Қазақстан Республикасын құқықтық мемлекет ретінде орнықтырудың конституциялық негіздері

Жоспар

Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

I тарау. Құқықтық мемлекет түсiнiгi.
1.1. Құқықтық мелекеттiң ұғымы мен белгiлерi ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Демократия және халық билiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14

II тарау. Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құру ерекшелiктерi.
2.1. Заң шығарушы билiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Атқарушы билiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3. Сот билiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: “Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретінде орнықтырудың
конституциялық негізі”

Мазмұны

Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Құқықтық мемлекет түсiнiгi.
1. Құқықтық мелекеттiң ұғымы мен
белгiлерi ... ... ... ... ... ... .. ...6
2. Демократия және халық
билiгi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .14
II тарау. Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құру ерекшелiктерi.
2.1. Заң шығарушы
билiк ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
2.2. Атқарушы
билiк ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .30
2.3. Сот билiгi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...39

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52

Пайдаланған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
54

Кiрiспе

Ата-бабамыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсiздiгiмiзге жеткен уақыт
iшiнде ғана елiмiздiң бар болмыс бiтiмi, Бүкiл кескiн келбетi кереметтей
өзгердi. Бәрiнен де бұрын егемендi ел атанып, ес жиып, еңсемiздi тiктедiк,
халық болып қалпымызды танып, империя тозағының астында қалған тарихымызды
ашып алдық. Бұгiнде Қазақстан келесi адамзат тарихының алып айдынына
адаспай жол тауып, өзiнiң ертеңiне екпiндеп еркiн жғзiп келедi.
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестiк Социалистiк Республикалар Одағы
ыдырады. КСРО құрамына кiрген Одақтас Республикалар өз егемендiгiн алып,
тәуелсiз жеке дербес мемлекеттер болып бөлiне бастады. Кеңестiк Социалистiк
Қазақ Республикасы жойылып, оның аумағында Қазақстан Республикасы деп
аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан мемлекетi – республикалық басқару нысанында болып,
Республикада мемлекеттiк билiк белгiлi бiр мерзiмге халық сайлаған өкiлеттi
органдармен жүзеге асырылды. Қазақстан президенттiк республика болып
табылады.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бiрталай құқықтық
актiлердi қабылдап, олар жаңа мемлекеттiң заңды негiзiн қалай бастады.
Оларға жататындар Қазақ КСР-нiң мемлекеттiк Егемендiгi туралы Декларация
Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң 1993 жылғы
және 1995 жылғы Конституциялар.
Аталған Конституциялық актiлер Қазақстанның тәуелсiздiгiн дербестiгiн
жариялап демократиялық құқықтық мемлекет құру туралы мақсатты алға қойды.
Қазақстан Республикасының Конституция ережесiнде Қазақстан
Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтiк мемлекет деп
орнықтырудың екi негiзгi бастауы бар: бiрiншiден, Конституцияда болып
табылады, өзiнiң қолданылуы арқылы Қазақстан Республикасының
мемлекеттiлiгiн қалыптастырудың басталуы негзiнде екендiгiн бiлдiредi;
екiншiден, стратегиялық бағыт, мынадай Қазақстан Республикасы демократиялық
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру жолында дамуы тиiс. Демек,
Қазақстан Республикасының демократиялық бағытта дамуының Конституциялық
негiзi қаланды.
Атап айтқанда, бiртұтас Қазақстан Республикасының
Конституциясында баянды етiлген, өзiн демократиялы, зайырлы, құқықтық
мемлекет етiп жариялағаны туралы толық ақпарат ұйымдасқан қоғамда жоғары
деп саналатын және мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясаттағы қызметтiң жүзеге
асыруға жаралған мемлекеттiң негiзi феноменi – мемлекеттiк билiк жайлы.
30.08.1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституцияның көптеген
нормалары мемлекеттiк билiктiң мәнi мен мазмұнына сипаттама жасайды, оның
ұйымдасуы мен жүзеге асуы нысандары мен тәсiлдерiн бекiтедi. Сондай-ақ,
мемлекеттiк билiк Конституция бекiткен бiрнеше құрылымдық бөлшектерден,
мемлекеттiк билiктiң бiрден-бiр бастауы халық деп, бекiтетiн нормалардан;
мемлекеттiк билiктiң негiзгi мақсаты туралы ережелерден; құқықтық және
демократиялық мемлекет құруды көздейтiн Қазақстан Республикасы қызметiнiң
түбегейлi қағидаларын бекiтетiн нормалардан мемлекеттiк билiк органдарын
үйымдастыру және оларды қызметiнiң негiзiн бекiтетiн Коституциялық
ережелерден тұрады. Сонымен қатар, мемлекеттiк билiк тармақтары туралы және
оның белгiлерi, принциптерi, жүйесi жайлы жиналған барлық тұсiнiктеме,
ақпарат төмендегi атап көрсеткен кiтап жинағы көмегiмен дипломдық жұмыс
жобасы әзiрлендi.
Олардың қатарына Е.Баяновтың “Мемлекет және құқық негiздерi”
2001 жарық көрген, онда мемлекеттiк билiк түсiнгi және оның түрлерi
жөнiнде толық ақпарат түсiнiк берiлген. “Қазақстан Республикасының
Контституциясына түсiнiктеме” Ғ. Сапарғалиев. “Қазақстан Республикасыныңң
Конституциялық құқығы” Ғ. Сапарғалиев, Ашимовтың “Егемен Қазақстан құқығы”
және тағы басқа көптеген авторлар, ғалым, заңгерлердiң ұжымдары әзiрлеген
әдебеттер көмегiмен орындалды.
Тағы басқа айта кететiн мәселе, ол осы дипломдық жұмыс негiзiн
Қазақстан Республикасының Конституциясына сүйене отырып орындалды, және де
көптеген нормативтi актiлер, оның қатарына “Парламент және оның
депутаттарының мәртебесi туралы” тағы басқа көптеген нормативтi актiлер
жинағы номерiмен орындалды.
Билiк тармақтарын Конституциялық жолмен бөлу және олардың, бiр-
бiрiмен қарым-қатынасын ұштастыру әлемдiк тәжiрибеде мемлекеттiң
демократиялық механизмiн нығайта түседi. Ал билiктiң барлық үш
тармағын ынтымақтастырып отыратын жауапты органға айналды. Ол халық алдында
жауап беретiн Қазақстан Республикасы мемлекеттiк билiгiнiң бiрден-бiр
кепiлi.

I тарау. Қазақстан Республикасы құқықтық демократиялық бiртұтас мемлекет.

1. Құқықтық мемлекеттiң ұғымы мен белгiлерi.

Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет құру жолына түстi.
Құқықтық мемлекет ұзақ тарихи даму процесiнде қалыптасады. Құқықтық
мемлекеттiң идеясы мен мұраттарын жаппай тарату қазiргi уақыттың құбылысы
болды, адамдар бұл құбылыспен мемлекеттiк және қоғамдық өмiрдi
демократияландыру перспективасын, әдiлдiкпен адамгершiлiктiң жетiстiктерiн
байланыстыруда. Осыған байланысты құқықтық мемлекет ұғымын ашу, оның
ерешелiктерi мен ерекше сипаттарын баяндау, қоғам өмiрiндегi ақиқат рөлiн
көрсету үлкен теориялық және практикалық мәнге ие болды.
Құқықтық мемлекет мемлекеттiк басқарудағы құқықтық басымдығы
идеясынан шығып отыр, сондықтан да тек қана ресми органдар мен лауазымды
тұлғалардың ниетiн емес, сондай-ақ азаматтардың және қоғамдық өмiрдiң басқа
субьектiлерiнiң құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерiн қамтамасыз етiп,
кепiлдiк берiп қажеттiгiнде ескеретiн құқықтық нысандар мен әдiстерге
басымдық бередi. Құқықтық мемлекетке барлық экономикалық, әлуметтiк және
рухани процестерге, сондай-ақ жеке тұлғалар арасындағы өзара қарым-қатынас
санасына кiрiсу жат құбылыс. Ол қоғамдық қатынасқа түсушiлердiң арасындағы
әрекетке айтарлықтай автономия мен бостандық бере отырып, олардың құқықтық
мәртебесiнiң нығаюына айрықша қамқорлық көрсетедi және оның сақталуын
қадағалап отырады.
Өзiнiң бүкiл қызметiнде барлық азаматтар мен қоғамдық қатынастың
басқа субьектiлерiнiң мiндеттi түрде және сөзсiз бағынуына есептелген қатал
басқарушылық және бұйрықты нұсқаулардың нысандары мен әдiстерi басып болып
келетiн статистiк мемлекет оған қарама-қарсы болып табылады. Бұдан басқа,
аталған субьектiлердiң бостандығы мен дербестiгi, олардың мемлекетке
қатысты автономиялығы жоққа тән. Мемлекеттiң рөлiнiң шеттен тыс, кейде
қалыптан тыс ұлғаюынан, экономикалық, әлеуметтiк қатынастардың барлық
саналарын, азаматтардың жеке өмiрiн тiкелей өз қарауына жеке бағынысына
алуға деген талпысынан екiншi кезектегi жеке ұсақ түйек мәселелердi шешуге
араласуынан тұратын статистiк қоғмның басқа ерекшелiгiнде осымен
байланысты. Жеке тұлғаның және басқа қоғамдық қызмет субьектiлерiнiң
жағдайы тек тұрақты заң нұсқауларынан ғана емес, олардың күнделiктi
араласып отырған мемлекеттiк органдар мен лауазымды тұлғалардың субьективтi
қарауына да байланысты.
Құқықтық мемлекеттердiң пайда болуы мемлекеттiк-құқықтық процестердiң
ұзақ эволюциясының заңды сандары, реакциялық институттардың орнына озат,
прогрессивтi және тиiмдi институттардың өзiнен ерекше селекциясы мен мұқият
iрiктелгендiгiнiң нәтижесi болып табылады. Бұған мемлекеттiк басқарудың
құқықтық нысаны, әмiршiлдiк-әкiмшiлдiк және полицейлiк – бұйрықтық
нысандарынан басымдығын және пайдалылығын теориялық ұғыну негiз болды.
Құқықтық мемлекеттiң теориялық бастаулары түбiрiмен өткен шаққа айналды
деуге болады. Көне заманның озық ойшылдары (Платон, Аристотель және
басқалары) “құқықтың позитивтi рөлiн ескермегiнше, мемлекеттiң құрылымы
мықты, тұрақты және сенiмдi болуы мүмкiн емес” деген пiкiрлер айтып кеткен.
Қылмыстың рөлi мемлекеттiк басқарушылардың озбырлығына тепе-теңдiк ретiнде
қарайды: заң әлде кiмнiң билiгiнде болмауы керек, өйткенi барлық
органдарды, лауазымды тұлғалардың және азаматтардың әрекетен басқарып
отыруға арналған.
Құқықтық мемлекеттiң теориялық тұжырымдамасының ережелерiн бiрқатар
елдердiң өмiр тiршiлiгiнде практикадан өткiзу консервативтiк күштердiң
қарсылығына тап болды және оны күресте жеңе отырып мемлекеттiк және
қоғамдық қызметтiң барлық жағынан терең жаңғыруымен бiрге жердi –
мемлекеттiк жүйенiң принциптерi жетiлдiрiлдi, жеке адамның мәртебесi айқын
мазмұнмен толықты, құқықтық құндылықтар бiрiншi дәрежелi маңызға ие болды,
шенеунiктердiң бассыздығы азайып, олардың қызметi бiртiндеп реттелген және
тәртiптелген арнаға түсе бастады.
Адамзат қоғамындағы саяси дамудың жаңа кезеңiнiң белгiсi құқықтық
мемлекеттер отбасының пайда болып, көбеюi. Бұл – мемлекеттiк - құқықтық
теория мен практиканың ғажап жетiстiгi, бүгiнгi заманғы өркениеттiң
орнығуы.
Теорияда құқықтық мемлекеттiң мынадай жалпы белгiлерi ерекшелiнген.
Дамыған азаматтық қоғамды қалыптастыру. Азаматтық мемлекеттiк -
құқықтық нормалар негiзiнде ғана емес, сондай-ақ өзiн-өзi реттеу арқылы
қызмет етушi экономикалық, этникалық, дiни, қоғамдық - саяси институттар
мен мекемелерден тұратын күрделi құрылымы бар.
Құқықтық мемлекетке тек барлық азаматтардың заң тұрғысындағы теңдiгi
ғана емес, сондай-ақ оны қамтамасыз ету үшiн материалдық, саяси, ұйымдық
және басқа да кепiлдiктер тән.
Құқықтық мемлекетте заң үстемдiк етедi. Бұл заң барлық қоғамдық
қатынастарды реттеу, адамның әр қадамын қадағалап отыру құралы ретiнде
пайдаланылады деген сөз емес. Заңның үстемдiгi, бiрiншiден, құқықтық
құралдардың көмегi мен әр азаматтың, тұтас алғанда бүкiл қоғамның
материалдық, рухани және өзге де мүдделерiн қанағаттандыру үшiн маңызды
және қажет қоғамдық қатынастар реттеледi: екiншiден қабылданатын заңдар
және басқа нормативтiк құқықтық актiлер қоғамдық прогресстiң обьективтi
қажеттiлiгiмен ерекшелендi, имандылық, әдiлiттiлiк, демократиялық
идеялардың туындауы тиiс; үшiншiден, мемлекет өз қызметiн тек заңға
негiздеуi құқықтық нормалардың талаптарын қатаң сақтауы, онда белгiленген
шеңберде әрекет етудi, азаматтарды және басқалардың қорғауы қажет.
Құқықтық мемлекетте азаматтар кең ауқымды саяси, экономикалық,
азаматтық, мәдени құқықтырмен бостандықтарға ғана ие болып қоймайды,
сонымен бiрге оларға жауапты сұрақтар да жүктеледi. Саяси және құқықтық
сананың жоғары деңгейiн меңгере отырып, азаматтар мемлекет iсiн басқаруға
белсендi қатысып, өзiнiң аман-саулығына өзi жауап беруi, заң талаптарын
сақтауы, басқа азаматтардың құқықтарына, бостандықтарына нұқсан келтiрмеуi
тиiс.
Мемлекет билiгi -келесi белгiсi болып табылады. Осы принцип әр түрлi
қызметтердi атқаратын мемлекеттiк органдар арасындағы өкiлеттiлiктi
қамтамасыз етедi, мемлекет пен қоғамды мемлекеттiк билiктiң бiр тармағынсыз
билiк төстемеуiне кепiлдiк етедi, сөйтiп заңдылықтық құқық тәртiбiнiң
орнығуына алғы шарттар жасайды.
Құқықтық мемлекеттiң бiрiншi көрсеткiшi – заңның жоғарғы
тұратындығы, оның қоғамдық өмiрде үстемдiк ететiндiгi. Қоғамдық өмiрдiң
неғұрлым маңызды жақтары арқылы реттелiп отыруға тиiс, Конституция заң
шығарушы органды осы жағдайға қарай нұсқайды. Конституцияға сәйкес
Қазақстан Республикасының Парламентi аса маңызды қатынастарды реттейтiн
жеке және заңды тұлғалардың құқық субьектiлерiне азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарына, мемлекеттiк органдармен жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдарын ұйымдастыру мен олардың қызметiнiң, мемлекеттiк және әскери
қызметтiң негiздерiне қатысты негiзгi принциптер мен нормаларды белгiлейтiн
заңдар шығарушың т.б. өкiлдi органы.
Құқықтық мемлекеттiң тағы бiр маңызды принципi – барлық мемлекеттiк
органдарға, лауазымды тұлғаларға заң талаптарының мiндеттiлiгi. Лауазымды
тұлғалар, мемлекеттiк органдар, әсiресе, тұтас алғанда мемлекетте
қолданылып жүрген заңдарды бұзатын болса, мемлекеттiң өзi үшiн мұның ауыр
зардаптары болады. Жақсы-жақсы де мемлекеттiк органдар оларды бұзатын
болса, бұл құқықтық мемлекет құру процессiн кейiн шегерiп тастайды, ал
екiншi жағынан, халықтың үкiметке сенiмсiздiгiн туғызады. Мемлекеттiк
органдар мен әруақытта болып келген, әлi де ұзақ уақыт орын алмақ. Мұндай
жолсыздықтар құқықтық деп айтуға боларлық ең дамыған мемлекеттiрде де
кездесiп жүр. Бiрақ, бұл жерде әңгiме, бiрiншiден, сол заңды бұзушылықтың
көлемi жөнiнде, ал екiншiден, мемлекеттiң сол жолсыздықтар үнемi, үздiксiз
күрес жүргiзуге бекемдiгi жайында болып отыр. Егер заң бұзатын жолсыздықтар
жалпылама сипат алып кетсе, ал мемлекет онымен күресуге дәрменсiз болса,
немесе оларды байқамағансып отыра беретiн болса, ондай жағдайда құқықтық
мемлекет орнату туралы сөз қозғау қиын.
Мемлекет – дамыған ұлттық құқықтық жүйенiң болуы, тек оның нақты
қызмет iстеуi арқасында ғана құқықтық деп танылмайды. Сонымен қатар,
мемлекеттiң құқықтық сипатының дәрежесi неғұрлым демократиялық, прогрестi
және адамгершiлiктi құқықтық идеяларды өз бойына жинаған халықаралық құқық
мемлкеттiң қалай қарайтындығымен де анықталады. Бұл мәселеге Конституция
ерекше назар аударады.
Құқықтың мемлекетте билiктiң бүкiл механизмi және әрбiр орган, әрбiр
лауазымды тұлға өз қызметiнде жеке алғанда құқықтық принциптер және
нұсқаулармен байланысты, өздерiнiң барлық шараларын солармен
сәйкестендiредi.
Құқықтық мемлекет құқық пен заңның арасындағы этатистiк мемлекетке тән
мұндай үлкен қарама-қарсылықты бiлмейдi. Онда мемлекттiк органдардың барлық
нормативтiк актiлерi өзiнiң мазмұны және бағыттылығы, қабылдау және
рәсiмдеу процедурасы, iске қосу ерекшелiктерi, қолдану сипаты, тәртiп
бұзушылықпен күрестiң асырылуы мен одан қорғау жөнiнен құқықтық жоғары
критерииiлерiне әлi келедi.
Құқықтық мемлекет нормативтiк нұсқауларды қабылдап оны жариялаумен
ғана шектемейдi.
Құқықтық мемлекеттiң айрықша атқаратын шаруасы мемлекеттiң нормативтi
актiлерiнiң әрекет етуiнiң субординациясын сақтау болып табылады.
Құқықтық мемлекетте жеке адамның және қоғамдық қатынастардың басқа
субьектiлерiнiң мәртебесiнiң ерекшеленуi: бiрiншi кезекте олардың қалыпты
тiршiлiк әрекетiн және олардың алдында тұрған мiндеттердi табысты шешудi
қамтамасыз етуге жеткiлiктi құқықтар мен бостандықтарды кең кешенiн
қарастыруы.
Барлық мемлекеттiк және қоғамдық институттар мен құрылымдарды заңды деп
тану - құқықтық мемлекеттiң ерекшелiк белгiлерiнiң бiрi.
Құқықтық мемлекетте биiлiктi болу принципi жариялалады және жүзеге
асырылады. Соған сәйкес, бiртұтас мемлекеттiк билiк шеңберiнде бiр бiрiмен
тепе теңдiк жүйесiн пайдаланып өзара iс-қимыл жасайтын дербес әрi тәуелсiз
үш тармаққа- заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну қамтамасыз
етiледi.
Құқықтық мемлекетте елдiң iшкi заңы мен халықаралық құқықтық көпшiлiк
таныған принциптерi мен нормаларының арасындағы тиiмдi ара қатынасты орнату
жөнiндегi шаралар жүзеге асырылуы.
Құқықтық қоғам үшiн азаматтардың мемлекет алдындағы және мемлекеттiң
азаматтар алдындағы өзара жауапкершiлiгi тән.
Құқықтық мемлекеттiң жоғарыда аталған белгiлерiн бiр-бiрiнен бөлiп
қарамай, бiртұтас түрiнде алып қараған дұрыс, яғни осы аталған критериилер
сақталмаса, құқықтық мемлекет туралы пiкiр толған сөз қозғау қателiк болар
едi.[1]
Қазақстанда әлеуметтiк мемлекет құрудың негiзi жасалған. Әлеуметтiк
мемлекет ұғымы алғаш рет екiншi дүние жүзiлiк соғыс кезiнде Ұлыбританияда
пайда болды және соғыстан кейiн Еуропада көптеген мемлекеттер үшiн үлгiлi
айналған Беверидж жоспарында тұжырымдалды. Әлеуметтiк мемлекеттiң үш үлгiсi
ерекшеленедi:
1.Позитивтi мемлекет. Онда әлеуметтiк қамсыздандыру дарашылдыққа және
корпоративтiк мүдделердi қорғауға негiзделген. Мұндай мемлекетте әлеуметтiк
саясат бақылау құрамы болып қана қалады.
2.Жұмыспен толық қамту саясаты жүргiзiлетiн, кепiлдi ең төменгi тұрмыс
деңгейi және табысқа тең үмiт қамтамасыз етiлетiн жеке әлеуметтiк мемлекет.
3.Бәрiне бiрдей қызмет етушi әлеуметтiк саясат жүзеге асырылатын
игiлiгiне арналған мемлекет. Мұндай мемлекетте теңдiк, корпоративтiк және
ынтымақтастық қамтамасыз ету болады. Баршаның игiлiгiне арналған
мемлекетте жанақыларда әркелкiлiктiң азаюы, жұмыспен толық қамтылуға
кепiлдiк берiлдi, еңбекшiлердiң саясаттағы өктемдiк жағдайы қамтамасыз
етiлуi тиiс.
Қазақстан Республикасы Конституциясының принциптерiн, идеологияларын,
нормаларын талдау, оның азаматтық қоғам қалыптастыру үшiн, адам мен
азаматтық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету үшiн заңнан
үстемдiгiн орнықтыру үшiн, азаматтардың, мемлекеттiк органдардың, лауазымды
адамдардың саяси және құқықтық жауапкершiлiгiн iске асыру үшiн, мемлекеттiк
билiктiң барлық тармақтарының келiсiмдi қызметi шiн құқықтық кеңiстiк
жасайды. Демократиялық, зайырлы және әлеуметтiк мемлекет қалыптастыру -
ұзақ мерзiмдi процесс, ол барлық субьектiлердiң: халықтың, әлеуметтiк
топтардың, азаматтардың, мемлекеттiң, оның органдарының, лауазымды
адамдардың Конституциялық құқықтық қатынастарға тұрақты түрде күш жұмсауын
талап етедi.
Демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құрып
жатқандар үшiн адам, оның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары жоғары
құндылық болып табылады. Саяси ой әлемiнде демократия өзiндiк құндылық
ретiнде, аса маңызды жалпы адамзаттық құндылықтарын мемлекеттiк құрылысқа
нақты сiңiру көрiнiсi ретiнде қарастырылады. Оған – адамның өзi, оның
өмiрi, құқықтары мен бостандықтары жатады. Оларды жоғары құндылық деп тану
мемлекеттiң адамға қамқорлық, оған материалдық игiлiк жасаудан артық мiндет
жоқ екендiгiн бiлдiредi. Мемлекет адамның қалыпты тiршiлiк ете алуы үшiн
өзiне қатысты барлық жағдайларды жасауға мiндеттi. Мемлекет адам өмiрiн,
оған өзiнiң де заңсыз әрекеттерден қорғауына мүмкiндiк бере отырып құқыққа
қайшы қол сұғушылықтан қорғауға мiндеттi. Конституция да бекiтiлген,
ағымдағы заңдарда нақтыланған адам құқықтары мен бостандықтары мемлекеттiң
оларды бiрiншi кезекте iске асыруға жан-жақты көмек көрсетуi қажеттiгiн
бiлдiредi.
Қазақстан Республикасының Конституциясы ұлтына қарамай барлық
азаматтарға тең құқық бере отырып, олардың тату тұруына заңды негiз құрады.
Сондықтан Қазақстан – бүкiл халықтық мемлекет. Бұл жағдайда Конституцияда
жазылған мемлекеттiң, оның органдары, қызметiнiң принциптерiнде анық
айтылған. Бiрiншiден, мемлекет, оның органдары қоғамдық татулық пен саяси
тұрақтылықты қамтамасыз етуге талап тануы қажет. Қоғамдық татулық дегенiмiз
- қайшылыққа, әлеуметтiк топтар арасында, түрлi ұлттар арасында қарсы
тұрушылыққа жол бермеу. Мұнда татулықты қамтамасыз ету қоғамның
тұрақтылығының, әр адамның тыныш өмiр сүрiп, оқуының, жұмыс iстеуiнiң алғы
шарты. Екiншiден, мемлекет өзiнiң экономикалық саясатын қоғамның
экономикасын дамытуға бейiмдеп, тек бiр топ адамның емес, бүкiл халықтың
тұрмыс жағдайын жақсартуға бағыттауы керек. Үшiншiден, мемлекет органдары
мемлекет өмiрiнiң маңызды мәселелерiн демократиялық жолмен шешуi керек. Бұл
халық ең маңызды мемлекеттiк мәселелердi тек қана өмiрлiк және референдум
арқылы шешедi деген сөз.

2. Демократия және халық билiгi.
Қазақстан Республикасы демократиялық мемлекет құруды мақсат қылып
қойып отыр. Мұндай мемлекет құрудың негiзi шарты барлық азаматтарды ұлтына
қарамай тең құқықтық негiзде бiрiктiру.
Осы интернационалдық идеяға сүйене отырып, Конституция “халық” деген
ұғымды қолданады. Саяси құқықтың мағынада халық деген – мемлекет көлемiнде
саяси әрекеттерге қатысуға хақысы бар, барлық кәмелетке жеткен Қазақстан
азаматының жиынтығы. Мысалы, Конституцияға: Президенттiң Қазақстан
Республикасының сайлау туралы Жарлығына сәйкес азаматтар, саяси партиялар,
басқа қоғамдық бiрлестiктер Республика Парламентiнiң мәжiлiсiне
депутаттыққа кандидаттар ұсынуға ерiктi олардың жан-жақты талқылап, қолдап
немесе қарсы үгiт жүргiзуге хақылы. Барлық саяси партиялар тең құқықты,
олардың бiреуiне қандай да болсын жеңiлдiк немесе артықшылық берiлмейді.
Азаматтар өз қалауымен саяси партиялардың бiреуiн қолдай алады немесе олар
депутаттыққа ұсынған кандидаттарды қолдауға ерiктi. Мұның өзi халықтың ой-
пiкiрiн айқындауға мүмкiндiк бередi.
Демократияның бiр көрiнiсi – азаматтардың қоғамдық
бiрлестiктерiне мемлекет органдарының заңсыз қолсұғуына тыйым салу.
Қоғамдық бiрлiстiктердi азаматтар түрлi мақсатпен: өздерiнiң саяси,
әлеуметтiк, рухани, мәдени, дiни, қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн
құрады. Заң тұрғысында, нақтылық тұрғысынан да Қазақстан халқы референдумда
Республика Конституциясын қабылдап отырып, мемлекеттiк билiктiң
құрылтайшысы ретiнде әрекет еттi.
Қазақстан мемлекетiнiң демократиялығы халықтық жоғары саяси -
құқықтық мәртебесiнен ғана емес, адам мен азаматтың құқықтық жағдайынында
көрiнедi. Конституцияда бекiтiлген кең ауқымды демократиялық құқықтар мен
бостандықтар азаматтарға сөз, ар-намыс еркiндiгiн пайдалануға, мемлекеттiк
органдардың iстерiн басқаруға қатысуға, қоғамдық бiрлестiктер құруға және
тағы басқаларына заңдық мүмкiндiктер бередi. Құқықтар мен бостандықтар тек
азаматтардың әр түрлi жеке мүдделерi мен сұраныстырын қанағаттандыру үшiн
ғана берiлмейдi. Әр түрлi әлеуметтiк, ұлттық, конфессиональдық, кәсiптiк
және басқа топтарға жататын азаматтар демократиялық құқықтары мен
бостандықтарын пайдалана отырып, өздерiнiң корпоративтiк мүдделерiнде
бiлдiре және қанағаттандыра алады. Конституция демократиялық құқықтар мен
бостандықтардың iске асырылуы үшiн ұйымдық, саяси және заңдық кепiлдiктердi
де қарастырған.
Қазақстан мемлекетiнiң демократиялығы мынадан да көрiнедi:
Конституция азаматтардың өкiлеттi органдарға жалпы алғанда халықтың
мүдделерiн, әлеуметтiк және ұлттық азшылықтың мүдделерiн, жеке азаматтардың
заңды мүдделерiн бiлдiретiн және сол мүдделердi қорғауға тiлектес әрi соған
қабiлеттi өз өкiлдерiн ұсынуға және сайлауға мүмкiндiк туғызатын
демократиялық нормаларды белгiлейдi.
Қазақстан мемлекетiнiң демократиялығы референдум өткiзудiң
демократиялық тәсiлдерiнен көрiнедi. Референдум мынадай принциптерге
негiзделедi: 1) азаматтардың референдумға қатысуға және одан өзiнiң еркiн
бiлдiруге ықтиярлылығы; 2) азаматтардың референдумға жасырын дауыс беру
жағдай баршаның тең және тiкелей қатысуға құқықтылығы; 3) жариялылығы.
Қазақстан Республикасының демократизмi азаматтардың, олардың
бiрлестiктерiнiң, мемлекеттiк органдардың басқарушылық шешiмдерiнiң
мазмұнына және оларды жүзеге асыру процесiне өз мүдделерiн көздеп ықпал
етуге мүмкiндiгi болуынан да көрiнедi. Ол үшiн Конституцияда белгiлi бiр
шарттар көзделген. Солардың iшiндегi ең маңыздысы – демократиялық саяси
режим болып табылады.
Саяси режим дегенiмiз – қоғамдағы саяси билiктi жүзеге асыру
әдiстерiнiң, тәсiлдерiнiң, түрлерiнiң жүйесi. Саяси режим мемлекеттiң
мәнiн, түрiн, оның қоғаммен, жеке адаммен арасындағы реттелген, ең әуелi
Конституциялық құқық нормалары арқылы реттелген қарым-қатынасын бiлдiредi.
Саяси режим– Конституциялық нормалардың нақты iс жүзiнде қызмет ету
дәрежесiн айқындап көрсетедi.
Қазақстан Республика Конституциясы демократиялық саяси режим
болуын көзделедi, бiрiншiден, демократиялық саяси режим өкiлеттi және
тiкелей демократия институттарының орнатылуынан көрiнедi. Екiншiдiн,
демократиялық саяси режим кең көлiмде азаматтық құқықтар мен
бостандықтардың баянды етiлуiнен көрiнедi. Үшiншiден, Конституция тәуелсiз
бұқаралық ақпарат құралдарының жұмысына кең жол ашады. Тоталитарлық
режимнiң қуатты құралы болған саяси цензура келмеске кеттi. Цензураның
болмауы – демократиялық саяси, режимнiң өмiр сүруiнiң айқын көрiнiсi.
Бұқаралық ақпарат құралдарының тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету мемлекеттiк
органдардың жұмысындағы кемшiлiктердi, лауазымды тұлғалардың заңды бұзу
фактiлерiн жариялап отыруға көмектесiп заңдылықты нығайтады. Төртiншiден,
Қазақстан Республикасының Конституциясында танылған саяси плюрализм, саяси
қозғалыстардың саналуандылығы, әр түрлi ұйымдардың олардың iшiнде
мемлекеттiк органдардың, iс-қимылын сынайтын оппозициялық ұйымдардың да
қалыптасуына мүмкiндiк туғызады.
Мемлекет демократизмнiң негiзi, бiр көрiнiсi ұлттық және халықтық
егемендiктiң орнықтырылуы болып табылады. Ұлттық тәуелсiздiк, ұлттың өз
тағдырына өзi ие болып, мемлекеттiк, экномикалық және рухани санада өзiн-
өзi билiк ету мүмкiндiгiнен көрiнедi.[2] Қазақстан Республикасының зайырлы
сипатының бiрқатар көрiнiстерi бар. Олар Конституцияда, сондай- ақ
Қазақстан Республикасының Дiни сенiм бостандығы және дiни бiрлестiктер
туралы 1992 жылғы 15 қаңтардағы заңында көрсетiлген. Дiни бiрлестiктер
мемлекеттен бөлiнген. Барлық дiндер мен дiни бiрлестiктер заң алдында
бiрдей.
Дiндердiң немесе дiни бiрлестiктердiң ешқайсысында бiр-бiрiне қатысты
артықшылықтарды пайдаланбайды. Дiни бiрлестiктер қайсы бір мемлекеттiк
қызметтi атқармайды, егер заңдарға қайшы келмесе, мемлекет дiни
бiрлестiктердiң қызметiне араласпайды. Мемлекет дiни бiрлестiктердi
қаржыландырмайды. Дiни бiрлестiктер мемлекеттiк үкiмет органдарын сайлауға
қатыспайды. Саяси партиялар және дiни негiздегi өзге де құрамалар құруға
сондай-ақ саяси партиялардың қызметiне қатысуға немесе оларға қаржылай
көмек көрсетуге жол берiлмейдi. Дiни бiрлестiктерге қызмет етушiлер
Қазақстан Республикасының азаматы ретiнде тек өз атынан саяси өмiрге басқа
азаматтармен бiрдей қатыса алады.
Республикада мемлекеттiк бiлiммен тәрбие беру жүйесi дiни
бiрлестiктерден бөлiнген және зайырлық сипатта болады. Дiни пәндерден сабақ
жүргiзу мемлекеттiк емес оқу және тәрбиелiк орындарда ерiктiлiк жағдайында
енгiзiлуi мүмкiн. Қазақстан мемлекетiнiң зайырлы сипаты дiни
бiрлестiктермен байланысты болмайды дегендi бiлдiрмейдi. Олар дiнге
сенушiлердiң дүние танымын қалыптастыруда елеулi қызмет атқарады. Сондықтан
дiни бiрлестiктермен байланыс жөнiндегi мемлекеттiк органдар құрылады. Олар
Қазақстан Республикасының жоғарғы мемлекеттiк өкiлетті органдарына дiни
жағдайлардың мән-жайы, дiни сенiм бостандығы жөнiндегi заңдардың сақталуы
туралы ақпарат бередi, дiни ұйымдардың, қоғамдық бiрлестiктердiң,
мемлекеттiк органдардың өкiлдерiнiң, дiн танушылардың, заңгерлердiң және
адам құқығы мен бостандығы санасындағы басқа да мамандардың қатысуымен дiни
сараптама өткiзудi қамтамасыз етедi.

II тарау. Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құру ерекшелiктерi.
1. Заң шығарушы билiк.
Бүкiл әлемдiк саясаттану және мемлекет теориясында танымал нәрсе
– ол саяси ұйымдасқан қоғамда жоғарғы деп саналатын және мемлекеттiң iшкi
және сыртқы саясаттағы қызметiн жүзеге асыруға жаралған мемлекеттiң негiзi
феноменi – мемлекеттiк билiк.[3]
Мемлекеттiк билiк – бұл мемлекеттiк-құқықтық құралдар, әдiстер
мен тәсiлдер жүйесi. Осылардың көмегiмен билiк етушi субъектiлердiң еркiн
жiгерi iске асырылады немесе қоғам өмiрiнiң экономикалық, әлеуметтiк және
рухани саналарын басқару жүзеге асырылады. Билiк мемлекеттiк буындар жүиесi
арқылы көрiнедi. Олар әралуан. Мемлекеттiк органдар дегенiмiз – белгiленген
тәртiппен құрылған азаматтар ұйымы, ол бiрыңғай мемлекеттiк аппараттық
бөлiгi болып табылады. Оған мынандай белгiлер тән: бiрiншiден, орган
мемлекет орнатқан тәртiпте құрылады; екiншiден, органға мемлекет өз
мiндеттерi мен қызметiн жүзеге асыруға үшiн уәкiлеттiк бередi: Бұл орайда
ол жекелеген қызметтi де, қызметтер жиынтығында (мысалы, Парламент)
орындалуы мүмкiн; үшiншiден, органға мемлекеттiк билiк берiлген.
Қазақстан Республикасында мемлекеттiк органдарды құру және
олардың қызмет етуiн айқындаушы негiзi қағида билiктi бөлу теориясы болып
табылады, ол билiктi органдар және адамдар, әлеуметтiк топтар, мекемелер
немесе жекелеген адамдар тарапынан қиянат болмауы үшiн амалдар жасайды.
Бұл орайда олардың әрқайсысы дербес әрi бiрiн-бiрi тежеушi әрi тепе-
теңдiк жүйесi бола отырып, өз қызметтерiн органдардың айрықша жүйесi және
ерекшелiктi нысандар арқылы жүзеге асырады.
Тежемелiк және тепе-теңдiк жүйесi (аса маңызды қағидаттың бiрi)
– онда әлде бiр билiктi, басқа органның әрекетiн белгiлi бiр дәрежеде
шектеуге мүмкiндiк берiлуi, мемлекеттiң әлдебiр тұтқасының билiктi өз
қолына шоғырландаруын болдырмауы көзделген. Билiктi бөлу қағидасы
Конституцияның Парламент (IV бөлiм), Үкiмет (V бөлiм) мәртебелерiн
белгiлейтiн нормаларда iске асырылап нақтылынған.
Бұл қағидалардың мазмұны олардың өзара iс қимыл жасау қағидаларына
сәйкес жүзеге асырылуын бiлдiредi.
Республикадағы мемлекеттiк билiк бiртұтас, өйткенi оның бiрден-
бiр бастауы Қазақстан халқы және мемлекеттiң егемендiгi бөлiнбейдi, әйтсе
де Бұл билiк бөлiнуiнiң принципiне сәйкес заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөлiнiп, олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк жүиесiн пайдалану
арқылы жүзеге асырылады.[4]
Бұл принцип барлық билiктi толық бiр органның қолына шоғырландыруды
болдырмайтын мемлекеттiк билiк құрылысын бiлдiредi.
Бөлу-бiр мемлекеттiк билiктiң заң шығарушы атқарушы және сот
тармақтарының арасындағы қандайда бiр үстемшiлiктен аулақ болуы шарт.
Бұл демократиялық принцип Қазақстанда алғаш рет жаңа тәуелсiз
мемлекеттiң 1993 жылғы тұңғыш Конституциясында құқықтық көрiнiс тапты.
Алайда ол бұрынғы толық билiктi кеңестер үлгiсiндегi Қазақстан Республикасы
Жоғарғы кеңесiнiң мiндетiн анықтайтын басқа конституциялық нормалар мен жиi
қайшылықтарға түсумен болды. Оған қоса мемлекет басшысының құқықтық -
ұйымдастыру рөлiне сүйенген ол кезде билiк бөлу принципi жария етiлген
тежемелiк және тепе-теңдiк жүйесiмен жеткiлiктi мөлшерде нығайтылған жоқ.
Мұның өзi бұл мемлекеттiк билiктiң бiрлiгi үшiн қауiптi едi, яғни билiк
түрлерiнiң құзiретi, мiндеттерi мен құқықтары толық мәнде айқындалмады.
1995 жылғы Конституцияда бұл проблемалар тек жалпы ережелер
бойынша ғана емес, сондай-ақ Парламенттiң, Үкiмет пен Жоғарғы Соттың
мiндеттерiн дәл белгiлеп, шек қоятын және бiртұтас мемлекеттiк билiктiң
барлық тармақтарының үйлесiмдi жұмыс iстеуiн қамтамасыз етудегi Қазақстан
Республикасы Президентiнiң өкiлiттiгiн белгiлейтiн оның басқа да
бөлiмдерiнiң нақтылы нормаларында қисынды шешiмiн тапқан. Кез келген
мемлекеттiң атқаратын қызметi белгiлi бiр дәрежеде қоғамның материалдық
(экономикалық, ұйымдастырушы (саяси), информациялық (ақпарат), сондай-ақ
адамгершiлiк пен этно-мәдени өмiр саналарын реттеуге бағытталуы тиiс. Ол
үшiн егемендi мемлекет қоғамға тиiмдi түрде жан-жақты ықпал етуi қажет. Ең
алдымен бұл мемлекеттiң өзiн ақпарат қарым-қатынас каналдары арқылы
нормативтi тұрғыда берiлiп, жалпы келiп жеке бостандық пен қоғамдық
қажеттiлiктi бiлдiретiн нормалардың iске асуын қамтамасын ету қажеттiгi
туады. Бұл әрекет өмiрдiң нақты жағдайында қалыптасқан ережелердi
қолданбай, олардың орындалуына бақылау жасалмай, дәлелдер мен құқық
қолданысын заң тұрғысынан жүйелемей жүзеге аса алмайды.
Қазақстан Республикасында билiктiң бөлiнуi - Қазақстан қоғамында
бiрыңғай билiктiң мәнi мен қызметi жағынан бөлiнуiн бiлдiредi. Бұл бөлiнiс
бөлшектi бүтiннен ажыратпайды, бiрақ жаңа тәуелсiз мемлекеттiң саяси және
заңдық тұрғыдан икемдi болуына мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк билiктiң бөлiнуi мемлекеттiк
органдар мүмкiншiлiктерiнiң жай ғана шектелуi, ара жiгiнiң ашылуы емес.
Мемлекет билiгiнiң әрбiр тарамдары жоғары дәрежеге ие болып, мемлекетте өз
қызметтерiн дербес түрде жүргiзедi. Бiрақ, бұл олардың мемлекетте толық
билiктi жүргiзетiндiгiн бiлдiрмейдi. Мемлекеттiк билiктiң әрбiр тармағы
бiрiн-бiрi толықтырып, өзара байланысты болғанымен, бiрi екiншiсiнiң
қызметiне, мiндетiне кедергi келтiрiп, бiрiн-бiрi ауыстырмауы қажет. Тек
осы жағдайда ғана олар жеке бостандық пен қоғамдық қажеттiлiк арасындағы
қатынасты бiр қалыпта ұстап, олардың тұтас алғанда, жүйелi дамуына қызмет
етедi.
Мемлекеттiк билiктiң әр тармағы өз әрекетiн егемен Қазақстан
Республикасының немесе оның Контституциясының атынан жүргiзедi, өз
қызметтерi барысында жалпы мемлекеттiк мүддеге сай бiрыңғай саяси бағытты
ұстап, әрқайсысына мiндеттi болып есептелетiн Қазақстан Республикасының
Конституциясын басшылыққа алып отыруға тиiс. Мемлекет әрекетiнiң iшкi және
сыртқы бағыттарының өзара байланысты болып келуi де мемлекеттiк өкiметтiң
бiрлікте болуына әкеледi.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк билiктiң объективтiк түрде заң
шығарушы, атқарушы және сот билiгiн жүргiзуші тармақтарға бөлiнуiмен бөлек,
мемлекеттiң шын мәнiндегi функциясын iске асыру үшiн ортақ мақсаттағы
бiрдей әдiстердi қолданатын тәуелдi органдардың өзара байланысын заңды
түрде нақтылау мен оқшаулау әрбiр мемлекеттiк органдардың өкiлеттiктерiн
шектеуге мүмкiндiк бередi. Немесе оны, екiншi сөзбен, мемлекеттiк органның
iшкi қызметiн ретке келтiру деп айтуға болады. Ал әлеуметтiк өмiрдiң
әртүрлi көрiнiстерi объективтi түрде анық байқалған жағдайда оларды
бірыңғай әлеуметтiк мемлекет қатарында ретке келтiрiп отыратын дербес
жүйелi билiк жүргiзушi құралымдар қажет болады.
Мемлекеттiк билiктiң бiрнеше тармақтарға бөлiнуi, мемлекетке құқықтық
сипат берiп, әлеуметтiк әділеттiлiктi бiлдiрiп Үкiмет құрылымындағы
органдардың жауапкершiлiгi мен мүмкiндiктерiн анықтайтын заңға бағындырады.
Мемлекеттiк билiктiң бiрнеше тармақтарға бөлiнуi ,,қалыстар мен
қарсылықтар,, жүйесiнде өз әрекеттерiн жүзеге асыруы, оның азаматтар мен
қоғамнан алшақтауына жол бермейдi.
Қазақстан үшiн билiк бөлiнiсiнiң мақсаты, жоғарыда аталып өткендей,
әр қайсысы өз бетiнше дербес, бiрақ бiр-бiрiне қатысты алғанда толық
билiкке ие бола алмайтын билiк тармақтарының Қазақстан қоғамының нақты
тарихи өтпелi кезеңiнде мемлекеттiң бүкiл әлеуметтiк қызметiн жан-жақты
қамтуында жатыр. Толық билiк мемлекетке ғана тиесiлi, өйткенi ол
егемендiкке ие. Сондықтан ,,билiк бөлу,, принципi билiк өкiлеттiгiнiң,
“ауырлық орталығының” мақсатты түрде ауысып отырып және бiртұтас Қазақстан
мемлекетiндегi белгiлi уақытқа тән басқару формасын ескере отырып, оларды
қолданатын өмiр саналары арасында динамикалық тепе-теңдiгiн сақтап отыруды
көздейдi. Қазақстанның бүкiл мәнi оның халқы мен жерiнде.
Республика Президентi басқаратын билiктiң атқарушы тармағына қызмет
әрекетi ол шығаратын жарлықтар, қаулылар мен өкiлдердi ғана емес, сонымен
бiрге Республика Президентi қол қойған және билiктiң және шығарушы
тармақтарының бiрiмен келiсiмiн бiлдiретiн жалпы Қазақстандық заңдарды
жүзеге асыруға бағытталады. Өйткенi, билiк тармақтарының жалпы алғандағы
күшi, мемлекет тұтастығы осы заңдардың жалпыға бiрдей мiндеттiлiгiмен,
жоғарылығымен анықталады. Заңдылық-мемлекет тұтастығының нақты көрiнiсi.
Мемлекеттiң тұтастығы билiктiң бiрлiгiн арттырады. Кәсiби, саны жағынан
ойға сыйымды болып келетiн горизонтальды тұрғыда сайлау негiзiнде құрылған,
әкiмшiлiк әкiмiне қатысты нақты бiр бақылау және қарсы шығу өкiлеттерiне
ие, жергiлiктi, өзiн-өзi басқару органдары атқарушы билiктiң құрылымына
кiредi
Қазiргi кезде билiктiң үш тармағы жөнiнде саясаттанушы ғалымдардың
арасында әр түрлi көзқарастар бар. Олардың кейбiреуi билiк санын көбейткiсi
келсе, екiншiлерi кемiткiсi келедi.
Билiк санын көбейткiсi келгендер төртiншi билiк деп ақпарат
құралдарын айтады. Олардың қазiргi кезде өмiрдiң демократияланып жатқан
дәуiрiнде алар орны зор. Бесiншi билiк деп сайлаушылар билiгiн айтады.
Мұнда сайлаушылардың еркi, талап тiлектерiмен қатар кейбiр елдерде
сайлаушылар соты барлығын тiлге тиек етедi. Алтыншы билiкке бақылау
билiгiн жатқызады. Жетiншi билiк - саяси билiк. Мұнда билiктi жүргiзiп
отырған басқарушы партия туралы сөз болып отыр.[5]
Билiк – дәйектiлiгiмен, iс әрекетiнiң қисындылығымен қазiргi кезеңде
соңғы қорытынды сөздi айта бiлгеннiң де маңызы зор.
Мемлекеттiк билiктiң бiрегей Қазақстан Республикасының мемлекеттiк
және аумақтық тұтастығының шешушi шарты және егемендiгiнiң көрiнiсi болып
табылады. Бiртұтас Қазақстан мемлекетiнде мемлекеттiк билiктiң бiрлiгi
жоғары органдардың: Парламенттiң, Жоғарғы Соттың, Үкiметтiң бiрегей жүйесi
бар екендiгiн бiлдiредi. Аталған органдар, Қазақстан Республикасында
мемлекеттiк билiктiң бiрегей жүйесiнiң әртүрлi тармақтарын көрсете келе, әр
түрлi байланыстар мен қатынастарда бола отырып, барлығы бiрге бiртұтас
мемлекеттiң қызметiн жүзеге асырады.
Жоғарыда айтылып кеткендей, өз өкiлеттiгiн жүзеге асыру кезiнде
қайсыбiр мемлекеттiк билiктiң тармақтарын контституциялық және басқа да
нормативтiк құқықтық нормаларының шегiнен шығып кетпеуi, басқа тармақтың
өкiлеттiгiн иеленбеуi және айналып келгенде билiктiң өктемдiк жүргiзбеуi
үшiн Конституцияда тежемелiк және тепе-теңдiк жүйесi белгiленген.
Тежемелiк – ол билiк тармақтарының қызметiн заң шеңберiнде ұстаудың
Конституциялық әдiсi. Парламент заң шығару қызметiн тек Конституцияда
көрсетiлген мәселелер бойынша жүзеге асыра алады. Конституцияда
көрсетiлмеген басқа қоғамдық қатынастар заңға сәйкес актiлермен реттеледi.
Жоғарғы Сот тек сот тәжiрбиесi, тағы басқа мәселелер бойынша нормативтiк
қаулылар қабылдауға құқылы.
Тепе-теңдiк – ол өзiнiң Конституциялық өкiлеттiгiн қорғау және
Конституциялық бұзылуына жол бермеу үшiн бiр билiк тармағының екiншi бiр
билiк тармағына қарсы әрекет жасайтын конституциялық әдiстер. Парламенттiң
Конституцияға қарсы әрекет келетiн қабылдауына қарсы әрекет қолдану үшiн
Президентке тыйым салу құқығы берiлген. Егер Үкiметтiң алдында тұрған және
басқа мiндеттерге анық бағдарламасы жауап алмаса Парламент оны қабылдамай
тастауға құқылы. Байқайтынымыз мемлекеттiк билiктiң үш тармаққа
бөлiнуi сөзсiз.
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң
мемлекеттiк билiктi заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу принципiн
жариялады.
Осының нәтижесiне Парламент - Қазақстан Республикасының заң шығару
қызметiн жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы. Парламент
тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн екi Палатадан: Сенаттан және Мәжiлiстен
тұрады.
Сенат екi тәсiлмен қалыптасады: 1. Депутаттың бiр бөлiгi әр облыстан,
республикалық маңызы бар қалалардан және республика астанасынан екi
адамнан, тиiсiнше облыстардан, республикалық маңызы бар қалалардан және
республика астанасынан барлық өкiлеттi органдар депутаттарының бiрлескен
отырыстарында сайланған депутаттардан тұрады; 2. Сенаттың жетi депутатын
Республика Президентi Парламент өкiлеттiгi мерзiмiне тағайындайды, Сенат
мүшелiгiне тағайындалғандардың өкiлеттiгi алынған немесе тоқтатылған
жағдайда Президент 10 күндiк мерзiмде олардың орнына Парламент
өкiлеттiгiнiң қалған мерзiмiне Сенат депутаттарын тағайындайды.
Азаматтығына кем дегенде бес жыл болған, отыз жасқа толған, жоғары
бiлiмi және кем дегенде бес жыл жұмыс тәжiрибесi бар, тиiстi облыс,
республикалық дәрежедегi қала не республика астанасы аумағында кем дегенде
үш жыл тұрақты тұратын азамат Сенат депутаты бола алады.
Мәжiлiс республиканың әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiсiн және шамамен
сайлаушылардың сан жағынан тең келуiн ескере отырып құралатын бiр мандатты
аумақтық сайлау құрады. 25 жасқа толған Республика азаматы Мәжiлiс депутаты
бола алады. Парламент депутаты қос палатадаға бiрдей мүше бола алмайды:
басқа өкiлеттi органға депутат болуға, оқытушылық, ғылыми немесе өзге
шығармашылық қызметтен басқа ақы алатын лауазымды атқаруға, кәсiпкерлiк
қызметi жүзеге асыруға, басшы органның немесе коммерциялық ұиымдардың
бақылау кеңесiнiң құрамына кiруге құқығы жоқ. Осы ереженi бұзу депутаттың
өкiлеттiлiгiн тоқтатуына әкелiп соқтырады. Парламент депутатының өкiлеттiгi
тоқтатылған жағдайда немесе өкiлеттiк мерзiмiнiң өтуi бойынша оның бұрынғы
қызметiнiң сақталуына кепiлдiк берiлмейдi.
Депутаттың өкiлеттiгi Қазақстан Республикасы Конституциясымен,
Президенттiң “Қазақстан Республикасының Парламентi және оның депутаттарының
мәртебесi туралы” Конституциялық заң күшi бар Жарлығымен және басқа
нормативтiк құқықтық актiлермен белгiленедi.
Парламент депутатының өкiлеттiгi Республикалық Орталық сайлау
комиссиясы оны Парламент, депутаты етiп тiркеген кезден басталады.[6]
Депутат Парламент сессияларында және ол оның құрамына кiретiн
органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешушi
құқығын пайдаланады. Депутат Парламенттiң және оның Палаталарының
үйлестiрушi және жұмысшы органдарына сайлауға және сайлануға құқылы,
сессияның күн тәртiбi бойынша ұсыныстар мен ескертулер енгiзуге. Парламент
сессиясында Палаталарға есеп беретiн лауазымды адамдардың есебiн тыңдау
туралы ұсыныс енгiзуге депутаттардың сауал салуға, Парламент қабылдайтын
заңдар, қаулылар, басқа актiлердiң жобаларына түзетулер енгiзуге,
азаматтардың қоғамдық маңызы бар өтiнiштерiмен депутаттарды таныстыруға,
басқа да өкiлеттiктердi жүзеге асыруға құқылы. Парламент депутатының
өкiлеттiгi: ол орнынан түскен; депутат iс-әрекетке қабiлетсiз деп танылған;
Парламент таратылған; депутат болып сайланғаннан кейiн лауазымды қызметiн
жалғастыру үшiн сол қызметтi сақтауға тиiс болған жағдайда тоқтатылады.
Парламент Палаталарының бөлек отырысында мәселелердi әуелi мәжiлiсте,
ал содан соң Сенатта өз кезегiмен қарау арқылы заңдар қабылдайды;
Республикалық бюджеттi және оның атқарылуы туралы есептердi, бюджетке
енгiзiлетiн өзгерiстер мен толықтыруларды талқылайды, мемлекеттiк салықтар
мен алымдарды белгiлейдi және оларды алып тастайды; Қазақстан
Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық құрылысының мәселелерiн шешу тәртiбiн
белгiлейдi; азаматтарға рақымшылық жасау туралы актiлер шығарады және
Қазақстан Республикасы Конституциясының 54–бабында көзделген басқа да
өзгерiстердi жүзеге асырады.
Республиканың мұндай заңдары Республика Президентi қол қойғаннан
кейiн күшiне енедi. Парламент пен оның Палаталарының заң актiлерi, егер
Конституцияда өзгеше көзделмесе, Палаталар депутаттары жалпы санының
көпшiлiк дауысымен қабылданады, ал Конституциялық заңдар Конституцияда
көзделген мәәселелер бойынша әр Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде
үштен екiсiнiң көпшiлiк дауысымен қабылданады.
Қаралған заң жобасы бойынша Сенаттың Президент сияқты қарсылық
бiлдiру құқығы бар. Тұтас алғанда, Сенат депутаттары жалпы санының көпшiлiк
дауысымен қабылданбаған жоба мәжiлiске қайтарылады.
Өкiлдi билiк органдарының iс-әрекетi мемлекеттiң өзге де
институттарындағыдай белгiлi бiр ұйымдастырушылық-құқықтық нысанды
құрылатындығы белгiлi. Бұл iс жүзiнде оның жұмысының құрамын анықтайды,
оған арнайы құқықтар берiп, мiндеттер жүктейдi, оның субъектiлерiнiң
жауапкершiлiгiн анықтайды. Алайда, ескере кететiн жайт, бұл нысандарды
таңдау мемлекеттiң жетiлу деңгейiне, оның жүйесiнiң даму дәрежесiне,
Конституция бойынша Парламенттiң мемлекеттiк билiк органдары құрылымындағы
орны мен ролiнiң қалай анықталатындығына, белгiлi бiр тарихи кезеңдерге
жүктелетiн мiндеттерге тiкелей байланысты. Мысалы, кеңестiк дәуiрде өкiлдi
органдардың жоғарғы дәрежесi ресми түрде жарияланғанымен, шын мәнiнде, олар
партияның саясатын жүргiзушi, солардың шешiмдерiн заңдастырушы
институттардың бiрi ғана едi. Осыған орай, Кеңесте-өзiне тән бiртұтас
ұйымдастырушылық нысандары бар бiртұтас жүие деп түсiндiрiледi. Бұл, жүйе
тiпті, Кеңесте жұмыс жүргiзетiн тұлғаның мемлекеттiк құқықтың статусымен де
анықталып, соған байланысты белгiленедi.
Мемлекетiмiздiң қазiргi даму кезеңiнде Конституциямызда Парламенттiң
тұрақтылығы; заң шығарудағы кәсiбилiгi мейлiнше айқын әрi нақты
көрсетiлген. Бұл, әрине, өз кезегiнде Республикамыздың жоғары өкiлеттi
органдарында қалыптасқан дәстүрлi ұйымдық шаралардың барлығын ой елегiнен
қайта өткiзiп, жаңа көзқарас негiзiнде жаңартуға мәжбүр еттi. Мәселен,
қазiр Парламент жұмысындағы тек демократиялықтығына емес, сонымен қатар,
олар қабылдайтын заңдардың сапалығына да тiкелей әсер ететiн парламенттiк
тыңдаудың ролi мен мәнiнiң қаншалы арта түскендiгi баршамызға мәлiм.
Өкiнiшке орай, мемлекет басқару жөнiндегi ғылым парламенттiк тыңдаудың
проблемаларына жеке көңiл бөлмей отыр. Тiптi, осы уақытқа дейiн аталмыш
ұйымға нақты анықтамада берiлмеген. Бұл мәселе бiздiң заңнамаларымызда да
толық ашылмаған. Мысалы, “Қазақстан Республикасының Парламентi және оның
депутаттарының мәртебесi туралы” Конституциялық заңда Парламент палаталары
өз құзырлары негiзiнде парламенттiк тыңдаулар өткiзе алатындығы және оларды
тиiстi тұрақты комитеттер бюросының шешiмi арқылы асыратындығы ғана
айтылған.
Алайда, бiрiншi шақырылған Парламент төрт жылдық жұмыс тәжiрбиесiне
сүйенiп, аталмыш институттың мұрат-мақсаты мен парламенттiк тыңдаулардың
мән-мағынасы жөнiнде бiршама қорытындылар жасауға болатын сияқты. Ең
алдымен, парламенттiк тыңдауларға жiберiлетiн мәселелерге тоқталайық.
Бiздiң ше оларды үш топқа бөлуге болады. Бiрiншiсi-құқықтық даму мен
құқықтық реформа бағдарламасының мәселелерi. Екiншiсi көпшiлiк алдында
талқылауды қажет ететiн, қоғамда қайшы пiкiр тудыратын заңдар жобасы.
Бұған, мысалы, жерге жеке меншiк құқын беру туралы, салық жүйесiн
реформалау, даулы аймақтарға байланысты халықаралық шарттарды бекiту туралы
т.б. құжаттарды жатқызуға болады. Үшiншiсi-заңдардың орындалуын қадағалау
мәселелерi. Бұған Үкiмет мүшелерi де кiредi. Мұндай мүмкiндiктi бiзге
Конституциямыз берiп отыр (57-баптың 6-тармағы). Яғни, палата депутаттары
Үкiмет мүшелелерiнiң есебiн тыңдап үштен екi бөлiгi дауыс, жағдайында
Президентке мәлiмдеме жасай алады. Сайып келгенде бұл екi нысан бiрдей
ортақ мақсатты көздейдi. Ол заңдардың орындалуы жөнiнде дәйектi және толық
ақпарат алу, көтерiлген мәселе жөнiнде көпшiлiктiң пiкiрiн анықтау,
қабылданатын заңдардың салдарын алдын ала бағамдау, депутаттардың
көзқарасын байқау.
Осы айтылғандарға дәлел ретiнде Сенаттың Заң және сот-құқықтық
реформалар жөнiндегi комитетiнде Азаматтық iс жүргiзу кодексi жобасының
арнайы талқылауын атап өтуге болар едi. Аталмыш мәжiлiске Сенаттың
халықаралық iстер, қорғаныс және қауiпсiздiк, экономика, қаржы және бюджет,
аймақтық және жергiлiктi өзiн-өзi басқару мәселелерi жөнiндегi
комитеттерiнiң мүшелерi, Бас Прокуратураның жауапты қызметкерлерi,
Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының судьялары, Әдiлет министрлiгi заң
институтының ғылымдары, сондай-ақ басқа да ынталы ұйымдар мен
ведомстволардың мамандары қатыстырылады. Белгiленген тәртiп бойынша
мәжiлiсте ең алдымен әдiлет министрi орынбасарының “Азаматтық iс жүргiзу
кодексiнiң жобасы” туралы баяндамасы тыңдалып, артынан жан-жақты талқылау
ұйымдастырылды. Талқылау барысында депутаттар көптеген сұрақтар қойып,
оларға министрдiң орынбасары, жобаны әзiрлеушi жұмысшы топтың мүшелерi,
Прокуратура қызметкерлерi, Жоғарғы Соттың судьялары, сарапшылар жауап
қайтарды.
Парламенттiң жұмыс тәртiбi бойынша тұрақты комитеттердiң
мәжiлiстерiнде заң жобасының мiндеттi түрде талқыланатындығын ескерсек,
әрине, мұндай мысалдарды көптеп келтiруге болады. Мәселен, бiрiншi
шақырылған Парламенттiң төрт жылдық жұмысы барысында 500 -ден астан жаңа
заң қабылдаған екен.
Шындығын айту керек, Сенат пен Мәжiлiс тыңдауларды классикалық
тұрғыда тым сирек өткiзедi. Дегенмен де, олардың әрқайсысы Парламент
өмiрiнде өзiндiк iз қалдырады. Бұл тұрғыда “бiлiм туралы” заң жобасының
проблемалары бойынша өткiзiлген тыңдауды еске алса да жеткiлiктi. Бұл
шараны дайындау кезiнде үлкен жұмыс атқарылды. Мысалы, проблемаларды
зерттеп, талдау үшiн арнайы депутаттар тобы, бiлiм министiрлiгiнiң
қызметкерлерi, ғалымдар жергiлiктi жерлерге шығып, ұстаздармен, мектеп
басшыларымен, жоғары және арнайы оқу орындарының жетекшiлерiмен жүздеген
кездесулер өткiзедi.
Зейнеткерлiк жүйенi реформалауға бағытталған заңдарды қабылдау
барысындағы парламенттiк тыңдау жөнiнде де осыны айтуға болады. Яғни,
парламенттiк тыңдау бүгiнге өз жемiсiн бередi деп айтуға толық негiз бар.
Алайда, бiздiңше, мұндай тыңдаулардың тым көп болмағаны дұрыс. Сонымен
қатар, заң жобаларын талқылау барысында парламенттiк тыңдауларға да,
комитеттердiң тездетiлген мәжiлiспен де министiрлiктер мен ведомстволардың
жауапты қызметкерлерi, заң жобаларын әзiрлеушi жұмысшы топтардың мүшелерi,
сарапшылар, мүдделi жақтардың қызметкерлерi шақырылады. Әрi олардың
барлығына өз пiкiрлерiн ауызша немесе жазбаша түрде ортаға салуға толық
мүмкiндiк берiледi.
Сонымен қатар, депутаттардың өз сайлаушыларымен кездесуi, олардың
алдында есеп беру тәжiрибесiн атап өту керек. Осының өзi бiр халық шын
мәнiнде Мемлекеттiк билiктiң бiрден- бiр бастауы екенiн көрсететiн нақты
белгi деуге болады.
Жоғарыда әңгiме арқауы болған пiкiрлердi қорытындылай келе айтарымыз,
Қазақстандық парламентаризмнiң даму мәселелерi практикалық жағынан да,
ғылыми жағынан да әлi де жетiлдiре түсудi қажет ететiндiгi.

2.2. Атқарушы билiк.

Қазақстан Республикасының Үкiметi – Қазақстанның атқарушы билiгiн
жүзеге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.