі күннің
өзекті мәселесі болып табылады.
Осы жұмысымның зерртеу объектісі болып ҚР Қаржылық нарық және Қаржылық
ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау агенттігі табылады.

І-бөлім Екінші деңгейлі банктер қызметін нарықтық жағдайда қадағалау
мен реттеу
1. Қ.Р Екінші деңгейлі банктер қызметін қадағалау
мен реттеу тәртібі

ҚР реттеу мен қадағалау жөніндегі Агенттігі (ҚҚА) Қаржы нарығы мен
қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеуші және қадағалаушы өкілетті орган
болып табылады. Ол өз қызметінде тәуелсіз, тікелей Президентке бағынады,
сондай-ақ ҚР Президенті бекіткен Ереже негізінде қызмет етеді. ҚҚА өз
қызметін 2004 жылы 1 желтоқсаннан бастады.
ҚҚА міндеттері:
- қаржы қызметін тұтынушылардың заңды құқықтары мен мүдделерін
бұзуға жол бермеу шараларын іске асыру;
- шынайы бәсекелестік қағидалары негізінде қаржы ұйымдарының тиісті
түрлерінің жұмыс істеуіне тең жағдай жасау;
- қаржы ұйымдарының қызметін реттеудің және қадағалаудың
стандарттары мен әдістерінің деңгейін көтеру, қабылданған міндеттемелердің
дер кезінде және толық орындалуын қамтамасыз ететін шараларды қолдану.
ҚҚА атқаратын қызметі мен құзыреті:
- қаржы ұйымдары мен филиалдарының ашылуына, өз еркімен қайта
құрылуы мен жабылуына рұқсат береді және қайтып алады;
- қаржы нарығында кәсіби қызмет атқаруға лицензия берудің, оның
күшін тоқтаудың және қайтарып алудың тәртібін белгілейді;
- қаржылық ұйымдар, қаржы қызметін тұтынушылар, өзге де жеке және
заңды тұлғалар міндетті түрде орындауға тиісті нормативтік құқықтық
актілерді зерделейді;
- ҚР Ұлттық банкімен бірлесе отырып халықаралық стандартқа сай
қаржылық есеп беру формасын, сондай-ақ олардың тізбесі мен каржы
ұйымдарының оларды тапсыратын уақыт мерзімін белгілейді;
- қаржы ұйымдарына әсер етудің шектеулі әдістері мен
санкцияларын қолдануды анықтайды.
ҚҚА қаржы ұйымдары мен олардың қосылма тұлғаларын аудиторлық қызметті
қатыстыра отырып инспекциялауды мынадай мақсатпен жүргізеді:
- қаржы ұйымдарының қаржылық жағдайын анықтау;
- белгілі тұлғалармен басқару жүйесін анықтау:
- қаржы қызметін көрсету мен қаржы құралдарын шығару жөнінде
өкілеттік берілмеген қызметті анықтау мен ескертулер жасау.
Сонымен, ҚР қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау
Агенттігі несие жүйесін сенімді әрі үзіліссіз жұмыс істеуін, шаруашылық
айналымына көрсетілетін тиімді несие-есеп айырысу қызметінің пәрменділігін
қамтамасыз ету. Несие операцияларының көлемін жөнсіз дамытуға және кемітуге
жол бермеу үшін несиелік мекемелердің қызметін қадағалап, оны тиімді арнаға
бұрып отырады.
ҚҚА реттеу мен қадағалауды негізінен пруденциалды нормативтер мен
міндетті түрде сақталуға тиісті өзге де нормалар мен лимиттерді белгілеу
арқылы жүзеге асырады.
Пруденциалды лимит дегеніміз – қаржылық мекемелер үшін олардың қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз ету және қаржы қызметін пайдаланатын тұтынушылардың
мүдделерін қорғау мақсатында өкілетті орган белгілейтін экономикалық
шектеулер. Олар банктерге, банктік емес ұйымдарға, сондай-ақ сақтандыру
компанияларына, жинақтаушы зейнетақы қорларына, бағалы қағаздар нарығының
субъектілеріне олардың қызметінің ерекшеліктерін ескеру арқылы белгіленеді.

Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым, өкілетті
органның лицензиясы негізінде қаржы нарығын немесе қаржы ұйымдарын, яғни ҚР
Ұлттық Банкін реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын, банк болып
есептелмейтін заңды тұлға ҚР Банктер туралы заңда көзделген банктік
операциялардың жеке түрлерін немесе өзге де операцияларды жүргізуге құқылы.
ҚР заңнамалық актінде көзделген жағдайдан өзге еш уақытта бірде-бір
банк емес ұйымның жеке және заңды тұлғалардан депозитерді қабылдауға құқы
жоқ.
Банк емес ұйымдардың қызметін реттеу ҚР Ұлттық банкінің 2003 жылғы 6
желтоксандағы банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асырушы
ұйымдардың қызметін құру, лицензиялау, реттеу, ұйым қызметін тоқтату туралы
№445 Ережелері негізінде жүргізіледі. Ал ол ҚР Банктер туралы, ҚР Ұлттық
банк туралы және ҚР Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын бағалау және
қадағалау туралы Заңдардың негізінде тұжырымдалған. Банк емес ұйымдар өз
қызметін тек қана Банктер туралы Заңының 31 бабына сәйкес жасақталан.
Операцияларды өткізудің жалпы шарттары туралы ереже мен ішкі ережелер
негізінде ғана жүзеге асыра алады.
Операцияларды жүргізудің жалпы шарттарының ережесі банк емес ұйымдар
жүзеге асыратын барлық банктік және басқа операциялары бойынша
мағлұматтарды қамтуы тиіс.
Банк емес ұйымдарға лицензия ҚР Банк туралы заңда көзделген бір
немесе бірнеше операцияны жүзеге асыруға беріледі, бұған тек қана банктер
атқаруға тиісті банк операциялары кірмеуі керек.
Бұл ретте төменде көрсетілген банктік операциялар тек осы тәртіп
бойынша үйлестіре алады:
- аудармалық операциялармен ұштасқан кассалық операциялар;
- ипотекалық қарыздар бойынша талап ету құжаттарын басқару бөлігіндегі
сенімді операцияларымен қоса қарыз операциялары.
Ерекше жағдайларда, Үкімет пен Ұлттық банктің шешімі бар болса,
өкілетті орган құрылтайшысы не қатысушысы (акционері) төмендегі органдар
болып табылатын ұйымдардың жекелеген операция түрлерін жүзеге асыруға
лицензия бере алады:
1. Үкіметке сенім артқан мемлекеттік орган.
2. Ұлттық банк.
3. Құрылтайшысы жалғыз ғана Үкімет немесе Ұлттық банк болып табылатын
заңды тұлға.
Банк емес ұйымдардың бухгалтерлік не өзге есеп беруінің тізбесі,
формасы мен уақыты, сондай-ақ оларды бұзғаны үшін жауапкершілік Ұлттық банк
пен Реттеу жөніндегі агенттіктің бөлек зандық актілерімен белгіленеді.
Банк емес мекемелер Ұлттық банк пен Агенттіктерге олардың талап етуі
бойынша кез келген ақпаратты, өздерінің қаражаты, өткізіп жатқан
операциялары, берген немесе алған қарыздары жайындағы мәліметтерді беруге
міндетті.
Агенттік банк емес ұйымдар орындауға тиісті қосымша нормативтер мен
нормаларды белгілей алады.
Банк емес ұйымның қызметін Агенттік инспекциялайды, ол облыстың,
республикалық маңызы бар қаланың аумағында орналасқан банк емес ұйымдардың
қызметін тексеру жөніндегі өкілдігін өзінің аумақтық өкілдеріне немесе ҚР
Ұлттық банкінің филиалдарына бере алады.
Банк емес ұйым ҚР заңын бұзған жағдайда Агенттік оған ҚР Банктер
туралы заңының 47 бабының а), б), е) тармакшаларында көрсетілген
санкциялар мен шектеулі ықпал шараларын қолданады. Дәлірек айтқанда,
айыппұл салу, барлық немесе белгілі бір операцияларды өткізуге берілген
лицензияны тоқтату немесе қайтып алу, ҚР Банктер туралы заңының 20
бабында көрсетілген міндетін атқарудан шектету сынды шаралар қолдана алады.
Агенттік Лицензияны қайтарып алу үшін Агенттік өзі қабылдаған шешімі
туралы әділет органдарын 1 ай бұрын хабардар етуі керек.
Банк емес ұйымдарды қайта құру немесе қызметін тоқтату ҚР заңнамасының
талаптарына сәйкес жүзеге е асады.
Қоғамымызда және еліміздің экономикасында несиелік жұйенің аткаратын
рөлі мен орны ерекше. Сондықтан ол мемлекеттік органдардың тарапынан мұқият
қадағалау мен реттеу объектісі болып табылады.
Несиелік іс – мемлекеттің, жеке және заңды тұлғардың уакытша бос
қаражатын шоғырладыру мен тартуға және оларды несиелеу қағидасына сәйкес
белгілі бір буындар арасында үлестіруге бағытталған кәсіпкерлік
қызметтің ерекше бір саласы болып табылады.
Несиелік жүйе ішінара қор қағидасы негізінде қызмет етеді. Бұл мәселен,
әр банк өз пассивтерін камтамасыз етуде өз міндеттемелерінің шамалы бөлігін
ғана құрайтын өтімді қаржысының қажетті минимумын ғана қолдайды дегенді
білдіреді. Әдетте баланстың 9% дейінгі пассивтерін банктегі есен айырысу,
ағымдық шоттарда сақталатын басқа біреулердің ақшасы, жеке тұлғалар мен
мемлекеттің шаруашылық буындарының резервтері құрайды.
Осы орайда, салымшылардың мүдделерін қорғау, барлық несие жүйесінің
өтімділігі мен төлем қабілетін және жөнді қызмет етуін сақтау үшін мемлекет
жекелей алғанда несиелік мекемелердің және тұтас несие жүйесін мұкият
қадағалайды, бақылайды және реттеп отырады.
Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың
қызметі Қазақстан Республикасының ҚР-дағы банктер және банк кызметі
туралы, ҚР Ұлттық банкі туралы, ҚР Акционерлік қоғамдар туралы, ҚР
Шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар шаруашылық серіктестіктері
туралы, ҚР Валюталық реттеу және бақылау туралы, ҚР Бағалы қағаздар
нарығы туралы, ҚР Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен
қадағалау туралы, ҚР Сақтандыру қызметі туралы, ҚР-дағы зейнетакымен
қамтамасыз ету туралы. ҚР Қаржы лизингі туралы, ҚР Микрокредиттік
ұйымдар туралы және т.б. заңдар арқылы реттеледі.
Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеудін және
қадағаудың мақсаттары мыналар:
- қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету және тұтастай қаржы жүйесіне деген сенімді қолдау;
- қаржы қызметі саласында тұтынушылардың мүдделерін қорғаудың
лайықты деңгейін қамтамасыз ету. Қаржы қызметінің тұтынушысы қаржы ұйымының
қызметін пайдаланатын және өз қаражаттарын қаржы тетіктеріне салатын жеке
және заңды тұлға. Қаржы қызметі сақтандыру және банк нарығына, бағалы
кағаздар нарығына, инвестициялық жинақтаушы зейнетақы қорларына және өзге
де қаржылық несиелік мекемелерге қатысушылардың ызметі;
- қаржы-несие мекемелерінің арасындағы бәсекелестікке тең жағдай
жасау.
Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен кадағалау
кағидалары мынадай:
а) ресурстар мен реттеу тетіктерін тиімді пайдалану;
б) қаржы ұйымдары мен қаржылық бақылау қызметінің ашықтығы;
в) тәуекелдерді ескеруге негізделген қаржылық операцияларды баскаруды
ынталандыру;
г) жаңа қаржы тетіктері мен қызметтерін, дамытуды қолдау, сондай-ақ
қаржы нарығында жаңа технологияларды енгізу арқылы тұтынушылар мүдделерін
қорғауды камтамасыз, ету жөніндегі шаралардың кешендігі.
Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен кадағалаудын
міндеттері келесілер болып табылады:
- қаржы ұйымдары қызметінің стандарттарын калыптасыру, қаржы ұйымдарын
корпорациялық баскаруды жақсарту үшін ынталандыру тетіктерін жасау;
- қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының мониторигі:
- қаржылық нарығының тәуекелге неғұрлым бейім салаларында қадағалау
ресурстарын шоғырландыру.
Қаржы-несие мекемелерінің қызметін реттеу аркылы несие жүйесінің
қалыптасуы мен дамуына негізінен мемлекет ықпал етеді.
Қадағалау мен мемлекеттік реттеудің негізігі бағыттары мынадай:
- Орталық банктің несие-қаржы мекемелеріне қатысты саясаты:
- мемлекеттің барлық деңгейіндегі салық саясаты;
- несиелік мекемелердің қызметіне мемлекеттің қатысуы;
- несие жүйесіндегі әртүрлі мекемелердің қызметін заңнамалык реттеу.
Несиелік мекемелердің қызметтері өзара байланысты болғандықтан оларды
барлық бағыттар бойынша мемлекет реттеп отырады. Белгілі бір кезеңдерде
мемлекет қоғамның несиелік жүйесіне кейбір бағыттардың ықпал-әсерін күшейте
алады.
Көптеген өнеркәсібі дамыған елдерде орталық банктердің саясаты ең
алдымен коммерциялық, жинақтаушы және өзге де банктерге қатысты болады да
мынадай формаларда жүзеге асырылады.
Есеп саясаты. Ол коммерциялық вексельдерді (кепілхаттарды) есептеу мен
қайта есептеуден тұрады, ал оларды банк секторы шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен тұрғын халықтан өздері берген несиелерді қамтамасыз ету
ретінде алады да Орталық банкке өткізіледі. Орталық банк алынған
вексельдерді төлеу үшін несие береді және қайта есептеуде алынатын ресми
есеп мөлшерлемесін, яғни пайызын белгілейді. Есеп саясаты банк секторындағы
кез-келген беделді мекеменің несие лимитін қалыптастыруға бағытталады.
Несиенің барлық түріндегі өзге несие бәсі есеп саясатынан туады.
Міндетті резервтер формасының өзгеруі. Міндетті резерв нормасын
белгілеу банктерді өз ресурстарының белгілі бір бөлігін Орталық банктің
пайыздық өсімі жоқ шоттарында сақтауды міндеттейді. Мұның негізгі мақсаты -
банктердің экономиканы несиелеуге бағытталған ресурстарын реттеу және сол
арқылы жинақталған ақша көлеміне әсер ету. Норманың ұлғаюы банктердің
несиелік салымының шектелуіне, ал төмендеуі керісінше, олардың өсуіне
соқтырады.
Ашық нарықтағы операциялар. Мемлекеттің бағалы қағаздарына қатысты.
Орталық банктің оларды сатуы несиелік мекемелерде ақша ресурстары көлемінің
азаюына соқтырады, сол арқылы банктердің несиелік салымының көлемі де
азаяды. Ал бұған керісінше, өз қызметін ширата түсу үшін банк несие
нарығындағы бағалы қағаздарды сатып алады да сол арқылы кейіннен
экономикаға салу үшін ақша ресурстарын босатады.
Мемлекеттің тікелей ыкпалы. Несиелік мекемелердің қызметі лицензиялар
беру, нұсқаулар, бағыттамалар түріндегі тікелей ұйғарымдар жасау, олардың
орындалуын бақылау, ал орындалмаған жағдайда шара қолдану арқылы реттеледі.

1.2. Банктік қадағалаудың мәні және әдістері

Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу Ұлттық
банктің Қаржылық қадағалау агенттігі көмегімен жүзеге асады.
Мұндағы басты міндеттерінің бірі — бұл банктердің қызметін реттеуді
экономикалық тиімді жолмен жүргізуді қамтамасыз ету, яғни банктік ссктордың
сенімділігі мен тұрақтылығын қолдау. Ал ол міндетті шешуде банктердің
қызметін қадағалаудың 2 негізгі әдісін қалай тиімді қолдану мәселесі туады.
Бұл — қашықтан (дистанционды) кадағалау әдісі және инспекциялық әдісі.
Қашықтан қадағалау әдісі — бұл банктердің қадағалау органдарына
мәліметтер беру түрінде жүргізілетін пруденциялық қадағалау әдісі.
Қашықтан қадағалау механизмі 1-суреттегі тәртіппен жүзеге асырылады.

Акпараттық есеп базасы. Банктердің қызметін кешенді түрде сипаттайтын
ақпараттың негізгі және жинақтаушы көздері болып табылатын банк балансы мен
қаржылық есеп есебін талдау барысында жеке банктік операциялардың
тәуекелдік деңгейі мен табыстылығын, өтімділігін анықтауға, меншікті және
тартылған қаражаттардың көздерін, олардың белгілі бір мерзімге немесе
белгілі бір кезеңге орналастыру құрылымын айқындауға, сондай-ақ банк
жүйесіндегі жеке бір банктердің қызметінің мамандануы мен маңызын
белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық талдаудың мақсаты — енді пайда болып келе жатқан мәселелерді
қаржылық тұрақсыздыққа ұшырауға дейін айқындау. Бұндай мәселелерді айқындау
банктердің қаржылық есеп беруінен және осы мәселеге қатысты басқа да
ақпараттардан (басқару сапасы туралы, сыртқы аудиттің сапасы мен
аудиторлардың есеп беруінің мазмұны туралы ақпараттар) алынатын қаржылық
ақпараттарды талдауды жүзеге асырумен іске асады.
Қашықтан талдау жүргізетін мамандар мынадай міндеттерді шешеді:
1) Банктердің пруденциялық нормативтер мен сақтауға міндетті басқа да
нормалар мен лимиттерді, резервтік талаптар және күмәнді қарыздарға қарсы
провизияларды құру барысының орындалуын тексеру.
2) Банктердің қаржылық қызметін қарастыру, оның болашақтағы жұмысы мен
дамуы жайлы ой қалыптастыру, оның нәтижелерін соған ұқсас банктердің
нәтижелерімен салыстыра отырып бағалау.
Екінші деңгейдегі банктердің қаржылық қызметін талдау банктердің
қызметінің қаржылық жағдайы мен нәтижесіне қатысты мынадай маңызды
сұрақтарды қамтиды:
1) капитал;
2) активтердің сапасы;
3) пайдалылық пен рентабельділік;
4) өтімділік.
Қаржылық талдаумен айналысатын мамандар банктік мәселелердің пайда
болуының мүмкін болар жақтарын айқындауы тиіс.
Капиталды талдау.
Капитал банктің қаржылық жағдайының ең маңызды көрсеткіші болып
табылады.
Капитал жеткіліктілігі, оның табыстылығы сияқты қашықтан бақыланып
отыруға тиіс. Сондықтан банктің капитал бойынша ұстанымын жан-жақты талдау,
кез келген банкті қашықтан тексерудің маңызды элементтерін білдіреді.
Жалпы капитал жеткіліктілігі туралы өзінің ойын қалыптастыратын
талдаушы мынадай сұрақтарды ескеруі қажет:
• Банк капиталы стандарттарға жауап бере ме?
• Ең төменгі капитал мөлшерінен асқан жағдай болды ма?
• Капитал деңгейінің банктің өзіне алған тәуекелге қатынасы қандай?
• Ең төменгі стандарттармен жеткіліксіз есептеуге алынган тәуекелдер
бар ма?
• Банк капиталының деңгейінің өзгеру үрдісі қандай?
Оның көбеюі мен азаюының себептері неде?
• Банк капиталының сапасы қандай?
Капиталдың кез келген бөлігін банк үшін тұрақты қаражаттар көзі деп
санамауға себептер бар ма?
Активтердің сапасын талдау. Банктің активтерінің сапасы банктік
операциялардың барлық аспектілеріне әсерін тигізеді. Егер қарыз алушы
өзінің қарыздарын қайтармайтын болса және олар бойынша пайызды төлемейтін
болса, онда банктің таза пайдасы азаяды. Ал пайдасының азаюы, өз кезегінде
өтімділіктің жетіспеушілігіне әкеп соғуы мүмкін. Таза пайданың тұрақсыздығы
банк капиталын көбейтуге мүмкіндік бермейді және активтер сапасының
нашарлауы жалпы капиталға теріс әсерін тигізеді. Осы себептердің салдарынан
банктердің төлем қабілетсіздікке ұшырау мүмкіндігі туындайды.
Активтердің сапасын қашықтан бақылау мен талдау банктердің қызметін
реттеу механизмінің маңызды бір бөлігі болып табылады. Қашықтан бақылаудың
талдаушысы банк активтерінің жалпы сапасының нашарлауы бойынша банк
басшылығына хабарлайды және инспекторлық тексеру кезінде зерттелетін
факторлардың қатарына косуы мүмкін. Бірақ қашықтан басқарудың тиімділігі
банк беретін ақпараттардың сапалылығымен ғана шектеледі. Ал активтердің
сапасын нақты көрсететін мәліметтерді алу үшін, банкте проблемалық
ссудаларды анықтауға және оларды тиісті түрде жіктеуге мүмкіндік беретін
активтердің ішкі талдау жүйесі болу қажет. Сонымен қатар, банктердің
болашақтағы активтерінің сапасы қазіргі уақытта берілетін жаңа несиелерге
байланысты болады.
Жалпы активтердің сапасын қашықтан талдау кезінде тексеруші
мынадай сұрақтарды көрсетуі керек:
• Өткен тоқсанда банктің несие тәуекелі жағдайында ерекше өзгерістер
байқалды ма?
• Жалпы банк активтеріндегі кешіктірілген және аударылмаған активтердің
үлесі қандай?
• Банктің капиталына қатысты сапасыз активтердің деңгейі қандай?
• Өткен тоқсанда немесе алдыңгы жылда сапасыз активтер сомасының
жоғарылауы немесе төмендеуі қалай болуы мүмкін?
Банктің сапасыз несиелерінің құрылымы қандай?
• Үмітсіз несиелерді баланстан шығару. Шығарылған несиелердің негізгі
түрлері және олардың өсуі немесе төмендеуі?
• Банктің несиелік қызметінің шығынын жабу үшін құрылған банктің жалпы
резервтерінің (провизиялар) сомасы. Банктің құрған резервтерінің
(провизиялар) жоғарылауы немесе төмендеуі?
• Ұлттық банктің нормативті талаптарының сақталуы?
Табыстар мен шыгыстарды талдау. Капитал, банктің қаржылық жағдайының ең
маңызды көрсеткіштерінің бірі дедік. Ал капиталдың тұрақты жағдайын, сәйкес
табыстарсыз қолдау мүмкін емес. Банк неғұрлым рентабельді жұмыс жасаған
сайын, соғұрлым жыл сайын өзінің капиталын толықтырып және акционерлеріне
пайда беріп отырады. Акционерлер банктің одан ары дамуына жағдай жасайды.
Ал шығындар банктің капиталын азайтып немесе жойып жіберуі мүмкін. Өз
табыстарын қайтара алмаған акционерлер капиталды инвестициялауды тоқтатып,
соның салдарынан банк банкротқа ұшырауы мүмкін.
Сондықтан банктің табыстарын үздіксіз қашықтан бақылау қажет.
Банктің табысын талдау барысында талдаушы мынадай негізгі үш сүраққа
жауап береді:
• Банктің табысының деңгейі қандай? Оның деңгейі банк капиталын
құруға және қолдауға жеткілікті ме?
• Табыстардың тенденциясы қандай? Қазіргі экономикалық жағдайда оның
келесі жылда жоғарылауы немесе төмендеуі мүмкін бе?
• Табыстардың тұрактылығы қандай? Егер нарықтық пайыз
мөлшерлемелерінің жоғарылаған немесе төмендеген жағдайында ол
тұрақты болып қалуы мүмкін бе?
Банк өз қызметін жүзеге асыру барысында көптеген банктік операцияларды
жүргізеді.
Операцияларды жүргізуде пайыздық, пайыздық емес және басқа да шығындары
болады. Банк осы операцияларды жүргізуге арналған ғимараттары, құрылғылары
және қызметкерлері болғандықтан, оның әкімшілік шығындары да болады. Ал осы
шығындарды жабу көзі банктің табысы болып табылады. Сондықтан банк өзінің
табысын тиімді болу саясатына негіздеп, бос шығындарды қысқартып, табыстың
көп бөлігін банктің дамуына, өсуіне және капиталдануына жұмсауы керек. Осы
орайда банктің шығындарын талдау қашықтан талдауда маңызды орын алады.
Банктің шығындарын талдауда қарастыратын негізгі мәселелер мыналар:
- шығындардың құрылымы;
- пайыздық шығындардың көлемі;
- пайыздық емес шығындар мен басқа да шығындардың көлемі;
- әкімшілік шығындар.
Өтімділікті талдау. Банктің өтімділік жағдайы оның барлық қызметінің
көрсеткіштеріне әсер етеді.
Банктің өз міндеттемелері бойынша жауап бере алмауы банкке деген
сенімінің жоғалуына әкеп соғуы мүмкін. Сондықтан өтімділікті қашықтан
талдау мен қадағалауда өтімділікке әсер ететін банктің барлық көрсеткіштері
мен жағдайлары ескеріліп, өтімді активтердің сомасы мен міндеттемелердің
құрамы сияқты банктің өтімділігі бойынша объективті көрсеткіштерге көңіл
аударылады. Сондай-ақ банктің өтімділігін кең түрде талдау қарастырылады.
Жалпы қашықтан қадағалаудың талдаушысы банктің өтімділігі бойынша
жағдайын бағалаған кезде төмендегідей сұрақтарды қарастыруы қажет:
• Банктің өтімді активтерінің көбеюі немесе азаюы? Банктің өз
міндеттемелеріне қатысты өтімді активтерінің көп немесе аз болуы?
• Банк ірі депозиттер, басқа банктердің депозиттері немесе мемлекеттік
органдардың депозиттері сияқты тұрақсыз қаражат көздеріне деген
тәуелділігін азайтып жатыр ма немесе көбеюде ме? Және тәуелділік деңгейі
қандай?
• Банктің активтерінен асатын, жақын арада қайтаратын банктің қарыз
сомасы бар ма?
• Қазақстан Республикасы Ұлттық банкпен белгіленген өтімділік бойынша
талаптарды орындай ма?
Екінші деңгейдегі банктердің жағдайы туралы ақпараттарды сақтайтын
Қазақстан Республикасы Ұлттық банктің электронды жүйесінің (ВОSS) Ұлттық
банк алдында мынадай міндеттері болады:
- банк басшылығымен үнемі және тиімді байланыста болу;
- өз бақылауындағы банктердің жағдайы туралы банктік қадағалау
департаментінің директорына жедел түрде ақпараттар беріп тұру;
- банк басшылығы мен директорлар кеңесінің кемшіліктерді түзетуге
қабілеті мен ықыласына байланысты мәселелерді шешуде өздерінің
шаралар жоспарын Ұлттық банктің басшылығына қарастыруға беру;
- өзіне бекітілген банкке қатысты әсер ету шараларыпың орындалуын
бақылау және олардың тиімділігін бағалау.
Банктердің кураторлары жаңа шот жоспары бойынша берілетін күнделікті
баланстарға талдау жүргізеді.
Апта сайын ашық валюта позициясының лимиттері және валюталық нетто-
позициясы орындалуы туралы есептерін тексереді.
Банктердің өтімділігін бақылап отыру үшін куратор банктің апта сайын
берілетін ағымдағы өтімділікті орындағаны жайлы есеп беруін (талаптар мен
міндеттемелердің салыстыру кестесін) тексереді.
Кураторлар банктердің қызметін реттеуде ең маңызды құралдарының бірі
болып табылатын пруденциялық нормативтердің орындалуын тексеріп, олардың
дұрыс есептелмегені және орындалмағаны жағдайында банкке ескертулер мен
түзетулер жасайды.
Жалпы пруденциялық реттеу тәжірибесі екінші деңгейдегі банктердің
пруденциялық нормативтерді сақтаумен бірге сенімді ішкі аудит жүйесін және
дұрыс несие саясатымен өтімділік саясатын жүргізуге бағытталған.
Екінші деңгейдегі банктер Қаржылық қадағалау агенттігіне есеп берудің
мынадай формаларын тапсырады:
➢ 700 Н формасы бойынша күнделікті балансы;
➢ ашық валюталық позицияның лимиттері және валюталық нетто-
позициясы туралы апталық есебі:
➢ ағымдағы өтімділіктің орындалғаны жайлы апта сайын есеп беру
(талаптар мен міндеттемелерінің өзара салыстыру кестесі).
➢ пруденциялдық нормативтердің орындалуы туралы ай сайын есеп
беруі;
➢ активтердің және шартты талаптар мен міндеттемелердің ай сайын
жіктелінуін;
➢ тоқсан сайын үнемі қаржылық есеп беруі.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі пруденциялық нормативтері туралы
ережесіне сәйкес, к1, к2, кЗ.1, кЗ.2, к4.1, к4.2 және к5 коэффициенттерінің
есептелген мәліметтерін есеп беретін айдан кейінгі айдың сегізінші күнінен
кешіктірмей Қаржылық қадағалау агенттігіне тапсырады. Кураторлар әр ай
сайын нормативтердің дұрыс есептелгенін тексеру үшін акпаратты-
статистикалық басқармасының есептелген мәліметтерімен салыстырып отырады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі ең төменгі резервтік талаптар туралы
ережесіне сәйкес банктерді мүмкін және күтпеген шығындардан сақтау үшін
екінші деңгейдегі банктер Ұлттық банк белгілеген резервтік талаптардың
нормаларын орындауы міндетті. Осыған байланысты банктер банктік қадағалау
департаментіне ай сайын резервтік талаптарды орындау туралы есеп береді. Ең
төменгі резервтік талаптардың көлемі, банктің банктерден басқа заңды және
жеке тұлғадардың алдындағы барлық депозиттік міндеттемелерінен белгіленген
пайыз мөлшерінде анықталады. Қазіргі кезде белгіленген резервтік мөлшерлеме
6%-ға тең.
Банктердің ең төменгі резервтік талаптарды орындауының екі әдісі бар:
1) Баламалы — ай сайын қаражаттарды резервтік активтерде орналастыру,
ондағы резервтік активтердің орташа айлық сомасы айдың әрбір жұмыс
күніндегі депозиттік міндеттемедердің орташа айдық сомасынан пайыз түрінде
есептелінетін ең төменгі резервтік талаптардың орташа айлық көлемінен кем
болмауы керек.
2) Баламасыз — қаражаттарды Ұлттық банктегі резервтік шотта
орналастыру, ол шоттың қалдығы айлық бірінші жұмыс күні бойынша депозиттік
міндеттемедердің пайыз түрінде есептелген мөлшерінде ең төменгі резервтік
тадаптарға тең болуы қажет.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгіленген екінші деңгейдегі
банктердің қаржылық есеп беру туралы тәртібке сәйкес банктер Қаржылық
қадағалау агенттігіне тоқсан сайын халықаралық стандарттарға негізделген
қаржылық есеп береді. Қаржылық есеп беру банктік қаржылық жағдайы мен оның
қызметінің нәтижелері туралы нақты мәліметтерді қамтитын отыз бес кестеден
тұрады.
Кестеде берілген мәліметтер ВОSS жүйесінің көмегімен автоматтандырылған
әдіспен өңделеді және осы мәліметтердің негізінде банктің қаржылық жағдайы
туралы толық көрініс алуға болады және салыстырмалы банктердің топтарында
банктің рейтингісін анықтауға болады.
Сонымен банктер мен әр түрлі есеп берулердің негізінде қашықтан
қадағалаудың қызметкерлері тоқсан сайын Статус-Репорт деп аталатын қысқаша
қорытынды жасайды.
Статус-Репорт — банктің ағымдағы қаржылық жағдайын толық бағалауға
мүмкіндік беретін құжат.
Статус-Репортты жасау барысында қашықтан қадағалау қызметкерлері CAEL
(САЕL, яғни М-менеджментті қарастырмағанда, САМЕLS жүйесі бойынша)
компоненттері бойынша банкке рейтинг беру жүйесін қолданады.
Берілген баға тек қана ішкі арналымдарға ғана қолданылады және банкке
санкцияларды қолдануға негіз бола алмайды.
Бұл құжатты қарастыру қорытындылары банк бойынша сәйкес
ұсыныстар берумен қатар соңғы шешім қабылдау үшін Қаржылық қадағалау
агенттігінің басшылығына беріледі.
Статус-Репортта көрсетілетін негізгі қаржылық көрсеткіштер мен басқа да
мәліметтерге мыналар жатады:
1) Банк туралы жалпы мәліметтер.
2) Меншікті капиталының көлемі мен құрылымы.
3) Банктің активтері.
4) Банктің міндеттемелері.
5) Банктің табысы мен шығысы.
6) Өтімділігі және ең төменгі резервтік талаптар.
7) Қосымша ақпараттар.
Талдаушы барлық жоғарыда аталған факторларды ескеріп, қашықтан
тексеруді банктің өтімділік позициясын жалпы бағалаумен аяқтауы керек. Егер
банктің өтімді активтерінің сапасы төмен болған жағдайда, талдаушы бұл
деңгейдің міндеттемелерінің құрамына қаншалықты сай келетінін анықтауы
қажет.
Сонымен қашықтан қадағалаудың талдаушысы екінші деңгейдегі банктердің
Қаржылық қадағалау агенттігіне әр түрлі есеп беруін қарастырып, талдау
жасау барысында банктің ағымдағы қаржылык жағдайын толық бағалауға
мүмкіндік беретін Статус-Репорт деген қысқаша қорытынды құжат жасайды.
Қашықтан қадағалау қызметкерлері сондай-ақ жыл соңында төрт тоқсан
бойынша қорытынды жасап, жылдық Статус-Репортты жасайды.
Сонымен қатар, қашықтан қадағалау талдаушысы:
• банктерді ашу үшін табыс ететін құжаттарды қарастырады;
• банктерге банктік операцияларды жүргізуге лицензия беру құжаттарын
қарастырады;
• банктің басқарушы қызметкерлерінің кандидатуралары бойынша Ұлттық
банктің біліктілік комиссиясында қаралатын сәйкес құжаттарды
дайындайды;
• банктердің бағалы қағаздар проспектілерінің эмиссияларын
сараптаудан өткізеді және оларды шығару қорытындылары мен
орналастыруын қарастырады;
• банктің қаржылық жағдайын сауықтыру бойынша сондай-ақ оларға
санкциялар немесе шектелген ықпал ету шараларын қолдануға
байланысты ұсыныстар жасайды және Банктік қадағалау департаментіне
жүктелген басқа да қызметтерді атқарады.
Есеп берулер макроэкономикалық талдауға қажетті мәліметтерді керек
еткенімен пруденциялық қадағалау жүйесінде есеп берулер капитал
жеткіліктігі, активтердің сапасы мен өтімділік деңгейі сияқты негізгі
қаржылық көрсеткіштер мен коэффициенттердің көмегімен талдау жасау арқылы
банктің қаржылық жағдайын анықтау үшін қолданылады.
Қашықтан қадағалаудың жетістіктері есеп және есеп берудің нақты
нұсқаулары мен нормативтеріне сәйкес берілетін мәліметтердің дұрыстығына
байланысты болады, сонымен қатар берілген ақпараттардың толықтығы мен
дұрыстығын қамтамасыз етуге көңіл бөлу керек.
Тиімді қашықтан қадағалау үшін жоғарыда аталған негізгі көрсеткіштеріне
қаржылық талдау жүргізудің жоғары деңгейдегі кәсіптілігі қажет. Есеп беру
мәліметтерін қаржылық талдау, топтар бойынша ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.