Банк несиелерінің кәсіпорын экономикасына әсері
Мазмұны
Кіріспе
1.Тарау. Банктердің қызметтері мен ролі
1.1. Банк қызметінің экономикалық маңыздылығы
1.2. Қазақстандағы банктік реформалар
1.3. Орталық банктің ақша.несие саясаты
2.Тарау. Банк несиелерінің кәсіпорын экономикасына әсері.
2.1. Несие мазмұны мен принциптері
2.2. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау жүйесі
2.3. Кәсіпорындарды қаржыландыру . банк қызметінің негізгі қызметі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
1.Тарау. Банктердің қызметтері мен ролі
1.1. Банк қызметінің экономикалық маңыздылығы
1.2. Қазақстандағы банктік реформалар
1.3. Орталық банктің ақша.несие саясаты
2.Тарау. Банк несиелерінің кәсіпорын экономикасына әсері.
2.1. Несие мазмұны мен принциптері
2.2. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау жүйесі
2.3. Кәсіпорындарды қаржыландыру . банк қызметінің негізгі қызметі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.Тарау. Банктердің қызметтері мен ролі
1.1. Банк қызметінің экономикалық маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Қазақстандағы банктік реформалар ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Орталық банктің ақша-несие саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Тарау. Банк несиелерінің кәсіпорын экономикасына әсері.
2.1. Несие мазмұны мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2.2. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ...
3. Кәсіпорындарды қаржыландыру - банк қызметінің негізгі қызметі ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Екінші деңгейдегі банк тер жүйесінің одан әрі даму мен
өзгерістері. 1998 жылдың соңында Қазақстанның барлық жүйесінің деңгейі-
ломбардтық, несиелік бірлестіктер, лизингтік, факторинг тік фирмалар,
клиринтік фирмалар, т.б. түрлерінде көрініс табатын банк тік емес қаржы
мекемелердің жүйесімен толықтырылады және екінші деңгейдегі банктерден
тұратын болады.
Екінші деңгейдегі банк тер капиталдандырудың деңгейіне жетуі тиіс
және корпоративні бағалы қағаз күрделі қаржы жұмсау тек олар бойынша
биллерлік операциялардан, басқа банк қызметінің барлық түрлері жүзеге
асырылатын болады.
Коммерциялық банк тер жүйесімен қатар, өздерінің белгілеген
өзіндік қызметтері бар бірқатар мемлекеттік банк тер пайда болады және
олардың қызметін реттейтін арнайы нормативті база құрылады.
Қазіргі кезде мемлекеттік мамандандырылған банк терге: Экспортты-
импорттық банк, Тұрғын үй-құрылыс банкі және Сауықтыру банкі жатады.
Ондай банктердің қатарында Халықтық жинақ банкі де жатады,
әзірше ол халыққа қызмет көрсетуге мамандандырылып, мемлекеттің
бақылауында болады. 1998 жылдан бері, оның қосымшаларымен акционерлеу
басталды.
Үкіметтің құрылымдық-инвестициялық саясатын жүзеге асару үшін
коректі ішкі қаржылық ресурттар кірісінің көзімен қызмет етуінің
тиімділігін көтеру мақсатында, Қазақстан Республикасының Үкіметі
Эксимбанкті акционерлеу жатады және алдыңғы қатардағы шетел банктері
мен халықаралық Қаржы министрлігі кепі болатын, оның облигациясын
эмиссиялау туралы шешім қабылдады.
1.1. Банк қызетін ұйымдастыру.
Банк жүйесінің маңызды элементі—банктер болып табылады. Ежелгі
ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны туралы ғана
емес, сон дай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы туралы да
толық мәліметтер қалдырмаған секілді .
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банк тер капитализмнің
мануфактура тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында
(Венеція ,Генуғ) 14-15 ғғ. Пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар
шаруа-шылығының ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте
кезеңінде,яғ-ни тауар-ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша
айналысын реттеу үшінпайда болған делінеді. XVI- XVII ғғ. Венецияда,
Генуеде, Миланда, Амстердама, Гамбурргте, Нюрнбергте саудагер-
клиенттерарасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асару үшін
жиробанк тер құрылады. Жиробанк тер өздерінің клиенттері арасында белгілі
салмағы бар бағалы металлдардан жасалған ақша бірліктері арқылы есеп
айырысу-лар жүргізді. Өздерінің бос ақша қаражатттарын жиробанк тер
мемлекетке, қалалар-ға және артықшылығы бар компанияларға ссудағы берді.
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде-феодализм
тұсында пайда болған деп. атайды. Олар феодалдық шаруашылық тұсында
банктердің төлемдегі делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын
тілгетиек етюді.
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының
екі мың
Жылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.
Өкінішке орай, “банк”сөзінің өзі бізге оның мәнін ғана белгісіз
етіп қоймай, алғашқы несиелік мекеме туралы біздің жорамалымыздың
ақиқаттығына күмән туғызады.
“Банк” сөзі “banco” деген ағылшын тілінен аударғанда “айырбас
столы” дегенді білдіреді. Бұл “айырбас столы” тауарлармен сауда жасалатын
алаңдарда құ-рылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекелеген
тұлғалардың әр түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың
біртұтас жүйесі болмағандық-тан, олармен сауда-саттық барысында әр түрлі
формадағы монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда
капиталының өкілдері саудагерлерің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр
түрлі елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе,
айырбастаушылар бұл салымдарды, сон дай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын
ссудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастайды. Сөйтіп, айырбастаушылар
біртіндеп банкирлерге айналады.
Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылардың және
олардың айыр-бас орындарының болуымен сиптталады. Алғашқы банктердің
Италияда пайда болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы
болғандығын ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай
ағылып, банкирлердің сауда опе-рацияларына тікелей қатысуына байланысты
түсіндіріледі.
Тарихшылардың пікірінше, б.э .д. 2300жыл бұрын холдейлердің
сауда компаниялары пайда болып, олар өздерінің тікелей қызметтерімен қатар,
ссудалар берген . Олар б. э. д. VI –ғ. Ежелгі Вавилона салым операциялары :
салымдарды қабылдау және оларға пайз төлеу операцияларының жасалғандығын
еске сала кетеді. Мұндай операциялар б . э . д. IV ғ . Ежелгі грецияда да
жасалған. Бір айта кететіні , ежелгі гректер салым қабылдай отырып .белгілі
бір ақы төлеу арқылы ақшалар айырбасын жүргізіп отырған көрінеді . Ежелгі
банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым иелеріне біртіндеп есеп
айырысу қызметін де көрсетті . Есеп айырысулар банктердегі салым иелерінің
бір шотынан басқа бір шотқа аудару арқылы жүргізіледі .
Банктер қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан тыс қалмады .
Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті . Банктер өз кезегінде
клиенттер арасында жасалатын келісім – шарттарды құруда сенім қызметтерін
көрсетіп сауда -саттықта делдал қызметін атқарды . Есеп айырысуларды
жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік билеттерін шығарды .
Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді . Ағылшын елінде алғашқы
акционерлік банк – Ағылшын банкі 1694 ж. құрылып , үкіметтен банкнота
шығаруға құқық алады . Ежелгі Римде банк және несие құқының нормалары
болған . Осы нормаларға сәйкес , б .э . д. Ш ғ . айырбас ісіне
мамандандырылған Римдік банкирлерді кумулияр деп атады . Оларға несеилік
операцияларды жүргізуге рұқсат етілмеген . Тарихшылардың айтуынша , Ежелгі
Вавилон банктері тек қана несие беріп қоймай , сондай ақ жер бөлімшелерін
сатып алу- сату , және басқа да операцияларды орындаған . Банктің ерекше
кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс аясының өнімдерінен
өзара ажыратылады , ол жай ғана тауар шығармайды , оның тауары ерекше ,
яғни ақша төлем құралдары түрінде шығарылады .
Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан
ерекшелігі оның несие беруінен байқалады. Оның негізгі өнімі несие
болғандықтан , банкті несиелік мекеме деп атаған . Банктің негізі деп оның
басты өнімі – несие ісі түсіндіріледі .
Қазақстанның экономикасы Ресейдің экономикасының бір бөлігі
ретінде әр деңгейде дамып келеді . Қазақстанның шаруашылығы бір жағынан ,
Ресейдің және әлем нарығының тауар айналысына , екінші жағынан , темір
жолдарын салу жұмыстарын жедел қолға алу тиімділігін қатар қарастыра
отырып , темір жолдарды жүргізу арқылы Қазақстанның ауыл шаруашылық
өнімдері мен шикізаттары ( ет, тері жүн т. б. ) сыртқа шығарылып отырған
.
Қазақстанның Ресей нарығына интенсивті түрде енуі , нәтижесінде
Ресейлік орталық - өнеркәсіптік аудандарымен өзара экономикалық байланысы
одан әрі кеңейді.
Банк капиталының Қазақстанға енгізілуі мерзімі XIX ғасырдың аяқ
кезін қамтиды. Революцияға дейінгі Қазақстанның көп укладты
экономикасында несиенің әр түрлі формалары дамыған . Қазақстанның
несиелік жүйесі негізінен Ресей империясының несиелік жүйесінің бір
бөлігі ретінде : Мемлекеттік банк бөлімшелерінен, акционерлік,
коммерциялық банктер филиалдарынан , өзара несие беру қоғамдарынан
,қалалық қоғамдық банктерінен , ипотекалық несие банктері немесе ұзақ
несие мекемлерінен және жинақ кассаларынан тұрды .
Ресейдің мемлекеттік банкі 1860 ж. өз қызметін бастап , барлық несие
жүйесіндегі – Орталық банк болып саналады және оның айналысқа қағаз
ақшаларды шығаруда монополиялық құқығы болды. Ресейдің мемлекеттік банкі
барлық акционерлік , комерциялық банктердің есеп –ссудалық
операцияларының үштен бір бөлігіне жуығын , салымдар мен ағымдық
шоттардың жарысынан көбін тартып отырған. Басқа мелекеттердің Орталық
эмиссиялық бнктерінен Ресейдің мемлекеттік банкінің айырмашылығы , ол
тек банктерді несиелеп қана қоймай , сол сияқты өнеркәсіп , сауда және
дайындау ұйымдарын да қатар несиелеумен айналысқан .
Мемлекеттік банктік бөлімшелері Қазақстан территориясында ірі сауда-
өнеркәсіп қызметтерінің орталығы болып саналатын Оралда ( 1876 ж.) ,
Қызылжарда (1881 ж.) , Семейде (1887 ж.) , Омбыда (1895 ж .) және
бұрынғы Верныйда (1912 ж.) ашылып жұмыс жасады.
Ірі комерциялық банктер қатарында саналатын Сібір сауда – банкісінің
(1872 ж. құрылған) 57 филиалының 7 Қазақстанның бірқатар аудандарында ,
яғни Омбыда ,Семейде , Қызылжарда , Верныйда , Ақмолада , Қостанайда
орналасты.
Филиалдары жағынан екінші орынға ие болатын Орыстың сауда - өнеркәсіп
банкісінің бөлімшелеріде Қызылжарда , Қостанайда , Оралда , Омскіде
ашылды.
Жалпы , Бірінші дүниежүзілік соғыстың бастапқы кезеңінде
Қазақстанның әр аудандарында Мемлекеттік банктің – 6 бөлімшесі ,
акционерлік – комерциялық банктердің 18 филиалдары , 12 өзара несие беру
қоғамдары ,8- қалалық қоғамдық банктер ,сол сияқты 345 несиелік және
ссудалық серіктестіктер жұмыс істеді . Несиелік мекемелердің санының көбі
жағынан Ақмола бірінші орынға ие болды.
Мемлекттік банк бөлімшелері болмаған аудандарда , қарапайым
операцияларды жүргізу міндеті қазына иелеріне жүктелді. Қазына иелері
тікелей қазыналық палаталарға , солар арқылы мемлекеттік қазына иелеріне
бағынышты болды . Біртіндеп қазына иелерінің жүргізетін операциялары
жылдамөсе түсті , мысалға : жіберілген вексельдер бойынша комиссиялық
және есептік төлемдерді алу ; жәй және шартты ағымдық шоттарды ашу ;
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу және оларды сақтау ; өмірлік
салымдар бойынша пайыз төлеу және т. б. Қазына иелері Қазақстан аумағында
үш қазыналық палаталарға : Омбы ,Орынбор және Түркістан палаталарына
бағынды .
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында ең басты Қазақстандағы
банктер – бұл мемлекеттік банктер болды және олар төмендегідей
операцияларды жүзеге асырды :
• вексельдерді есепке алу ;
• тауарларды кепілге ала отырып , ссуда беру ;
• тауар құжаттарын кепілге ала отырып , ссуда беру ;
• ауылшаруашылыққа ссуда беру ;
• бағалы қағаздарды кепілге ала отырып , ссуда беру ;
• қайта есеп жүргізу ;
• вексельдер үшін арнайы шоттар ашу ;
• бағалы қағаздарға арнайы ссуда беру ;
• ұсақ несие мекемелеріне ссуда беру ;
• барлық есеп – ссудалық операцияларымен айналысу ;
• меншікті бағалы қағаздар шығару ;
• салымдық және ағымдағы шоттар ашу .
"Банк ісі" пәнінің Қазақстанда экономикалык ғылымынын дербес саласы
ретінде қалыптасуының терең заңдылықтары Қазақстан Республикасының саяси
және экономикалық дербестігі бар тәуелсіз мемлекет ретінде дамып одан әрі
өркендеуінің нәтижесінде құрылған және 1993 жылы енгізілген Ұлттық төл
теңге айыналысына негізделген екі деңгейлі банктер жүйесінің кемелденіп,
халықаралық стандартқа өту процесімен тығыз байланысты. "Банк ісі пәнінің
практикалық маңызы зор дербес ғылым саласы ретінде дамуына Ресейлік және
Қазақстандық ғалымдар үлкен үлес қосты. Солардың ішінде мына зкономист-
ғалымдарды атап өтуге болады: Атлас М.С.-Геращенко В.С., Геращенко В.В.,
Лаврушин О.И., Красавина Л.Н., Панова Г.С., Ширинская З.Г., Усоскин В.М.,
Белоглазова Г.Н., Коробова Г.Г., Кроливецкая Л.П., Рогова О.Л., Төлебаев
Т.Т., Фридман Ц.Л., Панченко И.В., Саниев М.С., Иришев Б.К . Сейткасымов
Г.С., Хамитов Н.Н., Кучукова Н.К., Абдильманова Ш.Р., Сазанов С.С., Калиева
Г.Т.
шетелдік ғалымдар: Дж.М.Кейнс, И.Фишер, Фридман Милтон, Фридрих ,А. Хайек,
Рид Э., Коттер Р., Гилл Э., Смит Р., Джозеф Ф. Синки мл. "Банк ісі" пәнін
үйренуде диалектикалық әдіс кеңінен қолданылады. Диалектикалық әдіс қандай-
да болмасын экономикалық құбылысты - үнемі динамикалық күйде зерттейді.
"Банк ісі" пәні экономикалық ғылымның дербес және арнайы саласы
болғандықтан, бұл пәнді оқып үйренудің әдістері, тәсілдері, логикасы жалпы
экономикалық ғылымды оқып үйренудің әдістерімен, тәсілдерімен, логикасымен
үндес, астарлас.
Қазақстан Республикасының банктер жүйесі ұлттық экономиканың басқа
секторларымен салыстарғанда нарық талабына сай өзгерістерді жедел
қабылдайтын және экономикалық базистегі өндірістік қатынастар мен өндіргіш
күштердің даму заңдылықтарына тез сыңай танытатын, салыстырмалы дербестігі
бар ақша секторы. Қазақстан Республикасында екі деңгейлі банктер жүйесінің
дамуьының жаңа кезеңі басталды. Екінші деңгейдегі банктердің халықаралық
стандартқа өтуімен байланысты Үлттық, Банк және Қазақстан Республикасы
қаржылық қадағалау Агенттігі тарапынан коммерциялық банктердің
қызметтерінің сандық және сапалық көрсеткіштеріне қойылатын талап күшеюде.
Бүған бір жағынан банкаралық бәсекенің ықпалы әсер етсе, ал екінші жағынан
шет ел капиталының банк секторына енуі қозғау салды. Қазақстан
экономикасына шет ел инвестицияларын тартумен қатар елімізде сыртқы
экономикалық қатынастар да дамуда. Ал бұл процесс өз кезегінде банк
менеджментің сапасын халықаралық деңгейге көтеруді талап етеді. Міне осыған
байланысты банктер жүйесіне теориялық әзірлігі терең және практикалық
қабілеті мол мамандар дайындау мәселесі де жаңа белеске кетерілді. Банктер
жүйесінің инфляцияны тежеуде, накты секторды инвестациялауда, ақша
айналымын ұйымдастыруда және экономиканы макродеңгейде реттеуде атқаратын
рөлі арта түсті.
Қазіргі кездегі коммерциялық банктер клиенттерге әр түрлі қызметтер
яғни, несие беретін, валюталық және депозиттік операциялармен айналысатын,
кассалық есеп айырысу қызметін жүргізетін шаруашылық субъектілермен
үзеңгілес, әрі серіктес ерекше кәсіпорын. Сондықтан экономиканы басқаруда
мамандар үшін банк ісін үйымдастырудың ғылыми және практикалық негізін оқып
үйренудің маңызы зор. Жоғарыда аталғандай Қазақстан Ресцубликасы
банктерінің халықаралық стандартқа кешуіне байланысты қойылатын талаптар
күшейген сайын кәсіпкерлік деңгейі жоғары болашақ банкирлер дайындау
жауапкершілігі де арта түспек. Бұл -жауапкершшік "Банк ісі" пәнін жан-
жақты, терең әрі сапалы оқытумен тікелей байланысты.
Бұл пәннің өзіндік ерекшелігі , коммерциялық банктердің қызметін
ұйымдастыру , реттеу және бағалау , өтімділігін басқару , олардың нарықтық
экономикаға өтудегі рөлі мен қызметтері жайлы нақты Қазақстан
Республикасының тәжірибесіне сүйене отырып жазылғандығымен сипатталады .
1.2. Қазақстандағы банктік реформалар
Қазақстандағы қайта құру тұсындағы банк жүйесінің дамуы, КСРО-да соңғы
рет жүргізілген банктік реформа (1987-1888жж.) сай келедәі. Банктік реформа
нәтижесінде : КСРО-ны Мемлекуеттік банкі және Құрылыс банктерінің
Агроөнеркәсіп банкі және КСРО Тұрғын үй- әлеуметтік банкі құрылды. Сол
сияқты, кезінде КСРО-ның Мемлекеттік банкі құрамында келген жинақ
кассалары негізінде –КСРО Сыртқы экономиакалық банк құрылды. Сол уақыттан
бастап, Мемлекеттік банк кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық және несиелік
есеп айырысу қызметін көрсетуді тоқтатты.Сөйтіп,КСРО-ның Орталық банкісіне
айналды.
Қазақстанда жоғарыда аталған мамандандандырылған банктердің республикалық
кеңселері(филиалдары) ашылып КСРО-ның Өнеркәсіп-құрылыс банкісіне несиелік
саясатты жүргізу, негізгі қызметі ретінде несиелеу жүйесінің тиімділігін
арттыру, капитал жұмсалымын қаржыландыру мен несиелеу, сондай-ақ
өнеркәсіпте, құрылыста, көлік пен байланыста, мемлекеттік қамсыздандыру
жүйесінде есеп айырысу жұмыстарын ұйымдастыру қызметтері бекітіліп берілді.
Сонымен қатар, бұл банк осы шаруашылық салаларындағы кәсіпорындар мен
бірлестіктердің есеп айырысу , ссудалық және басқа шоттарды
жүргізеді.Осындай несиелік есеп айырысу қызметтерінің түрлерін ауыл
шаруашылық кешені кәсіпорындарда Агроөнеркәсіп банкі,әлеуметтік аумақтағы
және сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарда Тұрғын үй әлеуметтік
банкі, халыққа қызмет көрсетуге бағытталған Жинақ банкі жүргізеді.
Сыртқы эканомикалық банк, экспорттық және импорттық операциялар бойынша
есеп айырысуды ұйымдастырады.
Мамандырылған банктер құрылымы әкімшіл-аумақтық қағидаға сай құрылады.
Республикалық банктер одақтас республикаларда және банктің басқармалары
саласында ұйымдастырылады. Аудан немесе қала деңгейінде бұл банктер
өздерінің мекемелерін ашты.
Әр мамандандырылған банктің бір мекемесі әр аудандағы өзіне тиісті
клиенттерге ғана қызмет көрсетті. Жинақ банкісінің мекемелері аудандармен
қоса ұжымшар және кеңшараларда жұмыс жасады. Жинақ банкісінен басқа
мамандандырылған банктердің төменгі буындары мамандандырылуына қарамай-ақ,
сол аудандардың барлық клиенттеріне бірдей қызмет көрсетті. Шындап
келгенде, мамандандыру тек банктің жоғарғы басқару деңгейіне ғана
жүргізілді, ал төменгі денгейдегі мекемелер әмбебап мекемелерге айналған
болатын.
Мамандандырылған банктер санына байланысты оларда төрт несиелік жоспар
болған. Бұл банк клиенттерінің әр түрлі болып келуі несиелік ресурстарды
құруға байланысты бірқатар мәселелерді тудырды. Банктен банкке өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесі арқылы құйылатын қаражаттардың
бақылаусыздығы арта түсті. Әр банк өз ресурстар көлемінде жұмыс жасауы
үшін, оларға Мемлекеттік банкте ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша
банкаралық есеп айырысуға өту қажет болды.
Мемлекеттің ықпалымен бөлінген коммерциялық банктердің де мамандандырылған
банктер сияқты, әр банктің белгілі бір саласында (өнеркәсіп, құрылыс,ауыл
шаруашылық, сыртқы сауда) өзіндік монополиясы болды. Олар өз кәсіпорындарын
өте төменгі пайызбен қаржыландырылып және несиелеп отырады, яғни, мұнда,
бұл кәсіпорындардың өміршеңдігі және пайдалылығы есепке алынбайды. Мұндай
банктердің активтерінде мемлекеттік зиян шегіп отырған кәсіпорындардың
уақыты өткен, төленбеген, яғни, сапасыз ссудалар қатары арта түсті.
Жалпы банктерді мамандандыру идеясы банк жүйесінің жұмысын тығырыққа
әкеліп, ол монополияландырудан құтылмады және несиелік механизмге
түпкілікті өзгеріс енгізе алған жоқ. Сонымен қатар, КСРО Мемлекеттік
банктің ролі біршама ешқандай әсер ете алмады.
Мұндай жағдайда, банк реформасын батыс үлгілерінде қалыптасқан екі
денгейдегі банктік жүйеде жүзеге асыруға ғана қол жеткізілді.
1987 жылғы реформаға дейінгі банктік жүйенің мынадай кемшіліктері болды:
• Вексель айналысының болмауы ;
• Кәсіпорындардың қарыздарын кешіру, әсіресе ауыл шаруашылығына
қатысты;
• Шаруашылықтың барлық аяларында артық несиелеу операцияларының
байқалуы;
• Банк мамандарының жойылуы;
• Кәсіпорындағы басқа да несие көздерінің болмауынан туындаған
монополизмнің орын алуы;
• Пайыз мөлшерлемесінің төменгі денгейде болуы;
• Экономиканың әр саласының қызметіне қойылатын (несие базасында )
банк бақылауының әлсіздігі;
• Бақылауға жатпайтын несиелік және банктік ақшалардың басып
шығарылуы.
1987 жылғы банктік жүйені қайта ұйымдастыру бұрынғыша әкімшілік сипатқа ие
болып қала берді, тек қана бұл жерде үш банктің монополиясын ауыстырды.
1987 жылғы банк жүйесінің қайта ұйымдастырудың оң жағынан теріс жақтары
басымырақ болды, атап айтсақ:
• Банктер бұрынғы меншік формасында, яғни мемлекеттік болып қала берді;
• Олардың монополизімі толық сақталып, монополистердің саны өсті;
• Реформа жаңа эконокмикалық механизмдердің жоқтығына қарамай –ақ
жүргізілді;
• Кәсіпорындар белгілі бір банктерге бекітілгендіктен, олардың несие
алу барысында банктердің таңдау мүмкіндігі болмады;
• Клиенттер арасында несиелік ресурстарды бөлу тігінен жалғаса берді;
• Ақша нарығы және несиелік ресурстар, саудаға түсетін орындар
құрылмады;
• Банк аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындар артып кетті;
• Ағымдық және ссудалық шоттарды бөлу барысында( банктік соғыс( шыға
бастады.
• Қайта ұйымдастыруда несиені қайтарудың басты көздері ретінде
сақтандыру мекемелерінің қызметтері жайлы қозғалыс болмады.
Нарық экономикасына өту жағдайында және экономикалық дағдарысты жоюда,
макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуде ҚР банк жүйесі маңызды рөль
атқарды.
Қазіргі уақытта қалыптасқан екі деңгейлі банктік жүйенің қызмет етуіне
байланысты жасалған талдауда , олардың көрсетіп отырғандай, кемшіліктердің
басым бөлігі банктер қызметін реттейтін нормативтік базаны жасаудағы артта
қалушылық және оның іске асырылуына іс жүзінде бақылау жасау
механизмдеріндегі кемшіліктермен сипатталады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы жұмыс жасап отырған банктік
жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөледі:
I кезең. 1988-1991.(КСРО-ның тұсында )- мемлекеттік салалық
мамандандырылған банктер қызметінің бір бөлігін республикадағы сол
банктердің тиісті бөлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы
коммерциялық банктер құру ; КСРО Мемлекеттік банкіне орталық банктің
жекеленген қызметтерін беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңі.
II кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары –рубль аймағында бола отырып, ҚР
Ұлттық банкінің орталық банктің бірқатар қызметтерін орындауға біртіндеп
кірісуі, коммерциялық банктердің экстенсивті түрде қалыптасуы және дамуы,
ұлттық нормативтік базаның қалыптасуының бастапқы кезеңі.
III кезең.1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі , яғни айналысқа
Ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банкінің ақша- несие
аясының қызмет етуіне толық жауапкершілік алу, бюджетжәне банктермен қарым
–қатынас орнатудың классикалық қағидаларыыын енгізу, банктердің қызметін
реттеу жүйесін нығайту кезеңін білдіреді.
1995 жылғы банктік реформалауға дейінгі жұмыс жасаған банктік жүйенің
басты кемшіліктеріне мыналарды жатқызуға болады:
а) Ұлттық (орталық) банк қызметіне байланысты:
• Мемлекеттің қаржы саясатын жүргізу барысындағы Ұлттық банк пен Қаржы
министірлігі қызметтерінің жеткіліксіз шоғырлануы;
• Коммерциялық банктердің өтімділігін толық қолдау механизімінің
жеткіліксіздігі;
• Екінші деңгейдегі банктер қызметін қадағалау және реттеу жүйесінің
баяу құрылуы;
• Валюталық реттеу және бақылау жүйесінің қалыптасуындағы артта
қалушылық;
• Макроэкономикалық процестерді жедел түрде талдау, оларды болжау және
шешім қабылдауда пайдалану денгейінің төмендігі;
• Осы уақытқа дейін пайдаланып келген Ұлттық банк пен екінші денгейдегі
банктердің бухгалтерлік есеп жүйесінің халықаралық стандартқа және
нарықтық экономика талаптарына сай келмеуі ;
• Ұлттық банк жүйесіндегі еңбек ақының төмендігінен кадрлардың кету
денгейінің жоғарылығы;
ә)Екінші денгейдегі банктерге байланысты:
• Ұлттық банктер тарапынан белгіленген экономикалық нормативтер мен
банк клиенттерінің құқықтарын тікелей бұзған банктердің нарықта
қызмет ете беруі;
• Қаржы ресурстарын жинақтаудың іс жүзіндегі механизмдерінің әлсіздігі;
• Шаруашылық субъектілерінің несиелеу барысында жобаларды бағалау
денгейінің және банк үшін несие беруден туындайтын тәуекелді бағалау
дәрежесінің, сондай-ақ несиенің қайтарылуына жасалатын бақылаудың
қанағаттанарлықсыз денгейде болуы;
• Орта және ұзақ мерзімде ірі жобаларды дербес түрде қаржыландыруды іске
асыруға мүмкіндік беретін, банктердің капиталдану денгейінің
жеткіліксіздігі;
• Прогрессивті қаржы құралдарын және технологияларды пайдаланып,
игерудің баяулығы;
• Банк қызметкерлерін кәсіби жағынан даярлаудың жалпы төмен денгейде
болуы.
Сонымен бұрынғы салалық мамандандырылған банктерді қайта түрлендіруге
байланысты бірқатар шаралыр 1994 ж. Орта кезеңінен басталып, 1995 жылға
дейін жалғасты.
Бірінші кезекте 1994 жылы Ұлттық банктің ұсынысы бойынша Кабинет
Министірдің Қаулысына сай арнайы құрылған комиссия Қазагроөнеркәсіп банкіне
санация процесін жүргізіп, ондағы орталықтандырылған несиелерге
байланысты мерзімі өтен қарыздарды Қазагроөнеркәсіп банктің балансынан
Қаржы Министірлігінің қармағында құрылған ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау
мемлекеттік қорының балансына беру шараларын іске асырды.
Екінші кезекте, Қазақстан Әлем Банкін 1994 жылдың орта кезеңінде
Мемлекеттік Экспорттық –импорттық банкке және әмбебап акционерлік
ӘлемБанкке бөлу шаралары жүзеге асты.Сөйтіп, ол уақыттағы ӘлемБанктің
жарғылық капиталындағы мемлекеттің үлесі –35 (құрады. Бұл бір жағынан ,
ӘлемБанктегі мемлекеттің қаржысы мен мемлекеттік емес акционерлер
қаржыларын өзара бөлуге мүмкіндік берсе, екінші жағынан Әлем банктегі
монополияны жоюға мүмкіндік жасады.
Үшінші кезекте, мемлекеттік мамандандырылған Халық банкін әмбебап банкке
түрлендіру шаралары жүргізілді.Түрлендіру мынадай үш кезеңді қамти:
Бірінші кезеңде мемлекеттік емес акционерлерден акцияларын сатып алу
жолымен 100(мемлекеттік меншікті қалпына келтіру және оның жарғылық
капиталын ұлғайту мақсатында мемлекеттен жалға алған ғимаратын Халық
банкінің меншігіне беру, сондай-ақ 01.01.1992ж жағдайға байланысты халық
салымдарын индексациялау жүйесін анықтау міндеті белгіленді.
Екінші кезеңде Халық банкіне пластикалықдебеттік және кредиттік
карточкаларды енгізу және олардың қолданылу ауқымын кеңейту міндеті
жүктелді.
Үшінші кезеңде Халық банкісінің алдында Ұлттық банк белгілеген
пруденциалдық нормативтерге сай 01.01.1998ж. бастап салымдарды мемлекеттің
толық сақтандыру жүйесіне өтуге дайындық жасап және жекешелендірудің
бірінші кезеңін бастау міндеті тұрды.
Төртінші кезеңде әмбебап банк –Тұран банктегі мемлекеттің үлесі анықталып,
ондағы негізгі боышқор-кәсіпорындардың бір бөлігі 1995 жылы жаңадан
құрылатын Медетші банкке берілетін болды.
Бесінші кезеңде әмбебап банк- Кредсоцбанктегі мемлекеттің үлесі
-40,3(мөлшерінде анықталды. 1995 жылдың қаңтар айының аяғына таман оның
жарғылық капиталындағы мемлекеттің үлесін сату бағдарламасын Ұлттық банк
даярлауға тиіс болды. Коммерциялық банктер үшін нақты секторды қысқа
мерзімді несиелеу тиімсіз болып табылғандықтан , орта және ұзақ мерзімді
несиелеу қызметін өз міндетіне алатын мамандандырылған мемлекеттік
банктерді құру қажеттігі туды.
Банк ісі – қарыз капиталын жинақтаумен және оны бөлумен
шұғылданатын кәсіпкерліктің ерекше түрі. Қазіргі кезде банктер
көптеген рперациялар жүргізді. Олар айналымымен несие қатынастарын
ұйымдастырумен ғана шұғылданып қоймай, сонымен қатар банктер арқылы
халық шаруашылығын қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы
қағаздарды сатып алу сату, ал кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер
және мүлікті басқару операциялары жүргізілді.
Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз
капиталына айналдыру
Кәсіпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы
қағаздармен операция жүргізу.
1. Ақша айналымын реттеу. Банк - әртүрлі шаруашылық субьектілерінің төлем
айналымы жүретін орталық.
2. Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентін тек жинаған уақытша
бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар депозиток чектерді,
вексельдерді шығаруменде несиеленді.
3. Экономикалық және қаржылық кеңес беру.
4. Орындайтын айрықша қызметтеріне байланысты банктер: эмиссиялық және
эмиссиялық емес болып бөлінеді.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгілерін эмиссиялауға
(шығаруға) құқы бар, әдетте, орталық банк. Әр мемлекеттерде орталық
банк әр түрлі аталады. Мыс: бұрынғы КСРО да ол мемлекеттік деп., ал
қазіргі Қазақстанда – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі деп.
аталады.
Мемлекеттегі басқа банктердің барлығының да ақша белгілерін
шығаруға құқығы жоқ эмиссиялық емес бантер. Олар коммерциялық,
ипотекалық және т.с.с. банктер.
Инвестициялық және иновациялық банктердің 2 түрі де ұзақ уақытта
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция
және басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша қаражатын, кейін ұзақ
мерзімге қарызға береді. Инвестициялық банктер кәсіпкерлерге қарыз
берсе, ол инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеуді және
оны несиелеуді игереді.
Ипотекалық банктер - жерді және жылжымайтын мүліктерді капілдікке
алып, ұзақ мерзімге несие береді. Олар ипотекалық облигация, акция және
басқа бағалы қағаздарды сату, арқылы ақша жинақтайды.
2 Орталық банктерді ұйымдастырудың жолдары.
Тарихи Орталық банктер капиталды меншіктеу жөнінен үш түрге
бөлінеді: мемлекеттік орталық банктер; яғни олардың капиталы түгелінен
мемлекет меншігінде (мыс. Англия, ГФР, Франция, Канада, Ресей):
Акционерлік қоғамдар (мыс; АҚШ, Италия) Аралас акционерлік қоғам,
капиталының бір бөлігі мемлекет меншігінде (Жапония, Бельгия)
Кейбір орталық банктер бірден мемлекеттік (Германияда, Ресейде)
кейбіреулері акционерлік қоғам болып ұйымдасып, кейін ұлттық банк болып
қайта құрылды (Ұлыбританияда, Францияда).
Кез-келген орталық банктер міндеті – ұлттық ақша өлшемінің төлемі
қабілеттілігі мен валюталық курсының тұрақтылығын қамтамасыз ету, банк
жүйесінің өтімділігі мен тұрақтылығын, төлем жүйесінің тиімділігі мен
сенімділігін қамтамасыз ету. Осы міндеттерді атқару үшін орталық банк
негізінен мынадай қызметтерді атқарады:
Банкноттарды монополиялы түрде эмиссиялау; ақша несиелік
қатынастарды реттеу; сыртқы экономиканың қатынастарды жүргізу;
банктердің банкісі болу және үкімет банкісі қызметі .
Орталық банктің ең алғашқы қызметі – ежелден қалыптасқан
мемлекеттің өкілі ретінде заңды түрде – банкнота шығару. Орталық
банктің банкнота және монета шығару қызметі тарихи біраз өзгерістерге
дүшар болды. Мысалы, ақшаның алтын стандарты кезінде орталық банктің
банкноталары коомерциялық вексельдермен және алтынмен қамтамасыз
етілсе, қазіргі кезде несие ақшаларын айналысқа шығару көбінесе үкімет
облигацияларымен қамтамасыз етідің. Сондықтан , банкноталарды шығарудың
тауар айналымын тікелей байланысы айтарлықтай азайды, ал оны алтынмен
қамтамасыз ету, типті мүлдем жйылды.
Орталық банктің басты клиенті – коммерциялық банктер, ал олар
орталық банк пен экономика салалары арасында делдал ретінде қызмет
атқарады.
Орталық банктің сыртқы экономикалық қызметі – ол орталық банктің
мемлекеттің валюталық саясатын жүргізетін және валюталық бақылау органы
болды. Ол – ұлттық валютаның айырбастау курсын анықтау және оны реттеу;
елдің ресми алтын валюта резервтік басқару жөнінде операциялар жүргізу;
халықаралық есеп айырысу; төлем баланысын реттеу; елдегі және одан тыс
жерлердегі валюталық құндылықтардың қозғалысын қадағалау; болжамдарды
жасауға қатысу және төлем балансын құрастыруды ұйымдастыру жұмыстарын
жүргізу.
Орталық банктің банк ісі қызметі – ол орталық банктің
кәсіпорындарға және халыққа тура қызмет көрсетпеуі яғни орталық банктің
негізгі клиенті коммерциялық банктер болды. Бұл оның коммерциялық
банктерден айырмашылығы. Орталық банк коммерциялық банктердің кассалық
қорларын жинақтау және сақтау қызметін атқарады. Бұл қорлар банктік
міндетті резерв қорлары деп аталады.
1.3. Орталық банктің ақша-несие саясаты
Орталық банктің ақша несие саясаты деп оның айналымдағы ақша
массасын, несие көлемін, проценттік мөлшер деңгейі мен ақша
айналымындағы және қарыз капиталы нарығындағы басқа көрсеткіштерді
өзгертуге бағытталған іс-шараларының жиынтығын айтады. Ол саясаттың
мақсаты-ақша айналымымен несие жағдайына әсер ету арқылы шаруашылық
конъюктурасын реттеу. Ақша-несие саясаты ия несиеге және ақша
эмиссиясына жағдай жасауға, ия оларды реттеуге және шектеуге (несиелік
рестрикция) бағытталады.
Орталық банктің ақша-несие саясатының әдістері сан алуан,
олардың ең көп тарағаны төмендегідей:
• Коммерциялық банктерге берілетін несиеге проценттік төлем мөлшерін
өзгертуге (ресми есеп мөлшерін, қайтадан қаржыландыру мөлшерін,
ломбардтың мөлшерін);
• Банктердің міндеті қорларының мөлшерін өзгерту;
• Ашық нарықтағы операциялар, яғни вексельдерді, мемлекеттік
облигацияларды және басқа бағалы қағаздарды сатып алу-сату
операциялары;
• Валюта курсының саясаты немесе курстық саясат.
Бұл айтылған ақша несиелік реттеу әдістері барлық коммерциялық
банктердің операцияларына және толық қарыз капиталының нарығына әсер
ететіндіктен жалпы реттеу әдісі деп аталады.
Ал іріктеп тексеру әдісі (селективный метод) кейбір несие түрлерін
(мыс: тұтыну несиесін) немесе кейбір шаруашылық салаларын (мыс: үй
құрылысын, експорт саудасын) реттеуге қолданылуы мүмкін.
Іріктеп тексеру әдісіне мыналар жатады:
• Кейбір банктерде банк тік несиенің мөлшерін немесе қарызды тікелей
шектеу (несиенің шегіне жету деп. аталатын);
• Несиенің белгілі бір түрінің берілуіне тәртіп белгілеу, атап айтқанда,
маржа мөлшерін белгілеу, (яғни берілуге тиіс сома мен берілген несиенің
арасындағы айырма), депозиттер мөлшері мен несие мөлшерінің арасындағы
айырма (маржа – французша өзгешелік шама шегі деген сөз).
Процент мөлшерін жоғарлату еге қысқа мерзімді шетел капиталын тартуға
әкеп соғады. Сонамен қатар ол төлем балансы мен валюта курсының
деңгейіне де әсер етеді. Қарытындысына төлем баланс актив теліп және
шетел валютасын ұсынушы көбейіп, демен шетел валютасының курсы
төмендеп, ол ұлттық валютаның курсы жоғарлайды.
Орталық банктің процент мөлшерін төмендету әдісі. Яғни несиені кеңейту
саясаты – несиелік экспанция деп. аталады.
Коммерциялық банктердің резервтерін, демен олардың қарыз беру
мүмкіндіктері – не міндетті резерв нормасын өзгертудің елеулі әсері
бар.
Бағалы қағаздар нарығы дамыған мемлекттерде ақша – несиелік
реттеудің көп тараған әдісі –ашық нарықтағы операциялар. Ақша – несие
саясатының келесі маңызды әдісінің бірі – валюта курсының саясаты,
немесе курстық саясат.
Ұлттық валюта курсының тұрақтылығын сақтаудың баға және ақша
айналысының тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін маңызы өте зор. Ұлттық
валюта курсының төмендеуі ішкі нарықтағы алдымен шетел, содан соң
отандық тауарлар бағасын көтереді, яғни ұлттық ақша өлшемінің сатып алу
мүмкіндігін азайтады. Ұлттық валюта курсының үнемі төмендеуі жағдайында
ішкі нарықтағы тауарлар бағасы өндіріс шығындарына емес, ұлттық
валютаның құлдырауына бейімделеді. Курстың төмендеуі инфляцияны
тудыратын факторға айналады.
Орталық банк өз қызметтерін банктік пасив және актив операциялары
арқылы атқарады. Пассив операциясы деп – банктердің өзіне ақша
қаражатын тартып, банк тік ресурс тар құру операциялары, ал актив
операциялары деп – осы қаражатты орналастыру операцияларын айтиады.
Орталық банктің негізгі пассив операцияларына: банкнота эмиссиясы,
коммерциялық банктердің және мемлекеттік қазынашылықтың (қаржы
министірлігінің) ақша салымын қабылдауды, банктің өз капиталын құру
операциялары жатады. Көп елдерде орталық банктің ақша қорларының
негізгі көзі – банкнота шығару, яғни 40 – тан 85% - ке дейінгі пассив
операциялары (23; 241).
Қазіргі кезде шығарылатын банкноталар алтынмен қамтамасыз етілмеген
өз құны жоқ ақша.
Орталық банктің ақша ресурстарының келесі көзі – коммерциялық банк
тер мен қаржы министірлігінің ақшалы салымы. Коммерциялық банктер
орталық банктегі ашылған процентсіз Шота міндетті резервтермен қоса
өзінің кассалық қорының бір бөлігін сақтауы мүмкін. Кейбір елдерде
міндетті резерв тер процентсіз арнаулы шоттарда жинақталады.
Ал орталық банктің өз капиталының үлесі пассив операцияларының 4%-
ін құрайды.
Есеп – несие операциялары – есептеу операциясы және мемлекетпен
банктерге қысқа мерзімді қарыз беру операциялары болып 2 түрге бөлінед:
Есептеу операциялары – ол орталық банктің мемлекетпен банктерден
вексельдерді сатып алды. Орталық банктің коммерциялық банктерден
вексельдерді сатып алуын вексельдерді қайта есептеу деп атайды, себебі
коммерциялық банктердің өз клиенттерінен сатып алған вексельдерін
орталық банкке сатқанда, олар екінші рет сатып Альп, екінші рет
есептеледі.
Кассалық ауытқуды жоюдың келесі әдісі үкіметке 1 жылға дейінгі
мерзімге тікелей баактік қарыз беруі мүмкін. Коммерциялық банктерге
қысқа мерзімді қарыз жай және аударым вексельдер мен бағалы қағаздар
мен және басқа активтермен қамтамасыз етілген жағдайда бері леді.
Бұндай операциялардың бір түрі – ломбард несиесі.
Орталық банк әр түрлі мақсатпен бағалы қағаздарға ақша жұмсауы
(салым) мүмкін.
Біріншіден, көптеген өркендеген мемлекеттердің кемшілігін жабу
мақсатында орталық банктің мемлекеттік облигацияларды сатып Альп
үкіметті несиелеудің ең бастр және жалғыз формасы болып табылады.
Кейбір елдерде мемлекетті тікелей несиелеу, яғни бюджеттің келешегін
жабуға қаржыландыру үшін банк тік қарыз беру жүргізілмейді. (мыс: АҚШ-
та, Канада-да, Жапонияда) және (Ұлыбритания да, Швеция да, Швецарияда)
немесе бірсыпыра елдерде ол заңмен шектелген (ГФР, Франція да,
Нидерландия да). Ескеретін жәйіт, орталық банктің партфелінде
мемлекеттік бағалы қағаздардың, әдетте, өте аз бөлігі сақталады.
Мемлекетке несие беруші орталық банк емес, коммерциялық банк тер және
басқа қаржы – несие мекемелері, компаниялары және халық.
2.1. Несие мазмұны мен принциптері
Экономикалық түсініктегі механизм белгілі бір қызметті
жандардыруға және бір нәрсені іске қосуға болатын құралдарды
білдіреді. Бұл мағынасында механизм термині басқаруда жиі
қолданылады. Яғни, оның мәні экономикалық, оның ішінде несие
саясатының міндеттерімен анықталатын, басқарылатын обьектіге басқаратын
субьектінің әрекет ету мазмұнымен байланысты болып келеді.
Несиелік механизм - нарықтық қатынастарға сай экономиканың
тиімді дамуын қамтамсыз ететін несие түрлерінен, несиелеу
тәуекелді басқарудан тұратын экономикалық механизмнің құрамдас
бөлігі.
Қазіргі несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі
ретінде бола отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және
кешенді түрде бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің
дамуы және қызмет етуі үшін пайдаланылатын несиелік механизм
өзінің негізгі және құрылым бойынша обьективті сипатқа ие. Олай
болмаса несиелік механизм несиенің экономикалық категория ретінде
қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай-ақ оның
қозғалсының обьективті негізінен айырылып қалар еді.
Несиелік механизм сипатының обьективтігін айта отырып, екі
элементті: несиені және несиелік механизмді бір - бірінен бөліп
қарау дұрыс емес. Соңғысы несиенің бейнелейтін қатынастарынан алыс
жатпайды, яғни олардың нақты бір қабатын құрайды.
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық-ұйымдастыру
қатынастарының белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың
жоғарғы буынын білдіреді. Мұндағы буын ретінде несиенің обьективті
сипатын және несиелік қатынастарды ұйымдастыруға байланысты
шаруашылықтың субьективтік қызметінің өзара іс әрекеті
түсіндіріледі.
Несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзінді
ерекшеліктерін сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу
әдістері, тәсілдері және формалары жатады. Соңғылары несиелік
қатынастардың мәніне жатпағанымен де, олар несиелік іс-тәжірибені
сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде қалыптасады.
Берілген несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің тек
субьективтік сипаты туралы кездесетін позицияларға қарама – қарсы
тұрады. Осы тұрғыдан, кейбір мамандар несие категориясын жалпы
әдістемелік жоспардан оқып біле отырып, ғылыми таным барысында
бірден несиенің мазмұнын, оның қызметтерін талдаудан несиелеу
механизміне өтелді.
Кез-келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның
бір элементінің қозғалысы мен өзгеруіне ықпал ететін элементтер
жиынтығынан тұрады.
Несиелік механизмнің басқа экономикалық механизмдер сияқты
мынадай құрылымдық элементтері болады:
• несиенің түрлері;
• несиелеу обьектілері;
• несиелеу субьектілері;
• несиелеу әдістері;
• несеиелу процессі (несиелеу механизмі);
• несиелеу принциптері;
• несиелік тәуекелді басқару;
Несиенің түрі- бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың
негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер
барысында толық сақталатын көрінісі.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар
қалай өзгергенімен де, несиенің түрі сол сол күйінде сақталады.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер
береді. Оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі.
1. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
• Мақсаттты қорларға;
• Банктерге;
• Қаржы – несиелік мекемелеріне.
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
• өнеркәсіп салаларына;
• ауыл шаруашылығына;
• саудаға;
• дайындай ұйымдарына;
• жабдықтау – сату ұйымдарына;
• кооперативтерге;
• жеке кәсіпкерлерге;
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
II. Мерзіміне қарай:
• Қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
• Орта мерзімді (1 жылдан 3 – 5 жылға дейін);
• Ұзақ мерзімді (5 жлдн жоғары)
III. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай;
• Негізгі қорларға жұмсалатын.
• Айналым қаражатына жұмсалатын
IV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1. Қамтамасыз етілген:
• Кепіл –хатпен;
• Кепілдемемен;
• Кепілдікпен;
2. Сақтандырылған.
3. Қамтамасыз етілмеген:
• Сенім (бланктік) несиесі.
1. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін
қысқа мерзімді несие.
2. Банкаралық несие - банктердің бір-біріне беретін несиесі.
3. Ломбардтық несиесі –тез іске асатын бағалы заттарды немесе
бағалы қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
4. Лизингтік несие – құрал – жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие.
5. Рамбурстық несие - шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикат және дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде
пайдалынатын несие.
6. Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттрге берілетін несие.
7. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді
алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.Тарау. Банктердің қызметтері мен ролі
1.1. Банк қызметінің экономикалық маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Қазақстандағы банктік реформалар ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Орталық банктің ақша-несие саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Тарау. Банк несиелерінің кәсіпорын экономикасына әсері.
2.1. Несие мазмұны мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2.2. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ...
3. Кәсіпорындарды қаржыландыру - банк қызметінің негізгі қызметі ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Екінші деңгейдегі банк тер жүйесінің одан әрі даму мен
өзгерістері. 1998 жылдың соңында Қазақстанның барлық жүйесінің деңгейі-
ломбардтық, несиелік бірлестіктер, лизингтік, факторинг тік фирмалар,
клиринтік фирмалар, т.б. түрлерінде көрініс табатын банк тік емес қаржы
мекемелердің жүйесімен толықтырылады және екінші деңгейдегі банктерден
тұратын болады.
Екінші деңгейдегі банк тер капиталдандырудың деңгейіне жетуі тиіс
және корпоративні бағалы қағаз күрделі қаржы жұмсау тек олар бойынша
биллерлік операциялардан, басқа банк қызметінің барлық түрлері жүзеге
асырылатын болады.
Коммерциялық банк тер жүйесімен қатар, өздерінің белгілеген
өзіндік қызметтері бар бірқатар мемлекеттік банк тер пайда болады және
олардың қызметін реттейтін арнайы нормативті база құрылады.
Қазіргі кезде мемлекеттік мамандандырылған банк терге: Экспортты-
импорттық банк, Тұрғын үй-құрылыс банкі және Сауықтыру банкі жатады.
Ондай банктердің қатарында Халықтық жинақ банкі де жатады,
әзірше ол халыққа қызмет көрсетуге мамандандырылып, мемлекеттің
бақылауында болады. 1998 жылдан бері, оның қосымшаларымен акционерлеу
басталды.
Үкіметтің құрылымдық-инвестициялық саясатын жүзеге асару үшін
коректі ішкі қаржылық ресурттар кірісінің көзімен қызмет етуінің
тиімділігін көтеру мақсатында, Қазақстан Республикасының Үкіметі
Эксимбанкті акционерлеу жатады және алдыңғы қатардағы шетел банктері
мен халықаралық Қаржы министрлігі кепі болатын, оның облигациясын
эмиссиялау туралы шешім қабылдады.
1.1. Банк қызетін ұйымдастыру.
Банк жүйесінің маңызды элементі—банктер болып табылады. Ежелгі
ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны туралы ғана
емес, сон дай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы туралы да
толық мәліметтер қалдырмаған секілді .
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банк тер капитализмнің
мануфактура тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында
(Венеція ,Генуғ) 14-15 ғғ. Пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар
шаруа-шылығының ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте
кезеңінде,яғ-ни тауар-ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша
айналысын реттеу үшінпайда болған делінеді. XVI- XVII ғғ. Венецияда,
Генуеде, Миланда, Амстердама, Гамбурргте, Нюрнбергте саудагер-
клиенттерарасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асару үшін
жиробанк тер құрылады. Жиробанк тер өздерінің клиенттері арасында белгілі
салмағы бар бағалы металлдардан жасалған ақша бірліктері арқылы есеп
айырысу-лар жүргізді. Өздерінің бос ақша қаражатттарын жиробанк тер
мемлекетке, қалалар-ға және артықшылығы бар компанияларға ссудағы берді.
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде-феодализм
тұсында пайда болған деп. атайды. Олар феодалдық шаруашылық тұсында
банктердің төлемдегі делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын
тілгетиек етюді.
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының
екі мың
Жылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.
Өкінішке орай, “банк”сөзінің өзі бізге оның мәнін ғана белгісіз
етіп қоймай, алғашқы несиелік мекеме туралы біздің жорамалымыздың
ақиқаттығына күмән туғызады.
“Банк” сөзі “banco” деген ағылшын тілінен аударғанда “айырбас
столы” дегенді білдіреді. Бұл “айырбас столы” тауарлармен сауда жасалатын
алаңдарда құ-рылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекелеген
тұлғалардың әр түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың
біртұтас жүйесі болмағандық-тан, олармен сауда-саттық барысында әр түрлі
формадағы монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда
капиталының өкілдері саудагерлерің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр
түрлі елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе,
айырбастаушылар бұл салымдарды, сон дай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын
ссудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастайды. Сөйтіп, айырбастаушылар
біртіндеп банкирлерге айналады.
Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылардың және
олардың айыр-бас орындарының болуымен сиптталады. Алғашқы банктердің
Италияда пайда болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы
болғандығын ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай
ағылып, банкирлердің сауда опе-рацияларына тікелей қатысуына байланысты
түсіндіріледі.
Тарихшылардың пікірінше, б.э .д. 2300жыл бұрын холдейлердің
сауда компаниялары пайда болып, олар өздерінің тікелей қызметтерімен қатар,
ссудалар берген . Олар б. э. д. VI –ғ. Ежелгі Вавилона салым операциялары :
салымдарды қабылдау және оларға пайз төлеу операцияларының жасалғандығын
еске сала кетеді. Мұндай операциялар б . э . д. IV ғ . Ежелгі грецияда да
жасалған. Бір айта кететіні , ежелгі гректер салым қабылдай отырып .белгілі
бір ақы төлеу арқылы ақшалар айырбасын жүргізіп отырған көрінеді . Ежелгі
банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым иелеріне біртіндеп есеп
айырысу қызметін де көрсетті . Есеп айырысулар банктердегі салым иелерінің
бір шотынан басқа бір шотқа аудару арқылы жүргізіледі .
Банктер қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан тыс қалмады .
Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті . Банктер өз кезегінде
клиенттер арасында жасалатын келісім – шарттарды құруда сенім қызметтерін
көрсетіп сауда -саттықта делдал қызметін атқарды . Есеп айырысуларды
жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік билеттерін шығарды .
Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді . Ағылшын елінде алғашқы
акционерлік банк – Ағылшын банкі 1694 ж. құрылып , үкіметтен банкнота
шығаруға құқық алады . Ежелгі Римде банк және несие құқының нормалары
болған . Осы нормаларға сәйкес , б .э . д. Ш ғ . айырбас ісіне
мамандандырылған Римдік банкирлерді кумулияр деп атады . Оларға несеилік
операцияларды жүргізуге рұқсат етілмеген . Тарихшылардың айтуынша , Ежелгі
Вавилон банктері тек қана несие беріп қоймай , сондай ақ жер бөлімшелерін
сатып алу- сату , және басқа да операцияларды орындаған . Банктің ерекше
кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс аясының өнімдерінен
өзара ажыратылады , ол жай ғана тауар шығармайды , оның тауары ерекше ,
яғни ақша төлем құралдары түрінде шығарылады .
Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан
ерекшелігі оның несие беруінен байқалады. Оның негізгі өнімі несие
болғандықтан , банкті несиелік мекеме деп атаған . Банктің негізі деп оның
басты өнімі – несие ісі түсіндіріледі .
Қазақстанның экономикасы Ресейдің экономикасының бір бөлігі
ретінде әр деңгейде дамып келеді . Қазақстанның шаруашылығы бір жағынан ,
Ресейдің және әлем нарығының тауар айналысына , екінші жағынан , темір
жолдарын салу жұмыстарын жедел қолға алу тиімділігін қатар қарастыра
отырып , темір жолдарды жүргізу арқылы Қазақстанның ауыл шаруашылық
өнімдері мен шикізаттары ( ет, тері жүн т. б. ) сыртқа шығарылып отырған
.
Қазақстанның Ресей нарығына интенсивті түрде енуі , нәтижесінде
Ресейлік орталық - өнеркәсіптік аудандарымен өзара экономикалық байланысы
одан әрі кеңейді.
Банк капиталының Қазақстанға енгізілуі мерзімі XIX ғасырдың аяқ
кезін қамтиды. Революцияға дейінгі Қазақстанның көп укладты
экономикасында несиенің әр түрлі формалары дамыған . Қазақстанның
несиелік жүйесі негізінен Ресей империясының несиелік жүйесінің бір
бөлігі ретінде : Мемлекеттік банк бөлімшелерінен, акционерлік,
коммерциялық банктер филиалдарынан , өзара несие беру қоғамдарынан
,қалалық қоғамдық банктерінен , ипотекалық несие банктері немесе ұзақ
несие мекемлерінен және жинақ кассаларынан тұрды .
Ресейдің мемлекеттік банкі 1860 ж. өз қызметін бастап , барлық несие
жүйесіндегі – Орталық банк болып саналады және оның айналысқа қағаз
ақшаларды шығаруда монополиялық құқығы болды. Ресейдің мемлекеттік банкі
барлық акционерлік , комерциялық банктердің есеп –ссудалық
операцияларының үштен бір бөлігіне жуығын , салымдар мен ағымдық
шоттардың жарысынан көбін тартып отырған. Басқа мелекеттердің Орталық
эмиссиялық бнктерінен Ресейдің мемлекеттік банкінің айырмашылығы , ол
тек банктерді несиелеп қана қоймай , сол сияқты өнеркәсіп , сауда және
дайындау ұйымдарын да қатар несиелеумен айналысқан .
Мемлекеттік банктік бөлімшелері Қазақстан территориясында ірі сауда-
өнеркәсіп қызметтерінің орталығы болып саналатын Оралда ( 1876 ж.) ,
Қызылжарда (1881 ж.) , Семейде (1887 ж.) , Омбыда (1895 ж .) және
бұрынғы Верныйда (1912 ж.) ашылып жұмыс жасады.
Ірі комерциялық банктер қатарында саналатын Сібір сауда – банкісінің
(1872 ж. құрылған) 57 филиалының 7 Қазақстанның бірқатар аудандарында ,
яғни Омбыда ,Семейде , Қызылжарда , Верныйда , Ақмолада , Қостанайда
орналасты.
Филиалдары жағынан екінші орынға ие болатын Орыстың сауда - өнеркәсіп
банкісінің бөлімшелеріде Қызылжарда , Қостанайда , Оралда , Омскіде
ашылды.
Жалпы , Бірінші дүниежүзілік соғыстың бастапқы кезеңінде
Қазақстанның әр аудандарында Мемлекеттік банктің – 6 бөлімшесі ,
акционерлік – комерциялық банктердің 18 филиалдары , 12 өзара несие беру
қоғамдары ,8- қалалық қоғамдық банктер ,сол сияқты 345 несиелік және
ссудалық серіктестіктер жұмыс істеді . Несиелік мекемелердің санының көбі
жағынан Ақмола бірінші орынға ие болды.
Мемлекттік банк бөлімшелері болмаған аудандарда , қарапайым
операцияларды жүргізу міндеті қазына иелеріне жүктелді. Қазына иелері
тікелей қазыналық палаталарға , солар арқылы мемлекеттік қазына иелеріне
бағынышты болды . Біртіндеп қазына иелерінің жүргізетін операциялары
жылдамөсе түсті , мысалға : жіберілген вексельдер бойынша комиссиялық
және есептік төлемдерді алу ; жәй және шартты ағымдық шоттарды ашу ;
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу және оларды сақтау ; өмірлік
салымдар бойынша пайыз төлеу және т. б. Қазына иелері Қазақстан аумағында
үш қазыналық палаталарға : Омбы ,Орынбор және Түркістан палаталарына
бағынды .
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында ең басты Қазақстандағы
банктер – бұл мемлекеттік банктер болды және олар төмендегідей
операцияларды жүзеге асырды :
• вексельдерді есепке алу ;
• тауарларды кепілге ала отырып , ссуда беру ;
• тауар құжаттарын кепілге ала отырып , ссуда беру ;
• ауылшаруашылыққа ссуда беру ;
• бағалы қағаздарды кепілге ала отырып , ссуда беру ;
• қайта есеп жүргізу ;
• вексельдер үшін арнайы шоттар ашу ;
• бағалы қағаздарға арнайы ссуда беру ;
• ұсақ несие мекемелеріне ссуда беру ;
• барлық есеп – ссудалық операцияларымен айналысу ;
• меншікті бағалы қағаздар шығару ;
• салымдық және ағымдағы шоттар ашу .
"Банк ісі" пәнінің Қазақстанда экономикалык ғылымынын дербес саласы
ретінде қалыптасуының терең заңдылықтары Қазақстан Республикасының саяси
және экономикалық дербестігі бар тәуелсіз мемлекет ретінде дамып одан әрі
өркендеуінің нәтижесінде құрылған және 1993 жылы енгізілген Ұлттық төл
теңге айыналысына негізделген екі деңгейлі банктер жүйесінің кемелденіп,
халықаралық стандартқа өту процесімен тығыз байланысты. "Банк ісі пәнінің
практикалық маңызы зор дербес ғылым саласы ретінде дамуына Ресейлік және
Қазақстандық ғалымдар үлкен үлес қосты. Солардың ішінде мына зкономист-
ғалымдарды атап өтуге болады: Атлас М.С.-Геращенко В.С., Геращенко В.В.,
Лаврушин О.И., Красавина Л.Н., Панова Г.С., Ширинская З.Г., Усоскин В.М.,
Белоглазова Г.Н., Коробова Г.Г., Кроливецкая Л.П., Рогова О.Л., Төлебаев
Т.Т., Фридман Ц.Л., Панченко И.В., Саниев М.С., Иришев Б.К . Сейткасымов
Г.С., Хамитов Н.Н., Кучукова Н.К., Абдильманова Ш.Р., Сазанов С.С., Калиева
Г.Т.
шетелдік ғалымдар: Дж.М.Кейнс, И.Фишер, Фридман Милтон, Фридрих ,А. Хайек,
Рид Э., Коттер Р., Гилл Э., Смит Р., Джозеф Ф. Синки мл. "Банк ісі" пәнін
үйренуде диалектикалық әдіс кеңінен қолданылады. Диалектикалық әдіс қандай-
да болмасын экономикалық құбылысты - үнемі динамикалық күйде зерттейді.
"Банк ісі" пәні экономикалық ғылымның дербес және арнайы саласы
болғандықтан, бұл пәнді оқып үйренудің әдістері, тәсілдері, логикасы жалпы
экономикалық ғылымды оқып үйренудің әдістерімен, тәсілдерімен, логикасымен
үндес, астарлас.
Қазақстан Республикасының банктер жүйесі ұлттық экономиканың басқа
секторларымен салыстарғанда нарық талабына сай өзгерістерді жедел
қабылдайтын және экономикалық базистегі өндірістік қатынастар мен өндіргіш
күштердің даму заңдылықтарына тез сыңай танытатын, салыстырмалы дербестігі
бар ақша секторы. Қазақстан Республикасында екі деңгейлі банктер жүйесінің
дамуьының жаңа кезеңі басталды. Екінші деңгейдегі банктердің халықаралық
стандартқа өтуімен байланысты Үлттық, Банк және Қазақстан Республикасы
қаржылық қадағалау Агенттігі тарапынан коммерциялық банктердің
қызметтерінің сандық және сапалық көрсеткіштеріне қойылатын талап күшеюде.
Бүған бір жағынан банкаралық бәсекенің ықпалы әсер етсе, ал екінші жағынан
шет ел капиталының банк секторына енуі қозғау салды. Қазақстан
экономикасына шет ел инвестицияларын тартумен қатар елімізде сыртқы
экономикалық қатынастар да дамуда. Ал бұл процесс өз кезегінде банк
менеджментің сапасын халықаралық деңгейге көтеруді талап етеді. Міне осыған
байланысты банктер жүйесіне теориялық әзірлігі терең және практикалық
қабілеті мол мамандар дайындау мәселесі де жаңа белеске кетерілді. Банктер
жүйесінің инфляцияны тежеуде, накты секторды инвестациялауда, ақша
айналымын ұйымдастыруда және экономиканы макродеңгейде реттеуде атқаратын
рөлі арта түсті.
Қазіргі кездегі коммерциялық банктер клиенттерге әр түрлі қызметтер
яғни, несие беретін, валюталық және депозиттік операциялармен айналысатын,
кассалық есеп айырысу қызметін жүргізетін шаруашылық субъектілермен
үзеңгілес, әрі серіктес ерекше кәсіпорын. Сондықтан экономиканы басқаруда
мамандар үшін банк ісін үйымдастырудың ғылыми және практикалық негізін оқып
үйренудің маңызы зор. Жоғарыда аталғандай Қазақстан Ресцубликасы
банктерінің халықаралық стандартқа кешуіне байланысты қойылатын талаптар
күшейген сайын кәсіпкерлік деңгейі жоғары болашақ банкирлер дайындау
жауапкершілігі де арта түспек. Бұл -жауапкершшік "Банк ісі" пәнін жан-
жақты, терең әрі сапалы оқытумен тікелей байланысты.
Бұл пәннің өзіндік ерекшелігі , коммерциялық банктердің қызметін
ұйымдастыру , реттеу және бағалау , өтімділігін басқару , олардың нарықтық
экономикаға өтудегі рөлі мен қызметтері жайлы нақты Қазақстан
Республикасының тәжірибесіне сүйене отырып жазылғандығымен сипатталады .
1.2. Қазақстандағы банктік реформалар
Қазақстандағы қайта құру тұсындағы банк жүйесінің дамуы, КСРО-да соңғы
рет жүргізілген банктік реформа (1987-1888жж.) сай келедәі. Банктік реформа
нәтижесінде : КСРО-ны Мемлекуеттік банкі және Құрылыс банктерінің
Агроөнеркәсіп банкі және КСРО Тұрғын үй- әлеуметтік банкі құрылды. Сол
сияқты, кезінде КСРО-ның Мемлекеттік банкі құрамында келген жинақ
кассалары негізінде –КСРО Сыртқы экономиакалық банк құрылды. Сол уақыттан
бастап, Мемлекеттік банк кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық және несиелік
есеп айырысу қызметін көрсетуді тоқтатты.Сөйтіп,КСРО-ның Орталық банкісіне
айналды.
Қазақстанда жоғарыда аталған мамандандандырылған банктердің республикалық
кеңселері(филиалдары) ашылып КСРО-ның Өнеркәсіп-құрылыс банкісіне несиелік
саясатты жүргізу, негізгі қызметі ретінде несиелеу жүйесінің тиімділігін
арттыру, капитал жұмсалымын қаржыландыру мен несиелеу, сондай-ақ
өнеркәсіпте, құрылыста, көлік пен байланыста, мемлекеттік қамсыздандыру
жүйесінде есеп айырысу жұмыстарын ұйымдастыру қызметтері бекітіліп берілді.
Сонымен қатар, бұл банк осы шаруашылық салаларындағы кәсіпорындар мен
бірлестіктердің есеп айырысу , ссудалық және басқа шоттарды
жүргізеді.Осындай несиелік есеп айырысу қызметтерінің түрлерін ауыл
шаруашылық кешені кәсіпорындарда Агроөнеркәсіп банкі,әлеуметтік аумақтағы
және сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарда Тұрғын үй әлеуметтік
банкі, халыққа қызмет көрсетуге бағытталған Жинақ банкі жүргізеді.
Сыртқы эканомикалық банк, экспорттық және импорттық операциялар бойынша
есеп айырысуды ұйымдастырады.
Мамандырылған банктер құрылымы әкімшіл-аумақтық қағидаға сай құрылады.
Республикалық банктер одақтас республикаларда және банктің басқармалары
саласында ұйымдастырылады. Аудан немесе қала деңгейінде бұл банктер
өздерінің мекемелерін ашты.
Әр мамандандырылған банктің бір мекемесі әр аудандағы өзіне тиісті
клиенттерге ғана қызмет көрсетті. Жинақ банкісінің мекемелері аудандармен
қоса ұжымшар және кеңшараларда жұмыс жасады. Жинақ банкісінен басқа
мамандандырылған банктердің төменгі буындары мамандандырылуына қарамай-ақ,
сол аудандардың барлық клиенттеріне бірдей қызмет көрсетті. Шындап
келгенде, мамандандыру тек банктің жоғарғы басқару деңгейіне ғана
жүргізілді, ал төменгі денгейдегі мекемелер әмбебап мекемелерге айналған
болатын.
Мамандандырылған банктер санына байланысты оларда төрт несиелік жоспар
болған. Бұл банк клиенттерінің әр түрлі болып келуі несиелік ресурстарды
құруға байланысты бірқатар мәселелерді тудырды. Банктен банкке өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесі арқылы құйылатын қаражаттардың
бақылаусыздығы арта түсті. Әр банк өз ресурстар көлемінде жұмыс жасауы
үшін, оларға Мемлекеттік банкте ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша
банкаралық есеп айырысуға өту қажет болды.
Мемлекеттің ықпалымен бөлінген коммерциялық банктердің де мамандандырылған
банктер сияқты, әр банктің белгілі бір саласында (өнеркәсіп, құрылыс,ауыл
шаруашылық, сыртқы сауда) өзіндік монополиясы болды. Олар өз кәсіпорындарын
өте төменгі пайызбен қаржыландырылып және несиелеп отырады, яғни, мұнда,
бұл кәсіпорындардың өміршеңдігі және пайдалылығы есепке алынбайды. Мұндай
банктердің активтерінде мемлекеттік зиян шегіп отырған кәсіпорындардың
уақыты өткен, төленбеген, яғни, сапасыз ссудалар қатары арта түсті.
Жалпы банктерді мамандандыру идеясы банк жүйесінің жұмысын тығырыққа
әкеліп, ол монополияландырудан құтылмады және несиелік механизмге
түпкілікті өзгеріс енгізе алған жоқ. Сонымен қатар, КСРО Мемлекеттік
банктің ролі біршама ешқандай әсер ете алмады.
Мұндай жағдайда, банк реформасын батыс үлгілерінде қалыптасқан екі
денгейдегі банктік жүйеде жүзеге асыруға ғана қол жеткізілді.
1987 жылғы реформаға дейінгі банктік жүйенің мынадай кемшіліктері болды:
• Вексель айналысының болмауы ;
• Кәсіпорындардың қарыздарын кешіру, әсіресе ауыл шаруашылығына
қатысты;
• Шаруашылықтың барлық аяларында артық несиелеу операцияларының
байқалуы;
• Банк мамандарының жойылуы;
• Кәсіпорындағы басқа да несие көздерінің болмауынан туындаған
монополизмнің орын алуы;
• Пайыз мөлшерлемесінің төменгі денгейде болуы;
• Экономиканың әр саласының қызметіне қойылатын (несие базасында )
банк бақылауының әлсіздігі;
• Бақылауға жатпайтын несиелік және банктік ақшалардың басып
шығарылуы.
1987 жылғы банктік жүйені қайта ұйымдастыру бұрынғыша әкімшілік сипатқа ие
болып қала берді, тек қана бұл жерде үш банктің монополиясын ауыстырды.
1987 жылғы банк жүйесінің қайта ұйымдастырудың оң жағынан теріс жақтары
басымырақ болды, атап айтсақ:
• Банктер бұрынғы меншік формасында, яғни мемлекеттік болып қала берді;
• Олардың монополизімі толық сақталып, монополистердің саны өсті;
• Реформа жаңа эконокмикалық механизмдердің жоқтығына қарамай –ақ
жүргізілді;
• Кәсіпорындар белгілі бір банктерге бекітілгендіктен, олардың несие
алу барысында банктердің таңдау мүмкіндігі болмады;
• Клиенттер арасында несиелік ресурстарды бөлу тігінен жалғаса берді;
• Ақша нарығы және несиелік ресурстар, саудаға түсетін орындар
құрылмады;
• Банк аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындар артып кетті;
• Ағымдық және ссудалық шоттарды бөлу барысында( банктік соғыс( шыға
бастады.
• Қайта ұйымдастыруда несиені қайтарудың басты көздері ретінде
сақтандыру мекемелерінің қызметтері жайлы қозғалыс болмады.
Нарық экономикасына өту жағдайында және экономикалық дағдарысты жоюда,
макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуде ҚР банк жүйесі маңызды рөль
атқарды.
Қазіргі уақытта қалыптасқан екі деңгейлі банктік жүйенің қызмет етуіне
байланысты жасалған талдауда , олардың көрсетіп отырғандай, кемшіліктердің
басым бөлігі банктер қызметін реттейтін нормативтік базаны жасаудағы артта
қалушылық және оның іске асырылуына іс жүзінде бақылау жасау
механизмдеріндегі кемшіліктермен сипатталады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы жұмыс жасап отырған банктік
жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөледі:
I кезең. 1988-1991.(КСРО-ның тұсында )- мемлекеттік салалық
мамандандырылған банктер қызметінің бір бөлігін республикадағы сол
банктердің тиісті бөлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы
коммерциялық банктер құру ; КСРО Мемлекеттік банкіне орталық банктің
жекеленген қызметтерін беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңі.
II кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары –рубль аймағында бола отырып, ҚР
Ұлттық банкінің орталық банктің бірқатар қызметтерін орындауға біртіндеп
кірісуі, коммерциялық банктердің экстенсивті түрде қалыптасуы және дамуы,
ұлттық нормативтік базаның қалыптасуының бастапқы кезеңі.
III кезең.1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі , яғни айналысқа
Ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банкінің ақша- несие
аясының қызмет етуіне толық жауапкершілік алу, бюджетжәне банктермен қарым
–қатынас орнатудың классикалық қағидаларыыын енгізу, банктердің қызметін
реттеу жүйесін нығайту кезеңін білдіреді.
1995 жылғы банктік реформалауға дейінгі жұмыс жасаған банктік жүйенің
басты кемшіліктеріне мыналарды жатқызуға болады:
а) Ұлттық (орталық) банк қызметіне байланысты:
• Мемлекеттің қаржы саясатын жүргізу барысындағы Ұлттық банк пен Қаржы
министірлігі қызметтерінің жеткіліксіз шоғырлануы;
• Коммерциялық банктердің өтімділігін толық қолдау механизімінің
жеткіліксіздігі;
• Екінші деңгейдегі банктер қызметін қадағалау және реттеу жүйесінің
баяу құрылуы;
• Валюталық реттеу және бақылау жүйесінің қалыптасуындағы артта
қалушылық;
• Макроэкономикалық процестерді жедел түрде талдау, оларды болжау және
шешім қабылдауда пайдалану денгейінің төмендігі;
• Осы уақытқа дейін пайдаланып келген Ұлттық банк пен екінші денгейдегі
банктердің бухгалтерлік есеп жүйесінің халықаралық стандартқа және
нарықтық экономика талаптарына сай келмеуі ;
• Ұлттық банк жүйесіндегі еңбек ақының төмендігінен кадрлардың кету
денгейінің жоғарылығы;
ә)Екінші денгейдегі банктерге байланысты:
• Ұлттық банктер тарапынан белгіленген экономикалық нормативтер мен
банк клиенттерінің құқықтарын тікелей бұзған банктердің нарықта
қызмет ете беруі;
• Қаржы ресурстарын жинақтаудың іс жүзіндегі механизмдерінің әлсіздігі;
• Шаруашылық субъектілерінің несиелеу барысында жобаларды бағалау
денгейінің және банк үшін несие беруден туындайтын тәуекелді бағалау
дәрежесінің, сондай-ақ несиенің қайтарылуына жасалатын бақылаудың
қанағаттанарлықсыз денгейде болуы;
• Орта және ұзақ мерзімде ірі жобаларды дербес түрде қаржыландыруды іске
асыруға мүмкіндік беретін, банктердің капиталдану денгейінің
жеткіліксіздігі;
• Прогрессивті қаржы құралдарын және технологияларды пайдаланып,
игерудің баяулығы;
• Банк қызметкерлерін кәсіби жағынан даярлаудың жалпы төмен денгейде
болуы.
Сонымен бұрынғы салалық мамандандырылған банктерді қайта түрлендіруге
байланысты бірқатар шаралыр 1994 ж. Орта кезеңінен басталып, 1995 жылға
дейін жалғасты.
Бірінші кезекте 1994 жылы Ұлттық банктің ұсынысы бойынша Кабинет
Министірдің Қаулысына сай арнайы құрылған комиссия Қазагроөнеркәсіп банкіне
санация процесін жүргізіп, ондағы орталықтандырылған несиелерге
байланысты мерзімі өтен қарыздарды Қазагроөнеркәсіп банктің балансынан
Қаржы Министірлігінің қармағында құрылған ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау
мемлекеттік қорының балансына беру шараларын іске асырды.
Екінші кезекте, Қазақстан Әлем Банкін 1994 жылдың орта кезеңінде
Мемлекеттік Экспорттық –импорттық банкке және әмбебап акционерлік
ӘлемБанкке бөлу шаралары жүзеге асты.Сөйтіп, ол уақыттағы ӘлемБанктің
жарғылық капиталындағы мемлекеттің үлесі –35 (құрады. Бұл бір жағынан ,
ӘлемБанктегі мемлекеттің қаржысы мен мемлекеттік емес акционерлер
қаржыларын өзара бөлуге мүмкіндік берсе, екінші жағынан Әлем банктегі
монополияны жоюға мүмкіндік жасады.
Үшінші кезекте, мемлекеттік мамандандырылған Халық банкін әмбебап банкке
түрлендіру шаралары жүргізілді.Түрлендіру мынадай үш кезеңді қамти:
Бірінші кезеңде мемлекеттік емес акционерлерден акцияларын сатып алу
жолымен 100(мемлекеттік меншікті қалпына келтіру және оның жарғылық
капиталын ұлғайту мақсатында мемлекеттен жалға алған ғимаратын Халық
банкінің меншігіне беру, сондай-ақ 01.01.1992ж жағдайға байланысты халық
салымдарын индексациялау жүйесін анықтау міндеті белгіленді.
Екінші кезеңде Халық банкіне пластикалықдебеттік және кредиттік
карточкаларды енгізу және олардың қолданылу ауқымын кеңейту міндеті
жүктелді.
Үшінші кезеңде Халық банкісінің алдында Ұлттық банк белгілеген
пруденциалдық нормативтерге сай 01.01.1998ж. бастап салымдарды мемлекеттің
толық сақтандыру жүйесіне өтуге дайындық жасап және жекешелендірудің
бірінші кезеңін бастау міндеті тұрды.
Төртінші кезеңде әмбебап банк –Тұран банктегі мемлекеттің үлесі анықталып,
ондағы негізгі боышқор-кәсіпорындардың бір бөлігі 1995 жылы жаңадан
құрылатын Медетші банкке берілетін болды.
Бесінші кезеңде әмбебап банк- Кредсоцбанктегі мемлекеттің үлесі
-40,3(мөлшерінде анықталды. 1995 жылдың қаңтар айының аяғына таман оның
жарғылық капиталындағы мемлекеттің үлесін сату бағдарламасын Ұлттық банк
даярлауға тиіс болды. Коммерциялық банктер үшін нақты секторды қысқа
мерзімді несиелеу тиімсіз болып табылғандықтан , орта және ұзақ мерзімді
несиелеу қызметін өз міндетіне алатын мамандандырылған мемлекеттік
банктерді құру қажеттігі туды.
Банк ісі – қарыз капиталын жинақтаумен және оны бөлумен
шұғылданатын кәсіпкерліктің ерекше түрі. Қазіргі кезде банктер
көптеген рперациялар жүргізді. Олар айналымымен несие қатынастарын
ұйымдастырумен ғана шұғылданып қоймай, сонымен қатар банктер арқылы
халық шаруашылығын қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы
қағаздарды сатып алу сату, ал кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер
және мүлікті басқару операциялары жүргізілді.
Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз
капиталына айналдыру
Кәсіпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы
қағаздармен операция жүргізу.
1. Ақша айналымын реттеу. Банк - әртүрлі шаруашылық субьектілерінің төлем
айналымы жүретін орталық.
2. Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентін тек жинаған уақытша
бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар депозиток чектерді,
вексельдерді шығаруменде несиеленді.
3. Экономикалық және қаржылық кеңес беру.
4. Орындайтын айрықша қызметтеріне байланысты банктер: эмиссиялық және
эмиссиялық емес болып бөлінеді.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгілерін эмиссиялауға
(шығаруға) құқы бар, әдетте, орталық банк. Әр мемлекеттерде орталық
банк әр түрлі аталады. Мыс: бұрынғы КСРО да ол мемлекеттік деп., ал
қазіргі Қазақстанда – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі деп.
аталады.
Мемлекеттегі басқа банктердің барлығының да ақша белгілерін
шығаруға құқығы жоқ эмиссиялық емес бантер. Олар коммерциялық,
ипотекалық және т.с.с. банктер.
Инвестициялық және иновациялық банктердің 2 түрі де ұзақ уақытта
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция
және басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша қаражатын, кейін ұзақ
мерзімге қарызға береді. Инвестициялық банктер кәсіпкерлерге қарыз
берсе, ол инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеуді және
оны несиелеуді игереді.
Ипотекалық банктер - жерді және жылжымайтын мүліктерді капілдікке
алып, ұзақ мерзімге несие береді. Олар ипотекалық облигация, акция және
басқа бағалы қағаздарды сату, арқылы ақша жинақтайды.
2 Орталық банктерді ұйымдастырудың жолдары.
Тарихи Орталық банктер капиталды меншіктеу жөнінен үш түрге
бөлінеді: мемлекеттік орталық банктер; яғни олардың капиталы түгелінен
мемлекет меншігінде (мыс. Англия, ГФР, Франция, Канада, Ресей):
Акционерлік қоғамдар (мыс; АҚШ, Италия) Аралас акционерлік қоғам,
капиталының бір бөлігі мемлекет меншігінде (Жапония, Бельгия)
Кейбір орталық банктер бірден мемлекеттік (Германияда, Ресейде)
кейбіреулері акционерлік қоғам болып ұйымдасып, кейін ұлттық банк болып
қайта құрылды (Ұлыбританияда, Францияда).
Кез-келген орталық банктер міндеті – ұлттық ақша өлшемінің төлемі
қабілеттілігі мен валюталық курсының тұрақтылығын қамтамасыз ету, банк
жүйесінің өтімділігі мен тұрақтылығын, төлем жүйесінің тиімділігі мен
сенімділігін қамтамасыз ету. Осы міндеттерді атқару үшін орталық банк
негізінен мынадай қызметтерді атқарады:
Банкноттарды монополиялы түрде эмиссиялау; ақша несиелік
қатынастарды реттеу; сыртқы экономиканың қатынастарды жүргізу;
банктердің банкісі болу және үкімет банкісі қызметі .
Орталық банктің ең алғашқы қызметі – ежелден қалыптасқан
мемлекеттің өкілі ретінде заңды түрде – банкнота шығару. Орталық
банктің банкнота және монета шығару қызметі тарихи біраз өзгерістерге
дүшар болды. Мысалы, ақшаның алтын стандарты кезінде орталық банктің
банкноталары коомерциялық вексельдермен және алтынмен қамтамасыз
етілсе, қазіргі кезде несие ақшаларын айналысқа шығару көбінесе үкімет
облигацияларымен қамтамасыз етідің. Сондықтан , банкноталарды шығарудың
тауар айналымын тікелей байланысы айтарлықтай азайды, ал оны алтынмен
қамтамасыз ету, типті мүлдем жйылды.
Орталық банктің басты клиенті – коммерциялық банктер, ал олар
орталық банк пен экономика салалары арасында делдал ретінде қызмет
атқарады.
Орталық банктің сыртқы экономикалық қызметі – ол орталық банктің
мемлекеттің валюталық саясатын жүргізетін және валюталық бақылау органы
болды. Ол – ұлттық валютаның айырбастау курсын анықтау және оны реттеу;
елдің ресми алтын валюта резервтік басқару жөнінде операциялар жүргізу;
халықаралық есеп айырысу; төлем баланысын реттеу; елдегі және одан тыс
жерлердегі валюталық құндылықтардың қозғалысын қадағалау; болжамдарды
жасауға қатысу және төлем балансын құрастыруды ұйымдастыру жұмыстарын
жүргізу.
Орталық банктің банк ісі қызметі – ол орталық банктің
кәсіпорындарға және халыққа тура қызмет көрсетпеуі яғни орталық банктің
негізгі клиенті коммерциялық банктер болды. Бұл оның коммерциялық
банктерден айырмашылығы. Орталық банк коммерциялық банктердің кассалық
қорларын жинақтау және сақтау қызметін атқарады. Бұл қорлар банктік
міндетті резерв қорлары деп аталады.
1.3. Орталық банктің ақша-несие саясаты
Орталық банктің ақша несие саясаты деп оның айналымдағы ақша
массасын, несие көлемін, проценттік мөлшер деңгейі мен ақша
айналымындағы және қарыз капиталы нарығындағы басқа көрсеткіштерді
өзгертуге бағытталған іс-шараларының жиынтығын айтады. Ол саясаттың
мақсаты-ақша айналымымен несие жағдайына әсер ету арқылы шаруашылық
конъюктурасын реттеу. Ақша-несие саясаты ия несиеге және ақша
эмиссиясына жағдай жасауға, ия оларды реттеуге және шектеуге (несиелік
рестрикция) бағытталады.
Орталық банктің ақша-несие саясатының әдістері сан алуан,
олардың ең көп тарағаны төмендегідей:
• Коммерциялық банктерге берілетін несиеге проценттік төлем мөлшерін
өзгертуге (ресми есеп мөлшерін, қайтадан қаржыландыру мөлшерін,
ломбардтың мөлшерін);
• Банктердің міндеті қорларының мөлшерін өзгерту;
• Ашық нарықтағы операциялар, яғни вексельдерді, мемлекеттік
облигацияларды және басқа бағалы қағаздарды сатып алу-сату
операциялары;
• Валюта курсының саясаты немесе курстық саясат.
Бұл айтылған ақша несиелік реттеу әдістері барлық коммерциялық
банктердің операцияларына және толық қарыз капиталының нарығына әсер
ететіндіктен жалпы реттеу әдісі деп аталады.
Ал іріктеп тексеру әдісі (селективный метод) кейбір несие түрлерін
(мыс: тұтыну несиесін) немесе кейбір шаруашылық салаларын (мыс: үй
құрылысын, експорт саудасын) реттеуге қолданылуы мүмкін.
Іріктеп тексеру әдісіне мыналар жатады:
• Кейбір банктерде банк тік несиенің мөлшерін немесе қарызды тікелей
шектеу (несиенің шегіне жету деп. аталатын);
• Несиенің белгілі бір түрінің берілуіне тәртіп белгілеу, атап айтқанда,
маржа мөлшерін белгілеу, (яғни берілуге тиіс сома мен берілген несиенің
арасындағы айырма), депозиттер мөлшері мен несие мөлшерінің арасындағы
айырма (маржа – французша өзгешелік шама шегі деген сөз).
Процент мөлшерін жоғарлату еге қысқа мерзімді шетел капиталын тартуға
әкеп соғады. Сонамен қатар ол төлем балансы мен валюта курсының
деңгейіне де әсер етеді. Қарытындысына төлем баланс актив теліп және
шетел валютасын ұсынушы көбейіп, демен шетел валютасының курсы
төмендеп, ол ұлттық валютаның курсы жоғарлайды.
Орталық банктің процент мөлшерін төмендету әдісі. Яғни несиені кеңейту
саясаты – несиелік экспанция деп. аталады.
Коммерциялық банктердің резервтерін, демен олардың қарыз беру
мүмкіндіктері – не міндетті резерв нормасын өзгертудің елеулі әсері
бар.
Бағалы қағаздар нарығы дамыған мемлекттерде ақша – несиелік
реттеудің көп тараған әдісі –ашық нарықтағы операциялар. Ақша – несие
саясатының келесі маңызды әдісінің бірі – валюта курсының саясаты,
немесе курстық саясат.
Ұлттық валюта курсының тұрақтылығын сақтаудың баға және ақша
айналысының тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін маңызы өте зор. Ұлттық
валюта курсының төмендеуі ішкі нарықтағы алдымен шетел, содан соң
отандық тауарлар бағасын көтереді, яғни ұлттық ақша өлшемінің сатып алу
мүмкіндігін азайтады. Ұлттық валюта курсының үнемі төмендеуі жағдайында
ішкі нарықтағы тауарлар бағасы өндіріс шығындарына емес, ұлттық
валютаның құлдырауына бейімделеді. Курстың төмендеуі инфляцияны
тудыратын факторға айналады.
Орталық банк өз қызметтерін банктік пасив және актив операциялары
арқылы атқарады. Пассив операциясы деп – банктердің өзіне ақша
қаражатын тартып, банк тік ресурс тар құру операциялары, ал актив
операциялары деп – осы қаражатты орналастыру операцияларын айтиады.
Орталық банктің негізгі пассив операцияларына: банкнота эмиссиясы,
коммерциялық банктердің және мемлекеттік қазынашылықтың (қаржы
министірлігінің) ақша салымын қабылдауды, банктің өз капиталын құру
операциялары жатады. Көп елдерде орталық банктің ақша қорларының
негізгі көзі – банкнота шығару, яғни 40 – тан 85% - ке дейінгі пассив
операциялары (23; 241).
Қазіргі кезде шығарылатын банкноталар алтынмен қамтамасыз етілмеген
өз құны жоқ ақша.
Орталық банктің ақша ресурстарының келесі көзі – коммерциялық банк
тер мен қаржы министірлігінің ақшалы салымы. Коммерциялық банктер
орталық банктегі ашылған процентсіз Шота міндетті резервтермен қоса
өзінің кассалық қорының бір бөлігін сақтауы мүмкін. Кейбір елдерде
міндетті резерв тер процентсіз арнаулы шоттарда жинақталады.
Ал орталық банктің өз капиталының үлесі пассив операцияларының 4%-
ін құрайды.
Есеп – несие операциялары – есептеу операциясы және мемлекетпен
банктерге қысқа мерзімді қарыз беру операциялары болып 2 түрге бөлінед:
Есептеу операциялары – ол орталық банктің мемлекетпен банктерден
вексельдерді сатып алды. Орталық банктің коммерциялық банктерден
вексельдерді сатып алуын вексельдерді қайта есептеу деп атайды, себебі
коммерциялық банктердің өз клиенттерінен сатып алған вексельдерін
орталық банкке сатқанда, олар екінші рет сатып Альп, екінші рет
есептеледі.
Кассалық ауытқуды жоюдың келесі әдісі үкіметке 1 жылға дейінгі
мерзімге тікелей баактік қарыз беруі мүмкін. Коммерциялық банктерге
қысқа мерзімді қарыз жай және аударым вексельдер мен бағалы қағаздар
мен және басқа активтермен қамтамасыз етілген жағдайда бері леді.
Бұндай операциялардың бір түрі – ломбард несиесі.
Орталық банк әр түрлі мақсатпен бағалы қағаздарға ақша жұмсауы
(салым) мүмкін.
Біріншіден, көптеген өркендеген мемлекеттердің кемшілігін жабу
мақсатында орталық банктің мемлекеттік облигацияларды сатып Альп
үкіметті несиелеудің ең бастр және жалғыз формасы болып табылады.
Кейбір елдерде мемлекетті тікелей несиелеу, яғни бюджеттің келешегін
жабуға қаржыландыру үшін банк тік қарыз беру жүргізілмейді. (мыс: АҚШ-
та, Канада-да, Жапонияда) және (Ұлыбритания да, Швеция да, Швецарияда)
немесе бірсыпыра елдерде ол заңмен шектелген (ГФР, Франція да,
Нидерландия да). Ескеретін жәйіт, орталық банктің партфелінде
мемлекеттік бағалы қағаздардың, әдетте, өте аз бөлігі сақталады.
Мемлекетке несие беруші орталық банк емес, коммерциялық банк тер және
басқа қаржы – несие мекемелері, компаниялары және халық.
2.1. Несие мазмұны мен принциптері
Экономикалық түсініктегі механизм белгілі бір қызметті
жандардыруға және бір нәрсені іске қосуға болатын құралдарды
білдіреді. Бұл мағынасында механизм термині басқаруда жиі
қолданылады. Яғни, оның мәні экономикалық, оның ішінде несие
саясатының міндеттерімен анықталатын, басқарылатын обьектіге басқаратын
субьектінің әрекет ету мазмұнымен байланысты болып келеді.
Несиелік механизм - нарықтық қатынастарға сай экономиканың
тиімді дамуын қамтамсыз ететін несие түрлерінен, несиелеу
тәуекелді басқарудан тұратын экономикалық механизмнің құрамдас
бөлігі.
Қазіргі несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі
ретінде бола отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және
кешенді түрде бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің
дамуы және қызмет етуі үшін пайдаланылатын несиелік механизм
өзінің негізгі және құрылым бойынша обьективті сипатқа ие. Олай
болмаса несиелік механизм несиенің экономикалық категория ретінде
қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай-ақ оның
қозғалсының обьективті негізінен айырылып қалар еді.
Несиелік механизм сипатының обьективтігін айта отырып, екі
элементті: несиені және несиелік механизмді бір - бірінен бөліп
қарау дұрыс емес. Соңғысы несиенің бейнелейтін қатынастарынан алыс
жатпайды, яғни олардың нақты бір қабатын құрайды.
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық-ұйымдастыру
қатынастарының белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың
жоғарғы буынын білдіреді. Мұндағы буын ретінде несиенің обьективті
сипатын және несиелік қатынастарды ұйымдастыруға байланысты
шаруашылықтың субьективтік қызметінің өзара іс әрекеті
түсіндіріледі.
Несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзінді
ерекшеліктерін сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу
әдістері, тәсілдері және формалары жатады. Соңғылары несиелік
қатынастардың мәніне жатпағанымен де, олар несиелік іс-тәжірибені
сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде қалыптасады.
Берілген несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің тек
субьективтік сипаты туралы кездесетін позицияларға қарама – қарсы
тұрады. Осы тұрғыдан, кейбір мамандар несие категориясын жалпы
әдістемелік жоспардан оқып біле отырып, ғылыми таным барысында
бірден несиенің мазмұнын, оның қызметтерін талдаудан несиелеу
механизміне өтелді.
Кез-келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның
бір элементінің қозғалысы мен өзгеруіне ықпал ететін элементтер
жиынтығынан тұрады.
Несиелік механизмнің басқа экономикалық механизмдер сияқты
мынадай құрылымдық элементтері болады:
• несиенің түрлері;
• несиелеу обьектілері;
• несиелеу субьектілері;
• несиелеу әдістері;
• несеиелу процессі (несиелеу механизмі);
• несиелеу принциптері;
• несиелік тәуекелді басқару;
Несиенің түрі- бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың
негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер
барысында толық сақталатын көрінісі.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар
қалай өзгергенімен де, несиенің түрі сол сол күйінде сақталады.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер
береді. Оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі.
1. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
• Мақсаттты қорларға;
• Банктерге;
• Қаржы – несиелік мекемелеріне.
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
• өнеркәсіп салаларына;
• ауыл шаруашылығына;
• саудаға;
• дайындай ұйымдарына;
• жабдықтау – сату ұйымдарына;
• кооперативтерге;
• жеке кәсіпкерлерге;
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
II. Мерзіміне қарай:
• Қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
• Орта мерзімді (1 жылдан 3 – 5 жылға дейін);
• Ұзақ мерзімді (5 жлдн жоғары)
III. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай;
• Негізгі қорларға жұмсалатын.
• Айналым қаражатына жұмсалатын
IV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1. Қамтамасыз етілген:
• Кепіл –хатпен;
• Кепілдемемен;
• Кепілдікпен;
2. Сақтандырылған.
3. Қамтамасыз етілмеген:
• Сенім (бланктік) несиесі.
1. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін
қысқа мерзімді несие.
2. Банкаралық несие - банктердің бір-біріне беретін несиесі.
3. Ломбардтық несиесі –тез іске асатын бағалы заттарды немесе
бағалы қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
4. Лизингтік несие – құрал – жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие.
5. Рамбурстық несие - шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикат және дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде
пайдалынатын несие.
6. Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттрге берілетін несие.
7. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді
алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz