Кіші жүз қазақтарының егіншілік және саудасының дамуы
Жоспар
Кіріспе
I Тарау ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы мал шаруашылығының дамуы.
1.1. Кіші жүз қазақтарының әлеуметтік.тұрмыс жағдайы.
1.2. Кіші жүз қазақтарының мал шаруашылығы.
II Тарау Кіші жүз қазақтарының егіншілік және саудасының дамуы
2.1. ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы
Кіші жүз жеріндегі егіншілік
2.2. ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарының сауда .саттық кәсібі
Корытынды
Пайданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
I Тарау ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы мал шаруашылығының дамуы.
1.1. Кіші жүз қазақтарының әлеуметтік.тұрмыс жағдайы.
1.2. Кіші жүз қазақтарының мал шаруашылығы.
II Тарау Кіші жүз қазақтарының егіншілік және саудасының дамуы
2.1. ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы
Кіші жүз жеріндегі егіншілік
2.2. ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарының сауда .саттық кәсібі
Корытынды
Пайданылған әдебиеттер тізімі
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. 3-9
I Тарау ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы мал шаруашылығының дамуы.
1.1. Кіші жүз қазақтарының әлеуметтік-тұрмыс 10-17
жағдайы ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Кіші жүз қазақтарының мал 17-31
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II Тарау Кіші жүз қазақтарының егіншілік және саудасының дамуы
2.1. ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы
Кіші жүз жеріндегі 32-39
егіншілік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.2. ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарының сауда
–саттық 39-45
кәсібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
Корытынды 46-48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайданылған әдебиеттер 49-50
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі қазақ халқы егеменді ел. Тәуелсіз
мемлекет құрып, нарықтық экономиканы іске асырып, Орталық Азиядағы терезесі
тең елге айналып келе жатырмыз. Өйткені тарихымызға сын көзбен қарап,
ондағы орын алған ақтаңдақтардан тазарып, қазіргі заманның талабына сай
шынайы қазақ халқының тарихын жазу тарихтың басты міндеті. Өйткені Ресейге
бодан болған кездердегі және Кеңес өкіметі дәуіріндегі қазақ халқының
адамзат тарихын саясатқа негізделіп жазылып, ғасырлар бойы халқымыздың
басынан өткен оқиғалары бойынша бұрмаланып жазылды.
Патшалы Ресей Кіші жүз ішінде болып жатқан өзгерістерді мұқият бақылай
отырып, оларды басқаруда жаңа жүйелер енгізген. Орынбор әкімшілігі хан мен
оның айналасындағы сұлтандардың халық арасында беделінің әлсіреп, ал
халыққа жақын тұрған старшын мен билер ықпалының өсіп келе жатқанын сезіп
халыққа білдірмей старшындардың ханға қарсы іс-қимылын өз мүдделеріне
пайдаланып отырды. Патшалық Ресей Кіші жүзде хандық биліктің орнына
Ресейдің мемлекеттік әкімшілік басқару жүйесін енгізу жолдарын ойластыра
бастайды.
XVIII ғасырдың бірінші жартысында Кіші жүз қазақтары өздерінің ежелден
келе жатқан кәсібі мал бағумен айналысқан. Мал шаруашылығы экстенсивті
жағдайда дамып отырған. Ол негізінен табиғи жайылымның жыл бойына
пайдалануына байланысты еді. Кіші жүз даласының барлық жерінде мал саны өте
көп болған. Қазақтардың күн көрісі, тіршілігі, малдың төрт түлігіне тәуелді
болды.
Мал бағып өсіру атам заманнан бері келе жатқан кәсіп болғанымен, оның
ауыртпалығы да көп. Малдың өсіп-өнуі ауа-райы мен табиғат жағдайына тікелей
байланысты. Ыстығы мен суығына төзе отырып, қазақтар мал санын сақтап қана
қоймай, оны көбейтіп, ұрпақтан ұрпаққа қалдырып отырған Кіші жүз даласының
жері мен табиғаты біркелкі емес, соған орай мал шаруашылығын дамытудың үш
түрі болған, олар: көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшылдық.
Кіші жүз қазақтары мал шаруашылығымен қатар, егіншілікпен де
айналысқан, бірақ бәрі бірдей емес. Мал шаруашылығы сияқты, егіншілік те
табиғаттың, ауа-райының жағдайына байланысты дамиды. Кіші жүз даласында
егіншілікке қолайлы жер көп болған жоқ. Оңтүстік-шығыс ауданы, Сыр өзені
бойы, батыс бөліктің солтүстік-шығыс жеріндегі қазақтар егіншілікпен ғана
емес, бау-бақша өсірумен де айналысқанын көреміз. Егіншілік пен көшпелі
шаруашылық қатар жүріп отырды.
XІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарында егіншілік дами
бастады. Оның бірінші себебі қазақтар шамалы болса да егіншілікпен ертеден-
ақ айналысқан, оның ішінде Сыр бойы қазақтары суармалы егіншілікті де
білетін, ал Ресей империясының отарлық саясатының салдарынан қазақтардың
ата-баба жерлерінен айрылып, көшпелі мал шаруашылығының қысқаруы күн көріс
үшін егіншілікпен айналысуға айналып соқты.
Кіші жүз жерінде патшалы әкімшілік-баскару жүйесінің орнауы, қазақ
даласында хандықтың жойылуы елге саяси өзгерістер әкелсе, сонымен бірге
шаруашылық саласында да көптеген өзгерістер ене бастады. Ресейдің отарлық
саясаты ХІХ ғасырдың бірінші жартысында, Кіші жүз даласын экономикалық
жағынан оған тәуелді етіп қойды. Себебі өндірістің пайда болуы казақ
даласындағы байырғы шаруашылықтың ыдырауын туғызған. Казақстан біртіндеп
патшалы Ресейдің шикізат өндіретін аймағына айнала бастады. Ал мұның өзі
сауда-саттық істің жандануына әкелді. Осыдан соң қазақ даласында бұрыннан
келе жатқан керуен саудасы дамумен қатар тұрақты жұмыс істейтін жәрмеңке
ұйымдастырылды. Жәрмеңке базар болғаннан кейін оған апаратын тауар керек.
Сондықтан қазақтардың шаруашылығы осыған бейімделе бастайды. Қазақтар
саудаға араласады. Сөйтіп, XІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақтардан
сауда кәсіпкерлері қалыптасты. Алғашқы қазақ саудагерлері бай мен
сұлтандардан шығады. Қазақ саудасымен айналыспаған, сауда оның ата кәсібі
болмаған деген пікір соңғы кезде айтылып жүр. Бұл дұрыс емес. Сонау ерте
кезден-ақ қазақ даласынан керуен жолдары өткен ғой. Ал Жібек жолы ше? Ол
Оңтүстік Қазақстан және Жетісу жері арқылы өтеді емес пе? Жібек жолындағы
қалалар сауда орталығы болған жәрмеңкелерге малдарын әкеліп сатқан қазақтар
сауданы білген және онымен айналысқан керуен жолдарындағы қазақтар малдарын
өзіне қажет тауарға айырбастаған. Ал Орта Азия хандықтарымен көрші, сондай-
ақ Ресей шекарасында жақын жердегі қазақтар саудамен айналыса отырып,
малдарын өз өнімдеріне ақшаға да сатқан. Алып сатарлық сауда жүйесі онша
дами алмаған. Сауданың бұл түрі Кіші жүз даласында барлық жерде бірдей
дамыды.
Қазақтардағы сауда-саттық дала өнімдеріне сәйкес, өз ерекшелігімен
дамыды. Сондықтан қазақ саудасының үш түрі болды. Біріншісі – ежелден келе
жатқан керуен жолдарындағы ішкі қазақ даласындағы айырбас сауда, екіншісі –
жәрмеңкелердегі сауда жазғы және күзгі мал жайылымдарына жақын жерлерде
жасалды. Үшіншісі – тұрақты сауда - XІХ ғасырдың екінші жартысында патшалы
Ресейдің отарлық саясатының ішіне енуіне басталып, Қазақстан жері түгелдей
өлкеге айналған кезеңі қалыптасты.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі. Бітіру жұмысын жазуда ХІХ ғасырдың
бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарының дамуы мен кәсібі туралы орыс
зерттеушілерінің еңбектерінде жан-жақты талдау жасалып жазылды: Қазақстан
тарихын зерттегендер: А.И. Левшин[1], В.В. Радлов[2], Н.В. Якубов[3], И.П.
Рычков[4] тағы басқа ғалымдыр.
Қазақ халқының тарихында қатысты жазылған арнайы зерттеулерді атап
айтатын болсақ. А.И.Левшин қазақ даласында болып қазақ халқы мал
шаруашылығы, егін шаруашылығымен айналысқанын атап көрсетті. Сонымен қатар
мал шаруашылығының даму көзі шөп шабу, шөп дайындау ,қыстан малды аман
алып шығу. Қазақ даласында жаңадан ене бастаған шөп шабу кәсібімен қазақтар
да айналыса бастады. В.В. Радловтың еңбегінде бай материалдар келтірілді.
Ғұлама ғалым ұзақ жылдар бойы жинақтап жазылған. Бұл зерттеулерде
этнография ғылымының қолдану аймағын кең көлемде ауқымды көрсеткен. Қазақ
мал шаруашылығының көзі төрт түлікпен алатын барлық өнімнің тіршіліктегі
орасан зор рөлін әсіресе, оның қазақ халқының этнографиялық жағын айқындап
берген.
Н.В.Якубов Кіші жүз қазақтарының егін шаруашылығы және сауда-саттық
ісін бірінші орынға қойды .Атап айтатын болсақ қазақ-орыс саудасының дамуы,
керуен жолдарының ашылуын көрсетті. Мал саудасы Ресейге қазақ жерінен
Орынбор және Кіші жүз жеріндегі жәрменкелер арқылы өткендігін атап көрсетті
. И. П. Рычковтың зертеулерінде Кіші жүз қазақтары үшін керуен
саудасының маңызы зор болды . Қазақтар саудаға араласып, керуен жолдары
өтетін ауылдарға керекті тауарларын малға және мал өнімдеріне айырбастап
алып отырған. Кіші жүз арқылы Орта Азия және Ресеймен байланыста болды деп
жазады.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақтардың шаруашылығы мен саяси-
әлеуметтік тарихын зерттеуде Кеңес тарихшылары: Е. Бекмаханов[5], Н.Г.
Апаллова[6], Ж. Қасымбаев[7] , Х. Арғынбаев[8], С.М. Мәшімбаев[9] еңбектері
ерекше зор.
Е. Бекмаханов еңбегі қазақ халқының егінді даласын, малын,
көшпелілердің тұрмысын, рухани тіршілігін зерттеуде ерекше орын алады.
Казақтардың шаруашылығы мал шаруашылығының өзіне тән ерекшелігі – оның
көшіп жүретіндігі және олар жылқы, түйе, сиыр, кой, және ешкі өсірумен
айналысқан. Қазақтардың әуелі көктемдегі жайылымға көктеу, мұнда ыстық
түскенге дейін болып, сосын шөбі шүйгін , суы мол жазғы жайлымға жайлау
қоныс аударған . жазғы жайылымнан қазақтар күзгі жайылымға күздеу орын
көшіп барып ,күн жылығанға дейін әдетте наурызға дейін , кейде сәуірге
дейін тұрған Н.Г Аппалова Кіші жүз даласына зерттеу экспедициясын
жүргізіп, қазақ-орыс саудагерлері Орынбор қаласынан Орта Азия
саудагерлерінің келуіне рұқсат етіліп ,керуен саудасын дамытуға мүмкіндік
жасады. Сонымен қатар Орынбордан Бұқар, Хиуа, Ташкент жолдары арқылы сауда
керуені дамыды .Керуен құрамында құпия тыншылар бар еді. Олардың міндеті
жергілікті халықтардың әдет-ғұрыптарын ,тыныс-тіршілігін қағаз бетіне
түсіру деп жазды.
Ж.Қасынбаев қазақ халқының тарихында мал шаруашылығы ерекше орын
алады, сондықтан мал қазақтың жемісі. Қазақ елі ұлан байтақ жерімне бай,
сондықтан мал шаруашылығы дәстүрлі дамып отырды Қазақтардың шаруашылығы ауа-
райына байланысты жәйілді. Олар жылқы, сиыр, кой, түйе, және ешкі малын
өсірді деп айкын жазды.
Қолданып жүрген этнографиялық зерттеу еңбегінде Х.Арғынбаев
қазақтардың тұрмыс салт-дәстүрін және оның ішінде көшіп-қону, жайлау,
күздеу туралы еңбектер тұрғысында жазылған.
30-50 жылдар арасында экономикалық және саяси байланыстар мен Ертіс
өзенінің жағалауына қазақтардың орналасуы мен шаруашылық жағынан өзгеруі
және Орынбор экспедициясының ұйымдастырылуы жайлы еңбектер, сонымен қатар
казак отаршылдарының қазақ жерінен тартып алып өздеріне меншігіне айналдыра
бастауын көрсеткен.
С.М. Мәшімбаевтың еңбегінде ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы
қазақтардың шаруашылығы , егін шаруашылығы, сауда-саттық ісінің дамуы, Кіші
жүз қазақтарының мал шаруашылығы жартылай көшпелі отырықшылдыққа көшуіне
байланысты болды. Кіші жүз қазақтары батыс және солтүстік аймақтарда мал
саны көп болды деп жазды .
Бітіру жұмысының деректік негізі
Бітіру жұмысын жазуда ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан
тарихының деректік құжаттарын пайдаланды. Атап айтатын болсақ –Материалы
по истории России сборник указов 1734; Оренбург,1900[10], Казакское
–русские отнашения в ХVIII- ХIХ века вв. Алма-ата,[11] Материалы по
истории политического строя Казахстана, 1-том ,Алма- Ата ,1960,[12]
Материалы по истории Казахской ССР 1747-1828 гг том-4, Москва Ленинград,
1940,[13] Материалы по киргизкому землепользованию Уральский уезд Оренбург
,1909,[14] атты еңбектерді пайдаландық .Бұл жинақтарда біз қарастырып
отырған мәселе бойынша құнды мәліметтер сақталған .Әсіресе ХIХ ғасырдың
бірінші жартысындағы мал шаруашылығының жағдайы, сауда-саттық мәселерін
толық қарастыруға мүмкіндік беретін кұжаттар жинағы.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері.
ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жуз қазақтарының мал
шаруашылығы, егін шаруашылығы, сауда-саттық ісі ,және Кіші жүз қазақтарының
әлеуметтік тұрмыс жағдайы дами бастаған кезін қамтиды.
Бітіру жұмысының мақсатты мен міндеті.
Мақсаты. ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарының
шаруашылық дамуындағы өзгерістер мен ерекшеліктерінің сипатын ашу .
Міндеті. ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарының мал
шаруашылығының дамуындағы өзгерістерді ашу , Кіші жүз қазақтарының
әлеуметтік- тұрмыс жағдайы, Кіші жүз қазақтарының егіншщілік және сауда-
саттық кәсібінің дамуы.
Бітіру жұмысының құрылымы. Кіріспе, екі тараудан , қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарауда Кіші жүз қазақтарының әлеуметтік тұрмыс жағдайы және кіші
жүз қазақтарының мал шаруашылығы.
ІІ тарауда Кіші жүз қазақтарының егіншілік және саудасының дамуы
жазылған
І ТАРАУ. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ
ЖАРТЫСЫНДАҒЫ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУЫ
1.1 Кіші жүз қазақтарының әлеуметтік тұрмыс жағдайы
Қазақстандағы әлеуметтік қатырастарға талдау жасағанда жекелеген
феодалдық институтардың қандай өзгерістерге ұшырағандығын және біз назар
аударып отырған кезеңде қазақтардың қоғамдық өмірінде сол өзгерістердің
қандай орын алғандығын арықтаудың маңызы өте зор. Мәселені бұлай
қарастырмайынша жекелеген феодалдық институттардың таптық және әлеуметтік
мәнін ашу мүмкін емес. Қоғамдық ғылым мәселедегі ең сенімді нәрсе,-дейді
Ленин,-негізгі тарихи байланысты ұмытпау, әрбір мәселеге тарихтағы белгілі
құбылыс пайда болды, бұл құбылыс қандай басты-басты кезеңдерден өтті деген
көзқарас тұрғысыан қарау және осы даму көзқарасы тұргысынан сол заттың
қазір не болып отырғанына қарау[15]
Ревалюцияға дейінгі буржуазиялық тарихшылар Қазақстандағы ақсүйек
пен қарасүйек деген екі әлеуметтік топты ғана білді.[16] Олар ақсүйекке
барлық Шыңғыс хан тұқымдары, ал қарасүйекке бүкіл қалған халықты
жатқызды.Бұл екі топ барлық зерттеулерде әден қалыптасқан әлеуметтік
категориялар болып тұрғыланды. Сондықтан бұл авторлардың еңбектерінен ХV
ғасырда да, ХVII-ХIХ ғасырларда да ақсүйек пен қарасүйекті кездестіруге
болады. Алайда бұл әлеуметтік топтардың қандай өзгерістерге
ұшырағандығы,қарастырып отырған кезеңде қазақтардың қоғамдық өміріне
олардың қандай орын алатындығы анықталмай қалды.Жүртқа мәлім ХV ғасырдағы
ақсүйек ХIХ ғасырдағы ақсүйекпен көп жағдайда өзгеше болды, деп осыны
қарасүйек жөнінде айтуға болады.Патриар-рулық қатынастардың ыдырауы жәнә
топтардың саралануы процесінде қарасүйектің арасынан өздерінің жағдайы
жағынан чингизидерге дес бермейтін текті шонжар және тәуелді қоғамдық
топтар –егіншілер,жатақтар,байғұстар бөлініп шықты.
Ақсүйек терминінің шығуы қазақ халкы тарихының бастапқы кезеңдерге
жатады. Ақсүйек шонжарлардың пайда болуы татар-манғол басқыншылары
үстемдік жүргізген кезеңмен және Қазақстанда феодалдық қатынастардың
қалыптасуымне байланысты еді. Ақсүйек өкілдері өздерін Шыңгыс ханның
ұрпақтарымыз деп атады. Қазақтардың этногенезін зертеумен арнайы
шұгылданған сұлтан Мендәлі Пірәлиев[17] былай деп жазды. Ақсүйектің
қарасүйекке үстемдік етуі жөнінде табиғи құқықтар деген ұғым бұл қазақтарға
(қазақтар мен өзбектерге( монголдардан көшті дей аламыз.Қожайындар жерде
жаралған жандар болмауы мүмкін дейтін қияли түсініктер олардықарапайым
халықтан өзгеше тайпа деп есептелді.
Академик В.В. Родловтың атап көрсеткеніндей тора деген ежелгі түркі
термині ханзада деген мағынада қолданылды.Г.Шленгелдің арнайы жазылған
еңбегі[18] ежелгі түркі халықтарындағы және монғолдардағы осы терминнің
тегі мне мағынасы арналған.
Орта Азия тарихын зертеуші Кары- Құрбан-әлі-Қажы-Халид-Бек-Оғлы төре
терминің шығуы да Шынғыс хан заманына жатқызды. Ол былай деп жазды Қазақ
хандарынәдетте төре деп атаған Төре деген сөз кезінде Шыңғыс ханың
заңдары мне заңдар жинағының атауы болған, кейін оның ұрпақтары қастерлеп
атауына атаған
Автор төре сөзін бағыныштыларды қамшымен жазалау деген мағынаны
білдіретін парсының дрэ деген сөзінен шыққан деп түсіндіреді. Бүдан әрі
автор қазақ хандары Шыңғыс хан заманынан бері төре сөзін өздерінің
ұлдары мен туыстарыжөнінде қолдануы деген түсінік береді. Ханың
бұйрығы сөзсіз орындалатын, хан өзінің
бағыныштыларын өлім жазасына кесе алатын болган,бірақ оның ұлдары мне
туыстары мұндай құқық болмады-олар өз бағыныштыларын тек қана жазалай алды.
Төре дегеніміз ханның туыстары,олар өздерінің алатын орны жағынан
хандардан төмен тұрды. Автор былай деп жазды, төре сөзі атақ деген
мағынаны білдіреді.Шыңгыс ханың заманында мұндай атақ қолында толық билігі
жоқ дегенді білдірген,Тибиян Нафидің тілдеррінде жарық көрген кітабында
төре сөз қолында толық билігі ,үлкен беделі жоқ адам екен
мағынада қолданылған.Біздің заманымызда төре деп ханан төменірек
түратындарды айтқан.
Мұның бәрі Мендәлі Пірәлиевтің төре деген терминің шығуы жөніндегі
пікір қуаттай түседі. Ақсүйек өкілдері-төрелер бөлек феодалдық
кастаны құрып,қазақтың рулық қауымына кірді. ХVII ғасырларға дейінгі
ақсүйекөкілдері- хандармен сұлтандар –қазақтардың қоғамдық-саяси өміріне
үстем болды. Қазақстандағы патриахалдық-феодалдық қатынастарға және осы
негізде қалыптасқан дәстүрге байланысты тек ақсүйек өкілі ғана хан болып
сайланатын.Сұлтан деген атақты тек чингизидтер ғана алатын. ХVII
ғасырларға дейінгі бұл атақ қазақтардың қогамдық-саяси өміріне Шыңғыс хан
үстем жағдайы арқылы орнықты. Бірақ ХIХ гасырдың бірінші жартысында
ақсүйектің бұрынғы бірлестігі енді байқалмайтын болды. Олардың
сословиеліке біртектілігіне патша үкіметің саясаты елеулі соққы берді.
Патшаға қызмет етуге көшкен және үкіметтен ата тегінен бері дворян деген
атақ алған билеуші сұлтандар мне аға сұлтандарды есепке алмағанда,1822
жылы жарғының негізінде және Кіші жүздің саяси жағынан өзгеріске
ұшырауы нәтижесінде чингизидтердің қалған бөлігі өздерінің артықша
жағдайларынан айырылып қалды. Ақсүйектің ұрпақтары қалған бұқарамен
араласып кетті.
ХIХ ғасырдың 40-жылдарында Орынбор Шекара Комиссиясының тапсырмасы
бойынша қазақтардың жекелеген әлеуметтік топтардың –сұлтандардың,билердін
және тархандардыңы зерттелді. Зертеушілердің бірі,ерекше тапсырмаларды
орындаушы чиновник Андре қазақтардың арасындағы Шыңғыс хан тұқымдары
жағдайына мынандай анықтама берді, Орта Орданың батыс бөлігіндегі барлық
сұлтандар өздерін Шыңғыс ханан тарағанбыз деп есептейді, ал бұлардын көбі
ата тегін білмейді де . Өздерінің ақсүйектен тарағанын дәлелдеу олар үшін
олар 3 ұрпақтан 6 ұрпаққа дейінгі тектерін білуге тырысады.Ордада Шыңғыс
ханның мұндай ұрпақтарының пайдаланатын артықшылықтары аз.
Бұдан әрі Андре ақсүйектің бұрынғы артықшылықтарынан чингизидтерге
үйлену жөніндегі әдеп ғұрып қана сақталғандығын атап көрсетеді. Өздерінің
тегін мақтан тұтқан төрелер өз қыздарын ақсүектен шыққан қазаққа ғана
күйеуге беру дәстүрін жалғастыра берді.Бірақ бүл дәстүр де барлық жерде
бірдей сақталмады.ХIХ ғасырдың бірінші жартысында төрелер қарасүйекпен
некелесе бастады.Мұндай төрелерді қараман деп атады.
Мәселен,қарасүйектен құдандалы болғаны үшін төре Барақтын руы солай
аталған болатын.
Сонымен ХIХ төре сословиесі енді біртекті болудан қалды .Бай
төрелермен қатар кедей, күйзеліске ұшыраған , касталық оқшауларынан
айырылған төрелер де болды. Солардың көбі қарасүйектіңөкілдерімен қыз
алысып , қыз берісіп кетті.
Сонымен ХIХ ғасырдың бірінші жартысында ақсүйек атағының
сословиелік маңызынан гөрі тарихи маңызы көбірек болды. Тек патша
әкімшілігі жөнінде белгілі бір қызметке ие болған сұлтандар ғана мұндайға
ұшыраған жоқ. Сұлтанның шаруашылығы қауыммен тығыз байланыста болды,
өйткені оған қауым мүшелері қызмет етті .Ақырында, төрелердің өз арасында
көшпелі қауымдай патриахалдық -рулық қатынастар орын алды.
Қарастырылып отырған кезеңдерде сұлтандар мен ру шонжарларын қарама-
қарсы қоюға болмайды. Сұлтандар мен ру шонжарларының жерді пайдалануға
қатысты , сондай-ақ көшпелі қауымды қанау формалары өзгерген жагдайларға
сәйкес бірдей болды.
Көшпелі қауымның қанауынан сұлтандарға қарама-қарсы өсіп шыққан
әлеуметтік үстем топ ру старшындары –билер еді. Сөз болып отырған
кезеңдерде билерде қазақтардың арасында үстем жағдайда ие болды Олар ерекшк
құқықтық және экономикалық артықшылықтарды пайдаланды. Ру старшындары әуелі
бастан-ақ қауымдық қатынастардың едәуір бөлігінде иелік еткен, бірақ ХIХ
ғасырдың бірінші жартысында мал өсірудің дағдарысының күшеюіне байланысты
олар зорлық жасап,таңдаулы кыстауларды өздерінің жеке меншіктеріне ала
бастады.Байыған ру старшындарының , яғни билердің кейбір ауылдары
сұлтандардың ауылдары сияқты ру қауымдарынан бөлек көшетін болды.
Сонымен ру билері хандар мен сұлтандар мен қатар сот-талап істерін
қарап, кірісті білугеқатысты.
Тек қарасүйектің өкілдері би бола алатын ,чингизидтер би болып
сайлана алмайтын,бірақ сот істерін талқылауға бұлар қатысатын.
Би сөзінің қайдан шыққаны осы кезеңге дейін әлі анықталған жок.
Құрбанғали Халид Оглы би деген сөз бек немесе билік сөзінен шыққан
деп дәлелдемек болды. Ол былай деп жазды----- Би деген атақ, әрине, бек
деген сөзден шыққан. Би және бек сөздері кабир газим деген араб сөздің
мағынасы. Мұның аудармасы бір рудың басты немесе ру старшыны немесе қала
бегі Түрік Лу ати деп аталатын түрік сөзінде бек сөзінің мағынасы
анықталады. Бек кейбір чиновниктер мен лауазымды адамдардың атағы, патша
әулетіне қызмет ететін адамдарға атттақ кейбір шетттелдік өкілдерге
берілетін атақ.
Сұлтандар мен ру шонжарлардың көшпелі кауымды қанау формалары
сәйкес болғандықтан,оларды жеке –жеке суреттеп жатудың қажеті жоқ.Сұлтандар
сияқты ру шонжарлары билер, батырлар, да қазақ қауымына өздерінің үстемдік
жүргізуін қамтамасыз ететін патрехалды –рулық қатынастардың сақталуына
мүдделі болды
Қазақтардың қоғамдық – саяси өмірінде көрнекті рөл атқарған келесі
әлеуметтік категория- батырлар. Әлеуметтік категория ретінде батырлар
институтының қалыптасуы әскери-феодал шонжарлардың пайда болуымен тығыз
байланысты. Ал батыр терминінің өзі қазақтарға өте ерте заманда пайда
болды.
Батыр деген сөз багадур және бакхатур деген түркі сөздерінен
шыққан. Қазақ тарихының сонау алғашқы дәуірінде-ақ қазақ даласы сыртқы
жаулардың шапқыншылығына ұшыраған кезде, щларға қарсы күресу үшін
өздерінің қолбасшылары бар арнаулы жасақтар құрыла бастады . Осы жасақтарды
шайқастарда ерекше көзге түскен жетекшілерін қазақтар батыр деп атады.
Қазақ және басқа түркі тілдерінде батыр сөзі күрескер, каһарман,
ер, ержүрек,жауынгер деген мағыналарды білбірді.
Кейінгі кезде руаралық күресте, барымтада, тағысынтағыларда көзге
түскен кез келген адам батыр деп аталатын болды.Мысалы, С.Трубин қазақтар
өздерінің барымтадағы батырлығымне батыр днген құрметті аттаққа ие
болатындығын жатқызды.[19]
Қазақ бай феодалдары да руаралық қақтығыстарға , жұдырықтасып
төбелесуде көзге түскен өз адамдарына батыр атағын беріп отырды. Батыр
деген құрметті атақты жарлы жақыбайдың шыққан кедей адамдар да иеленді.
Алайда осының бәрі батырлардың белгілі әлеуметтік топқа қатыстығын
ашып көрсетпейді және олардың таптығыр анықтайды. Егер біз батыр терминінің
дәстүрлі түсінігін негіз етіп алып, батырларды таптан жоғары түрғыдан
әлеуметтік категория деп сипаттасақ, кателескен болар едік.
Енді әуелі мынаны есте ұстауымыз керек .Феодалдық қоғамда әлеуметтік
қатынастар патриархалды -рулық сарқыншақтармен қалай бүрмеленсе де бірде-
бір әлеуметтік категория таптық ортадан тыс өмір сүре алмайды. Батырлар
жөнінде осыны айтуға тура келеді.Әрине батырлар институтты өзінің дамуында
белгілі өзгерістерғе ұшырады. ХI- ХII ғасырларда аңызға айналған
батырлармен ХVIII-ХIХ ғасырлардың батырлардың арасына теңдік белгісін қоюға
болмайды. Батырлар о бастан тайпалардың, рулардың әскери қолбасшылары
болған деп есептеу керек. Феодалдық қатынастардың пайда болуына
байланысты қолбасшылардың әскери қызметі өзгере бастады.
Өздерінің тегі қандай болса да, жарлы-жақыбайдан шыққандарына
қарамастан батырлар бірте бірте ру шонжарлардың құқықтарын иемдене
бастады да, қоғамдық өмірде олармммен бірдей рөл атқарды. Батырлардың
қоғамдық жағдайына бірте-бірте болған мұндай өсуді тарихи мысалдардан
көруге болады.
Сонымен қатар қазақтардың жонғар, ал кейін Орта Азия
басқыншыларым болған соғыстар да батырлардың әлеуметтік рөлінің өсіуіне
елеулі ықпал жасады. Осы соғстардың барысында батырлар ру шонжарлардың
құқықтарын иеленіп, өмірде жетекші тұлғаларға айналды.Бұл туралы қазақ
ағартушысы Шоқан Уалиханов былай деп жазған болатын, Батыр- қырғыздарда ру
басты сұлтаннан кейінгі маңызды ,әрі көрікті тұлға. Ол- ең басты беделді
адам, оның ақыл-кеңесімен халық әр кашан есептесіп отырады.[20]
Батырлардың таптық табиғатын Шоқан Уалиханов туып айтқан осы бағадан
олардың феодалдық сатыда екінші орын алатындығын көруге болады.
Осыған орай мынаны атап өткен жөн ... .. қазақ байлары мен
сұлтандарының бір мезгілде батыр атағын иеленуі ХIХ ғасырдың орта
тұсында өте –мөте жәйт болды. Мысалы, Тезек сұлтан , ол- сонымен бірге
Тезек батыр болған . Бұл жәйт қазақ қоғамдық феодал басшы топ арасында
батырлардың әлеуметтік жағдайының күшейе түскендігі байқалады.
ХIХ асырдың орта тұсына қарай қазақтардың экономикалық өміріне жана
әлеуметтік топ – байлар көрнекті рөл атқара бастады. Бұл орайда бай
деген термин арқылы қазақтар бұрын қандай да болсын бай феодалды атағанын
есте ұстау керек. Қарастырып отырған кезеңде бай деген сөз басқа бір
әлеуметтік мән-мағына берген . Байлар сауда мен өсімқорлық ақшаға қатысты
істердің дамуына байланысты ерекше қоғамдық топ болып қалыптасты. Қазақтар
арасында ірі саудалық өсімқорлық істермен айланысқан бірсыпыра бай
феодалдар пайда болды.
Сұлтандар арасынан да, ру шонжарлар ортасынан да, сондай –ақ
қарасүйек шонжарлар арасынан да бай феодалдар шықты. Сол заманнан бері
сақталып келе жатқан Батыр болып ,бай болса , патшадан несі кем ? деген
сияқты халық осы мақал-мәтелді аңғарса керек .Бай -феодал өз шаруашылығы
үшін қызметшілер жалдауды әдетке айналдыра бастады Егер ру шонжарларында
туысқандық көмек көрсету деген желеумен қоңсылары мен руластары бақташы
болып жұмыс істесе , ал бай қызметшіні шарттық сөз жүзіндегі негізде
белгілі бір ақы беріп жалдады.
Сонымне ,феодалдық құрлыстың қанауында пайда болған әлеуметтік топ –
байлар-қазақтардың экономикалық өмірінде жаңа құбылыс еді. Жоғарыда айтып
өткеніміздей ,бай-феодалдар тауар-ақша істерімеи бірінші кезекте
өсімқорлық ісімен тығыз байланыста болды. Алайда осыған қарамастан байлар
айланысқан істің дамуы Қазақстанда тауар өндірістің пайда болуын көрсетті.
1.2 Кіші жүз қазақтарының мал шаруашылығы
XVIII ғасырдың бірінші жартысында Кіші жүз қазақтары өздерінің ежелден
келе жатқан кәсібі мал бағумен айналысқан. Мал шаруашылығы экстенсивті
жағдайда дамып отырған. Ол негізінен табиғи жайылымның жыл бойына
пайдалануына байланысты еді. Кіші жүз даласының барлық жерінде мал саны өте
көп болған. Қазақтардың күн көрісі, тіршілігі, малдың төрт түлігіне тәуелді
болды. Бұл жөнінде Кіші жүз даласына саяхат жасаған И. Фальк былай деген:
Қазақтардың ежелден кәсібі мал бағу, олардың малы өте көп, және малдары
сол жердің табиғатына бейімді әрі төзімді келеді. [21]
Мал бағып өсіру атам заманнан бері келе жатқан кәсіп болғанымен, оның
ауыртпалығы да көп. Малдың өсіп-өнуі ауа-райы мен табиғат жағдайына тікелей
байланысты. Ыстығы мен суығына төзе отырып, қазақтар мал санын сақтап қана
қоймай, оны көбейтіп, ұрпақтан ұрпаққа қалдырып отырған Кіші жүз даласының
жері мен табиғаты біркелкі емес, соған орай мал шаруашылығын дамытудың үш
түрі болған, олар: көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшылдық.
XVIII ғасырдың бірінші жартысына дейін Кіші жүз даласында мал өсірудің
негізінен көшпелі және жартылай көшпелі түрі болып келіп, XVIII ғасырдың 20-
30 жылдарында Ресей империясының отарлық саясаты орнаған кезде, мал
шаруашылығында оның отырықшылдық түрі дами бастады, оның екі себебі болды,
біріншіден, патшалық Ресей әкімшілігі қазақ даласына толып жатқан
бекіністер салып, екіншіден, отырықшылдық шаруашылыққа көшу Ресей
отаршылдарына қолайлы болды. Сондықтан олар Кіші жүз және Орта жүз
қазақтарының отырықшылдыққа көшуін қолдап көмек көрсетіп, 1822, 1824
жылдардағы әкімшілік басқару реформалары арқылы мұны заңды айналдырды. XIX
ғасырдың 20-30 жылдарында мал шаруашылығы тауарлы өндіріске айнала
бастады. Қазақ даласында мал сататын жәрмеңкелер ашылып, қазақтар
малдарын сатып кәсіп жасап, орыс-қазақ саудасы дами бастады.
Көшпелі мал шаруашылығы мен Маңғыстау, Үстірт, Ырғыз қазақтары және
Кіші жүздің шығыс бөлігіндегі ел айналысты. Бұл өңірдегі қазақтар
жайылымдарға малдарын айдап, қашықтығы 500-1000 шақырымға дейін баратын
болды. Бұлар көшіп жүргенде төзімді қой, ешкі мен жылқы өсірді. Бұл малдар
сонымен бірге қыста, қар астындағы шөпті тұяғымен аршып тебіндеп жайылған.
Қазақтардың көшіп-қонуға ыңғайлы киіз үй ата-бабасынан келе жатқан мәдениет
көрінісі. Маңғыстау қазақтары мал соңында Ырғыз, Темір өзендерінің
бойларына дейін көшіп келетін болған.
XIX ғасырдың бірінші жартысында Кіші жүздің Батыс және Орта
бөліктерінде экстенсивті жартылай көшпелі мал шаруашылығы дами бастайды.
Мұның өзі жайылымдарды тиімді пайдалану, қыстақтар салу, қысқа шөп жинау
арқылы жүргізілді. Жартылай көшпелі шаруашылыққа көшкен қазақтар қой, ешкі,
жылқы, түйеден басқа сиыр малын өсіре бастады. Жартылай көшпелі
шаруашылықтың ерекшелігіне орай олар егіншілікпен де айналыса бастады. [22]
Сыр өзені бойындағы қазақтар мал шаруашылымен қатар суармалы
егіншілікпен және балық аулау кәсібімен айналысты. Мысалы, Қазалы бекінісі
маңындағы қазақтардың – 6,2 %-і, Перовскі маңындағы қазақтардың – 4,8 %-і
балық аулаған. [23]
Мал шаруашылығының отырықшылдық түрімен, әсіресе, өзен жағалауындағы,
бекініс маңындағы қазақтар айналысқан, отырықшылдық мал шаруашылығының
жоғарыдағы екі түрінен оның ерекшелігі, біріншіден, қазақтар малдарын
жайылымға айдамай, ауыл маңында қыстақта бағып, жазда жайлауға шығып
отырған, жайылым қашықтығы 10-15 шақырымдай ғана. Мал саны басқа
шаруашылықтарға қарағанда аз болған. Мал түрінің көбі ірі қара мал, жылқы
және түйе. Қой саны өте аз. Отырықшылдық мал шаруашылығы Кіші және Орта жүз
қазақтарының солтүстік аудандарында дамыған.
Кіші жүз қазақтарындағы шаруашылықтың түріне қарай жылқы малын да көп
ұстаған. Қазақтардың жылқысы қыста да, жазда да далада жайылған. Қыста
жылқы жайылымы да болып, қар астында қалған шөпті тұяғымен аршып
тебіндеген. Жылқы малы негізінен Кіші жүз даласының батыс және солтүстік
аудандарында көп болған. Батыс және солтүстік аудандарында барлык малдың
үлесін алғанда, жылқы – 12,4-13,7 % болса, Бөкей ордасында – 11-12,4 %, ал
Маңғыстау мен Үстіртте – 4,6 % қана.[24]
Мұндай ерекшеліктердің болуы, біріншіден, шаруашылықтың түріне
байланысты болса, екіншіден, ауа-райы мен табиғат жағдайына байланысты.
Қазақ даласында жергілікті ауа-райына төзімді қазақ жылқысының бірнеше
түрлері болған. Соның ішінде жабайы жылқы, яғни жылқының қарабайыр тұқымы
ерекше мықты болып келеді.
Қазақтар жылқы малын өздерінің жанындай көріп мақтаныш тұтқан.
Сондықтан қазақ ауыз әдебиетіндегі батырлар жырындағы Ер тарғын, Қобыланды,
Қамбар батыр т. б. келбетімен қатар, олардың аттары әр уақытта қатар жүрді.
Қазақ байларының мақтанышы болған. Арғымақтарды күтіп ұстап, оларды
жәрмеңкелерде, той жиындарда өтетін ат жарыстарында салып бәйгеге қосып
отырған. Қазақтар жылқы тұқымын жақсартуға көп көңіл бөлген. Қазақтың
қарабайыр тұқымының бойында атақты түркмен, арап және башқұрт жылқы
тұқымдарының қаны бар. Маңғыстаудағы адай аттарының тұқымы атақты түркмен
жылқысы ақалтекеден шыққан. Бұдан туындайтын ой, Кіші жүз қазақтары ежелден
жылқы тұқымын асылдандыруды біліп ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп келеді. Жылқыны
баппен күту, жорыққа дайындауда атақты бапкерлер көп болған. Жылқы етінен
жасалатын ұлттық тағамдардың да түрі сан алуан болған – қазы-қарта, жал-
жая, шұжық және сүр ет.
Кіші жүз қазақтарының мал шаруашылығында ерекше орын алатын қой және
ешкі малы. ХХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласындағы қой
шаруашылығында жаңа тауарлы-сауданың дамуына байланысты қой мен ешкі көп
өсірген. Қазақ даласындағы жәрмеңкелерге орыс саудагерлері жиі келіп қой
малын көптеп сатып алып, оның жүні мен терісін Ресейде өндірісте өңдеп, мол
пайда тапқан. Мал шаруашылығын дамыта отырып, Ресей отарлық әкімшілігі Кіші
жүз даласында Ресей империясының жеңіл өндіріске қажетті шикізат көзіне
айналдырып, мал өнімдерінен жасаған дайын тауарларды қазақ даласына әкеліп,
қымбат бағаға сатып, өсімқор орыс саудагерлердің көбеюіне негіз болды.
Ресей империясында экономикалық өзгерістер қазақ даласындағы мал
шаруашылығының жаңа рыноктық кезеңіне бейімделіп, капиталистік қатынастың
қазақ даласында ене бастауына себепші болды. Сондықтан мал шаруашылығы осы
өзгеріске тиімді дамыды.
Кіші жүз жерінің барлық адандарында қой мен ешкі санының үлес салмағы
жоғары болды. Мысалы: Солтүстік және Батыс аудандарда – 6,4 %, Маңғыстауда
- 8,4 %, Бөкей ордасында – 5,2 %. Қой малы шаруашылықтың қай түріне де
төзімді, әрі оның жүні мен терісі жаңадан қалыптасып келе жатқан өндіріске
өте қажет болса, қазақтардың тұрмыс салтында қой жүні мен терісі, киімі әрі
баспана (киіз үй қой жүнінен басылып жасалады), Кіші жүз қазақтарындағы қой
малының тұқымы дала ауа-райы мен табиғатына төзімді қазақ қойы Еділбай
тұқымы болған. Жайылымға төзімді, еті тәтті болып келеді. Қазақ қойының
етін жеген орыстар аузынан суы құрып, қазақ қойының етінің дәмі бальзам
татиды[25] деп баға берген. Еділбай тұқымды қазақ қойы екі жастағы, сойған
кезде 1 пұтқа жақын құйрық малын алуға болады, ал оны еріткенде 20-30 қадақ
еріген май алған. Қазақтар қойдың жүнін күзде қырқып, жүнді Орынбор,
Гурьев, Ырғыз, Калмыкова, Орал қалаларының жәрмеңкелеріне және Ресейге Орта
Азияға апарып сататын болған.
Қазақтар қой малымен бірге ешкі малын да ұстаған. Қазақ ешкілері тибет
ешкісінің тұқымына ұқсас. Кіші жүз жерінде ешкі өте көп болған, бірақ Ресей
отарлық саясаты қазақ ешкіні баға алмайды деген оймен, ешкінің көбі Орынбор
даласында өсіріп, ешкі түбітін Орынбор қаласында өңдеген. Орынбор ешкісі,
орыс түбіті, Орынбор түбіті шәлісі күні бүгінге дейін осылай аталып келеді.
Қазақ ешкілерінің түбітінен тоқылған түбіт шәлілерді Ресей шет елге шығарып
Орынбор түбіт шәлісі деп атап кеткен. Кіші жүздің оңтүстігінде ешкінің
үлесі 10-18,2 %, Маңғыстауда 6,7 %. Қазақ ешкісінің тұқымдарын Францияға
апарып өсіруге әрекет жасаған. Қазақ ешкісі атақты Кашмир ешкісі тұқымымен
пара-пара келген.[26]
Ертеде қазақтар Ешкі кедей малы деген екен. Мұның негізгі себебі,
біздің ойымызша ешкіні кедейлер сиыр малының орнына көп ұстағандықтан болса
керек. Ешкі сүтінің дәмділігі мен майлылығына тең келетін сүт жоқ екенін
әрбір қазақ біледі. Ешкі қойды бастаған деген нақыл сөз бар. Әрбір қой
отарында қойшылар ешкі серкесін ұстаған, себебі желді күндері, малды қораға
кіргізерде және шығарғанда қойды бастайтын ешкі болған.
Маңғыстау және Үстірт қазақтары ежелден ата кәсібі ретінде түйе малын
көп ұстаған. Оның негізгі себебі бұл жердің ауа-райы және табиғат
ерекшелігіне байланысты. Табиғи су көздерінің аздығы шөл және шөлейтті жер,
осыған байланысты. Бұл жерде шығатын өсімдіктерде өзгеше, түйе малы жақсы
қоректенетін шөптерге өте бай. Ал шөлге төзімді мал – ол түйе.
Сондықтан да қазақтар түйені шөл кемесі деп бекерге айтпаған.
Түйе малын өсіріп бағу кіші жүз жерінде бірдей болған жоқ. Маңғыстау
мен Үстіртте түйе малының үлесі – 11,5 % болса, батыс және шығыс бөлікте –
1,7-2,5 % болады, қалған жерлерде 4,6 % болған.[27] Түйе малын қазақтар
көбіне көлік ретінде пайдаланған. Сонымен бірге құдықтардан су шығару үшін
арнайы шығырларға жеккен. Сыр өзенінің бойының қазақтары да түйе малын өте
көп ұстаған. Бұл аудандарда 104-450 түйе болса[28], Бөкей ордасындағы
қазақтардың түйесі 91000 екен. Түйе малын күтуді онша керек қылмағаны мен,
оның ботасын аяғынан тұрғызып жіберу жас сәбиді күтумен бірдей болған.
Жас ботаны алғашқы күндері қараңғы қорада бағып кісілерден алыста ұстап,
көрсетпеген. Себебі ботаның көзі өте әдемі келеді, оған адам сұқтанып
қараса, көз тиіп, өліп қалады деседі.
Патшалы Ресейдің отарлық саясаты Кіші жүз даласына ене бастауымен
бірге, керуен саудасы дамыды. Орта Азия хандықтары бағындыру саясатын іске
асыру үшін көп көлік малы қажет болды. Ресей отарлық әкімшілік-басқару
мекемесі Орынбор Шекара Комиссиясының кеңесі Кіші жүз қазақтарынан түйе
жинауды сұлтандарға міндеттеген. Орынбор генерал-губернаторы Перовскийдің
Ақмешітке жорығы кезінде қазақтардан 4 мың түйе жинаған, ал Жәңгір хан 1829
жылы Орынбор генерал-губернаторына 500 түйе берген. [29]
Қазақтар өздерінің күнделікті тұрмысында түйенің сүтін ішкен. Шұбаттың
адам денсаулығына пайдалы екенін кез келген қазақ біледі. Түйенің жүнінен
қазақтар әр түрлі киімдер тоқыған. Маңғыстау және Үстірт, Сыр өзені
бойындағы қазақтар түйенің етін де жеген. Бірақ та қазақтардың бәрі бірдей
түйені соғымға соя бермеген. Түйе етін қазақтар жас келінге жегізбеген,
себебі түйе етін жеген келіндер мен жас әйелдер құрсақтағы баласын 12 ай
көтереді деген ұғым болған. Түйе өзінің ботасын 12 ай көтеріп жүреді екен.
Қазақ даласының табиғат ерекшелігіне байланысты қос өркешті және
жалғыз өркешті (нар) түйелер өсірілген. Маңғыстау және Үстірт қазақтары сол
жаққа тиімді, әрі сүтті нар түйе ұстаған. Ал қалған ауданда қазақтар қос
өркешті түйе өсірген. Қос өркешті түйе керуендерде жүк тасуға өте төзімді
болып келеді, әрі көлік болған, қос өркешті түйе тұқымы жүнді көп берген.
Қазақтар түйені көктемде күзеп жүнін алатын болған. Ежелден қазақтар түйе
жүнін, соның ішінде шудасы мен жабағысын әр түрлі сырқат ауыратын және сары
су жинаған жерлерге басып емдеген. Түйе жүнінің емдік қасиетін ертеден
білген.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақтың мал шаруашылығындағы жартылай
көшпелі және отырықшылдыққа өте бастауы бұрын қазақтар аз ұстаған мал –
сиырдың санының өсуіне әкеледі. Мысалы, Кіші жүздің батыс және
солтүстік–шығыс аймақтарында қазақтар мал үлесінде сиыр - 13,4 % болса,
Маңғыстауда – 0,1 %, оңтүстік аймақтарда Қазалы және Перовск бекіністерінің
маңындағы қазақтарда сиыр үлесі – 8-9,1 % болған. Батыс және солтүстік-
шығыс аймақтарындағы қазақтар басқа жерлерге қарағанда отырықшылдыққа көше
бастауын көрсетсе, бұл аймақтар шекара маңы, сауда-саттық жәрмеңкелеріне
жақын болуы сиыр малын ұстап кәсіп жасай бастаған. Қазақтарға қарағанда
казак отаршылдары мекендеген бекіністерде, орыс шаруаларында сиыр малы көп
болған. Маңғыстауда 1861 жылы қазақтарда 1 155 480 қой, 69 647 түйе, 79 339
жылқы, 866 сиыр болса, орыс казактары тұрған Форт-Александров пен
Николаевскийде малдардың саны 500 қой 18 түйе, 145 жылқы, 165 сиыр болған.
Бұл деректерді салыстырғанда Маңғыстауда қазақтар саны көп те, ал орыс
казактарының саны 1810 адам болған.[30]
Қазақтар ірі қара малды өсіре отырып сиырдың сүтінен көптеген сүт
тағамдарын жасап пайдалана білген. Сиыр сүтінен май, ірімшік, айран, сүзбе
және құрт тағамдарын дайындаған. Сонымен қатар жартылай көшпелі және
отырықшылдыққа көшкен қазақтар ірі қара малдың өгіздерін көлікке
пайдаланып, шөп шабуға және жер жыртуға орыстармен бірдей қолданып отырған.
Бұл жаққа көшіп келген орыс шаруалары мен қазақтар дос болып, еңбек
құралдары мен ат көліктерін бірігіп пайдаланып, бірінде жоғын екіншісінен
алып, орыс пен қазақ кедейлерінің арасында шаруашылық қарым-қатынасы
орнаған. Қазақтар өздерінің орыс арасындағы тамырларымен Ресей
империясының отарлық саясатының езгісі мен ауыртпалығын бірдей көтерген.
Сөйтіп екі халық арасында шаруашылық қарым-қатынасы қалыптаса бастайды.
Мал шаруашылығында орыс пен қазақ кедейлерінің күнделікті тұрмыстағы
көмектері ірі қара малының тұқымдарын асылдандыруға айтарлықтай маңызды
болды. Қазақтардың жергілікті жағдайда төзімді ірі қара мал тұқымдары
болды, сонымен бірге орыс шаруалары өздерімен ірі қара малдың жаңа
тұқымдарын алып келді. Олар атақты Ярославль, Кострома және шетел
тұқымдарынан голландық, неміс, швет және украин сиырларының тұқымдары. Бұл
малдар әрине қазақ даласын бірден жерсінген жоқ, бірақ уақыт өткен сайын
бұл мал тұқымдарын алмастыру арқылы, Кіші жүз қазақтарында жергілікті
сиырлардың тұқымдарын жаңартуға себепші болды. Қазақ сиырларының сүті аз
болғанымен көлікке дала жұмысына төзімді келсе, ал Ресейден келген сиырлар
сүтті болды, бірақ ауа-райының желді, суық болуына төзе алмады. Біртіндеп
жергілікті жерге үйрене бастады.
Отырықшылдық мал шаруашылығының негізгі даму көзі шөп шабу және
дайындау, қыстан малды аман алып шығу. Сондықтан қазақ даласына жаңадан ене
бастаған шөп шабу кәсібімен қазақтар да айналыса бастады. Бұл шаруашылықпен
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Кіші жүздің батыс және солтүстік-шығыс
бөліктерінде айналыса бастады, алғашқы жылдарда өте баяу дамыды. Бірақ
отырықшылдық мал шаруашылығы үшін шөбі мол жерлерге мал қыстауларын салып,
шөп шауып дайындау керектігін түсінгенімен, мұндай шөпті көлді жерлер, өзен
жағалаулары ХІХ ғасырдың 40-жылдарында салынған бекіністер айналасында
казактардың меншігіне берілді. Ал казак жерлерінен шөп шабу үшін,
казактарға көп ақша төлеу қажет болды, сондықтан отырықшылдықпен айналысу
қазақтарға көп қиындық келтірді. Шөп шабу және оны дайындау қазақтар үшін
өте ауыр жұмыс, шөп шабатын құралдар жоқтың қасы, оның үстіне бірнеше мың
малға қол орақпен шөп дайындау мүмкін емес. Бұл жұмысты тек қана байлар мен
сұлтандар Орынбор Шекара Комиссиясының көмегі арқылы жүргізе алады. Қазақ
даласында болған А. Левшин шөп дайындау қиын болғанымен Ембі және Ырғыз
бойында тұрған қазақтар күзде малдарына шөпті мол жинап алғанын -
айтқан.[31]
Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. 1837 жылы Новоузен
орыс бекінісі салынғаннан кейін орыстар малдарына шөп дайындау үшін казак
станцияларына барып шөп сатып алып отырған. Себебі Шильный балки (қазақша
Аққорғай) станциясы жеріндегі Большой лимон (қазіргі Богатырево селосы)
бекініс маңы табиғаты жағынан көлді жер, көктемде Еділ өзені тасыған кезде
суы осы көлдерді толтыратын болған. Көктемде тасқын суы қайтқан кезде дала
көлдері мен ойпаттарында жайылым шөптері көп шығатын болған. Сол жылы
Новоузень Шортанды бекінісіне орыс помещигі Большой лиман бекінісі
қазақтарымен келісіп 150 шөмелей шөпті 300 сомға сатып алған. Кейіннен осы
көлді жерден орыстар сатып алып отырған.[32]
Жоғарыда айтылған жер қазіргі кезде Батыс Қазақстан облысы Казталовка
ауданы Карл Маркс колхозының жері, оның орталығы Богатырево селосы қазақтар
Большой лиман деп орыс атауын күні бүгінге дейін атап келеді. Тағы да бір
айта кететін жай, Таловка бекінісінің салынуы туралы. Бөкей ордасы мен орыс-
казактардың екі өзен аралығы жерін белгілеуде, Бөкей ордасы және Жайық
казак арасындағы шекарада жаңа бекіністер салуға келіскен. Сол келісімнің
негізінде Сары өзен жағасында, Таловка бекінісін салып, сол екі өзен
арқылы, орысша Үлкен және Кіші өзен арқылы, қазақша Қара және Сары өзен
арқылы үш шекара белгіленген. Жайық казактарының жері Шотанды (Новоузень)
бекінісімен шектесіп, Бөкей ордасы қазақтарының жерімен шектескен. Қазіргі
Казталовка ауданының орталығы Казталовка селосы. 1826 жылы бекініс болып
қаланған.[33] Ал біздің ойымызша Жайық қазақтарының жерінде Қара өзен
(Большая Узень) бойында орыс таловкасы деген бекініс болған, сондықтан орыс
таловкасынан ажырату үшін Қазақ таловкасы деп атаған болу керек деген
болжам айтамыз.
Кіші жүз даласының батыс бөлігі мен солтүстік-шығыс бөлігі
қазақтарының көбі мал шаруашылығында отырықшылдыққа бейімделе бастады,
шаруашылықта мал санының өсуіне және малдың тауарлы шаруашылыққа айналуына
байланысты орыс-казак бекіністері маңындағы қазақтар малдарын базарға
апарып сатып, әжептәуір пайда табатын болды. Малдың жаманы - сиыр дейтін
қазақ ХІХ ғасырдың 30-50 жылдарында Қатын би болған, сиыр пұл болған
заман деуге көшеді.[34] Қазақтар малдарын тек ішкі жәрмеңкеде ғана сатып
қоймай, Ресей қалаларына, оның ішінде Орынбор, Астрахань, Саратов,
Екатеринбург қалаларына барып та сауда жасаған. Отырықшылдық мал
шаруашылығына көшкен байлар базарларға қой мен жылқыдан басқа ірі қара
малды көптеп апаратын болған. Әсіресе, жоғарыда айтқан аудандарды жалпы мал
үлесінде ірі қара малдың салмағы 29,2 % дейін жеткен.[35]
Отырықшылдық мал шаруашылығына Сыр өзені бойындағы қазақтар да көше
бастады. Бұл өңірдегі қазақтар табиғи шөпті шауып дайындаумен қатар, өзен
суын пайдаланып, суармалы жерге қолдан жоңышқа егіп отырған. Мысалы, 4271
шаруашылықта бір жылда 198 330 шөмеле дайындаған.[36]
Қазақтар шөп шауып дайындауда орыс шаруаларының тәжірибелерін кеңінен
пайдалана алған. Орынбор Шекара Комиссиясы сұлтандар мен байлардың
шаруашылықтарына көмек көрсете отырып, шөп шабатын техника сататын дүкендер
ашып, орыс құрал-саймандарын әкеле бастаған. Шөп шабатын, шөп жинайтын
тырнаушылыққа түйе немесе ат жегетін болған. Орыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. 3-9
I Тарау ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы мал шаруашылығының дамуы.
1.1. Кіші жүз қазақтарының әлеуметтік-тұрмыс 10-17
жағдайы ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Кіші жүз қазақтарының мал 17-31
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II Тарау Кіші жүз қазақтарының егіншілік және саудасының дамуы
2.1. ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы
Кіші жүз жеріндегі 32-39
егіншілік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.2. ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарының сауда
–саттық 39-45
кәсібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
Корытынды 46-48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайданылған әдебиеттер 49-50
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі қазақ халқы егеменді ел. Тәуелсіз
мемлекет құрып, нарықтық экономиканы іске асырып, Орталық Азиядағы терезесі
тең елге айналып келе жатырмыз. Өйткені тарихымызға сын көзбен қарап,
ондағы орын алған ақтаңдақтардан тазарып, қазіргі заманның талабына сай
шынайы қазақ халқының тарихын жазу тарихтың басты міндеті. Өйткені Ресейге
бодан болған кездердегі және Кеңес өкіметі дәуіріндегі қазақ халқының
адамзат тарихын саясатқа негізделіп жазылып, ғасырлар бойы халқымыздың
басынан өткен оқиғалары бойынша бұрмаланып жазылды.
Патшалы Ресей Кіші жүз ішінде болып жатқан өзгерістерді мұқият бақылай
отырып, оларды басқаруда жаңа жүйелер енгізген. Орынбор әкімшілігі хан мен
оның айналасындағы сұлтандардың халық арасында беделінің әлсіреп, ал
халыққа жақын тұрған старшын мен билер ықпалының өсіп келе жатқанын сезіп
халыққа білдірмей старшындардың ханға қарсы іс-қимылын өз мүдделеріне
пайдаланып отырды. Патшалық Ресей Кіші жүзде хандық биліктің орнына
Ресейдің мемлекеттік әкімшілік басқару жүйесін енгізу жолдарын ойластыра
бастайды.
XVIII ғасырдың бірінші жартысында Кіші жүз қазақтары өздерінің ежелден
келе жатқан кәсібі мал бағумен айналысқан. Мал шаруашылығы экстенсивті
жағдайда дамып отырған. Ол негізінен табиғи жайылымның жыл бойына
пайдалануына байланысты еді. Кіші жүз даласының барлық жерінде мал саны өте
көп болған. Қазақтардың күн көрісі, тіршілігі, малдың төрт түлігіне тәуелді
болды.
Мал бағып өсіру атам заманнан бері келе жатқан кәсіп болғанымен, оның
ауыртпалығы да көп. Малдың өсіп-өнуі ауа-райы мен табиғат жағдайына тікелей
байланысты. Ыстығы мен суығына төзе отырып, қазақтар мал санын сақтап қана
қоймай, оны көбейтіп, ұрпақтан ұрпаққа қалдырып отырған Кіші жүз даласының
жері мен табиғаты біркелкі емес, соған орай мал шаруашылығын дамытудың үш
түрі болған, олар: көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшылдық.
Кіші жүз қазақтары мал шаруашылығымен қатар, егіншілікпен де
айналысқан, бірақ бәрі бірдей емес. Мал шаруашылығы сияқты, егіншілік те
табиғаттың, ауа-райының жағдайына байланысты дамиды. Кіші жүз даласында
егіншілікке қолайлы жер көп болған жоқ. Оңтүстік-шығыс ауданы, Сыр өзені
бойы, батыс бөліктің солтүстік-шығыс жеріндегі қазақтар егіншілікпен ғана
емес, бау-бақша өсірумен де айналысқанын көреміз. Егіншілік пен көшпелі
шаруашылық қатар жүріп отырды.
XІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарында егіншілік дами
бастады. Оның бірінші себебі қазақтар шамалы болса да егіншілікпен ертеден-
ақ айналысқан, оның ішінде Сыр бойы қазақтары суармалы егіншілікті де
білетін, ал Ресей империясының отарлық саясатының салдарынан қазақтардың
ата-баба жерлерінен айрылып, көшпелі мал шаруашылығының қысқаруы күн көріс
үшін егіншілікпен айналысуға айналып соқты.
Кіші жүз жерінде патшалы әкімшілік-баскару жүйесінің орнауы, қазақ
даласында хандықтың жойылуы елге саяси өзгерістер әкелсе, сонымен бірге
шаруашылық саласында да көптеген өзгерістер ене бастады. Ресейдің отарлық
саясаты ХІХ ғасырдың бірінші жартысында, Кіші жүз даласын экономикалық
жағынан оған тәуелді етіп қойды. Себебі өндірістің пайда болуы казақ
даласындағы байырғы шаруашылықтың ыдырауын туғызған. Казақстан біртіндеп
патшалы Ресейдің шикізат өндіретін аймағына айнала бастады. Ал мұның өзі
сауда-саттық істің жандануына әкелді. Осыдан соң қазақ даласында бұрыннан
келе жатқан керуен саудасы дамумен қатар тұрақты жұмыс істейтін жәрмеңке
ұйымдастырылды. Жәрмеңке базар болғаннан кейін оған апаратын тауар керек.
Сондықтан қазақтардың шаруашылығы осыған бейімделе бастайды. Қазақтар
саудаға араласады. Сөйтіп, XІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақтардан
сауда кәсіпкерлері қалыптасты. Алғашқы қазақ саудагерлері бай мен
сұлтандардан шығады. Қазақ саудасымен айналыспаған, сауда оның ата кәсібі
болмаған деген пікір соңғы кезде айтылып жүр. Бұл дұрыс емес. Сонау ерте
кезден-ақ қазақ даласынан керуен жолдары өткен ғой. Ал Жібек жолы ше? Ол
Оңтүстік Қазақстан және Жетісу жері арқылы өтеді емес пе? Жібек жолындағы
қалалар сауда орталығы болған жәрмеңкелерге малдарын әкеліп сатқан қазақтар
сауданы білген және онымен айналысқан керуен жолдарындағы қазақтар малдарын
өзіне қажет тауарға айырбастаған. Ал Орта Азия хандықтарымен көрші, сондай-
ақ Ресей шекарасында жақын жердегі қазақтар саудамен айналыса отырып,
малдарын өз өнімдеріне ақшаға да сатқан. Алып сатарлық сауда жүйесі онша
дами алмаған. Сауданың бұл түрі Кіші жүз даласында барлық жерде бірдей
дамыды.
Қазақтардағы сауда-саттық дала өнімдеріне сәйкес, өз ерекшелігімен
дамыды. Сондықтан қазақ саудасының үш түрі болды. Біріншісі – ежелден келе
жатқан керуен жолдарындағы ішкі қазақ даласындағы айырбас сауда, екіншісі –
жәрмеңкелердегі сауда жазғы және күзгі мал жайылымдарына жақын жерлерде
жасалды. Үшіншісі – тұрақты сауда - XІХ ғасырдың екінші жартысында патшалы
Ресейдің отарлық саясатының ішіне енуіне басталып, Қазақстан жері түгелдей
өлкеге айналған кезеңі қалыптасты.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі. Бітіру жұмысын жазуда ХІХ ғасырдың
бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарының дамуы мен кәсібі туралы орыс
зерттеушілерінің еңбектерінде жан-жақты талдау жасалып жазылды: Қазақстан
тарихын зерттегендер: А.И. Левшин[1], В.В. Радлов[2], Н.В. Якубов[3], И.П.
Рычков[4] тағы басқа ғалымдыр.
Қазақ халқының тарихында қатысты жазылған арнайы зерттеулерді атап
айтатын болсақ. А.И.Левшин қазақ даласында болып қазақ халқы мал
шаруашылығы, егін шаруашылығымен айналысқанын атап көрсетті. Сонымен қатар
мал шаруашылығының даму көзі шөп шабу, шөп дайындау ,қыстан малды аман
алып шығу. Қазақ даласында жаңадан ене бастаған шөп шабу кәсібімен қазақтар
да айналыса бастады. В.В. Радловтың еңбегінде бай материалдар келтірілді.
Ғұлама ғалым ұзақ жылдар бойы жинақтап жазылған. Бұл зерттеулерде
этнография ғылымының қолдану аймағын кең көлемде ауқымды көрсеткен. Қазақ
мал шаруашылығының көзі төрт түлікпен алатын барлық өнімнің тіршіліктегі
орасан зор рөлін әсіресе, оның қазақ халқының этнографиялық жағын айқындап
берген.
Н.В.Якубов Кіші жүз қазақтарының егін шаруашылығы және сауда-саттық
ісін бірінші орынға қойды .Атап айтатын болсақ қазақ-орыс саудасының дамуы,
керуен жолдарының ашылуын көрсетті. Мал саудасы Ресейге қазақ жерінен
Орынбор және Кіші жүз жеріндегі жәрменкелер арқылы өткендігін атап көрсетті
. И. П. Рычковтың зертеулерінде Кіші жүз қазақтары үшін керуен
саудасының маңызы зор болды . Қазақтар саудаға араласып, керуен жолдары
өтетін ауылдарға керекті тауарларын малға және мал өнімдеріне айырбастап
алып отырған. Кіші жүз арқылы Орта Азия және Ресеймен байланыста болды деп
жазады.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақтардың шаруашылығы мен саяси-
әлеуметтік тарихын зерттеуде Кеңес тарихшылары: Е. Бекмаханов[5], Н.Г.
Апаллова[6], Ж. Қасымбаев[7] , Х. Арғынбаев[8], С.М. Мәшімбаев[9] еңбектері
ерекше зор.
Е. Бекмаханов еңбегі қазақ халқының егінді даласын, малын,
көшпелілердің тұрмысын, рухани тіршілігін зерттеуде ерекше орын алады.
Казақтардың шаруашылығы мал шаруашылығының өзіне тән ерекшелігі – оның
көшіп жүретіндігі және олар жылқы, түйе, сиыр, кой, және ешкі өсірумен
айналысқан. Қазақтардың әуелі көктемдегі жайылымға көктеу, мұнда ыстық
түскенге дейін болып, сосын шөбі шүйгін , суы мол жазғы жайлымға жайлау
қоныс аударған . жазғы жайылымнан қазақтар күзгі жайылымға күздеу орын
көшіп барып ,күн жылығанға дейін әдетте наурызға дейін , кейде сәуірге
дейін тұрған Н.Г Аппалова Кіші жүз даласына зерттеу экспедициясын
жүргізіп, қазақ-орыс саудагерлері Орынбор қаласынан Орта Азия
саудагерлерінің келуіне рұқсат етіліп ,керуен саудасын дамытуға мүмкіндік
жасады. Сонымен қатар Орынбордан Бұқар, Хиуа, Ташкент жолдары арқылы сауда
керуені дамыды .Керуен құрамында құпия тыншылар бар еді. Олардың міндеті
жергілікті халықтардың әдет-ғұрыптарын ,тыныс-тіршілігін қағаз бетіне
түсіру деп жазды.
Ж.Қасынбаев қазақ халқының тарихында мал шаруашылығы ерекше орын
алады, сондықтан мал қазақтың жемісі. Қазақ елі ұлан байтақ жерімне бай,
сондықтан мал шаруашылығы дәстүрлі дамып отырды Қазақтардың шаруашылығы ауа-
райына байланысты жәйілді. Олар жылқы, сиыр, кой, түйе, және ешкі малын
өсірді деп айкын жазды.
Қолданып жүрген этнографиялық зерттеу еңбегінде Х.Арғынбаев
қазақтардың тұрмыс салт-дәстүрін және оның ішінде көшіп-қону, жайлау,
күздеу туралы еңбектер тұрғысында жазылған.
30-50 жылдар арасында экономикалық және саяси байланыстар мен Ертіс
өзенінің жағалауына қазақтардың орналасуы мен шаруашылық жағынан өзгеруі
және Орынбор экспедициясының ұйымдастырылуы жайлы еңбектер, сонымен қатар
казак отаршылдарының қазақ жерінен тартып алып өздеріне меншігіне айналдыра
бастауын көрсеткен.
С.М. Мәшімбаевтың еңбегінде ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы
қазақтардың шаруашылығы , егін шаруашылығы, сауда-саттық ісінің дамуы, Кіші
жүз қазақтарының мал шаруашылығы жартылай көшпелі отырықшылдыққа көшуіне
байланысты болды. Кіші жүз қазақтары батыс және солтүстік аймақтарда мал
саны көп болды деп жазды .
Бітіру жұмысының деректік негізі
Бітіру жұмысын жазуда ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан
тарихының деректік құжаттарын пайдаланды. Атап айтатын болсақ –Материалы
по истории России сборник указов 1734; Оренбург,1900[10], Казакское
–русские отнашения в ХVIII- ХIХ века вв. Алма-ата,[11] Материалы по
истории политического строя Казахстана, 1-том ,Алма- Ата ,1960,[12]
Материалы по истории Казахской ССР 1747-1828 гг том-4, Москва Ленинград,
1940,[13] Материалы по киргизкому землепользованию Уральский уезд Оренбург
,1909,[14] атты еңбектерді пайдаландық .Бұл жинақтарда біз қарастырып
отырған мәселе бойынша құнды мәліметтер сақталған .Әсіресе ХIХ ғасырдың
бірінші жартысындағы мал шаруашылығының жағдайы, сауда-саттық мәселерін
толық қарастыруға мүмкіндік беретін кұжаттар жинағы.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері.
ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жуз қазақтарының мал
шаруашылығы, егін шаруашылығы, сауда-саттық ісі ,және Кіші жүз қазақтарының
әлеуметтік тұрмыс жағдайы дами бастаған кезін қамтиды.
Бітіру жұмысының мақсатты мен міндеті.
Мақсаты. ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарының
шаруашылық дамуындағы өзгерістер мен ерекшеліктерінің сипатын ашу .
Міндеті. ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарының мал
шаруашылығының дамуындағы өзгерістерді ашу , Кіші жүз қазақтарының
әлеуметтік- тұрмыс жағдайы, Кіші жүз қазақтарының егіншщілік және сауда-
саттық кәсібінің дамуы.
Бітіру жұмысының құрылымы. Кіріспе, екі тараудан , қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарауда Кіші жүз қазақтарының әлеуметтік тұрмыс жағдайы және кіші
жүз қазақтарының мал шаруашылығы.
ІІ тарауда Кіші жүз қазақтарының егіншілік және саудасының дамуы
жазылған
І ТАРАУ. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ
ЖАРТЫСЫНДАҒЫ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУЫ
1.1 Кіші жүз қазақтарының әлеуметтік тұрмыс жағдайы
Қазақстандағы әлеуметтік қатырастарға талдау жасағанда жекелеген
феодалдық институтардың қандай өзгерістерге ұшырағандығын және біз назар
аударып отырған кезеңде қазақтардың қоғамдық өмірінде сол өзгерістердің
қандай орын алғандығын арықтаудың маңызы өте зор. Мәселені бұлай
қарастырмайынша жекелеген феодалдық институттардың таптық және әлеуметтік
мәнін ашу мүмкін емес. Қоғамдық ғылым мәселедегі ең сенімді нәрсе,-дейді
Ленин,-негізгі тарихи байланысты ұмытпау, әрбір мәселеге тарихтағы белгілі
құбылыс пайда болды, бұл құбылыс қандай басты-басты кезеңдерден өтті деген
көзқарас тұрғысыан қарау және осы даму көзқарасы тұргысынан сол заттың
қазір не болып отырғанына қарау[15]
Ревалюцияға дейінгі буржуазиялық тарихшылар Қазақстандағы ақсүйек
пен қарасүйек деген екі әлеуметтік топты ғана білді.[16] Олар ақсүйекке
барлық Шыңғыс хан тұқымдары, ал қарасүйекке бүкіл қалған халықты
жатқызды.Бұл екі топ барлық зерттеулерде әден қалыптасқан әлеуметтік
категориялар болып тұрғыланды. Сондықтан бұл авторлардың еңбектерінен ХV
ғасырда да, ХVII-ХIХ ғасырларда да ақсүйек пен қарасүйекті кездестіруге
болады. Алайда бұл әлеуметтік топтардың қандай өзгерістерге
ұшырағандығы,қарастырып отырған кезеңде қазақтардың қоғамдық өміріне
олардың қандай орын алатындығы анықталмай қалды.Жүртқа мәлім ХV ғасырдағы
ақсүйек ХIХ ғасырдағы ақсүйекпен көп жағдайда өзгеше болды, деп осыны
қарасүйек жөнінде айтуға болады.Патриар-рулық қатынастардың ыдырауы жәнә
топтардың саралануы процесінде қарасүйектің арасынан өздерінің жағдайы
жағынан чингизидерге дес бермейтін текті шонжар және тәуелді қоғамдық
топтар –егіншілер,жатақтар,байғұстар бөлініп шықты.
Ақсүйек терминінің шығуы қазақ халкы тарихының бастапқы кезеңдерге
жатады. Ақсүйек шонжарлардың пайда болуы татар-манғол басқыншылары
үстемдік жүргізген кезеңмен және Қазақстанда феодалдық қатынастардың
қалыптасуымне байланысты еді. Ақсүйек өкілдері өздерін Шыңгыс ханның
ұрпақтарымыз деп атады. Қазақтардың этногенезін зертеумен арнайы
шұгылданған сұлтан Мендәлі Пірәлиев[17] былай деп жазды. Ақсүйектің
қарасүйекке үстемдік етуі жөнінде табиғи құқықтар деген ұғым бұл қазақтарға
(қазақтар мен өзбектерге( монголдардан көшті дей аламыз.Қожайындар жерде
жаралған жандар болмауы мүмкін дейтін қияли түсініктер олардықарапайым
халықтан өзгеше тайпа деп есептелді.
Академик В.В. Родловтың атап көрсеткеніндей тора деген ежелгі түркі
термині ханзада деген мағынада қолданылды.Г.Шленгелдің арнайы жазылған
еңбегі[18] ежелгі түркі халықтарындағы және монғолдардағы осы терминнің
тегі мне мағынасы арналған.
Орта Азия тарихын зертеуші Кары- Құрбан-әлі-Қажы-Халид-Бек-Оғлы төре
терминің шығуы да Шынғыс хан заманына жатқызды. Ол былай деп жазды Қазақ
хандарынәдетте төре деп атаған Төре деген сөз кезінде Шыңғыс ханың
заңдары мне заңдар жинағының атауы болған, кейін оның ұрпақтары қастерлеп
атауына атаған
Автор төре сөзін бағыныштыларды қамшымен жазалау деген мағынаны
білдіретін парсының дрэ деген сөзінен шыққан деп түсіндіреді. Бүдан әрі
автор қазақ хандары Шыңғыс хан заманынан бері төре сөзін өздерінің
ұлдары мен туыстарыжөнінде қолдануы деген түсінік береді. Ханың
бұйрығы сөзсіз орындалатын, хан өзінің
бағыныштыларын өлім жазасына кесе алатын болган,бірақ оның ұлдары мне
туыстары мұндай құқық болмады-олар өз бағыныштыларын тек қана жазалай алды.
Төре дегеніміз ханның туыстары,олар өздерінің алатын орны жағынан
хандардан төмен тұрды. Автор былай деп жазды, төре сөзі атақ деген
мағынаны білдіреді.Шыңгыс ханың заманында мұндай атақ қолында толық билігі
жоқ дегенді білдірген,Тибиян Нафидің тілдеррінде жарық көрген кітабында
төре сөз қолында толық билігі ,үлкен беделі жоқ адам екен
мағынада қолданылған.Біздің заманымызда төре деп ханан төменірек
түратындарды айтқан.
Мұның бәрі Мендәлі Пірәлиевтің төре деген терминің шығуы жөніндегі
пікір қуаттай түседі. Ақсүйек өкілдері-төрелер бөлек феодалдық
кастаны құрып,қазақтың рулық қауымына кірді. ХVII ғасырларға дейінгі
ақсүйекөкілдері- хандармен сұлтандар –қазақтардың қоғамдық-саяси өміріне
үстем болды. Қазақстандағы патриахалдық-феодалдық қатынастарға және осы
негізде қалыптасқан дәстүрге байланысты тек ақсүйек өкілі ғана хан болып
сайланатын.Сұлтан деген атақты тек чингизидтер ғана алатын. ХVII
ғасырларға дейінгі бұл атақ қазақтардың қогамдық-саяси өміріне Шыңғыс хан
үстем жағдайы арқылы орнықты. Бірақ ХIХ гасырдың бірінші жартысында
ақсүйектің бұрынғы бірлестігі енді байқалмайтын болды. Олардың
сословиеліке біртектілігіне патша үкіметің саясаты елеулі соққы берді.
Патшаға қызмет етуге көшкен және үкіметтен ата тегінен бері дворян деген
атақ алған билеуші сұлтандар мне аға сұлтандарды есепке алмағанда,1822
жылы жарғының негізінде және Кіші жүздің саяси жағынан өзгеріске
ұшырауы нәтижесінде чингизидтердің қалған бөлігі өздерінің артықша
жағдайларынан айырылып қалды. Ақсүйектің ұрпақтары қалған бұқарамен
араласып кетті.
ХIХ ғасырдың 40-жылдарында Орынбор Шекара Комиссиясының тапсырмасы
бойынша қазақтардың жекелеген әлеуметтік топтардың –сұлтандардың,билердін
және тархандардыңы зерттелді. Зертеушілердің бірі,ерекше тапсырмаларды
орындаушы чиновник Андре қазақтардың арасындағы Шыңғыс хан тұқымдары
жағдайына мынандай анықтама берді, Орта Орданың батыс бөлігіндегі барлық
сұлтандар өздерін Шыңғыс ханан тарағанбыз деп есептейді, ал бұлардын көбі
ата тегін білмейді де . Өздерінің ақсүйектен тарағанын дәлелдеу олар үшін
олар 3 ұрпақтан 6 ұрпаққа дейінгі тектерін білуге тырысады.Ордада Шыңғыс
ханның мұндай ұрпақтарының пайдаланатын артықшылықтары аз.
Бұдан әрі Андре ақсүйектің бұрынғы артықшылықтарынан чингизидтерге
үйлену жөніндегі әдеп ғұрып қана сақталғандығын атап көрсетеді. Өздерінің
тегін мақтан тұтқан төрелер өз қыздарын ақсүектен шыққан қазаққа ғана
күйеуге беру дәстүрін жалғастыра берді.Бірақ бүл дәстүр де барлық жерде
бірдей сақталмады.ХIХ ғасырдың бірінші жартысында төрелер қарасүйекпен
некелесе бастады.Мұндай төрелерді қараман деп атады.
Мәселен,қарасүйектен құдандалы болғаны үшін төре Барақтын руы солай
аталған болатын.
Сонымен ХIХ төре сословиесі енді біртекті болудан қалды .Бай
төрелермен қатар кедей, күйзеліске ұшыраған , касталық оқшауларынан
айырылған төрелер де болды. Солардың көбі қарасүйектіңөкілдерімен қыз
алысып , қыз берісіп кетті.
Сонымен ХIХ ғасырдың бірінші жартысында ақсүйек атағының
сословиелік маңызынан гөрі тарихи маңызы көбірек болды. Тек патша
әкімшілігі жөнінде белгілі бір қызметке ие болған сұлтандар ғана мұндайға
ұшыраған жоқ. Сұлтанның шаруашылығы қауыммен тығыз байланыста болды,
өйткені оған қауым мүшелері қызмет етті .Ақырында, төрелердің өз арасында
көшпелі қауымдай патриахалдық -рулық қатынастар орын алды.
Қарастырылып отырған кезеңдерде сұлтандар мен ру шонжарларын қарама-
қарсы қоюға болмайды. Сұлтандар мен ру шонжарларының жерді пайдалануға
қатысты , сондай-ақ көшпелі қауымды қанау формалары өзгерген жагдайларға
сәйкес бірдей болды.
Көшпелі қауымның қанауынан сұлтандарға қарама-қарсы өсіп шыққан
әлеуметтік үстем топ ру старшындары –билер еді. Сөз болып отырған
кезеңдерде билерде қазақтардың арасында үстем жағдайда ие болды Олар ерекшк
құқықтық және экономикалық артықшылықтарды пайдаланды. Ру старшындары әуелі
бастан-ақ қауымдық қатынастардың едәуір бөлігінде иелік еткен, бірақ ХIХ
ғасырдың бірінші жартысында мал өсірудің дағдарысының күшеюіне байланысты
олар зорлық жасап,таңдаулы кыстауларды өздерінің жеке меншіктеріне ала
бастады.Байыған ру старшындарының , яғни билердің кейбір ауылдары
сұлтандардың ауылдары сияқты ру қауымдарынан бөлек көшетін болды.
Сонымен ру билері хандар мен сұлтандар мен қатар сот-талап істерін
қарап, кірісті білугеқатысты.
Тек қарасүйектің өкілдері би бола алатын ,чингизидтер би болып
сайлана алмайтын,бірақ сот істерін талқылауға бұлар қатысатын.
Би сөзінің қайдан шыққаны осы кезеңге дейін әлі анықталған жок.
Құрбанғали Халид Оглы би деген сөз бек немесе билік сөзінен шыққан
деп дәлелдемек болды. Ол былай деп жазды----- Би деген атақ, әрине, бек
деген сөзден шыққан. Би және бек сөздері кабир газим деген араб сөздің
мағынасы. Мұның аудармасы бір рудың басты немесе ру старшыны немесе қала
бегі Түрік Лу ати деп аталатын түрік сөзінде бек сөзінің мағынасы
анықталады. Бек кейбір чиновниктер мен лауазымды адамдардың атағы, патша
әулетіне қызмет ететін адамдарға атттақ кейбір шетттелдік өкілдерге
берілетін атақ.
Сұлтандар мен ру шонжарлардың көшпелі кауымды қанау формалары
сәйкес болғандықтан,оларды жеке –жеке суреттеп жатудың қажеті жоқ.Сұлтандар
сияқты ру шонжарлары билер, батырлар, да қазақ қауымына өздерінің үстемдік
жүргізуін қамтамасыз ететін патрехалды –рулық қатынастардың сақталуына
мүдделі болды
Қазақтардың қоғамдық – саяси өмірінде көрнекті рөл атқарған келесі
әлеуметтік категория- батырлар. Әлеуметтік категория ретінде батырлар
институтының қалыптасуы әскери-феодал шонжарлардың пайда болуымен тығыз
байланысты. Ал батыр терминінің өзі қазақтарға өте ерте заманда пайда
болды.
Батыр деген сөз багадур және бакхатур деген түркі сөздерінен
шыққан. Қазақ тарихының сонау алғашқы дәуірінде-ақ қазақ даласы сыртқы
жаулардың шапқыншылығына ұшыраған кезде, щларға қарсы күресу үшін
өздерінің қолбасшылары бар арнаулы жасақтар құрыла бастады . Осы жасақтарды
шайқастарда ерекше көзге түскен жетекшілерін қазақтар батыр деп атады.
Қазақ және басқа түркі тілдерінде батыр сөзі күрескер, каһарман,
ер, ержүрек,жауынгер деген мағыналарды білбірді.
Кейінгі кезде руаралық күресте, барымтада, тағысынтағыларда көзге
түскен кез келген адам батыр деп аталатын болды.Мысалы, С.Трубин қазақтар
өздерінің барымтадағы батырлығымне батыр днген құрметті аттаққа ие
болатындығын жатқызды.[19]
Қазақ бай феодалдары да руаралық қақтығыстарға , жұдырықтасып
төбелесуде көзге түскен өз адамдарына батыр атағын беріп отырды. Батыр
деген құрметті атақты жарлы жақыбайдың шыққан кедей адамдар да иеленді.
Алайда осының бәрі батырлардың белгілі әлеуметтік топқа қатыстығын
ашып көрсетпейді және олардың таптығыр анықтайды. Егер біз батыр терминінің
дәстүрлі түсінігін негіз етіп алып, батырларды таптан жоғары түрғыдан
әлеуметтік категория деп сипаттасақ, кателескен болар едік.
Енді әуелі мынаны есте ұстауымыз керек .Феодалдық қоғамда әлеуметтік
қатынастар патриархалды -рулық сарқыншақтармен қалай бүрмеленсе де бірде-
бір әлеуметтік категория таптық ортадан тыс өмір сүре алмайды. Батырлар
жөнінде осыны айтуға тура келеді.Әрине батырлар институтты өзінің дамуында
белгілі өзгерістерғе ұшырады. ХI- ХII ғасырларда аңызға айналған
батырлармен ХVIII-ХIХ ғасырлардың батырлардың арасына теңдік белгісін қоюға
болмайды. Батырлар о бастан тайпалардың, рулардың әскери қолбасшылары
болған деп есептеу керек. Феодалдық қатынастардың пайда болуына
байланысты қолбасшылардың әскери қызметі өзгере бастады.
Өздерінің тегі қандай болса да, жарлы-жақыбайдан шыққандарына
қарамастан батырлар бірте бірте ру шонжарлардың құқықтарын иемдене
бастады да, қоғамдық өмірде олармммен бірдей рөл атқарды. Батырлардың
қоғамдық жағдайына бірте-бірте болған мұндай өсуді тарихи мысалдардан
көруге болады.
Сонымен қатар қазақтардың жонғар, ал кейін Орта Азия
басқыншыларым болған соғыстар да батырлардың әлеуметтік рөлінің өсіуіне
елеулі ықпал жасады. Осы соғстардың барысында батырлар ру шонжарлардың
құқықтарын иеленіп, өмірде жетекші тұлғаларға айналды.Бұл туралы қазақ
ағартушысы Шоқан Уалиханов былай деп жазған болатын, Батыр- қырғыздарда ру
басты сұлтаннан кейінгі маңызды ,әрі көрікті тұлға. Ол- ең басты беделді
адам, оның ақыл-кеңесімен халық әр кашан есептесіп отырады.[20]
Батырлардың таптық табиғатын Шоқан Уалиханов туып айтқан осы бағадан
олардың феодалдық сатыда екінші орын алатындығын көруге болады.
Осыған орай мынаны атап өткен жөн ... .. қазақ байлары мен
сұлтандарының бір мезгілде батыр атағын иеленуі ХIХ ғасырдың орта
тұсында өте –мөте жәйт болды. Мысалы, Тезек сұлтан , ол- сонымен бірге
Тезек батыр болған . Бұл жәйт қазақ қоғамдық феодал басшы топ арасында
батырлардың әлеуметтік жағдайының күшейе түскендігі байқалады.
ХIХ асырдың орта тұсына қарай қазақтардың экономикалық өміріне жана
әлеуметтік топ – байлар көрнекті рөл атқара бастады. Бұл орайда бай
деген термин арқылы қазақтар бұрын қандай да болсын бай феодалды атағанын
есте ұстау керек. Қарастырып отырған кезеңде бай деген сөз басқа бір
әлеуметтік мән-мағына берген . Байлар сауда мен өсімқорлық ақшаға қатысты
істердің дамуына байланысты ерекше қоғамдық топ болып қалыптасты. Қазақтар
арасында ірі саудалық өсімқорлық істермен айланысқан бірсыпыра бай
феодалдар пайда болды.
Сұлтандар арасынан да, ру шонжарлар ортасынан да, сондай –ақ
қарасүйек шонжарлар арасынан да бай феодалдар шықты. Сол заманнан бері
сақталып келе жатқан Батыр болып ,бай болса , патшадан несі кем ? деген
сияқты халық осы мақал-мәтелді аңғарса керек .Бай -феодал өз шаруашылығы
үшін қызметшілер жалдауды әдетке айналдыра бастады Егер ру шонжарларында
туысқандық көмек көрсету деген желеумен қоңсылары мен руластары бақташы
болып жұмыс істесе , ал бай қызметшіні шарттық сөз жүзіндегі негізде
белгілі бір ақы беріп жалдады.
Сонымне ,феодалдық құрлыстың қанауында пайда болған әлеуметтік топ –
байлар-қазақтардың экономикалық өмірінде жаңа құбылыс еді. Жоғарыда айтып
өткеніміздей ,бай-феодалдар тауар-ақша істерімеи бірінші кезекте
өсімқорлық ісімен тығыз байланыста болды. Алайда осыған қарамастан байлар
айланысқан істің дамуы Қазақстанда тауар өндірістің пайда болуын көрсетті.
1.2 Кіші жүз қазақтарының мал шаруашылығы
XVIII ғасырдың бірінші жартысында Кіші жүз қазақтары өздерінің ежелден
келе жатқан кәсібі мал бағумен айналысқан. Мал шаруашылығы экстенсивті
жағдайда дамып отырған. Ол негізінен табиғи жайылымның жыл бойына
пайдалануына байланысты еді. Кіші жүз даласының барлық жерінде мал саны өте
көп болған. Қазақтардың күн көрісі, тіршілігі, малдың төрт түлігіне тәуелді
болды. Бұл жөнінде Кіші жүз даласына саяхат жасаған И. Фальк былай деген:
Қазақтардың ежелден кәсібі мал бағу, олардың малы өте көп, және малдары
сол жердің табиғатына бейімді әрі төзімді келеді. [21]
Мал бағып өсіру атам заманнан бері келе жатқан кәсіп болғанымен, оның
ауыртпалығы да көп. Малдың өсіп-өнуі ауа-райы мен табиғат жағдайына тікелей
байланысты. Ыстығы мен суығына төзе отырып, қазақтар мал санын сақтап қана
қоймай, оны көбейтіп, ұрпақтан ұрпаққа қалдырып отырған Кіші жүз даласының
жері мен табиғаты біркелкі емес, соған орай мал шаруашылығын дамытудың үш
түрі болған, олар: көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшылдық.
XVIII ғасырдың бірінші жартысына дейін Кіші жүз даласында мал өсірудің
негізінен көшпелі және жартылай көшпелі түрі болып келіп, XVIII ғасырдың 20-
30 жылдарында Ресей империясының отарлық саясаты орнаған кезде, мал
шаруашылығында оның отырықшылдық түрі дами бастады, оның екі себебі болды,
біріншіден, патшалық Ресей әкімшілігі қазақ даласына толып жатқан
бекіністер салып, екіншіден, отырықшылдық шаруашылыққа көшу Ресей
отаршылдарына қолайлы болды. Сондықтан олар Кіші жүз және Орта жүз
қазақтарының отырықшылдыққа көшуін қолдап көмек көрсетіп, 1822, 1824
жылдардағы әкімшілік басқару реформалары арқылы мұны заңды айналдырды. XIX
ғасырдың 20-30 жылдарында мал шаруашылығы тауарлы өндіріске айнала
бастады. Қазақ даласында мал сататын жәрмеңкелер ашылып, қазақтар
малдарын сатып кәсіп жасап, орыс-қазақ саудасы дами бастады.
Көшпелі мал шаруашылығы мен Маңғыстау, Үстірт, Ырғыз қазақтары және
Кіші жүздің шығыс бөлігіндегі ел айналысты. Бұл өңірдегі қазақтар
жайылымдарға малдарын айдап, қашықтығы 500-1000 шақырымға дейін баратын
болды. Бұлар көшіп жүргенде төзімді қой, ешкі мен жылқы өсірді. Бұл малдар
сонымен бірге қыста, қар астындағы шөпті тұяғымен аршып тебіндеп жайылған.
Қазақтардың көшіп-қонуға ыңғайлы киіз үй ата-бабасынан келе жатқан мәдениет
көрінісі. Маңғыстау қазақтары мал соңында Ырғыз, Темір өзендерінің
бойларына дейін көшіп келетін болған.
XIX ғасырдың бірінші жартысында Кіші жүздің Батыс және Орта
бөліктерінде экстенсивті жартылай көшпелі мал шаруашылығы дами бастайды.
Мұның өзі жайылымдарды тиімді пайдалану, қыстақтар салу, қысқа шөп жинау
арқылы жүргізілді. Жартылай көшпелі шаруашылыққа көшкен қазақтар қой, ешкі,
жылқы, түйеден басқа сиыр малын өсіре бастады. Жартылай көшпелі
шаруашылықтың ерекшелігіне орай олар егіншілікпен де айналыса бастады. [22]
Сыр өзені бойындағы қазақтар мал шаруашылымен қатар суармалы
егіншілікпен және балық аулау кәсібімен айналысты. Мысалы, Қазалы бекінісі
маңындағы қазақтардың – 6,2 %-і, Перовскі маңындағы қазақтардың – 4,8 %-і
балық аулаған. [23]
Мал шаруашылығының отырықшылдық түрімен, әсіресе, өзен жағалауындағы,
бекініс маңындағы қазақтар айналысқан, отырықшылдық мал шаруашылығының
жоғарыдағы екі түрінен оның ерекшелігі, біріншіден, қазақтар малдарын
жайылымға айдамай, ауыл маңында қыстақта бағып, жазда жайлауға шығып
отырған, жайылым қашықтығы 10-15 шақырымдай ғана. Мал саны басқа
шаруашылықтарға қарағанда аз болған. Мал түрінің көбі ірі қара мал, жылқы
және түйе. Қой саны өте аз. Отырықшылдық мал шаруашылығы Кіші және Орта жүз
қазақтарының солтүстік аудандарында дамыған.
Кіші жүз қазақтарындағы шаруашылықтың түріне қарай жылқы малын да көп
ұстаған. Қазақтардың жылқысы қыста да, жазда да далада жайылған. Қыста
жылқы жайылымы да болып, қар астында қалған шөпті тұяғымен аршып
тебіндеген. Жылқы малы негізінен Кіші жүз даласының батыс және солтүстік
аудандарында көп болған. Батыс және солтүстік аудандарында барлык малдың
үлесін алғанда, жылқы – 12,4-13,7 % болса, Бөкей ордасында – 11-12,4 %, ал
Маңғыстау мен Үстіртте – 4,6 % қана.[24]
Мұндай ерекшеліктердің болуы, біріншіден, шаруашылықтың түріне
байланысты болса, екіншіден, ауа-райы мен табиғат жағдайына байланысты.
Қазақ даласында жергілікті ауа-райына төзімді қазақ жылқысының бірнеше
түрлері болған. Соның ішінде жабайы жылқы, яғни жылқының қарабайыр тұқымы
ерекше мықты болып келеді.
Қазақтар жылқы малын өздерінің жанындай көріп мақтаныш тұтқан.
Сондықтан қазақ ауыз әдебиетіндегі батырлар жырындағы Ер тарғын, Қобыланды,
Қамбар батыр т. б. келбетімен қатар, олардың аттары әр уақытта қатар жүрді.
Қазақ байларының мақтанышы болған. Арғымақтарды күтіп ұстап, оларды
жәрмеңкелерде, той жиындарда өтетін ат жарыстарында салып бәйгеге қосып
отырған. Қазақтар жылқы тұқымын жақсартуға көп көңіл бөлген. Қазақтың
қарабайыр тұқымының бойында атақты түркмен, арап және башқұрт жылқы
тұқымдарының қаны бар. Маңғыстаудағы адай аттарының тұқымы атақты түркмен
жылқысы ақалтекеден шыққан. Бұдан туындайтын ой, Кіші жүз қазақтары ежелден
жылқы тұқымын асылдандыруды біліп ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп келеді. Жылқыны
баппен күту, жорыққа дайындауда атақты бапкерлер көп болған. Жылқы етінен
жасалатын ұлттық тағамдардың да түрі сан алуан болған – қазы-қарта, жал-
жая, шұжық және сүр ет.
Кіші жүз қазақтарының мал шаруашылығында ерекше орын алатын қой және
ешкі малы. ХХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласындағы қой
шаруашылығында жаңа тауарлы-сауданың дамуына байланысты қой мен ешкі көп
өсірген. Қазақ даласындағы жәрмеңкелерге орыс саудагерлері жиі келіп қой
малын көптеп сатып алып, оның жүні мен терісін Ресейде өндірісте өңдеп, мол
пайда тапқан. Мал шаруашылығын дамыта отырып, Ресей отарлық әкімшілігі Кіші
жүз даласында Ресей империясының жеңіл өндіріске қажетті шикізат көзіне
айналдырып, мал өнімдерінен жасаған дайын тауарларды қазақ даласына әкеліп,
қымбат бағаға сатып, өсімқор орыс саудагерлердің көбеюіне негіз болды.
Ресей империясында экономикалық өзгерістер қазақ даласындағы мал
шаруашылығының жаңа рыноктық кезеңіне бейімделіп, капиталистік қатынастың
қазақ даласында ене бастауына себепші болды. Сондықтан мал шаруашылығы осы
өзгеріске тиімді дамыды.
Кіші жүз жерінің барлық адандарында қой мен ешкі санының үлес салмағы
жоғары болды. Мысалы: Солтүстік және Батыс аудандарда – 6,4 %, Маңғыстауда
- 8,4 %, Бөкей ордасында – 5,2 %. Қой малы шаруашылықтың қай түріне де
төзімді, әрі оның жүні мен терісі жаңадан қалыптасып келе жатқан өндіріске
өте қажет болса, қазақтардың тұрмыс салтында қой жүні мен терісі, киімі әрі
баспана (киіз үй қой жүнінен басылып жасалады), Кіші жүз қазақтарындағы қой
малының тұқымы дала ауа-райы мен табиғатына төзімді қазақ қойы Еділбай
тұқымы болған. Жайылымға төзімді, еті тәтті болып келеді. Қазақ қойының
етін жеген орыстар аузынан суы құрып, қазақ қойының етінің дәмі бальзам
татиды[25] деп баға берген. Еділбай тұқымды қазақ қойы екі жастағы, сойған
кезде 1 пұтқа жақын құйрық малын алуға болады, ал оны еріткенде 20-30 қадақ
еріген май алған. Қазақтар қойдың жүнін күзде қырқып, жүнді Орынбор,
Гурьев, Ырғыз, Калмыкова, Орал қалаларының жәрмеңкелеріне және Ресейге Орта
Азияға апарып сататын болған.
Қазақтар қой малымен бірге ешкі малын да ұстаған. Қазақ ешкілері тибет
ешкісінің тұқымына ұқсас. Кіші жүз жерінде ешкі өте көп болған, бірақ Ресей
отарлық саясаты қазақ ешкіні баға алмайды деген оймен, ешкінің көбі Орынбор
даласында өсіріп, ешкі түбітін Орынбор қаласында өңдеген. Орынбор ешкісі,
орыс түбіті, Орынбор түбіті шәлісі күні бүгінге дейін осылай аталып келеді.
Қазақ ешкілерінің түбітінен тоқылған түбіт шәлілерді Ресей шет елге шығарып
Орынбор түбіт шәлісі деп атап кеткен. Кіші жүздің оңтүстігінде ешкінің
үлесі 10-18,2 %, Маңғыстауда 6,7 %. Қазақ ешкісінің тұқымдарын Францияға
апарып өсіруге әрекет жасаған. Қазақ ешкісі атақты Кашмир ешкісі тұқымымен
пара-пара келген.[26]
Ертеде қазақтар Ешкі кедей малы деген екен. Мұның негізгі себебі,
біздің ойымызша ешкіні кедейлер сиыр малының орнына көп ұстағандықтан болса
керек. Ешкі сүтінің дәмділігі мен майлылығына тең келетін сүт жоқ екенін
әрбір қазақ біледі. Ешкі қойды бастаған деген нақыл сөз бар. Әрбір қой
отарында қойшылар ешкі серкесін ұстаған, себебі желді күндері, малды қораға
кіргізерде және шығарғанда қойды бастайтын ешкі болған.
Маңғыстау және Үстірт қазақтары ежелден ата кәсібі ретінде түйе малын
көп ұстаған. Оның негізгі себебі бұл жердің ауа-райы және табиғат
ерекшелігіне байланысты. Табиғи су көздерінің аздығы шөл және шөлейтті жер,
осыған байланысты. Бұл жерде шығатын өсімдіктерде өзгеше, түйе малы жақсы
қоректенетін шөптерге өте бай. Ал шөлге төзімді мал – ол түйе.
Сондықтан да қазақтар түйені шөл кемесі деп бекерге айтпаған.
Түйе малын өсіріп бағу кіші жүз жерінде бірдей болған жоқ. Маңғыстау
мен Үстіртте түйе малының үлесі – 11,5 % болса, батыс және шығыс бөлікте –
1,7-2,5 % болады, қалған жерлерде 4,6 % болған.[27] Түйе малын қазақтар
көбіне көлік ретінде пайдаланған. Сонымен бірге құдықтардан су шығару үшін
арнайы шығырларға жеккен. Сыр өзенінің бойының қазақтары да түйе малын өте
көп ұстаған. Бұл аудандарда 104-450 түйе болса[28], Бөкей ордасындағы
қазақтардың түйесі 91000 екен. Түйе малын күтуді онша керек қылмағаны мен,
оның ботасын аяғынан тұрғызып жіберу жас сәбиді күтумен бірдей болған.
Жас ботаны алғашқы күндері қараңғы қорада бағып кісілерден алыста ұстап,
көрсетпеген. Себебі ботаның көзі өте әдемі келеді, оған адам сұқтанып
қараса, көз тиіп, өліп қалады деседі.
Патшалы Ресейдің отарлық саясаты Кіші жүз даласына ене бастауымен
бірге, керуен саудасы дамыды. Орта Азия хандықтары бағындыру саясатын іске
асыру үшін көп көлік малы қажет болды. Ресей отарлық әкімшілік-басқару
мекемесі Орынбор Шекара Комиссиясының кеңесі Кіші жүз қазақтарынан түйе
жинауды сұлтандарға міндеттеген. Орынбор генерал-губернаторы Перовскийдің
Ақмешітке жорығы кезінде қазақтардан 4 мың түйе жинаған, ал Жәңгір хан 1829
жылы Орынбор генерал-губернаторына 500 түйе берген. [29]
Қазақтар өздерінің күнделікті тұрмысында түйенің сүтін ішкен. Шұбаттың
адам денсаулығына пайдалы екенін кез келген қазақ біледі. Түйенің жүнінен
қазақтар әр түрлі киімдер тоқыған. Маңғыстау және Үстірт, Сыр өзені
бойындағы қазақтар түйенің етін де жеген. Бірақ та қазақтардың бәрі бірдей
түйені соғымға соя бермеген. Түйе етін қазақтар жас келінге жегізбеген,
себебі түйе етін жеген келіндер мен жас әйелдер құрсақтағы баласын 12 ай
көтереді деген ұғым болған. Түйе өзінің ботасын 12 ай көтеріп жүреді екен.
Қазақ даласының табиғат ерекшелігіне байланысты қос өркешті және
жалғыз өркешті (нар) түйелер өсірілген. Маңғыстау және Үстірт қазақтары сол
жаққа тиімді, әрі сүтті нар түйе ұстаған. Ал қалған ауданда қазақтар қос
өркешті түйе өсірген. Қос өркешті түйе керуендерде жүк тасуға өте төзімді
болып келеді, әрі көлік болған, қос өркешті түйе тұқымы жүнді көп берген.
Қазақтар түйені көктемде күзеп жүнін алатын болған. Ежелден қазақтар түйе
жүнін, соның ішінде шудасы мен жабағысын әр түрлі сырқат ауыратын және сары
су жинаған жерлерге басып емдеген. Түйе жүнінің емдік қасиетін ертеден
білген.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақтың мал шаруашылығындағы жартылай
көшпелі және отырықшылдыққа өте бастауы бұрын қазақтар аз ұстаған мал –
сиырдың санының өсуіне әкеледі. Мысалы, Кіші жүздің батыс және
солтүстік–шығыс аймақтарында қазақтар мал үлесінде сиыр - 13,4 % болса,
Маңғыстауда – 0,1 %, оңтүстік аймақтарда Қазалы және Перовск бекіністерінің
маңындағы қазақтарда сиыр үлесі – 8-9,1 % болған. Батыс және солтүстік-
шығыс аймақтарындағы қазақтар басқа жерлерге қарағанда отырықшылдыққа көше
бастауын көрсетсе, бұл аймақтар шекара маңы, сауда-саттық жәрмеңкелеріне
жақын болуы сиыр малын ұстап кәсіп жасай бастаған. Қазақтарға қарағанда
казак отаршылдары мекендеген бекіністерде, орыс шаруаларында сиыр малы көп
болған. Маңғыстауда 1861 жылы қазақтарда 1 155 480 қой, 69 647 түйе, 79 339
жылқы, 866 сиыр болса, орыс казактары тұрған Форт-Александров пен
Николаевскийде малдардың саны 500 қой 18 түйе, 145 жылқы, 165 сиыр болған.
Бұл деректерді салыстырғанда Маңғыстауда қазақтар саны көп те, ал орыс
казактарының саны 1810 адам болған.[30]
Қазақтар ірі қара малды өсіре отырып сиырдың сүтінен көптеген сүт
тағамдарын жасап пайдалана білген. Сиыр сүтінен май, ірімшік, айран, сүзбе
және құрт тағамдарын дайындаған. Сонымен қатар жартылай көшпелі және
отырықшылдыққа көшкен қазақтар ірі қара малдың өгіздерін көлікке
пайдаланып, шөп шабуға және жер жыртуға орыстармен бірдей қолданып отырған.
Бұл жаққа көшіп келген орыс шаруалары мен қазақтар дос болып, еңбек
құралдары мен ат көліктерін бірігіп пайдаланып, бірінде жоғын екіншісінен
алып, орыс пен қазақ кедейлерінің арасында шаруашылық қарым-қатынасы
орнаған. Қазақтар өздерінің орыс арасындағы тамырларымен Ресей
империясының отарлық саясатының езгісі мен ауыртпалығын бірдей көтерген.
Сөйтіп екі халық арасында шаруашылық қарым-қатынасы қалыптаса бастайды.
Мал шаруашылығында орыс пен қазақ кедейлерінің күнделікті тұрмыстағы
көмектері ірі қара малының тұқымдарын асылдандыруға айтарлықтай маңызды
болды. Қазақтардың жергілікті жағдайда төзімді ірі қара мал тұқымдары
болды, сонымен бірге орыс шаруалары өздерімен ірі қара малдың жаңа
тұқымдарын алып келді. Олар атақты Ярославль, Кострома және шетел
тұқымдарынан голландық, неміс, швет және украин сиырларының тұқымдары. Бұл
малдар әрине қазақ даласын бірден жерсінген жоқ, бірақ уақыт өткен сайын
бұл мал тұқымдарын алмастыру арқылы, Кіші жүз қазақтарында жергілікті
сиырлардың тұқымдарын жаңартуға себепші болды. Қазақ сиырларының сүті аз
болғанымен көлікке дала жұмысына төзімді келсе, ал Ресейден келген сиырлар
сүтті болды, бірақ ауа-райының желді, суық болуына төзе алмады. Біртіндеп
жергілікті жерге үйрене бастады.
Отырықшылдық мал шаруашылығының негізгі даму көзі шөп шабу және
дайындау, қыстан малды аман алып шығу. Сондықтан қазақ даласына жаңадан ене
бастаған шөп шабу кәсібімен қазақтар да айналыса бастады. Бұл шаруашылықпен
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Кіші жүздің батыс және солтүстік-шығыс
бөліктерінде айналыса бастады, алғашқы жылдарда өте баяу дамыды. Бірақ
отырықшылдық мал шаруашылығы үшін шөбі мол жерлерге мал қыстауларын салып,
шөп шауып дайындау керектігін түсінгенімен, мұндай шөпті көлді жерлер, өзен
жағалаулары ХІХ ғасырдың 40-жылдарында салынған бекіністер айналасында
казактардың меншігіне берілді. Ал казак жерлерінен шөп шабу үшін,
казактарға көп ақша төлеу қажет болды, сондықтан отырықшылдықпен айналысу
қазақтарға көп қиындық келтірді. Шөп шабу және оны дайындау қазақтар үшін
өте ауыр жұмыс, шөп шабатын құралдар жоқтың қасы, оның үстіне бірнеше мың
малға қол орақпен шөп дайындау мүмкін емес. Бұл жұмысты тек қана байлар мен
сұлтандар Орынбор Шекара Комиссиясының көмегі арқылы жүргізе алады. Қазақ
даласында болған А. Левшин шөп дайындау қиын болғанымен Ембі және Ырғыз
бойында тұрған қазақтар күзде малдарына шөпті мол жинап алғанын -
айтқан.[31]
Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. 1837 жылы Новоузен
орыс бекінісі салынғаннан кейін орыстар малдарына шөп дайындау үшін казак
станцияларына барып шөп сатып алып отырған. Себебі Шильный балки (қазақша
Аққорғай) станциясы жеріндегі Большой лимон (қазіргі Богатырево селосы)
бекініс маңы табиғаты жағынан көлді жер, көктемде Еділ өзені тасыған кезде
суы осы көлдерді толтыратын болған. Көктемде тасқын суы қайтқан кезде дала
көлдері мен ойпаттарында жайылым шөптері көп шығатын болған. Сол жылы
Новоузень Шортанды бекінісіне орыс помещигі Большой лиман бекінісі
қазақтарымен келісіп 150 шөмелей шөпті 300 сомға сатып алған. Кейіннен осы
көлді жерден орыстар сатып алып отырған.[32]
Жоғарыда айтылған жер қазіргі кезде Батыс Қазақстан облысы Казталовка
ауданы Карл Маркс колхозының жері, оның орталығы Богатырево селосы қазақтар
Большой лиман деп орыс атауын күні бүгінге дейін атап келеді. Тағы да бір
айта кететін жай, Таловка бекінісінің салынуы туралы. Бөкей ордасы мен орыс-
казактардың екі өзен аралығы жерін белгілеуде, Бөкей ордасы және Жайық
казак арасындағы шекарада жаңа бекіністер салуға келіскен. Сол келісімнің
негізінде Сары өзен жағасында, Таловка бекінісін салып, сол екі өзен
арқылы, орысша Үлкен және Кіші өзен арқылы, қазақша Қара және Сары өзен
арқылы үш шекара белгіленген. Жайық казактарының жері Шотанды (Новоузень)
бекінісімен шектесіп, Бөкей ордасы қазақтарының жерімен шектескен. Қазіргі
Казталовка ауданының орталығы Казталовка селосы. 1826 жылы бекініс болып
қаланған.[33] Ал біздің ойымызша Жайық қазақтарының жерінде Қара өзен
(Большая Узень) бойында орыс таловкасы деген бекініс болған, сондықтан орыс
таловкасынан ажырату үшін Қазақ таловкасы деп атаған болу керек деген
болжам айтамыз.
Кіші жүз даласының батыс бөлігі мен солтүстік-шығыс бөлігі
қазақтарының көбі мал шаруашылығында отырықшылдыққа бейімделе бастады,
шаруашылықта мал санының өсуіне және малдың тауарлы шаруашылыққа айналуына
байланысты орыс-казак бекіністері маңындағы қазақтар малдарын базарға
апарып сатып, әжептәуір пайда табатын болды. Малдың жаманы - сиыр дейтін
қазақ ХІХ ғасырдың 30-50 жылдарында Қатын би болған, сиыр пұл болған
заман деуге көшеді.[34] Қазақтар малдарын тек ішкі жәрмеңкеде ғана сатып
қоймай, Ресей қалаларына, оның ішінде Орынбор, Астрахань, Саратов,
Екатеринбург қалаларына барып та сауда жасаған. Отырықшылдық мал
шаруашылығына көшкен байлар базарларға қой мен жылқыдан басқа ірі қара
малды көптеп апаратын болған. Әсіресе, жоғарыда айтқан аудандарды жалпы мал
үлесінде ірі қара малдың салмағы 29,2 % дейін жеткен.[35]
Отырықшылдық мал шаруашылығына Сыр өзені бойындағы қазақтар да көше
бастады. Бұл өңірдегі қазақтар табиғи шөпті шауып дайындаумен қатар, өзен
суын пайдаланып, суармалы жерге қолдан жоңышқа егіп отырған. Мысалы, 4271
шаруашылықта бір жылда 198 330 шөмеле дайындаған.[36]
Қазақтар шөп шауып дайындауда орыс шаруаларының тәжірибелерін кеңінен
пайдалана алған. Орынбор Шекара Комиссиясы сұлтандар мен байлардың
шаруашылықтарына көмек көрсете отырып, шөп шабатын техника сататын дүкендер
ашып, орыс құрал-саймандарын әкеле бастаған. Шөп шабатын, шөп жинайтын
тырнаушылыққа түйе немесе ат жегетін болған. Орыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz