Акционерлiк қоғам-заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық нысаны ретiнде
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
I.бөлiм. Акционерлiк қоғам.азаматтық құқықтың субъектiсi.
1.1. Акционерлiк қоғамның даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.13
1.2. Қазақстан Республикасында акционерлiк қоғамның
құқықтық реттелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13.16
II.бөлiм. Акционерлiк қоғам.заңды тұлғаның ұйымдық.құқықтық нысаны ретiнде
2.1. Акционерлiк қоғамның түсiнiгi, белгiлерi және түрлерi.
Қоғам акциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.27
2.2. Акционерлiк қоғамды құру, қайта ұйымдастыру
және тарату. Қоғамды басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43.44
Қолданылған әдебиеттер мен нормативтiк
құқықтық актiлер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.46
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
I.бөлiм. Акционерлiк қоғам.азаматтық құқықтың субъектiсi.
1.1. Акционерлiк қоғамның даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.13
1.2. Қазақстан Республикасында акционерлiк қоғамның
құқықтық реттелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13.16
II.бөлiм. Акционерлiк қоғам.заңды тұлғаның ұйымдық.құқықтық нысаны ретiнде
2.1. Акционерлiк қоғамның түсiнiгi, белгiлерi және түрлерi.
Қоғам акциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.27
2.2. Акционерлiк қоғамды құру, қайта ұйымдастыру
және тарату. Қоғамды басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43.44
Қолданылған әдебиеттер мен нормативтiк
құқықтық актiлер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.46
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
I-бөлiм. Акционерлiк қоғам-азаматтық құқықтың субъектiсi.
1. Акционерлiк қоғамның даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... .5-13
2. Қазақстан Республикасында акционерлiк қоғамның
құқықтық
реттелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...13-16
II-бөлiм. Акционерлiк қоғам-заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық нысаны
ретiнде
2.1. Акционерлiк қоғамның түсiнiгi, белгiлерi және түрлерi.
Қоғам
акциялары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..17-27
2.2. Акционерлiк қоғамды құру, қайта ұйымдастыру
және тарату. Қоғамды
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 43-44
Қолданылған әдебиеттер мен нормативтiк
құқықтық актiлер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..45-46
Кiрiспе
Кеңес мемлекетi өмiр сүрiп отырған кезеңде азаматтық құқық теориясында
заңды тұлғалардың мәнi туралы алуан түрлi пiкiрлер кең таралған болатын.
Негiзiнен алғанда заңды тұлғалар – мемлекеттiк кәсiпорындар мен мекемелер
зерттеу объектiсi болды, мұны экономикада мемлекеттiк меншiктiң үстемдiк
етуiмен түсiндiруге болатын.
ХIХ ғасырда АҚШ жоғарғы сот судьясы Д.Маршалдың корпорацияға берген
мынадай кең таралған анықтамасы: “Корпорация дегенiмiз – бұл көрiнбейтiн,
сезiлмейтiн және заң жүзiнде ғана өмiр сүретiн жасанды құрылым”
қалыптасқан, бұл анықтама АҚШ-тың теориясы мен практикасында өзiнiң маңызды
орнын алған.
Академик А.А. Венедиктов “ұжым iлiмiнiң” авторы. Бұл ғалымның айтуынша
мемлекеттiк заңды тұлғаның артында екi ұжым тұрады деген: а) мемлекет
атынан барлық халық, б) аталған заңды тұлғаның жұмысшылары мен
қызметкерлерiнiң ұжымы.
Сөйтiп заңды тұлғаға “адамдардың қатысы” жөнiнде әртүрлi пiкiрлер
атылған және де бұл орайда авторлар түрлi белгiлерге жүгiнедi. Оның бiрiнде
бұл адамдар заңды мүддесi үшiн әрекет етедi, екiншiден адамдардың әрекетi
осы институтпен (саламен) реттеледi, үшiншiсiнде адамдардың әрекетi заңды
тұлғалардың әрекетiмен көрiнедi, ол кейде құқықтарды жүзеге асыруда,
мәселелердi жасауда, оның еркi танылады.
Заңды тұлға туралы iлiмде осындай әр қилы пiкiрлер кездесуiнiң өзi
оның күрделi құқықтық құбылыс екендiгiн анық дәлелдей түседi.
Сонымен КСРО мемлекеттерiнiң жоспарлы экономикасының кетуi, Қазақстан
Республикасының нарықтық-экономикалық формацияға өтуi кезiнде, құқықтық
мемлекеттi қалыптастыру процесiнiң жалпы жүйесiнде өтпелi кезең ретiнде
түсiндiрiлетiн қазiргi уақыт құқықтық қызметiң кез-келген саласында көрiнiс
тауып отырған серпiнiмен Акционерлiк қоғамның да- заңды тұлға ретiнде орны
ерекше. Экономикаға белгiлi бiр қаражат тартуды, бәсекелестiктiң нығаюы,
кәсiпкерлiк тәуекелдiң өсуi Акционерлiк қоғамдардың дамып жетiлуiне жол
ашып отыр.
Акционерлiк қоғам-коммерциялық ұйымдардың уақыт және нарықтық
қатынастар сарынынан өткен барынша дамыған нысаны болып табылады.
Соңғы жылдардағы әлеуметтiк-саяси және экономикалық өзгерiстер
заңдарды батыл түрде өзгерту қажеттiгiн туғызды. Ұлттық құқықты
қалыптастыру жағдайында социалистiк түсiнiктегi категориялар мен
институттардың және олардың осы заманға лайық мазмұнымен толығуының
арасында қарама-қайшылық анық көзге түсе бастады.
Шамамен 1990 жылдардағы заңдар жүйесi осы заманғы тенденцияларды
объективтi түрде бейнелей алмады, ең жоғарғы байлық ретiнде адамның,
қалыптасып келе жатқан қатынастар жүйесiндегi оның орны, құқық
субъектiлерiнiң, яғни акционерлiк қоғамдардың, мемлекеттiң ролiн анықтайтын
белгiлер құқықтық мемлекеттегi басым бағыттарды белгiлейтiн әлемдiк
үлгiлерге жауап бермейдi деген ойлар болған.
Осыған байланысты бұрын қолданылып жүрген заңдарға енгiзiлген
толықтырулар мен өзгертулер, сонымен қатар жаңа заңдарда осы заманға
сәйкестендiрiлiп жаңа құқық нормалары пайда бола бастады. М: ҚР-ның
Азаматтық Кодексi, Акционерлiк қоғамдардың қызметiн реттейтiн нормалар
қабылданды.
Нарықтық экономиканың қарқынды даму сатысында Акционерлiк қоғамның
тиiмдi ұйымдық-құқықтық нысанын теориялық және тәжiрибелiк маңыздылығы
шеңберiнде танып бiлу, зерттеу бүгiнгi күнi ғалымдарымыздың көзқарасынан
тыс қалмаған өзектi мәселелердiң бiрi.
Сондықтан да менiң бiтiру жұмысымда Акционерлiк қоғамдардың құқықтың
субъектiсi ретiнде құқықтық жағдайын, дамуын, құқықтық реттелуiн,
акционерлiк қоғам түсiнiгi, ерекшелiктерi жайында жан-жақты қарастыруға
тырысамын.
Бiтiру жұмысы Қазақстандық және алыс-жақын шет мемлекеттер
ғалымдардың ғылыми еңбектерiне және Қазақстанның құқықтық базасына
негiзделе отырып, теория және тәжiрибе арақатынасы бойынша ғылыми,
логикалық, сараптау, анализдеу әдiстерi негiзiнде орындалды.
I бөлiм. Акционерлiк қоғам-азаматтық құқықтық субъектiсi.
1.1. Акционерлiк қоғамның даму тарихы
Өндiрiстiк процестiң, қоғамдық комбинациясының сапасы жағынан жаңа
сатысы болып (еңбектiң қоғамдық бөлiнiсi, өндiрiстiң мамандануы – бiр
жағынан, еңбектiң корпорациясы, өндiрiстiң интеграциясы адамзат
тiршiлiгiнiң басқа салалармен өндiрiс – басқа жағынан) Рим имеприясының
кезеңi болып табылады.
Рим державасы аумағының кеңеюi, көршi мемлекеттердi (Греция, Корсики,
Сардини, Сицилияның елеулi бөлiгi және т.б.) жаулап алуы басқа халықтармен
сауданың дамуы, шаруашылық қызметiнiң кеңеюi (флот құрылысы, әскери
жабдықтау, қоғамдық жұмыстар) Рим құқығының дамуына әкелдi. Шаруашылық
қажеттiлiктерi сауда айналымына жеке тұлғалардың мүлкiнен оқшау мүлiктi
енгiзу сияқты техниканың әдiсiн өмiрге әкелдi. Бастапқыда бұлар дiни
мақсаттағы одақтар болды (Sodalitates, collegia, sodalica), оларға ХII
кесте заңдары заңға қайшы келмеген жағдайда өздерi үшiн жарғы жасау құқығын
бердi. Сондай-ақ олар қолөнершiлердiң кәсiби одағы (tobrorum, pistorum)
болды. Республика кезеңiнде оларға магистрлар қарамағындағы қызметшiлердiң
корпорациясы (collegia, apparitorum) өзара көмек көрсету бiрлестiктерi,
мысалы жерлер корпорациялары (collegia, funeraticia) қосылды1.
Сауда серiктестiгi институтының негiзiнде Рим құқығының серiктестiк
шарты (societas) жатыр. Осы шарт бойынша екi немесе одан да көп тұлғалар
рұқсат етiлген ортақ шаруашылық мақсатқа қол жеткiзу үшiн бiрiгедi. Шартқа
қатысу мүлiкпен (мүлiктiк салыммен) немесе жеке қызметiмен жүзеге асырылды.
Сыртқы қатынастарға бiр ғана тұлға қатысса да болды. Ортақ iстi жүргiзуден
болған пайда мен шығын қатысушылар арасында шартта көзделген, ал егер
көрсетiлмесе теңдей бөлiнiп отырды.
Қатысушылары өздерiнiң бүкiл мүлкiн емес, тек оның бiр бөлiгiн
бiрiктiрген. Серiктестiктер неғұрлым кең тарады. Олар қазiргi
серiктестiктердiң қалыптасуына да үлкен рөл атқарды.
Рим құқығындағы серiктесiтiк шарты шарттық мiндеттемелiк құқықтық
қатынасты тудыратын заңи фактi болып табылады. Қазiргi құқықта оның жай
серiктестiкпен кейбiр ұқсастықтары бар.
Заңды тұлғаның материалдық-құқықтық дамуы қиын және бiр қалыпсыз
жүрдi.
Корпорация – жеке құқықта жеке тұлғамен тең қарастырылды. Оларда
мүлiктiк және бiраз мүлiктiк емес жеке құқықтар бар деп танылды.
Корпорацияның заңи тiршiлiгi үшiн одан жекелеген мүшелердiң шығуы маңызды
болмады. Бұл жай заңды тұлғаның, жай корпорацияның ғана емес, тура
акционерлiк қоғамның қағидасы болып табылады. Корпорацияның мүлкi оның
мүшелерiнiң мүлкiнен оқшауланады және оның мүшелерiне емес, құқықтың ерекше
субъектiсi ретiнде оған тиесiлi болады. Корпорацияның және оның мүшелерiнiң
жауапкершiлiктерi ажыратылады.
Император Август кезiнде қалыптасқан корпорацияны сенат рұқсаты мен
құру және осындай рұқсат болған жағдайда ғана заңды (collegium licitum) деп
танудың жалпы тәртiбi бойынша заңды тұлғаларды құру және мемлекттiк
тiркеудiң қазiргi тәртiбiне жақынырақ.
Сонымен қатар жалпы ереже бойынша корпорация өсиет бойынша мүлiктi
иелене алмады. Оның өкiлi келтiрген зиян үшiн жауапкершiлiктi корпорация
емес сол өкiлдiң өзi көтердi. Рим заңгерлерi корпорацияның құқық
қабiлеттiгi туралы аяқталған iлiм жасамады.
Сондай-ақ Рим құқығы бұл – заң нормаларының жүйесi, сонымен бiрге сот
және әкiмшiлiк прецеденттер жүйесi екендiгiн естен шығармаған жөн.
Не десекте, осы Рим жеке құқығы акционерлiк қоғамның қалыптасу және
даму жолында алғашқы қадамды жасады1.
Бiрқатар зерттеушiлердiң пiкiрiнше акционерлiк қоғамның қалыпатасуына
белгiлi бiр үлестi орта ғасырлар қосты. Осы кезең үшiн көпестер қызметiнiң
пәнi бойынша сауда Гильдияларын құру тән.
Ежелгi Римдегi сияқты Гильдиялар да қаржы құралдарды неғұрлым iрi
шаруашылық мақсаттарға қол жеткiзу және жекелеген көпестердiң тәуекелiн
шектеу үшiн уақытша бiрiктiрдi.
Гильдияларға бiрлескен қызметтiң жалпы жағдайына негiзделген
қатысушыларының ортақ жауапкершiлiгi тән болды.
Гильдиялардың дамуы 3 негiзгi бағыттар бойынша жүрдi. Бiрiншiсi және
неғұрлым маңызы аздауы – ХII ғасырдағы Францияның оңтүстiгiндегi
мукомольды бiрлестiктер. Олар үлестiк негiзде құрылды. Үлестер еркiн
оқшауланды. Қызметтi жоғарғы және бақылау органы – үлес иелерiнiң жалпы
жиналысы құрған үлес иелерiмен сайланған басқарма органы басқарды. Оларға
ХII ғасырда Германиядағы тау серiктестiктерi жақын.
Серiктесттiкке қатысу құқығына ие болу үшiн еркiн оқшауланатын, бiрақ
жылжымайтын мүлiк ретiнде қарастырылған Кукусты (үлестi) сатып алу тиiс
едi. Пайлардың (үлестiң) саны үлкен (100-н астам) болды. Олардың иелерi
мәселелердi көпшiлiк даусымен шешетiн жалпы жиналыс құрды2.
Кукстар саудасы және өндiрiсiтiң ерекшелiктерiмен байланысты
бағалардың ауытқып тұруы бiр жағынан биржаға дейiнгi деп атауға болатын
ерекше делдалдар мен сауданың ерекше шартының пайда болуына, ал келесi
жағынан – алаяқтықтың жойылуы және оған байланысты мемлекеттiң араласуына
әкеп соқты. Үкiмет жаза шараларын ғана қолданып қойған жоқ, тау
серiктестiктерiне өздерiнiң өкiлдерiн бақылау үшiн жiберiп отырды.
Крестiлiк жорықтар мен теңiз саудасының маңызы бiрнеше жүз жылға
созылды. Кеменi бiрiгiп алу және пайдалану мақсатында теңiз серiктестiктерi
(Rhederei) құрылды. Басты құндылық кемеде болды. Кеме жасауды шешкен және
серiктестiктi ұйымдастырушы болған тұлға кеменiң құны, үлес саны мен
мөлшерiн анықтайтын, оның көлемiн жариялай отырып серiктестiкке қатысу үшiн
басқа тұлғаларды шақырады. Серiктестiктiң барлық үлестерiн әр түрлi
тұлғалар алған сәттен бастап ол құрылды деп танылады. Осы сәттен бастап
өзiне алған мiндеттемелердi орындамаған немесе тиiстi орындамағаны үшiн
жауапкершiлiк туады. Серiктестiктiң басшысы болып оны құрушы-қатысушылардың
жиналысына есеп беретiн патрон болды. Кеменi пайдалану шығындардың
жұмсалуын талап етедi. Осы шығындардың орнын толтыру мәселесiн жиналыс
шешкен. Қазiргi акционерлiк қоғамның қажеттi құрамдас бөлiгi болып
табылатын бақылау органының функциясын жазба жүргiзушi орындаған.
Акционерлiк қоғам шарықтау шегiне Генуяда жеткен, Италияндық
мемлекеттiк несие берушiлердiң бiрлестiгi – маондар (maonae немесе montes –
арабтың maounah – бiрлескен көмек, кәсiпорын) болды. Елеулi әскери және
т.с.с. шығындар, мемлекеттiк шаруашылықтың тарауы, мемлекеттiң жеке
тұлғаларға iрi көлемде қарыздар болуына әкелдi. Мемлекет өз мiндеттемелерiн
орындай алмағандықтан несие берушiлердiң бiрлестiгiне сауда мақсатында
серiктестiкке бiрiккен, өздерiнiң несие берушi алдындағы қарызды өтеу
есебiнен түскен кiрiстi жинау және қарыздарын басқару құқығын беруге
мәжбүрлi болды. Бұндай бiрлестiк капиталындағы үлес Loca деп аталды. Loca-
ға меншiк құқығы арнайы маондар кiтабында тiркелетiн. Осы кiтапқа
белгiленген жазбаны енгiзiп және үлес (пай) меншiк иесiнiң келiсiмiмен
басқа тұлғаларға беруге болатын. Маонды қатысушылары сайлаған адам
басқарды, онымен қатар кiрiстердi жинайтын, 5 адамнан тұратын кеңес
сайланды. Қатысушылардың жиналысы жылына бiр рет және пайданы бөлу туралы
шешiмдi қабылдайтын. Осындай бiрлестiк туралы ең алғаш рет – хиоское 1346
ж. жария болған1.
Акционерлiк қоғам тарихында екi Ост-Индiлiк компаниялар: Ағылшындық
және Голландиялық танымал. Теңiз экспедицияларын жабдықтаушы екi
компанияның бiрiгуi нәтижесiнде пайда болған (1594-1596 ж.ж.). Compagnie
nan Verre Голландиялық компанияның негiзiн салушы болды.
Алғашында оның құрамында 10 қатысушы болды, ал 2 жылдың iшiнде бұл
көрсеткiш 2 есеге өстi (18). Нәтижесiнде Голландиялық үкiметтiң
бастамасымен 1602 жылы Compagniе nan Verre компаниясының негiзiнде бiрнеше
компаниялардың қосылуы нәтижесiнде – бiрiккен Ост-Индiлiк компания құрылды.
Компанияның қызметi 6,5 млн. флоринмен есептелген. Соңынан бұл компанияның
капиталы белгiлi бiр тең үлестерге бөлiндi. Әрбiр акцияның құны 500 флорин
және бұл акция еркiн айналымда болды. Акцияның басқа тұлғаның меншiгiне
өтудi 2 жақтың мәмлесiнiң негiзiнде, кiтапқа жазба енгiзу арқылы директор
жүзеге асыратын. Бұл компанияның қызметi акционерлiк қоғам тарихында ерекше
орын алды, өйткенi осы кезде акциялар пайда болды (actiе in de compagnie)
алайда Голландиялық “Акционист” терминi кейiннен XVI ғасырда француз
терминi “акционермен” ығыстырылады, бiр тұлғаға тиесiлi капиталдағы
минималды үлес мөлшерi анықталды, акцияның еркiн айналым принципi сияқты
жаңалықтар пайда болған1.
Англияда акционерлiк қоғамның пайда болуы, сол Голландиядағыдай
экономикалық алғы шарттар негiзiнде пайда болды. Англияның Ост-Индилiк
компанияны құру үкiмет бастамасымен емес, жеке тұлғалардың бастамасымен
жүзеге асырылды. Алғашында (1599-1600ж.ж.) бұл компания Голландиялық
бәсекелестерiне төтеп беру мақсатымен құрылған серiктестiктердiң одағы
болды.
Акционерлiк қоғамның капиталы 1 млн. 703 мың фунт ст. құрады, ал
акциялар 50 ф.ст. тұрды. Кейiнен оның құны 100 ф.ст. дейiн өстi.
500 ф.ст.тұратын акциялар иесiне дауыс беру құқығын, ал 2 мың ф.ст.
директор болып сайлануға құқық бердi. Сайлау көпшiлiк дауыспен жүргiзiлдi.
Алғашқыда бiр дауыс бiр акцияға емес, бiр қатысушыға тиесiлi болды2.
Акционерлердi жалпы жиналысы кезектi және кезектен тыс жүргiзiлетiн. Бұл
компания 1782 жылға дейiн өмiр сүрiп және басқа да компаниялардың дамуына
өзiнiң зор үлесiн қосты. (Африкалық компания, Оңтүстiк-Америкалық компания,
Оңтүстiк қоғам және т.б.).
XVII ғасырда акционерлiк қоғам кең етек алып тарады. 1843 ж. Англияда
994 акционерлiк қоғам, ал 1844 жылдан 1856 жылдар аралығында 4409
акционерлiк қоғам тiркелген.
Акционерлiк қоғамның дамуындағы маңызды рөл Францияға тиесiлi. XVII
ғасырдағы теңiз экспедицияларының толық күйреуi, Батыс-Индия компаниясы –
тек 50 жыл (1628 ж. құрылған), Шығыс-Индия компаниясы – 20 жыл (1664 ж.)
және т.б. Әрбiр компания арнайы үкiмет актiсiмен құрылатын, және
акционерлiк қоғамның қызметiн құқықтық реттейтiн нормалар болған жоқ.
Үкiмет бұндай компаниялардың қызметiн бақылауда ұстады. Әрбiр компанияда
мемлекеттiң агентi болды. Кейбiр компаниялардың жалпы жиналысына корольдiң
өзi қатысатын.
ХIII ғасырлардың өзiнде Францияда қызмет еткен акционерлiк қоғамдар
1673 жылы қабылданған сауда кодексiнде көрiнiс таппаған, өйткенi сол
кездегi құқық жүйесi жария және жеке болып бөлiндi. Акционерлiк қоғамдар
жария құқық жүйесiнде болған.
Өндiрiстiң тез дамуы, Напалеонның әскери және саяси жетiстiктерi,
рыноктың кеңеюi, осы факторлар нәтижесiнде акционерлiк қоғам туралы құқық
нормалары дүниеге келдi. 1801 жыл 3-сәуiрде жаңа сауда кодексiн құрастыруға
жетi адамнан тұратын комиссия құрылды, және бұл кодекс 1808 жылдың 1
қаңтарынан күшiне ендi. Акционерлiк қоғамның құқықтық жағдайы
заңдастырылды. Акционерлiк қоғам 2 нысанда – акционерлiк серiктестiк және
акционерлiк команидиттiкте (сенiм) құрылған. Акционерлiк серiктестiктер
бұрынғыдай Үкiмет рұқсаты негiзiнде құрылатын болды, ал акционерлiк
командиттер (сенiм) керiсiнше қатаң мемлекеттiк бақылаудан және үкiмет
рұқсатынан айырылды. Осыған орай акционерлiк қоғам жария құқықтан жеке
құқыққа ауысты.
1856 ж. 18 шiлдеде команидиттiк комапаниялар туралы заң қабылданып,
командиттiк компанияларды құру үшiн бүкiл жарғылық капиталының ¼ төлеуге
мiндеттедi және осыдан кейiн компания тiркелiп, акция шығару, оны
орналастыру тек акцияның 23 құнын төлегеннен кейiн ғана мүмкiн болды.
1863 жылы 23 мамырда қабылданған заңға сәйкес азаматтық құқықтық
қатынасқа акционерлiк қоғамның жаңа түрiн алып келдi, ол – жауапкершiлiгi
шектеулi серiктестiк (societes a responsabilite limitee) болды. Жарғылық
капиталы (20 млн. фр.дейiн) кiшiгiрiм мөлшерде болатын заңды тұлғалар
әкiмшiлiктiң рұқсатынсыз құрылуы мүмкiн болды.
Басқа елдерге қарағанда Германияда акционерлiк қоғамдар өте кеш пайда
болды. Акционерлiк қоғамды құқықтық-ұйымдық нысан ретiнде тек XVII ғасырдың
2-i жартысында банкiлiк қызметте, және XVIII ғасырда сақтандыру iсiнде
қолдана бастады, ал ауыр өнеркәсiпте тек ХIХ ғасырда пайдаланды. Кедендiк
одақ құрылуы мен жағдай күрт өзгердi, және заңдардың бiркелкiлiгiн талап
еттi. Нәтижесiнде 1838 жылы Пруссияда “темiр жол кәсiпорындары” туралы заң
қабылданды, ондағы баптардың басым көпшiлiгi акционерлiк қоғамға арналған
болатын. Ал 1843 жылы “Акционерлiк қоғамдар туралы” заң қабылданды, мұндай
заң Австрияда 1852 жылы шықты. Бұл заңдарда жарғылық капиталдың
құрастырылуына, жарғының мазмұны, есептiң жүргiзiлуiне, жылдық баланс
бойынша есептiлiкке көңiл бөлiнген1.
1861 жылы “Общегерманского торгового уложения” заңы қабылданды,
кейiннен бұл заңды Герман империясының қаулысымен бүкiл Герман
территориясына жалпыға мiндеттi жасады. Заңның ең маңыздысы ол жария
құқықпен жеке құқықты, материалдық құқықпен процессуалдық құқықты толығымен
ажыратты. Бұл сауда кодексi акционерлiк қоғамды жеке құқыққа жатқызып, оның
құрылуы мен қызметiн құқықтық реттеудi жүзеге асырды. 1884 шiлдеде
қабылданған заң акционерлiк қоғамды тiркеу үшiн жарғылық капиталдың толық
көлемде төленуiн талап еттi, акция құнының ең төменгi мөлшерiн көтердi,
акционердiң акцияларды төлеудегi жауапкершiлiгiн анықтады, құрылтайшыларға
түсiнiк бердi, оларды акционерлерге толық және нақты ақпарат беруге
мiндеттедi, құрылтайшылардың қызметiне бақылаудың жаңа түрiн енгiздi.
Акционерлiк қоғамның органдары мен олардың құзiретiне көп көңiл бөлiнген,
директорлар кеңесi, акционерлердiң жалпы жиналысы, ревизиялық комиссия
қызметiн реттейтiн нормалар қарастырылған.
XVIIIғасырда акционерлiк қоғамдар Америкаға ене бастады. Негiзiнен
Ағылшындық акционерлiк қоғамдар болған. Жергiлiктi акционерлiк қоғамдардың
дамуына саяси және экономикалық факторлар кедергi келтiрдi. АҚШ-та ХIХ
ғасырдың ортасына дейiн акционерлiк қоғамды құру рұқсат ету әдiсiмен
жүргiзiлдi.
Акционерлiк қоғамды құруға рұқсатты штаттың заң шығарушы органдары
бердi, тағы бiр әдiсi – федералдық органдардың акционерлiк қоғамның
жарғысын бекiтуi. Содан кейiн акционерлiк қоғамды құрудың рұқсат етушiлiк
әдiсiн акционерлiк қоғамды тiркеушi әдiсiне ауыстырылды.
ХIХ ғасырдың аяғында өндiрiс мөлшерi ұлғайып, iрi компаниялардың
маңыздылығы өстi. Сондықтан да АҚШ-тың экономикалық жағдайы құқықтық
еркiндiктi талап еттi.Нәтижесiнде жарғылық капиталдың шектелуi мөлшерi
алынып тасталды, акционерлiк қоғамның акияларды шығаруға байланысты
қаржылық мүмкiншiлiктерi ұлғайды, компанияны басқаруға директорлар кеңесi
мен атқарушы органға кең (мол) құзыреттер берiлдi. Әртүрлi Штатарда
акционерлiк қоғамдарға жеңiлдiктер болған. Кейiннен сот органдарының
прецеденттерi мен заңға түсiнiк беруi арқасында акционарлiк қоғамдар
универсалды құқық қабiлеттiлiкке және кiрiс түсiретiн қызметтiң кез келген
түрiмен айналысуға мүмкiншiлiкке ие болды.
Ресей мемлекетiнде ең алғаш акционерлiк қоғамдар, корпорациялар туралы
нормативтiк құқықтық акт 1807 жылы пайда болды1.
Ғалымдардың айтуынша Ресей мемлекетi акционерлiк қоғамды ұйымдық-
құқықтық нысан ретiнде Европа елдерiнiң тәжiрибесi негiзiнде өзiнiң құқық
жүйесiне енгiздi деген пiкiр қалыптасқан. Ресей мемлекетiнде алғаш құрылған
акционерлiк қоғам ретiнде 24 ақпан 1757 жылы құрылған “Константинополде
сауда жасайтын компанияны” тану болды.
Компанияның капиталы 200 үлестен, үлестердi акция деп атайтын және
акция құны 500 рублмен есептелетiн қаржыдан тұрған. Акционерлiк қоғамды
басқаруды директорлар яғни құрылтайшылары басқарды, және жылдық қаржылық
жағдайы туралы есеп беретiн және т.б. Бұл компания 1762 жылға дейiн жұмыс
iстеп келдi. Кейiннен 1758 ж. “Компания Персидского торга” 1762 жылы –
Акционерный эмиссионный банк, 1798 – Российско-Американская компания және
т.б. құрылуы нәтижесiнде Ресей қоғамында акционерлiк қоғам өз орнын алды.
Бұл кездерi акционерлiк қоғамды құру екi жолмен жүрдi: Үкiмет қаулысы
негiзiнде және тұлғалардың бастамасы мен.
Ал 1913 ж. Ресей мемлекетiнде 2 мыңға жуық акционерлiк қоғамдар
болған. олардың 383-шi 21%-тi өздерiнiң акцияларын биржа арқылы
орналастырған, және жарғылық капиаталының мөлшерi 50 мың рублдан астам
болған2.
Ал егер жарғылық капиталы 500 мыңнан аз болса, онда ол акционерлiк
қоғамның акцияларына биржаға жол берiлмеген.
I Дүниежүзiлiк соғыс нәтижесiнде қалыптасқан статистикаға жүгiнсек,
бұл көрсеткiш – 1914 ж. тамыз айына дейiн, орташа есеппен алғанда айына 31
акционерлiк қоғам қайта құрылған, ал келесi 10 айда бұл көрсеткiш 22
акционерлiк қоғам құрылғандығын айқындап отыр. Кейбiр деректер бойынша 1914
жылдың қаңтар-шiлде айлары аралығында орташа мөлшермен алғанда жарғылық
капиталы 27 млн. рубль құрайтын 20 акционерлiк қоғамдар, ал тамыз-желтоқсан
аралығында жарғылық капиталы 14 млн. рубльдi құрайтын 7 акционерлiк
қоғамдар құрылған.1
1917 ж. 10 наурызда Уақытша Үкiмет қабылдаған қаулы бойынша, бұрын
акционерлiк қоғамдардың қызметiн шектеп және реттеп отырған барлық заң
актiлерi күшiн жойды. Сауда және өнеркәсiп министрлiгiне акционерлiк
қоғамдардың жарғыларын қалыптастыру және өзгерту құқығы берiлдi. 1917 жылғы
22 наурыздағы қаулы бұл министрлiктiң құзiретiн одан әрi ұлғайта түстi,
ендi министр акционерлiк қоғамның жарғылық капиталын алғашқы жарияланған
жарғылық капиталдың екi еселенген мөлшерiне ұлғайтуға рұқсат беруге құқылы
болды. Саяси жағдайлардың ауырлығының өзiнде-ақ, 1917 ж. қыркүйек айында
Жарғылық капитал 1960 млн. құрайтын 734 акционерлiк қоғам құрылған. Ал 1917
жылдың Қараша айында жарғылық капиталы 6040 млн. құрайтын 2850 әртүрлi
сауда-өндiрiсiтiк акционерлiк компаниялар қызмет еткен2.
1917 жылдың 14 желтоқсан айында Орталық Атқарушы Комитеттiң қабылдаған
декретi бойынша ресей мемлекетiндегi банкiлiк iс мемлекеттiң монополиясы
болып табылды, ал акционерлiк және өз де коммерциялық өзге де банктер мен
кредиттiк мекемелер национализацияланды және мемлекеттiк банк құрамына
ендi. 1917 желтоқсан айының екiншi жартысында Халықтық шаруашылықтың
Жоғарғы кеңесiмен Декреттiң жаңа жобасы даярланды. Бұл жобаның 1 тарауы
акционерлiк қоғамдарды национализациялануға бағытталған болды. Бұл Ереже
бойынша жарғылық капиталы 1 млн-нан астам рубль құрайтын акционерлiк
қоғамдар және үлестiк серiктестiктер мемлекеттiк ұйымдарға қайта құрылуы
тиiс едi, бiрақ бұл жоба қабылданбаса да, бұл ережедегi нормалар басқа
нормативтiк актiлерде көрiнiс тапты. Мысалы: 1917 ж. 23 желтоқсанда
“Купондар мен дивиденттер бойынша төлем төлеудi тоқтату туралы” уақытша
қабылданған нормаға сәйкес бағалы қағаздармен жасалатын барлық мәмiлелерге
тиым салынды3.
1918 ж. 18 сәуiр айында “акциялар, облигацияларды тiркеу туралы” ереже
қабылданды. Бұл нормативтiк акт бойынша тек атаулы бағалы қағаздардың заңды
күшi болды және олар РСФСР-дың Халықтық банкiсiнiң тiркеу кiтабында
мiндеттi тiркеудi талап еттi. Национализациялау туралы нормативтiк
актiлерге сәйкес осындай тiркеудi өткен акциялардың иелерi болашақта акция
бойынша төлем алуға мүмкiншiлiктерi болды 4.
1922 ж. 11 қарашада РСФСР-дың Азаматтық кодексi қабылданды және де
1923 ж. 1 қаңтарынан күшiне ендi. Х тараудың “серiктестiк” 5 бөлiмi
“Акционерлiк қоғам” деп аталып және 45 баптан тұрды. Кодекс акционерлiк
қоғамды серiктестiктiң бiр түрi ретiнде қарастырды. Азаматтық кодекс
бойынша акционерлiк қоғамды құру 4 элементтен тұрды:
1) Жарғыны қабылдау,
2) Капиталды қалыптастыру: а) акцияларды орналастыру
б) акцияларды төлеу
3) Акционерлердiң жалпы жиналысының бiрiншi екi жиналысын шақыру,
4) Қоғамды тiркеу.
Азаматтық кодекстiң 324 б. сәйкес құрылтайшыларының саны 5-тен
кем болмауға тиiс едi.
Акционерлiк қоғамды құру барысында акционерлердiң жалпы жиналысы екi
рет өткiзiлетiн: алдын-ала (предворительное) және құрушы (учредительное).
Алдын-ала (предворительное) акционерлердiң жиналысы негiзiгi
капиталдың ¼ бөлiгi қалыптасқан сәттен бастап шақырылатын және акционерлiк
қоғамның құрылуы жөнiнде есептi тыңдайтын, құрылтайшылардың есебiн
тексеретiн коммисияны сайлайтын болған. Осыдан кейiн 7 күннен бұрын емес
және 1 айдан кешiктiрмей акционерлердiң құрушы (учредительное) жиналысы
өткiзiлетiн. Бұл жиналыста құрылтайшылардың есебiн тексеруге сайланған
комиссияның есебi: тыңдалып, акционерлiк қоғамның құрылғандығы немесе
құрылмағандығы туралы қаулы шығарылатын, ревизиялық комиссия және басқа да
органдар құрылатын. Содан соң акционерлiк қоғам басқармасы тiркеу туралы
өтiнiштi өкiлеттi органға ұсынатын. Өтiнiш пен қатар акционерлiк қоғамның
Үкiметпен бекiтiлген жарғысы, акционерлердiң тiзiмi, акционерлердiң алдын
ала (предварительное) және құрушы (учредительное) жиналысындағы
хаттамаларының көшiрмелерi және т.б. құжаттар берiлетiн. Акционерлердiң
жалпы жиналысы, басқарма, ревизиялық комиссия және кеңес акционерлiк
қоғамның органдары болып саналды.
1922 жылғы РСФСР-дiң Азаматтық кодексi акционерлiк қоғамды құқықтық
реттеудiң ең басты қайнар көзi болып табылды және 1925 ж. басында Ресейдегi
150 акционерлiк қоғамдардың пайда болуы мен қызметiнiң тұрақты базасы
(платформасы) болды. 1927 жылы 17 тамызда Азаматтық кодекске көмекшi
нормативтiк акт ретiнде “Акционерлiк қоғамдар” туралы ереже қабылданды. Ол
мемлекеттiк акционерлiк қоғамдардың заңи табиғатын анықтап көрсетiп бердi.
Сол ережеге сәйкес акционерлiк қоғамдардың негiзгi мақсаты белгiлi бiр
капиталды қалыптасытыру емес, белгiлi бiр шаруашылық қызметтi жүзеге асыру
болып табылды. Олардың акциялары тек тауар ретiнде орналастырылып, биржа
арқылы орналастырылған жоқ және белiгiлi бiр үлес рөлiн атқарды.
Акционерлiк қоғамдар сол кездегi халықтық шаруышылықтың қалыптасуы
және қарқымды дамуына, өндiрiстiк күштiң ұлғаюына бағытталған белгiлi бiр
қаражаттарды орталықтандыруда үлкен және маңызды рөл атқарады1.
Содан бiрте-бiрте акционерлiк қоғамдардың автономиясы жоғалып,
мемлекет тарапынан қатаң реттеушiлiкке және жоспарға тап болды. 20
жылдардың аяғы 30 жылдардың басында акционерлiк қоғамдар мемлекеттiк
ұйымдарға қайта құрылды. Содан соң көп жылдар бойына ұмытылып қалды да оның
КСРО мемлекеттерiнде дамуына жол жоқ болды.
1.2. ҚР-да Акционерлiк қоғамның құқықтық реттелуi
Қазiргi заманымыздың өзгеруiне байланысты яғни Қазақстан
Республикасының өзiнiң егемендiгiн алуы, КСРО-ның құлдырауы, жоспарлы
экономикадан нарықтық экономикалық формацияға көшуi кезiнде акционерлiк
қоғамдардың орны өте зор. Осы акционерлiк қоғамдар туралы Қазақстан
Республикасының ең бiрiнiшi нормативтiк құқықтық актiлерiнiң бiрi – 19
маусым 1990 №590 КСРО министрлер кеңесiнiң қаулысымен бекiтiлген
“Акционерлiк қоғамдар және жауапкершiлiгi шектеулi қоғамдар туралы” ереже.
Бұл ереже акционерлiк қоғамды түрлерге бөлген жоқ және акционерлiк қоғамның
құқықтық жағдайын толығымен реттей алмағандықтан, 21 маусым 1991 жылы
“Шаруашылық серiктестiктер және акционерлiк қоғамдар туралы” Қазақ ССР-ның
заңы, 2 мамыр 1995 ж. “Шаруашылық серiктестiктер туралы” Қазақстан
Республикасы Президентiнiң заң күшi бар жарлығы.
1994 жылы 27 желтоқсанда Қазақстан республикасы Азаматтық кодексiнiң
жалпы бөлiмi қабылданып сол кезде Акционерлiк қоғамның құқықтық реттелуiн
қамтамасыз етті.1
21 маусым 1991 жылғы Шаруашылық серіктестіктер және акционерлік
қоғамдар туралы Қазақ ССР-інің заңы шаруашылық серіктестіктердің келесі
түрлерін көрсеткен болатын:
- Толық серіктестік
- Сенім серіктестігі
- Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
- Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік
- Акционерлік қоғамдар
Ең қызық жері осы Қазақ ССР-інің заңымен қатар Қазақстан
Республикасының территориясындағы акционерлік қоғамдардың қызметін жоғарыда
аталып өткен 19 маусым 1990 жылғы Акционерлік қоғамдар және жауаркершілігі
шектеулі қоғамдар туралы КСРО-ның ережесі де реттеді. Сонымен акционерлік
қоғамдардың құқықтық жағдайы екі нормативтік құқықтық актімен реттелінетін
болды, бірақ бұл актілердің айырмашылығы болды. Біріншіден- заңды
тұлғалардың атауы әртүрлі болды (Жауапкершілігі шектеулі серіктестік және
жауапкершілігі шектеулі қоғамдар). Екіншіден- КСРО-лық ереже бойынша мұндай
заңды тұлғалардың жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері 50 мың рубльден
кем болмауға тиіс еді, ал Қазақстандық заң бойынша 10 мың рубльдан аз
болмауға тиіс болған. Үшіншіден- жауапкершілігі шектеулі қоғамдардың ең
жоғарғы органы қатысушылардың жиналысы, жауапкершілігі шектеулі
серіктестікте кеңес немесе басқарма деп аталған. Қазақстандық заң ең
жоғарғы органның құрамына еңбек ұжымының кемінде бір өкілін қатыстыруға
міндеттеген. Тағы бір ерекшелігі- егер құрылтай құжаттарында өзгеше
көзделмесе, онда жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қатысушысы үлесінің
көлеміне қарамастан кеңесте (басқармада) бір дауысқа ие болатын, ал КСРО-
лық ережеде үлесінің көлеміне пропорционал дауысты иеленген. Бірақ мұндай
жағдайлар Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы 1991 ж.
16 желтоқсанда заңның қабылдануымен тоқтатылды.
12 сәуір 1993 жылы Шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар
туралы заңына өзгірістер мен толықтырулар енгізілді. Бұдан былай
акционерлік қоғам- бір құрылтайшымен құрылуы мүмкін еді. Сонымен қатар
Алтын - Акция ұғымы енгізілді, жалпы ережелер бойынша акцияны төлеуден
акционерлердің босатылу мүмкіншілігі жоққа шықты, енді олардың акцияларды
төлеу міндеті болып табылды.1
1993 жылы 13 тамызда “ҚР-ның инвестициялық қорларымен акционерлiк
қоғамдардың бағалы қағаздарды шығару мен тiркеу тәртiбi: туралы” Қаржы
министрлiгiнiң нұсқауы шықты. Бұл нормативтiк акт акцияларды орналастырудың
жабық (жеке) және ашық (жария) нысандарын қарастырды. Акцияларды
орналастырудың жабық нысаны бойынша акциялар алдын ала белгiлi, мөлшерi
шектеулi адамдар (50 инвесторға дейiн) тобы арасында орналастырылған. Ал
ашық орналастыруда ешқандай шектеулер қойылмаған. Әрине, бұндай норма
акционерлiк қоғамның түрлерiн ажыратқан жоқ.
Азаматтық кодекстiң жалпы бөлiмi қабылданғанан кейiн акционерлiк
қоғамдарды ашық және жабық нысанда құрылуы мүмкiн екендiгiн көрсеттi.
Содан соң 1998 жылы 10 шiлдеде “Акционерлiк қоғамдар туралы” Қазақстан
Республикасының заңы қабылданды. Бұл заң акционерлiк қоғамның құқықтық
жағдайын, оны құру, капиталдандыру, қайта құру және тарату тәртiбiн,
акционермен үшiншi тұлғалардың құқықтарын, мiндеттерiн, олардың құқықтары
мен мүдделерiн қорғау жағдайларын қоғамның органдары мен лауазымды
адамдардың өкiлеттiгi мен жауапкершiлiгiн анықтады.
Осы заң бойынша – өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту
мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам болып танылды.
Акционерлiк қоғамдар – ашық және жабық үлгiлерiнде құрылды, ал қазiргi
әрекет етiп отырған заңда мұндай нысандар жоқ. Қоғамның фирмалық атауы
болады, онда қоғамның аталуы сондай-ақ қоғамның үлгiсiне қарай “ашық
акционерлiк қоғам” немесе “жабық акционерлiк қоғам” деген сөздер немесе
тиісінше ААҚ және ЖАҚ аббревиатурасы болуы тиіс еді. Қоғам осындай
фирманың атауымен мемлекеттік тіркеуден өткен еді.2
Акциялар белгіленген тәртіппен өзінің құрылтайшылары мен алдын ала
айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылған қоғам жабық
акционерлік қоғам болып табылды. Қоғам акционерлерінің саны жүзден аспауға
тиіс еді. Жабық қоғамның өз акцияларын сатқысы келетін акционері олар
қоғамның басқа акционерлеріне, олар бас тартқан жағдайда – қоғамның өзіне
сатып алуға ұсынуға міндетті болған.
Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар сатуға
ұсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады. Егер
акционерлердің ешқайсысы аталған мерзімде осы құқықты пайдаланбаса, ол
қоғамға өтеді және онда отыз күн бойы сақталады. Қоғам және оның
акционерлері акцияларды сатып алудан бас тартқан немесе белгіленген мерзім
ішінде жауап алмаған жағдайда акционер акцияларды қоғамға және оның
қатысушыларына ұсынылған бағадан төмен емес құны бойынша үшінші тұлғаға
сатуға хақылы.
Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің
келісімінсіз иелiктен айыруға құқылы қоғам ашық акционерлік қоғам болып
табылады. Ашық қоғам акцияларды жабық, жеке және ашық әдіспен орналастыруға
құқылы. Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.
Бағалы қағаздардың ұйымдасқан рыногында акциялар бағалатын,
активтерінің мөлшері кемінде айлық есептік көрсеткіштің 200 000 еселенген
мөлшерін құрайтын және акционерлердің саны бес жүзден кем болмайтын ашық
қоғам ашық халықтық қоғам болып табылады. Халықтық қоғамның белгілеріне
сәкес келетін қоғам күнтізбелік жыл аяқталғаннан кейін отыз күннің ішінде
бұл туралы уәкілетті органға хабарлауға міндетті. Ал, қазіргі заңда бұл
айлық есептік көрсеткіш 1000000-ға тең.1
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері: жабық
акционерлік қоғам үшін – айлық есептік көрсеткіштің 100 еселенген мөлшері
ашық акционерлік қоғам үшін - айлық есептік көрсеткіш 500 еселенген
мөлшері, ал 2003 жылы қабылданған заңда 50000 еселенген айлық есептік
көрсеткіш белгіленген.
Жабық қоғамның жарияланған ең төмен жарғылық капиталын қоғам
мемлекеттік тірекеуден өтетін кезге қарай төленуге, ал ашық қоғамның
жариянанған ең төмен жарғылық капиталының жирма бес проценті қоғам
мемлекеттік тіркеуден өтетін кезге қарай төленуге тиіс болған. Қазіргі
заңға сәйкес акционерлік қоғам заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркеуден
өткен күннен бастап отыз күн ішінде толық төлеуге тиіс болып табылған.
Бұл заңның 30 бабына сәйкес қоғам акционерлерінің жалпы жиналысының
шешімі бойынша қоғам өзінің бұрын шығарылған акцияларын бөлшектеуге не
топтастыруға құқылы. Акцияларды бөлшектеу (сплит) немесе топтастыру
қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының мөлшерін өзгертуге әкеп
соқтырмауға тиіс болған. Акцияларды бөлшектеу олардың атаулы құнын сайма-
сай кемітумен бір мезгілде шығарылған акциялардың жалпы санын көбейту
жолымен жүргізілген. Акцияларды бөлшектеу (қосу) немесе топтастыру
акционерлердің құқықтарын шектеуге әкеп соқтырмауға тиіс.1 Ал қазіргі
заңда акция бөлiнбейтін игілік болып табылады.2
31 бапқа сәйкес қоғам бағалы қағаздар рыногы туралы заңдарға сәйкес
қоғам акционерлерінің жалпы жиналысының немесе директорлар кеңесінің шешімі
бойынша варанттар және туынды бағалы қағаздардың басқа түрлерін шығаруды
жүзеге асыруға хақылы делінген, ал кейінгi заңда мұндай бап көрсетілмеген.
26 бапқа сәйкес – қоғамның акциялары мынадай тәсілдермен:
1. Жабық. Яғни қоғам құрылтайлары және осы заңға сәйкес алдын ала
белгіленген тұлғалар тобы арасында.
2. Жекеше. Яғни, белгiлi инвесторлар арасында
3. Ашық. Яғни бағалы қағаздар туралы заңдарға сәкес аукцион өткізу
және сату жолымен тұлғалардың шексіз тобы арасында орналастырылады.
Акционерлік қоғамдар туралы 1998 жылғы 10 шілдедегі заң өте сәтсіз
болып шықты. Ол Азаматтық Кодекстің көптеген ережелерімен дәстүрлеріне
қайшы келіп, ашық тұрде Ұлттық Банктың өзіне қолайлы түрде жаппай бақылау
жүргізу мүддесін білдірді. Кезінде 1998 ж. 10 шілдедегі Акционерлер
қоғамдар туралы заңның қабылдануына байланысты Азаматтық Кодекске
енгізілген өзгерістер оның мазмұнын нашарлатқан еді, содан Акциорнерлік
қоғамдар туралы заңды қабылдау кезек күттірмейтін қажеттілік болды.
Бүгінде күшін жайған 1998 ж. 10 шілдедегі Акционерлік қоғамдар туралы
заң Ұлттық Банктің техникалық нормаларын ақсақтататын, заң техникасының
талаптарына сай келмей отыр, бірқатар елеулі қайшылықтары болды және
корпорацияның сәл түзетілген ағылшын-американдық моделін дәстүрлі
континенттік кодификациялау жүйесіне ат үсті енгізу әрекеті болып шықты.
Норма шығармашылығындағы мұндай көз-қарас жарамсыз болып, акционерлік
қоғамдар туралы бірқатар нормалардың малтығуына әкеп соқтырды, Қазақстандық
заңдар жүйесімен қайшылыққа түсіп, практика мен құқықтық ой-пікірлердің
қабылдамай тастауына мәжбүр болды.
Сөйтіп 2003 ж. 16 мамырында Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан
Республикасының заңы қабылданып, акционерлiк қоғамның құқықтық жағдайын,
құрылуы, қызметi, қайта ұйымдастыру және таратылу тәртібі, акционерлердің
құқықтары мен міндеттерін сондай-ақ олардың құқықтары мен мүдделерін қорғау
жөніндегі шаралардың акционерлік қоғам органдарының құзіретін, құрылу және
жұмыс істеу тәртібін оның лауазымды адамдарының өкілеттігін , сайлау
тәртібін және жауапкершілігін белгілеуге бағытталған нормалардан тұрады.
ІІ бөлім Акционерлік қоғам – заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық нысаны ретінде
2.1. Акционерлік қоғамның түсінігі, белгілері және түрлері. Қоғам
акциялары
Заңды тұлғаның жария анықтамасы ҚР Азаматтық Кодекіснің 33 бабында
көрсетілген. Меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы
оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін,
өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие
болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын
ұйым заңды тұлға деп танылады. Осы ресми заңды тұлғаның анықтамасынан кез-
келген ұйымның заңды тұлға ретінде таныла бермейтінін көреміз.
Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам болып табылады. 1 Қоғамның өз
акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және олардың
міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өз
мүлкі шегінде жауап береді. Қоғамның акционері оның міедеттемелері бойынша
жауап бермейді және өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне
байланысты залалдарға тәуекел етеді.
Акционерлік қоғамға тән белгілер:
-ұйымдық бірлік белгісі индивидтердің жай ғана белгілі бір мөлшерін
емес, өзара әрекеттесу мен қызмет етудің белгілі бір ережелеріне бағынған
азаматтар ұжымын ұйым деп түсінеді.
-мүліктік оқшауланушылық белгісі бұл белгі заңды тұлғаның іргелі
белгісі болып табылады. Акционерлік қоғамның белгілі бір мүлікке меншік
құқығын айқындайтын белгі, яғни өзінде оқшаулануға бөлек мүлкі, мүліктік
және мүліктік емес жеке құқықтары болады.
-дербес мүліктік жауапкершілік белгісі. Акционерлік қоғам өз
міндеттемелері бойынша өзінің мүлкімен толық көлемде жауап беретіндігін
көрсетеді. Бұл белгі Азаматтың Кодекстің 44 бабында былайша көрініс тапқан:
Әрбір заңды тұлға өз міндеттемелері бойынша дербес азаматық-құқықтың
жауапкершілік атқарады, тұлғаның борыштары бойынша оның құрылтайшысы жауап
бермейді. Заңды тұлғаның банкроттыққа ұшырауы оның құрылтайшысының немесе
мүліктің меншік иесінің іс-әрекеттерінен туындайтын кезде және заңды
тұлғалардың кейбір түрлері құрылтайшыларының олардың борыштары бойынша
субсидиарлық ортақ жауаптылығы туатын жағдайларда заңды тұлғаның жауап
беруінің жеке ережелері белгіленген. Бұған қоса, заңды тұлға
құрылтайшыларының олардың борыштары бойынша қосымша жауаптылығы құрылтай
құжаттарында көрсетілуі мүмкін.
-азаматтық айналымда өз атынан әрекет ету белгісі. Заңды тұлғаның өз
атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтарды иелену, міндеттер атқару
болып табылады.
-сотта талапкер және жауапкер болу белгісі. Бұл белгіге сәйкес заңды
тұлға өзінің бұзылған мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтары бойынша
талапкер және жауапкер болу мүмкіншілігін анықтайтын белгі.
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда акционерлік
қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында комерциялық емес ұйымдар құрылуы
мүмкін.1
Осы анықтамаға сәйкес Акционерлік қоғамды коммерциялық және
коммерциялық емес деп бөлуге болады. Коммерциялық емес ұйым болып – Кіріс
түсіру негізгі мақсаты болып табылмайтын және алынған таза кірісті
қатысушылардың арасында бөлмейтін заңды тұлға коммерциялық емес ұйым деп
танылады.2 Бұл ұйымдар белгілі бір ортақ мүдде мақсатқа жету үшін
құрылады. Ал коммерциялық ұйымның негізгі мақсаты кіріс түсіру болып
табылады және алынған таза кірісті қатысушыларының арасында бөледі.
Өз капиталының мөлшері тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңында белгіленген айлық есептік
көрсеткіштің кемінде 1 000 000 еселенген мөлшеріндей болатын,
акционерлерінің саны бес жүз және одан да көп қоғам халықтық акционерлік
қоғам деп танылады.3 Бұл анықтамаға орай акционерлік қоғам және халықтық
акционерлік қоғам деп шартты түрде бөлуге болады.
Қоғам таратылған немесе қайта ұйымдастырылған (қоғамға басқа қоғам
қосылған және одан бір немесе бірнеше жаңа қоғамдар бөліп шығарылған
жағдайларды қоспағанда), өз капиталының мөлшері он екі айдан астам мерзімде
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан
Республикасының заңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 1 000 000
еселенген мөлшерінен төмен сомаға дейін азайған, акционерлер саны алты ай
ішінде бес жүзден төмен азайып кеткен жағдайларда халықтық акционерлік
қоғам мәртебесінен айырылады.
Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп тануды қоғамның өтініші
негізінде не қоғамның өз капиталының мөлшері және акционерлерінің саны
туралы уәкілетті органда бар ақпарат негізінде уәкілетті орган жүргiзедi.
Сондай-ақ халықтық акционерлік қоғам мәртебесінен айырылды деп тану
тәртібін уәкілетті орган белгілейді.
Уәкілетті орган болып Ұлттық банк танылады.
Өз ұстаушысының (акционердің) акционерлік қоғам таза табысының бір
бөлігін девиденттер түрінде алуына, акционерлік қоғамның істерін басқаруға
қатысуға және ол таратылғаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігіне құқығын
куәландыратын бағалы қағаз акция деп танылады.1
Қоғам жай акциялар немесе артықшылықты акциялар шығаруға құқылы.
Акциялар құжатсыз нысанда шығарылады. Акционерлік қоғамның ұйымдық құқықтық
нысанында құрылған коммерциялық емес ұйымдардың артықшылықты акциялар
шығаруға құқығы жоқ. Акция бөлінбейді. Егер акция меншік құқығымен бірнеше
тұлғаға тиесілі болса, олардың бәрі бір акционер деп танылады және өзінің
жалпы өкілі арқылы акциямен куәландырылған құқықтарды пайдаланады.
Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді шешкен кезде
акционерлердің жалпы жиналысына қатысу құқығын, қоғамда таза табыс болған
жағдайда девидендтер, сондай-ақ қоғам таратылған жағдайда Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін
алу құқығын береді.
Артықшылықты акциялардың меншік иелері – акционерлердің, жай
акциялардың меншік иелері – акционерлеріне қарағанда қоғамның жарғысында
белгіленіп, алдын-ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер
алуға және қоғам таратылған кезде заңда белгіленген тәртіппен мүліктің бір
бөлігіне басым құқығы бар.
Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған акцияларының
жалпы санының жиырма бес процентінен аспауға тиіс. Артықшылықты акция
акционерге қоғамды басқаруға құқық бермейді. Бұл ережеден бірнеше өзгешелік
бар. Егер:
1. Қоғам акционерлерінің жалпы жиналысының шешімі бойынша артықшылықты
акцияларды иеленуші акционердің құқығын шектеуі мүмкін мәселені
қараса, шектеудің кемінде үштен екі бөлігі жақтап дауыс берген
жағдайда ғана мұндай мәселе бойынша шешім қабылданды деп есептеледі.
2. Қоғам акционерінің жалпы жиналысы қоғамды қайта ұйымдастыру не тарату
мәселені қараса;
3. Артықшылықты акция бойынша девиденд оны төлеу үшін белгіленген мерзім
өткен күннен бастап, үш ай ішінде толық мөлшерінде төленбесе,
артықшылықты акция акционерге қоғамды басқаруға қатысу құқығын
береді.
Құрылтай жиналысы немесе акционердің жалпы жиналысы жарғылық капиталды
қалыптастыруға және девидендтер алуға қатыспайтын алтын акцияны енгізуі
мүмкін. Алтын акция иесінің акционерлердің жалпы жиналысының, директорлар
кеңесі мен атқарушы органның шешімдеріне қоғам жарғысында белгіленген
мәселелер бойынша вето қою құқығы болады.
Алтын акция куәландырған вето құқығы басқаға берілмеуге тиіс.
Қоғам акционерінің:
1. Қоғамды басқаруға қатысу;
2. Дивидендтер алуға;
3. Сауал салынғаннан кейін 30 күн ішінде қоғамның қызметі туралы ақпарат
алуға
4. Қоғамның органдары қабылдаған шешімге сот тәртібімен дауласуға
5. Тіркеушіден немесе нақтылы ұстаушыдан оның бағалы қағаздарға меншік
құқығын растайтын үзінді көшірмелер алуға
6. Қоғам таратылған кезде мүліктің бір бөлігіне
7. Заңда белгіленген тәртіппен өз акцияларына айырбасталатын қоғамның
акцияларын немесе басқа да бағалы қағаздарын артықшылықпен сатып
алуға құқығы бар.
Заң акционерлердің ішінен ірі акционерлерді бөліп көрсетеді. Басқа
акционерлермен салыстырғанда, ірі акционердің құқықтары көп болады. ірі
акционер дегеніміз – бұл акционерлік қоғамның дауыс беретін акцияларының он
және одан да көп (халықтық қоғамда – бес және одан да көп) процентін
қолында ұстайтын және өзара жасалған келісімдердің негізінде әрекет ететін
акционер немесе бірнеше акционер. Ірі акционердің сондай-ақ:
1. Акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысын шақыруды талап етуге
немесе директорлар кеңесі акционерлердің жалпы жиналысын шақырудан бас
тартқан жағдайда оны шақыру туралы талап-арызбен сотқа жүгінуге;
2. Директорлар кеңесінде заңға сәйкес акционерлердің жалпы жиналысының
күн тәртібіне қосымша мәселелер енгізуді ұсынуға;
3. Директорлар кеңесінің отырысын шақыруды талап етуге;
4. Өз есебінен аудиторлық ұйымның қоғам аудитін жүргізуін талап етуге
құқығы бар.
Қоғамның жарғысында акционерлердің өзге де құқықтары көзделуі мүмкін.
Қоғам акционерлерінің міндеттері:
1. Акцияларды төлеуге
2. Осы акционерге тиесілі акцияларды тіркеуші мен нақтылы ұстаушыға
қоғамның акцияларын ұстаушылардың тізімін жүргізуге қажетті
мәліметтердің өзгерісі туралы он күн ішінде хабарлауға
3. Қоғам немесе оның қызметі туралы қызметтік, коммерциялық немесе
заңмен қорғалатын өзге де құпия болып табылатын ақпаратты жария
етпеуге.
Жарияланған акцияларды немесе қоғамның жай акцияларына айырбасталатын
басқа да бағалы қағаздарды орналастыру ниеті бар қоғам оларды сатқанға
дейін отыз күн ішінде жазбаша хабар жіберу немесе баспасөз басылымында
жариялау арқылы өз акционерлеріне тең жағдайлармен, өздерінде бар
акцияларға барабар, бағалы қағаздарды орналастыру туралы шешім қабылдаған
қоғамның органы белгілеген баға бойынша бағалы қағаздарды сатып алуды
ұсынуға міндетті. Бұл орайда қоғамның жай акцияларын иеленетін акционердің
жай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
I-бөлiм. Акционерлiк қоғам-азаматтық құқықтың субъектiсi.
1. Акционерлiк қоғамның даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... .5-13
2. Қазақстан Республикасында акционерлiк қоғамның
құқықтық
реттелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...13-16
II-бөлiм. Акционерлiк қоғам-заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық нысаны
ретiнде
2.1. Акционерлiк қоғамның түсiнiгi, белгiлерi және түрлерi.
Қоғам
акциялары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..17-27
2.2. Акционерлiк қоғамды құру, қайта ұйымдастыру
және тарату. Қоғамды
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 43-44
Қолданылған әдебиеттер мен нормативтiк
құқықтық актiлер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..45-46
Кiрiспе
Кеңес мемлекетi өмiр сүрiп отырған кезеңде азаматтық құқық теориясында
заңды тұлғалардың мәнi туралы алуан түрлi пiкiрлер кең таралған болатын.
Негiзiнен алғанда заңды тұлғалар – мемлекеттiк кәсiпорындар мен мекемелер
зерттеу объектiсi болды, мұны экономикада мемлекеттiк меншiктiң үстемдiк
етуiмен түсiндiруге болатын.
ХIХ ғасырда АҚШ жоғарғы сот судьясы Д.Маршалдың корпорацияға берген
мынадай кең таралған анықтамасы: “Корпорация дегенiмiз – бұл көрiнбейтiн,
сезiлмейтiн және заң жүзiнде ғана өмiр сүретiн жасанды құрылым”
қалыптасқан, бұл анықтама АҚШ-тың теориясы мен практикасында өзiнiң маңызды
орнын алған.
Академик А.А. Венедиктов “ұжым iлiмiнiң” авторы. Бұл ғалымның айтуынша
мемлекеттiк заңды тұлғаның артында екi ұжым тұрады деген: а) мемлекет
атынан барлық халық, б) аталған заңды тұлғаның жұмысшылары мен
қызметкерлерiнiң ұжымы.
Сөйтiп заңды тұлғаға “адамдардың қатысы” жөнiнде әртүрлi пiкiрлер
атылған және де бұл орайда авторлар түрлi белгiлерге жүгiнедi. Оның бiрiнде
бұл адамдар заңды мүддесi үшiн әрекет етедi, екiншiден адамдардың әрекетi
осы институтпен (саламен) реттеледi, үшiншiсiнде адамдардың әрекетi заңды
тұлғалардың әрекетiмен көрiнедi, ол кейде құқықтарды жүзеге асыруда,
мәселелердi жасауда, оның еркi танылады.
Заңды тұлға туралы iлiмде осындай әр қилы пiкiрлер кездесуiнiң өзi
оның күрделi құқықтық құбылыс екендiгiн анық дәлелдей түседi.
Сонымен КСРО мемлекеттерiнiң жоспарлы экономикасының кетуi, Қазақстан
Республикасының нарықтық-экономикалық формацияға өтуi кезiнде, құқықтық
мемлекеттi қалыптастыру процесiнiң жалпы жүйесiнде өтпелi кезең ретiнде
түсiндiрiлетiн қазiргi уақыт құқықтық қызметiң кез-келген саласында көрiнiс
тауып отырған серпiнiмен Акционерлiк қоғамның да- заңды тұлға ретiнде орны
ерекше. Экономикаға белгiлi бiр қаражат тартуды, бәсекелестiктiң нығаюы,
кәсiпкерлiк тәуекелдiң өсуi Акционерлiк қоғамдардың дамып жетiлуiне жол
ашып отыр.
Акционерлiк қоғам-коммерциялық ұйымдардың уақыт және нарықтық
қатынастар сарынынан өткен барынша дамыған нысаны болып табылады.
Соңғы жылдардағы әлеуметтiк-саяси және экономикалық өзгерiстер
заңдарды батыл түрде өзгерту қажеттiгiн туғызды. Ұлттық құқықты
қалыптастыру жағдайында социалистiк түсiнiктегi категориялар мен
институттардың және олардың осы заманға лайық мазмұнымен толығуының
арасында қарама-қайшылық анық көзге түсе бастады.
Шамамен 1990 жылдардағы заңдар жүйесi осы заманғы тенденцияларды
объективтi түрде бейнелей алмады, ең жоғарғы байлық ретiнде адамның,
қалыптасып келе жатқан қатынастар жүйесiндегi оның орны, құқық
субъектiлерiнiң, яғни акционерлiк қоғамдардың, мемлекеттiң ролiн анықтайтын
белгiлер құқықтық мемлекеттегi басым бағыттарды белгiлейтiн әлемдiк
үлгiлерге жауап бермейдi деген ойлар болған.
Осыған байланысты бұрын қолданылып жүрген заңдарға енгiзiлген
толықтырулар мен өзгертулер, сонымен қатар жаңа заңдарда осы заманға
сәйкестендiрiлiп жаңа құқық нормалары пайда бола бастады. М: ҚР-ның
Азаматтық Кодексi, Акционерлiк қоғамдардың қызметiн реттейтiн нормалар
қабылданды.
Нарықтық экономиканың қарқынды даму сатысында Акционерлiк қоғамның
тиiмдi ұйымдық-құқықтық нысанын теориялық және тәжiрибелiк маңыздылығы
шеңберiнде танып бiлу, зерттеу бүгiнгi күнi ғалымдарымыздың көзқарасынан
тыс қалмаған өзектi мәселелердiң бiрi.
Сондықтан да менiң бiтiру жұмысымда Акционерлiк қоғамдардың құқықтың
субъектiсi ретiнде құқықтық жағдайын, дамуын, құқықтық реттелуiн,
акционерлiк қоғам түсiнiгi, ерекшелiктерi жайында жан-жақты қарастыруға
тырысамын.
Бiтiру жұмысы Қазақстандық және алыс-жақын шет мемлекеттер
ғалымдардың ғылыми еңбектерiне және Қазақстанның құқықтық базасына
негiзделе отырып, теория және тәжiрибе арақатынасы бойынша ғылыми,
логикалық, сараптау, анализдеу әдiстерi негiзiнде орындалды.
I бөлiм. Акционерлiк қоғам-азаматтық құқықтық субъектiсi.
1.1. Акционерлiк қоғамның даму тарихы
Өндiрiстiк процестiң, қоғамдық комбинациясының сапасы жағынан жаңа
сатысы болып (еңбектiң қоғамдық бөлiнiсi, өндiрiстiң мамандануы – бiр
жағынан, еңбектiң корпорациясы, өндiрiстiң интеграциясы адамзат
тiршiлiгiнiң басқа салалармен өндiрiс – басқа жағынан) Рим имеприясының
кезеңi болып табылады.
Рим державасы аумағының кеңеюi, көршi мемлекеттердi (Греция, Корсики,
Сардини, Сицилияның елеулi бөлiгi және т.б.) жаулап алуы басқа халықтармен
сауданың дамуы, шаруашылық қызметiнiң кеңеюi (флот құрылысы, әскери
жабдықтау, қоғамдық жұмыстар) Рим құқығының дамуына әкелдi. Шаруашылық
қажеттiлiктерi сауда айналымына жеке тұлғалардың мүлкiнен оқшау мүлiктi
енгiзу сияқты техниканың әдiсiн өмiрге әкелдi. Бастапқыда бұлар дiни
мақсаттағы одақтар болды (Sodalitates, collegia, sodalica), оларға ХII
кесте заңдары заңға қайшы келмеген жағдайда өздерi үшiн жарғы жасау құқығын
бердi. Сондай-ақ олар қолөнершiлердiң кәсiби одағы (tobrorum, pistorum)
болды. Республика кезеңiнде оларға магистрлар қарамағындағы қызметшiлердiң
корпорациясы (collegia, apparitorum) өзара көмек көрсету бiрлестiктерi,
мысалы жерлер корпорациялары (collegia, funeraticia) қосылды1.
Сауда серiктестiгi институтының негiзiнде Рим құқығының серiктестiк
шарты (societas) жатыр. Осы шарт бойынша екi немесе одан да көп тұлғалар
рұқсат етiлген ортақ шаруашылық мақсатқа қол жеткiзу үшiн бiрiгедi. Шартқа
қатысу мүлiкпен (мүлiктiк салыммен) немесе жеке қызметiмен жүзеге асырылды.
Сыртқы қатынастарға бiр ғана тұлға қатысса да болды. Ортақ iстi жүргiзуден
болған пайда мен шығын қатысушылар арасында шартта көзделген, ал егер
көрсетiлмесе теңдей бөлiнiп отырды.
Қатысушылары өздерiнiң бүкiл мүлкiн емес, тек оның бiр бөлiгiн
бiрiктiрген. Серiктестiктер неғұрлым кең тарады. Олар қазiргi
серiктестiктердiң қалыптасуына да үлкен рөл атқарды.
Рим құқығындағы серiктесiтiк шарты шарттық мiндеттемелiк құқықтық
қатынасты тудыратын заңи фактi болып табылады. Қазiргi құқықта оның жай
серiктестiкпен кейбiр ұқсастықтары бар.
Заңды тұлғаның материалдық-құқықтық дамуы қиын және бiр қалыпсыз
жүрдi.
Корпорация – жеке құқықта жеке тұлғамен тең қарастырылды. Оларда
мүлiктiк және бiраз мүлiктiк емес жеке құқықтар бар деп танылды.
Корпорацияның заңи тiршiлiгi үшiн одан жекелеген мүшелердiң шығуы маңызды
болмады. Бұл жай заңды тұлғаның, жай корпорацияның ғана емес, тура
акционерлiк қоғамның қағидасы болып табылады. Корпорацияның мүлкi оның
мүшелерiнiң мүлкiнен оқшауланады және оның мүшелерiне емес, құқықтың ерекше
субъектiсi ретiнде оған тиесiлi болады. Корпорацияның және оның мүшелерiнiң
жауапкершiлiктерi ажыратылады.
Император Август кезiнде қалыптасқан корпорацияны сенат рұқсаты мен
құру және осындай рұқсат болған жағдайда ғана заңды (collegium licitum) деп
танудың жалпы тәртiбi бойынша заңды тұлғаларды құру және мемлекттiк
тiркеудiң қазiргi тәртiбiне жақынырақ.
Сонымен қатар жалпы ереже бойынша корпорация өсиет бойынша мүлiктi
иелене алмады. Оның өкiлi келтiрген зиян үшiн жауапкершiлiктi корпорация
емес сол өкiлдiң өзi көтердi. Рим заңгерлерi корпорацияның құқық
қабiлеттiгi туралы аяқталған iлiм жасамады.
Сондай-ақ Рим құқығы бұл – заң нормаларының жүйесi, сонымен бiрге сот
және әкiмшiлiк прецеденттер жүйесi екендiгiн естен шығармаған жөн.
Не десекте, осы Рим жеке құқығы акционерлiк қоғамның қалыптасу және
даму жолында алғашқы қадамды жасады1.
Бiрқатар зерттеушiлердiң пiкiрiнше акционерлiк қоғамның қалыпатасуына
белгiлi бiр үлестi орта ғасырлар қосты. Осы кезең үшiн көпестер қызметiнiң
пәнi бойынша сауда Гильдияларын құру тән.
Ежелгi Римдегi сияқты Гильдиялар да қаржы құралдарды неғұрлым iрi
шаруашылық мақсаттарға қол жеткiзу және жекелеген көпестердiң тәуекелiн
шектеу үшiн уақытша бiрiктiрдi.
Гильдияларға бiрлескен қызметтiң жалпы жағдайына негiзделген
қатысушыларының ортақ жауапкершiлiгi тән болды.
Гильдиялардың дамуы 3 негiзгi бағыттар бойынша жүрдi. Бiрiншiсi және
неғұрлым маңызы аздауы – ХII ғасырдағы Францияның оңтүстiгiндегi
мукомольды бiрлестiктер. Олар үлестiк негiзде құрылды. Үлестер еркiн
оқшауланды. Қызметтi жоғарғы және бақылау органы – үлес иелерiнiң жалпы
жиналысы құрған үлес иелерiмен сайланған басқарма органы басқарды. Оларға
ХII ғасырда Германиядағы тау серiктестiктерi жақын.
Серiктесттiкке қатысу құқығына ие болу үшiн еркiн оқшауланатын, бiрақ
жылжымайтын мүлiк ретiнде қарастырылған Кукусты (үлестi) сатып алу тиiс
едi. Пайлардың (үлестiң) саны үлкен (100-н астам) болды. Олардың иелерi
мәселелердi көпшiлiк даусымен шешетiн жалпы жиналыс құрды2.
Кукстар саудасы және өндiрiсiтiң ерекшелiктерiмен байланысты
бағалардың ауытқып тұруы бiр жағынан биржаға дейiнгi деп атауға болатын
ерекше делдалдар мен сауданың ерекше шартының пайда болуына, ал келесi
жағынан – алаяқтықтың жойылуы және оған байланысты мемлекеттiң араласуына
әкеп соқты. Үкiмет жаза шараларын ғана қолданып қойған жоқ, тау
серiктестiктерiне өздерiнiң өкiлдерiн бақылау үшiн жiберiп отырды.
Крестiлiк жорықтар мен теңiз саудасының маңызы бiрнеше жүз жылға
созылды. Кеменi бiрiгiп алу және пайдалану мақсатында теңiз серiктестiктерi
(Rhederei) құрылды. Басты құндылық кемеде болды. Кеме жасауды шешкен және
серiктестiктi ұйымдастырушы болған тұлға кеменiң құны, үлес саны мен
мөлшерiн анықтайтын, оның көлемiн жариялай отырып серiктестiкке қатысу үшiн
басқа тұлғаларды шақырады. Серiктестiктiң барлық үлестерiн әр түрлi
тұлғалар алған сәттен бастап ол құрылды деп танылады. Осы сәттен бастап
өзiне алған мiндеттемелердi орындамаған немесе тиiстi орындамағаны үшiн
жауапкершiлiк туады. Серiктестiктiң басшысы болып оны құрушы-қатысушылардың
жиналысына есеп беретiн патрон болды. Кеменi пайдалану шығындардың
жұмсалуын талап етедi. Осы шығындардың орнын толтыру мәселесiн жиналыс
шешкен. Қазiргi акционерлiк қоғамның қажеттi құрамдас бөлiгi болып
табылатын бақылау органының функциясын жазба жүргiзушi орындаған.
Акционерлiк қоғам шарықтау шегiне Генуяда жеткен, Италияндық
мемлекеттiк несие берушiлердiң бiрлестiгi – маондар (maonae немесе montes –
арабтың maounah – бiрлескен көмек, кәсiпорын) болды. Елеулi әскери және
т.с.с. шығындар, мемлекеттiк шаруашылықтың тарауы, мемлекеттiң жеке
тұлғаларға iрi көлемде қарыздар болуына әкелдi. Мемлекет өз мiндеттемелерiн
орындай алмағандықтан несие берушiлердiң бiрлестiгiне сауда мақсатында
серiктестiкке бiрiккен, өздерiнiң несие берушi алдындағы қарызды өтеу
есебiнен түскен кiрiстi жинау және қарыздарын басқару құқығын беруге
мәжбүрлi болды. Бұндай бiрлестiк капиталындағы үлес Loca деп аталды. Loca-
ға меншiк құқығы арнайы маондар кiтабында тiркелетiн. Осы кiтапқа
белгiленген жазбаны енгiзiп және үлес (пай) меншiк иесiнiң келiсiмiмен
басқа тұлғаларға беруге болатын. Маонды қатысушылары сайлаған адам
басқарды, онымен қатар кiрiстердi жинайтын, 5 адамнан тұратын кеңес
сайланды. Қатысушылардың жиналысы жылына бiр рет және пайданы бөлу туралы
шешiмдi қабылдайтын. Осындай бiрлестiк туралы ең алғаш рет – хиоское 1346
ж. жария болған1.
Акционерлiк қоғам тарихында екi Ост-Индiлiк компаниялар: Ағылшындық
және Голландиялық танымал. Теңiз экспедицияларын жабдықтаушы екi
компанияның бiрiгуi нәтижесiнде пайда болған (1594-1596 ж.ж.). Compagnie
nan Verre Голландиялық компанияның негiзiн салушы болды.
Алғашында оның құрамында 10 қатысушы болды, ал 2 жылдың iшiнде бұл
көрсеткiш 2 есеге өстi (18). Нәтижесiнде Голландиялық үкiметтiң
бастамасымен 1602 жылы Compagniе nan Verre компаниясының негiзiнде бiрнеше
компаниялардың қосылуы нәтижесiнде – бiрiккен Ост-Индiлiк компания құрылды.
Компанияның қызметi 6,5 млн. флоринмен есептелген. Соңынан бұл компанияның
капиталы белгiлi бiр тең үлестерге бөлiндi. Әрбiр акцияның құны 500 флорин
және бұл акция еркiн айналымда болды. Акцияның басқа тұлғаның меншiгiне
өтудi 2 жақтың мәмлесiнiң негiзiнде, кiтапқа жазба енгiзу арқылы директор
жүзеге асыратын. Бұл компанияның қызметi акционерлiк қоғам тарихында ерекше
орын алды, өйткенi осы кезде акциялар пайда болды (actiе in de compagnie)
алайда Голландиялық “Акционист” терминi кейiннен XVI ғасырда француз
терминi “акционермен” ығыстырылады, бiр тұлғаға тиесiлi капиталдағы
минималды үлес мөлшерi анықталды, акцияның еркiн айналым принципi сияқты
жаңалықтар пайда болған1.
Англияда акционерлiк қоғамның пайда болуы, сол Голландиядағыдай
экономикалық алғы шарттар негiзiнде пайда болды. Англияның Ост-Индилiк
компанияны құру үкiмет бастамасымен емес, жеке тұлғалардың бастамасымен
жүзеге асырылды. Алғашында (1599-1600ж.ж.) бұл компания Голландиялық
бәсекелестерiне төтеп беру мақсатымен құрылған серiктестiктердiң одағы
болды.
Акционерлiк қоғамның капиталы 1 млн. 703 мың фунт ст. құрады, ал
акциялар 50 ф.ст. тұрды. Кейiнен оның құны 100 ф.ст. дейiн өстi.
500 ф.ст.тұратын акциялар иесiне дауыс беру құқығын, ал 2 мың ф.ст.
директор болып сайлануға құқық бердi. Сайлау көпшiлiк дауыспен жүргiзiлдi.
Алғашқыда бiр дауыс бiр акцияға емес, бiр қатысушыға тиесiлi болды2.
Акционерлердi жалпы жиналысы кезектi және кезектен тыс жүргiзiлетiн. Бұл
компания 1782 жылға дейiн өмiр сүрiп және басқа да компаниялардың дамуына
өзiнiң зор үлесiн қосты. (Африкалық компания, Оңтүстiк-Америкалық компания,
Оңтүстiк қоғам және т.б.).
XVII ғасырда акционерлiк қоғам кең етек алып тарады. 1843 ж. Англияда
994 акционерлiк қоғам, ал 1844 жылдан 1856 жылдар аралығында 4409
акционерлiк қоғам тiркелген.
Акционерлiк қоғамның дамуындағы маңызды рөл Францияға тиесiлi. XVII
ғасырдағы теңiз экспедицияларының толық күйреуi, Батыс-Индия компаниясы –
тек 50 жыл (1628 ж. құрылған), Шығыс-Индия компаниясы – 20 жыл (1664 ж.)
және т.б. Әрбiр компания арнайы үкiмет актiсiмен құрылатын, және
акционерлiк қоғамның қызметiн құқықтық реттейтiн нормалар болған жоқ.
Үкiмет бұндай компаниялардың қызметiн бақылауда ұстады. Әрбiр компанияда
мемлекеттiң агентi болды. Кейбiр компаниялардың жалпы жиналысына корольдiң
өзi қатысатын.
ХIII ғасырлардың өзiнде Францияда қызмет еткен акционерлiк қоғамдар
1673 жылы қабылданған сауда кодексiнде көрiнiс таппаған, өйткенi сол
кездегi құқық жүйесi жария және жеке болып бөлiндi. Акционерлiк қоғамдар
жария құқық жүйесiнде болған.
Өндiрiстiң тез дамуы, Напалеонның әскери және саяси жетiстiктерi,
рыноктың кеңеюi, осы факторлар нәтижесiнде акционерлiк қоғам туралы құқық
нормалары дүниеге келдi. 1801 жыл 3-сәуiрде жаңа сауда кодексiн құрастыруға
жетi адамнан тұратын комиссия құрылды, және бұл кодекс 1808 жылдың 1
қаңтарынан күшiне ендi. Акционерлiк қоғамның құқықтық жағдайы
заңдастырылды. Акционерлiк қоғам 2 нысанда – акционерлiк серiктестiк және
акционерлiк команидиттiкте (сенiм) құрылған. Акционерлiк серiктестiктер
бұрынғыдай Үкiмет рұқсаты негiзiнде құрылатын болды, ал акционерлiк
командиттер (сенiм) керiсiнше қатаң мемлекеттiк бақылаудан және үкiмет
рұқсатынан айырылды. Осыған орай акционерлiк қоғам жария құқықтан жеке
құқыққа ауысты.
1856 ж. 18 шiлдеде команидиттiк комапаниялар туралы заң қабылданып,
командиттiк компанияларды құру үшiн бүкiл жарғылық капиталының ¼ төлеуге
мiндеттедi және осыдан кейiн компания тiркелiп, акция шығару, оны
орналастыру тек акцияның 23 құнын төлегеннен кейiн ғана мүмкiн болды.
1863 жылы 23 мамырда қабылданған заңға сәйкес азаматтық құқықтық
қатынасқа акционерлiк қоғамның жаңа түрiн алып келдi, ол – жауапкершiлiгi
шектеулi серiктестiк (societes a responsabilite limitee) болды. Жарғылық
капиталы (20 млн. фр.дейiн) кiшiгiрiм мөлшерде болатын заңды тұлғалар
әкiмшiлiктiң рұқсатынсыз құрылуы мүмкiн болды.
Басқа елдерге қарағанда Германияда акционерлiк қоғамдар өте кеш пайда
болды. Акционерлiк қоғамды құқықтық-ұйымдық нысан ретiнде тек XVII ғасырдың
2-i жартысында банкiлiк қызметте, және XVIII ғасырда сақтандыру iсiнде
қолдана бастады, ал ауыр өнеркәсiпте тек ХIХ ғасырда пайдаланды. Кедендiк
одақ құрылуы мен жағдай күрт өзгердi, және заңдардың бiркелкiлiгiн талап
еттi. Нәтижесiнде 1838 жылы Пруссияда “темiр жол кәсiпорындары” туралы заң
қабылданды, ондағы баптардың басым көпшiлiгi акционерлiк қоғамға арналған
болатын. Ал 1843 жылы “Акционерлiк қоғамдар туралы” заң қабылданды, мұндай
заң Австрияда 1852 жылы шықты. Бұл заңдарда жарғылық капиталдың
құрастырылуына, жарғының мазмұны, есептiң жүргiзiлуiне, жылдық баланс
бойынша есептiлiкке көңiл бөлiнген1.
1861 жылы “Общегерманского торгового уложения” заңы қабылданды,
кейiннен бұл заңды Герман империясының қаулысымен бүкiл Герман
территориясына жалпыға мiндеттi жасады. Заңның ең маңыздысы ол жария
құқықпен жеке құқықты, материалдық құқықпен процессуалдық құқықты толығымен
ажыратты. Бұл сауда кодексi акционерлiк қоғамды жеке құқыққа жатқызып, оның
құрылуы мен қызметiн құқықтық реттеудi жүзеге асырды. 1884 шiлдеде
қабылданған заң акционерлiк қоғамды тiркеу үшiн жарғылық капиталдың толық
көлемде төленуiн талап еттi, акция құнының ең төменгi мөлшерiн көтердi,
акционердiң акцияларды төлеудегi жауапкершiлiгiн анықтады, құрылтайшыларға
түсiнiк бердi, оларды акционерлерге толық және нақты ақпарат беруге
мiндеттедi, құрылтайшылардың қызметiне бақылаудың жаңа түрiн енгiздi.
Акционерлiк қоғамның органдары мен олардың құзiретiне көп көңiл бөлiнген,
директорлар кеңесi, акционерлердiң жалпы жиналысы, ревизиялық комиссия
қызметiн реттейтiн нормалар қарастырылған.
XVIIIғасырда акционерлiк қоғамдар Америкаға ене бастады. Негiзiнен
Ағылшындық акционерлiк қоғамдар болған. Жергiлiктi акционерлiк қоғамдардың
дамуына саяси және экономикалық факторлар кедергi келтiрдi. АҚШ-та ХIХ
ғасырдың ортасына дейiн акционерлiк қоғамды құру рұқсат ету әдiсiмен
жүргiзiлдi.
Акционерлiк қоғамды құруға рұқсатты штаттың заң шығарушы органдары
бердi, тағы бiр әдiсi – федералдық органдардың акционерлiк қоғамның
жарғысын бекiтуi. Содан кейiн акционерлiк қоғамды құрудың рұқсат етушiлiк
әдiсiн акционерлiк қоғамды тiркеушi әдiсiне ауыстырылды.
ХIХ ғасырдың аяғында өндiрiс мөлшерi ұлғайып, iрi компаниялардың
маңыздылығы өстi. Сондықтан да АҚШ-тың экономикалық жағдайы құқықтық
еркiндiктi талап еттi.Нәтижесiнде жарғылық капиталдың шектелуi мөлшерi
алынып тасталды, акционерлiк қоғамның акияларды шығаруға байланысты
қаржылық мүмкiншiлiктерi ұлғайды, компанияны басқаруға директорлар кеңесi
мен атқарушы органға кең (мол) құзыреттер берiлдi. Әртүрлi Штатарда
акционерлiк қоғамдарға жеңiлдiктер болған. Кейiннен сот органдарының
прецеденттерi мен заңға түсiнiк беруi арқасында акционарлiк қоғамдар
универсалды құқық қабiлеттiлiкке және кiрiс түсiретiн қызметтiң кез келген
түрiмен айналысуға мүмкiншiлiкке ие болды.
Ресей мемлекетiнде ең алғаш акционерлiк қоғамдар, корпорациялар туралы
нормативтiк құқықтық акт 1807 жылы пайда болды1.
Ғалымдардың айтуынша Ресей мемлекетi акционерлiк қоғамды ұйымдық-
құқықтық нысан ретiнде Европа елдерiнiң тәжiрибесi негiзiнде өзiнiң құқық
жүйесiне енгiздi деген пiкiр қалыптасқан. Ресей мемлекетiнде алғаш құрылған
акционерлiк қоғам ретiнде 24 ақпан 1757 жылы құрылған “Константинополде
сауда жасайтын компанияны” тану болды.
Компанияның капиталы 200 үлестен, үлестердi акция деп атайтын және
акция құны 500 рублмен есептелетiн қаржыдан тұрған. Акционерлiк қоғамды
басқаруды директорлар яғни құрылтайшылары басқарды, және жылдық қаржылық
жағдайы туралы есеп беретiн және т.б. Бұл компания 1762 жылға дейiн жұмыс
iстеп келдi. Кейiннен 1758 ж. “Компания Персидского торга” 1762 жылы –
Акционерный эмиссионный банк, 1798 – Российско-Американская компания және
т.б. құрылуы нәтижесiнде Ресей қоғамында акционерлiк қоғам өз орнын алды.
Бұл кездерi акционерлiк қоғамды құру екi жолмен жүрдi: Үкiмет қаулысы
негiзiнде және тұлғалардың бастамасы мен.
Ал 1913 ж. Ресей мемлекетiнде 2 мыңға жуық акционерлiк қоғамдар
болған. олардың 383-шi 21%-тi өздерiнiң акцияларын биржа арқылы
орналастырған, және жарғылық капиаталының мөлшерi 50 мың рублдан астам
болған2.
Ал егер жарғылық капиталы 500 мыңнан аз болса, онда ол акционерлiк
қоғамның акцияларына биржаға жол берiлмеген.
I Дүниежүзiлiк соғыс нәтижесiнде қалыптасқан статистикаға жүгiнсек,
бұл көрсеткiш – 1914 ж. тамыз айына дейiн, орташа есеппен алғанда айына 31
акционерлiк қоғам қайта құрылған, ал келесi 10 айда бұл көрсеткiш 22
акционерлiк қоғам құрылғандығын айқындап отыр. Кейбiр деректер бойынша 1914
жылдың қаңтар-шiлде айлары аралығында орташа мөлшермен алғанда жарғылық
капиталы 27 млн. рубль құрайтын 20 акционерлiк қоғамдар, ал тамыз-желтоқсан
аралығында жарғылық капиталы 14 млн. рубльдi құрайтын 7 акционерлiк
қоғамдар құрылған.1
1917 ж. 10 наурызда Уақытша Үкiмет қабылдаған қаулы бойынша, бұрын
акционерлiк қоғамдардың қызметiн шектеп және реттеп отырған барлық заң
актiлерi күшiн жойды. Сауда және өнеркәсiп министрлiгiне акционерлiк
қоғамдардың жарғыларын қалыптастыру және өзгерту құқығы берiлдi. 1917 жылғы
22 наурыздағы қаулы бұл министрлiктiң құзiретiн одан әрi ұлғайта түстi,
ендi министр акционерлiк қоғамның жарғылық капиталын алғашқы жарияланған
жарғылық капиталдың екi еселенген мөлшерiне ұлғайтуға рұқсат беруге құқылы
болды. Саяси жағдайлардың ауырлығының өзiнде-ақ, 1917 ж. қыркүйек айында
Жарғылық капитал 1960 млн. құрайтын 734 акционерлiк қоғам құрылған. Ал 1917
жылдың Қараша айында жарғылық капиталы 6040 млн. құрайтын 2850 әртүрлi
сауда-өндiрiсiтiк акционерлiк компаниялар қызмет еткен2.
1917 жылдың 14 желтоқсан айында Орталық Атқарушы Комитеттiң қабылдаған
декретi бойынша ресей мемлекетiндегi банкiлiк iс мемлекеттiң монополиясы
болып табылды, ал акционерлiк және өз де коммерциялық өзге де банктер мен
кредиттiк мекемелер национализацияланды және мемлекеттiк банк құрамына
ендi. 1917 желтоқсан айының екiншi жартысында Халықтық шаруашылықтың
Жоғарғы кеңесiмен Декреттiң жаңа жобасы даярланды. Бұл жобаның 1 тарауы
акционерлiк қоғамдарды национализациялануға бағытталған болды. Бұл Ереже
бойынша жарғылық капиталы 1 млн-нан астам рубль құрайтын акционерлiк
қоғамдар және үлестiк серiктестiктер мемлекеттiк ұйымдарға қайта құрылуы
тиiс едi, бiрақ бұл жоба қабылданбаса да, бұл ережедегi нормалар басқа
нормативтiк актiлерде көрiнiс тапты. Мысалы: 1917 ж. 23 желтоқсанда
“Купондар мен дивиденттер бойынша төлем төлеудi тоқтату туралы” уақытша
қабылданған нормаға сәйкес бағалы қағаздармен жасалатын барлық мәмiлелерге
тиым салынды3.
1918 ж. 18 сәуiр айында “акциялар, облигацияларды тiркеу туралы” ереже
қабылданды. Бұл нормативтiк акт бойынша тек атаулы бағалы қағаздардың заңды
күшi болды және олар РСФСР-дың Халықтық банкiсiнiң тiркеу кiтабында
мiндеттi тiркеудi талап еттi. Национализациялау туралы нормативтiк
актiлерге сәйкес осындай тiркеудi өткен акциялардың иелерi болашақта акция
бойынша төлем алуға мүмкiншiлiктерi болды 4.
1922 ж. 11 қарашада РСФСР-дың Азаматтық кодексi қабылданды және де
1923 ж. 1 қаңтарынан күшiне ендi. Х тараудың “серiктестiк” 5 бөлiмi
“Акционерлiк қоғам” деп аталып және 45 баптан тұрды. Кодекс акционерлiк
қоғамды серiктестiктiң бiр түрi ретiнде қарастырды. Азаматтық кодекс
бойынша акционерлiк қоғамды құру 4 элементтен тұрды:
1) Жарғыны қабылдау,
2) Капиталды қалыптастыру: а) акцияларды орналастыру
б) акцияларды төлеу
3) Акционерлердiң жалпы жиналысының бiрiншi екi жиналысын шақыру,
4) Қоғамды тiркеу.
Азаматтық кодекстiң 324 б. сәйкес құрылтайшыларының саны 5-тен
кем болмауға тиiс едi.
Акционерлiк қоғамды құру барысында акционерлердiң жалпы жиналысы екi
рет өткiзiлетiн: алдын-ала (предворительное) және құрушы (учредительное).
Алдын-ала (предворительное) акционерлердiң жиналысы негiзiгi
капиталдың ¼ бөлiгi қалыптасқан сәттен бастап шақырылатын және акционерлiк
қоғамның құрылуы жөнiнде есептi тыңдайтын, құрылтайшылардың есебiн
тексеретiн коммисияны сайлайтын болған. Осыдан кейiн 7 күннен бұрын емес
және 1 айдан кешiктiрмей акционерлердiң құрушы (учредительное) жиналысы
өткiзiлетiн. Бұл жиналыста құрылтайшылардың есебiн тексеруге сайланған
комиссияның есебi: тыңдалып, акционерлiк қоғамның құрылғандығы немесе
құрылмағандығы туралы қаулы шығарылатын, ревизиялық комиссия және басқа да
органдар құрылатын. Содан соң акционерлiк қоғам басқармасы тiркеу туралы
өтiнiштi өкiлеттi органға ұсынатын. Өтiнiш пен қатар акционерлiк қоғамның
Үкiметпен бекiтiлген жарғысы, акционерлердiң тiзiмi, акционерлердiң алдын
ала (предварительное) және құрушы (учредительное) жиналысындағы
хаттамаларының көшiрмелерi және т.б. құжаттар берiлетiн. Акционерлердiң
жалпы жиналысы, басқарма, ревизиялық комиссия және кеңес акционерлiк
қоғамның органдары болып саналды.
1922 жылғы РСФСР-дiң Азаматтық кодексi акционерлiк қоғамды құқықтық
реттеудiң ең басты қайнар көзi болып табылды және 1925 ж. басында Ресейдегi
150 акционерлiк қоғамдардың пайда болуы мен қызметiнiң тұрақты базасы
(платформасы) болды. 1927 жылы 17 тамызда Азаматтық кодекске көмекшi
нормативтiк акт ретiнде “Акционерлiк қоғамдар” туралы ереже қабылданды. Ол
мемлекеттiк акционерлiк қоғамдардың заңи табиғатын анықтап көрсетiп бердi.
Сол ережеге сәйкес акционерлiк қоғамдардың негiзгi мақсаты белгiлi бiр
капиталды қалыптасытыру емес, белгiлi бiр шаруашылық қызметтi жүзеге асыру
болып табылды. Олардың акциялары тек тауар ретiнде орналастырылып, биржа
арқылы орналастырылған жоқ және белiгiлi бiр үлес рөлiн атқарды.
Акционерлiк қоғамдар сол кездегi халықтық шаруышылықтың қалыптасуы
және қарқымды дамуына, өндiрiстiк күштiң ұлғаюына бағытталған белгiлi бiр
қаражаттарды орталықтандыруда үлкен және маңызды рөл атқарады1.
Содан бiрте-бiрте акционерлiк қоғамдардың автономиясы жоғалып,
мемлекет тарапынан қатаң реттеушiлiкке және жоспарға тап болды. 20
жылдардың аяғы 30 жылдардың басында акционерлiк қоғамдар мемлекеттiк
ұйымдарға қайта құрылды. Содан соң көп жылдар бойына ұмытылып қалды да оның
КСРО мемлекеттерiнде дамуына жол жоқ болды.
1.2. ҚР-да Акционерлiк қоғамның құқықтық реттелуi
Қазiргi заманымыздың өзгеруiне байланысты яғни Қазақстан
Республикасының өзiнiң егемендiгiн алуы, КСРО-ның құлдырауы, жоспарлы
экономикадан нарықтық экономикалық формацияға көшуi кезiнде акционерлiк
қоғамдардың орны өте зор. Осы акционерлiк қоғамдар туралы Қазақстан
Республикасының ең бiрiнiшi нормативтiк құқықтық актiлерiнiң бiрi – 19
маусым 1990 №590 КСРО министрлер кеңесiнiң қаулысымен бекiтiлген
“Акционерлiк қоғамдар және жауапкершiлiгi шектеулi қоғамдар туралы” ереже.
Бұл ереже акционерлiк қоғамды түрлерге бөлген жоқ және акционерлiк қоғамның
құқықтық жағдайын толығымен реттей алмағандықтан, 21 маусым 1991 жылы
“Шаруашылық серiктестiктер және акционерлiк қоғамдар туралы” Қазақ ССР-ның
заңы, 2 мамыр 1995 ж. “Шаруашылық серiктестiктер туралы” Қазақстан
Республикасы Президентiнiң заң күшi бар жарлығы.
1994 жылы 27 желтоқсанда Қазақстан республикасы Азаматтық кодексiнiң
жалпы бөлiмi қабылданып сол кезде Акционерлiк қоғамның құқықтық реттелуiн
қамтамасыз етті.1
21 маусым 1991 жылғы Шаруашылық серіктестіктер және акционерлік
қоғамдар туралы Қазақ ССР-інің заңы шаруашылық серіктестіктердің келесі
түрлерін көрсеткен болатын:
- Толық серіктестік
- Сенім серіктестігі
- Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
- Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік
- Акционерлік қоғамдар
Ең қызық жері осы Қазақ ССР-інің заңымен қатар Қазақстан
Республикасының территориясындағы акционерлік қоғамдардың қызметін жоғарыда
аталып өткен 19 маусым 1990 жылғы Акционерлік қоғамдар және жауаркершілігі
шектеулі қоғамдар туралы КСРО-ның ережесі де реттеді. Сонымен акционерлік
қоғамдардың құқықтық жағдайы екі нормативтік құқықтық актімен реттелінетін
болды, бірақ бұл актілердің айырмашылығы болды. Біріншіден- заңды
тұлғалардың атауы әртүрлі болды (Жауапкершілігі шектеулі серіктестік және
жауапкершілігі шектеулі қоғамдар). Екіншіден- КСРО-лық ереже бойынша мұндай
заңды тұлғалардың жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері 50 мың рубльден
кем болмауға тиіс еді, ал Қазақстандық заң бойынша 10 мың рубльдан аз
болмауға тиіс болған. Үшіншіден- жауапкершілігі шектеулі қоғамдардың ең
жоғарғы органы қатысушылардың жиналысы, жауапкершілігі шектеулі
серіктестікте кеңес немесе басқарма деп аталған. Қазақстандық заң ең
жоғарғы органның құрамына еңбек ұжымының кемінде бір өкілін қатыстыруға
міндеттеген. Тағы бір ерекшелігі- егер құрылтай құжаттарында өзгеше
көзделмесе, онда жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қатысушысы үлесінің
көлеміне қарамастан кеңесте (басқармада) бір дауысқа ие болатын, ал КСРО-
лық ережеде үлесінің көлеміне пропорционал дауысты иеленген. Бірақ мұндай
жағдайлар Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы 1991 ж.
16 желтоқсанда заңның қабылдануымен тоқтатылды.
12 сәуір 1993 жылы Шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар
туралы заңына өзгірістер мен толықтырулар енгізілді. Бұдан былай
акционерлік қоғам- бір құрылтайшымен құрылуы мүмкін еді. Сонымен қатар
Алтын - Акция ұғымы енгізілді, жалпы ережелер бойынша акцияны төлеуден
акционерлердің босатылу мүмкіншілігі жоққа шықты, енді олардың акцияларды
төлеу міндеті болып табылды.1
1993 жылы 13 тамызда “ҚР-ның инвестициялық қорларымен акционерлiк
қоғамдардың бағалы қағаздарды шығару мен тiркеу тәртiбi: туралы” Қаржы
министрлiгiнiң нұсқауы шықты. Бұл нормативтiк акт акцияларды орналастырудың
жабық (жеке) және ашық (жария) нысандарын қарастырды. Акцияларды
орналастырудың жабық нысаны бойынша акциялар алдын ала белгiлi, мөлшерi
шектеулi адамдар (50 инвесторға дейiн) тобы арасында орналастырылған. Ал
ашық орналастыруда ешқандай шектеулер қойылмаған. Әрине, бұндай норма
акционерлiк қоғамның түрлерiн ажыратқан жоқ.
Азаматтық кодекстiң жалпы бөлiмi қабылданғанан кейiн акционерлiк
қоғамдарды ашық және жабық нысанда құрылуы мүмкiн екендiгiн көрсеттi.
Содан соң 1998 жылы 10 шiлдеде “Акционерлiк қоғамдар туралы” Қазақстан
Республикасының заңы қабылданды. Бұл заң акционерлiк қоғамның құқықтық
жағдайын, оны құру, капиталдандыру, қайта құру және тарату тәртiбiн,
акционермен үшiншi тұлғалардың құқықтарын, мiндеттерiн, олардың құқықтары
мен мүдделерiн қорғау жағдайларын қоғамның органдары мен лауазымды
адамдардың өкiлеттiгi мен жауапкершiлiгiн анықтады.
Осы заң бойынша – өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту
мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам болып танылды.
Акционерлiк қоғамдар – ашық және жабық үлгiлерiнде құрылды, ал қазiргi
әрекет етiп отырған заңда мұндай нысандар жоқ. Қоғамның фирмалық атауы
болады, онда қоғамның аталуы сондай-ақ қоғамның үлгiсiне қарай “ашық
акционерлiк қоғам” немесе “жабық акционерлiк қоғам” деген сөздер немесе
тиісінше ААҚ және ЖАҚ аббревиатурасы болуы тиіс еді. Қоғам осындай
фирманың атауымен мемлекеттік тіркеуден өткен еді.2
Акциялар белгіленген тәртіппен өзінің құрылтайшылары мен алдын ала
айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылған қоғам жабық
акционерлік қоғам болып табылды. Қоғам акционерлерінің саны жүзден аспауға
тиіс еді. Жабық қоғамның өз акцияларын сатқысы келетін акционері олар
қоғамның басқа акционерлеріне, олар бас тартқан жағдайда – қоғамның өзіне
сатып алуға ұсынуға міндетті болған.
Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар сатуға
ұсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады. Егер
акционерлердің ешқайсысы аталған мерзімде осы құқықты пайдаланбаса, ол
қоғамға өтеді және онда отыз күн бойы сақталады. Қоғам және оның
акционерлері акцияларды сатып алудан бас тартқан немесе белгіленген мерзім
ішінде жауап алмаған жағдайда акционер акцияларды қоғамға және оның
қатысушыларына ұсынылған бағадан төмен емес құны бойынша үшінші тұлғаға
сатуға хақылы.
Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің
келісімінсіз иелiктен айыруға құқылы қоғам ашық акционерлік қоғам болып
табылады. Ашық қоғам акцияларды жабық, жеке және ашық әдіспен орналастыруға
құқылы. Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.
Бағалы қағаздардың ұйымдасқан рыногында акциялар бағалатын,
активтерінің мөлшері кемінде айлық есептік көрсеткіштің 200 000 еселенген
мөлшерін құрайтын және акционерлердің саны бес жүзден кем болмайтын ашық
қоғам ашық халықтық қоғам болып табылады. Халықтық қоғамның белгілеріне
сәкес келетін қоғам күнтізбелік жыл аяқталғаннан кейін отыз күннің ішінде
бұл туралы уәкілетті органға хабарлауға міндетті. Ал, қазіргі заңда бұл
айлық есептік көрсеткіш 1000000-ға тең.1
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері: жабық
акционерлік қоғам үшін – айлық есептік көрсеткіштің 100 еселенген мөлшері
ашық акционерлік қоғам үшін - айлық есептік көрсеткіш 500 еселенген
мөлшері, ал 2003 жылы қабылданған заңда 50000 еселенген айлық есептік
көрсеткіш белгіленген.
Жабық қоғамның жарияланған ең төмен жарғылық капиталын қоғам
мемлекеттік тірекеуден өтетін кезге қарай төленуге, ал ашық қоғамның
жариянанған ең төмен жарғылық капиталының жирма бес проценті қоғам
мемлекеттік тіркеуден өтетін кезге қарай төленуге тиіс болған. Қазіргі
заңға сәйкес акционерлік қоғам заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркеуден
өткен күннен бастап отыз күн ішінде толық төлеуге тиіс болып табылған.
Бұл заңның 30 бабына сәйкес қоғам акционерлерінің жалпы жиналысының
шешімі бойынша қоғам өзінің бұрын шығарылған акцияларын бөлшектеуге не
топтастыруға құқылы. Акцияларды бөлшектеу (сплит) немесе топтастыру
қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының мөлшерін өзгертуге әкеп
соқтырмауға тиіс болған. Акцияларды бөлшектеу олардың атаулы құнын сайма-
сай кемітумен бір мезгілде шығарылған акциялардың жалпы санын көбейту
жолымен жүргізілген. Акцияларды бөлшектеу (қосу) немесе топтастыру
акционерлердің құқықтарын шектеуге әкеп соқтырмауға тиіс.1 Ал қазіргі
заңда акция бөлiнбейтін игілік болып табылады.2
31 бапқа сәйкес қоғам бағалы қағаздар рыногы туралы заңдарға сәйкес
қоғам акционерлерінің жалпы жиналысының немесе директорлар кеңесінің шешімі
бойынша варанттар және туынды бағалы қағаздардың басқа түрлерін шығаруды
жүзеге асыруға хақылы делінген, ал кейінгi заңда мұндай бап көрсетілмеген.
26 бапқа сәйкес – қоғамның акциялары мынадай тәсілдермен:
1. Жабық. Яғни қоғам құрылтайлары және осы заңға сәйкес алдын ала
белгіленген тұлғалар тобы арасында.
2. Жекеше. Яғни, белгiлi инвесторлар арасында
3. Ашық. Яғни бағалы қағаздар туралы заңдарға сәкес аукцион өткізу
және сату жолымен тұлғалардың шексіз тобы арасында орналастырылады.
Акционерлік қоғамдар туралы 1998 жылғы 10 шілдедегі заң өте сәтсіз
болып шықты. Ол Азаматтық Кодекстің көптеген ережелерімен дәстүрлеріне
қайшы келіп, ашық тұрде Ұлттық Банктың өзіне қолайлы түрде жаппай бақылау
жүргізу мүддесін білдірді. Кезінде 1998 ж. 10 шілдедегі Акционерлер
қоғамдар туралы заңның қабылдануына байланысты Азаматтық Кодекске
енгізілген өзгерістер оның мазмұнын нашарлатқан еді, содан Акциорнерлік
қоғамдар туралы заңды қабылдау кезек күттірмейтін қажеттілік болды.
Бүгінде күшін жайған 1998 ж. 10 шілдедегі Акционерлік қоғамдар туралы
заң Ұлттық Банктің техникалық нормаларын ақсақтататын, заң техникасының
талаптарына сай келмей отыр, бірқатар елеулі қайшылықтары болды және
корпорацияның сәл түзетілген ағылшын-американдық моделін дәстүрлі
континенттік кодификациялау жүйесіне ат үсті енгізу әрекеті болып шықты.
Норма шығармашылығындағы мұндай көз-қарас жарамсыз болып, акционерлік
қоғамдар туралы бірқатар нормалардың малтығуына әкеп соқтырды, Қазақстандық
заңдар жүйесімен қайшылыққа түсіп, практика мен құқықтық ой-пікірлердің
қабылдамай тастауына мәжбүр болды.
Сөйтіп 2003 ж. 16 мамырында Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан
Республикасының заңы қабылданып, акционерлiк қоғамның құқықтық жағдайын,
құрылуы, қызметi, қайта ұйымдастыру және таратылу тәртібі, акционерлердің
құқықтары мен міндеттерін сондай-ақ олардың құқықтары мен мүдделерін қорғау
жөніндегі шаралардың акционерлік қоғам органдарының құзіретін, құрылу және
жұмыс істеу тәртібін оның лауазымды адамдарының өкілеттігін , сайлау
тәртібін және жауапкершілігін белгілеуге бағытталған нормалардан тұрады.
ІІ бөлім Акционерлік қоғам – заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық нысаны ретінде
2.1. Акционерлік қоғамның түсінігі, белгілері және түрлері. Қоғам
акциялары
Заңды тұлғаның жария анықтамасы ҚР Азаматтық Кодекіснің 33 бабында
көрсетілген. Меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы
оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін,
өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие
болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын
ұйым заңды тұлға деп танылады. Осы ресми заңды тұлғаның анықтамасынан кез-
келген ұйымның заңды тұлға ретінде таныла бермейтінін көреміз.
Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам болып табылады. 1 Қоғамның өз
акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және олардың
міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өз
мүлкі шегінде жауап береді. Қоғамның акционері оның міедеттемелері бойынша
жауап бермейді және өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне
байланысты залалдарға тәуекел етеді.
Акционерлік қоғамға тән белгілер:
-ұйымдық бірлік белгісі индивидтердің жай ғана белгілі бір мөлшерін
емес, өзара әрекеттесу мен қызмет етудің белгілі бір ережелеріне бағынған
азаматтар ұжымын ұйым деп түсінеді.
-мүліктік оқшауланушылық белгісі бұл белгі заңды тұлғаның іргелі
белгісі болып табылады. Акционерлік қоғамның белгілі бір мүлікке меншік
құқығын айқындайтын белгі, яғни өзінде оқшаулануға бөлек мүлкі, мүліктік
және мүліктік емес жеке құқықтары болады.
-дербес мүліктік жауапкершілік белгісі. Акционерлік қоғам өз
міндеттемелері бойынша өзінің мүлкімен толық көлемде жауап беретіндігін
көрсетеді. Бұл белгі Азаматтың Кодекстің 44 бабында былайша көрініс тапқан:
Әрбір заңды тұлға өз міндеттемелері бойынша дербес азаматық-құқықтың
жауапкершілік атқарады, тұлғаның борыштары бойынша оның құрылтайшысы жауап
бермейді. Заңды тұлғаның банкроттыққа ұшырауы оның құрылтайшысының немесе
мүліктің меншік иесінің іс-әрекеттерінен туындайтын кезде және заңды
тұлғалардың кейбір түрлері құрылтайшыларының олардың борыштары бойынша
субсидиарлық ортақ жауаптылығы туатын жағдайларда заңды тұлғаның жауап
беруінің жеке ережелері белгіленген. Бұған қоса, заңды тұлға
құрылтайшыларының олардың борыштары бойынша қосымша жауаптылығы құрылтай
құжаттарында көрсетілуі мүмкін.
-азаматтық айналымда өз атынан әрекет ету белгісі. Заңды тұлғаның өз
атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтарды иелену, міндеттер атқару
болып табылады.
-сотта талапкер және жауапкер болу белгісі. Бұл белгіге сәйкес заңды
тұлға өзінің бұзылған мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтары бойынша
талапкер және жауапкер болу мүмкіншілігін анықтайтын белгі.
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда акционерлік
қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында комерциялық емес ұйымдар құрылуы
мүмкін.1
Осы анықтамаға сәйкес Акционерлік қоғамды коммерциялық және
коммерциялық емес деп бөлуге болады. Коммерциялық емес ұйым болып – Кіріс
түсіру негізгі мақсаты болып табылмайтын және алынған таза кірісті
қатысушылардың арасында бөлмейтін заңды тұлға коммерциялық емес ұйым деп
танылады.2 Бұл ұйымдар белгілі бір ортақ мүдде мақсатқа жету үшін
құрылады. Ал коммерциялық ұйымның негізгі мақсаты кіріс түсіру болып
табылады және алынған таза кірісті қатысушыларының арасында бөледі.
Өз капиталының мөлшері тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңында белгіленген айлық есептік
көрсеткіштің кемінде 1 000 000 еселенген мөлшеріндей болатын,
акционерлерінің саны бес жүз және одан да көп қоғам халықтық акционерлік
қоғам деп танылады.3 Бұл анықтамаға орай акционерлік қоғам және халықтық
акционерлік қоғам деп шартты түрде бөлуге болады.
Қоғам таратылған немесе қайта ұйымдастырылған (қоғамға басқа қоғам
қосылған және одан бір немесе бірнеше жаңа қоғамдар бөліп шығарылған
жағдайларды қоспағанда), өз капиталының мөлшері он екі айдан астам мерзімде
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан
Республикасының заңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 1 000 000
еселенген мөлшерінен төмен сомаға дейін азайған, акционерлер саны алты ай
ішінде бес жүзден төмен азайып кеткен жағдайларда халықтық акционерлік
қоғам мәртебесінен айырылады.
Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп тануды қоғамның өтініші
негізінде не қоғамның өз капиталының мөлшері және акционерлерінің саны
туралы уәкілетті органда бар ақпарат негізінде уәкілетті орган жүргiзедi.
Сондай-ақ халықтық акционерлік қоғам мәртебесінен айырылды деп тану
тәртібін уәкілетті орган белгілейді.
Уәкілетті орган болып Ұлттық банк танылады.
Өз ұстаушысының (акционердің) акционерлік қоғам таза табысының бір
бөлігін девиденттер түрінде алуына, акционерлік қоғамның істерін басқаруға
қатысуға және ол таратылғаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігіне құқығын
куәландыратын бағалы қағаз акция деп танылады.1
Қоғам жай акциялар немесе артықшылықты акциялар шығаруға құқылы.
Акциялар құжатсыз нысанда шығарылады. Акционерлік қоғамның ұйымдық құқықтық
нысанында құрылған коммерциялық емес ұйымдардың артықшылықты акциялар
шығаруға құқығы жоқ. Акция бөлінбейді. Егер акция меншік құқығымен бірнеше
тұлғаға тиесілі болса, олардың бәрі бір акционер деп танылады және өзінің
жалпы өкілі арқылы акциямен куәландырылған құқықтарды пайдаланады.
Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді шешкен кезде
акционерлердің жалпы жиналысына қатысу құқығын, қоғамда таза табыс болған
жағдайда девидендтер, сондай-ақ қоғам таратылған жағдайда Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін
алу құқығын береді.
Артықшылықты акциялардың меншік иелері – акционерлердің, жай
акциялардың меншік иелері – акционерлеріне қарағанда қоғамның жарғысында
белгіленіп, алдын-ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер
алуға және қоғам таратылған кезде заңда белгіленген тәртіппен мүліктің бір
бөлігіне басым құқығы бар.
Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған акцияларының
жалпы санының жиырма бес процентінен аспауға тиіс. Артықшылықты акция
акционерге қоғамды басқаруға құқық бермейді. Бұл ережеден бірнеше өзгешелік
бар. Егер:
1. Қоғам акционерлерінің жалпы жиналысының шешімі бойынша артықшылықты
акцияларды иеленуші акционердің құқығын шектеуі мүмкін мәселені
қараса, шектеудің кемінде үштен екі бөлігі жақтап дауыс берген
жағдайда ғана мұндай мәселе бойынша шешім қабылданды деп есептеледі.
2. Қоғам акционерінің жалпы жиналысы қоғамды қайта ұйымдастыру не тарату
мәселені қараса;
3. Артықшылықты акция бойынша девиденд оны төлеу үшін белгіленген мерзім
өткен күннен бастап, үш ай ішінде толық мөлшерінде төленбесе,
артықшылықты акция акционерге қоғамды басқаруға қатысу құқығын
береді.
Құрылтай жиналысы немесе акционердің жалпы жиналысы жарғылық капиталды
қалыптастыруға және девидендтер алуға қатыспайтын алтын акцияны енгізуі
мүмкін. Алтын акция иесінің акционерлердің жалпы жиналысының, директорлар
кеңесі мен атқарушы органның шешімдеріне қоғам жарғысында белгіленген
мәселелер бойынша вето қою құқығы болады.
Алтын акция куәландырған вето құқығы басқаға берілмеуге тиіс.
Қоғам акционерінің:
1. Қоғамды басқаруға қатысу;
2. Дивидендтер алуға;
3. Сауал салынғаннан кейін 30 күн ішінде қоғамның қызметі туралы ақпарат
алуға
4. Қоғамның органдары қабылдаған шешімге сот тәртібімен дауласуға
5. Тіркеушіден немесе нақтылы ұстаушыдан оның бағалы қағаздарға меншік
құқығын растайтын үзінді көшірмелер алуға
6. Қоғам таратылған кезде мүліктің бір бөлігіне
7. Заңда белгіленген тәртіппен өз акцияларына айырбасталатын қоғамның
акцияларын немесе басқа да бағалы қағаздарын артықшылықпен сатып
алуға құқығы бар.
Заң акционерлердің ішінен ірі акционерлерді бөліп көрсетеді. Басқа
акционерлермен салыстырғанда, ірі акционердің құқықтары көп болады. ірі
акционер дегеніміз – бұл акционерлік қоғамның дауыс беретін акцияларының он
және одан да көп (халықтық қоғамда – бес және одан да көп) процентін
қолында ұстайтын және өзара жасалған келісімдердің негізінде әрекет ететін
акционер немесе бірнеше акционер. Ірі акционердің сондай-ақ:
1. Акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысын шақыруды талап етуге
немесе директорлар кеңесі акционерлердің жалпы жиналысын шақырудан бас
тартқан жағдайда оны шақыру туралы талап-арызбен сотқа жүгінуге;
2. Директорлар кеңесінде заңға сәйкес акционерлердің жалпы жиналысының
күн тәртібіне қосымша мәселелер енгізуді ұсынуға;
3. Директорлар кеңесінің отырысын шақыруды талап етуге;
4. Өз есебінен аудиторлық ұйымның қоғам аудитін жүргізуін талап етуге
құқығы бар.
Қоғамның жарғысында акционерлердің өзге де құқықтары көзделуі мүмкін.
Қоғам акционерлерінің міндеттері:
1. Акцияларды төлеуге
2. Осы акционерге тиесілі акцияларды тіркеуші мен нақтылы ұстаушыға
қоғамның акцияларын ұстаушылардың тізімін жүргізуге қажетті
мәліметтердің өзгерісі туралы он күн ішінде хабарлауға
3. Қоғам немесе оның қызметі туралы қызметтік, коммерциялық немесе
заңмен қорғалатын өзге де құпия болып табылатын ақпаратты жария
етпеуге.
Жарияланған акцияларды немесе қоғамның жай акцияларына айырбасталатын
басқа да бағалы қағаздарды орналастыру ниеті бар қоғам оларды сатқанға
дейін отыз күн ішінде жазбаша хабар жіберу немесе баспасөз басылымында
жариялау арқылы өз акционерлеріне тең жағдайлармен, өздерінде бар
акцияларға барабар, бағалы қағаздарды орналастыру туралы шешім қабылдаған
қоғамның органы белгілеген баға бойынша бағалы қағаздарды сатып алуды
ұсынуға міндетті. Бұл орайда қоғамның жай акцияларын иеленетін акционердің
жай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz