Азаматтық объектілерді қорғау

Жоспар

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1. Азаматтық тұрғын халықты қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.1. Азаматтық тұрғын халықты қорғауға бағытталған халықаралық. құқықтық нормалардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2. Азаматтық тұрғын халықты қорғаудағы халықаралық.құқықтық нормалардың әрекет етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3. Азаматтық тұрғын халықтың жекелеген топтарын арнайы қорғау ... ... 19

2. Азаматтық объектілерді қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.1. Азаматтық объектілерді қорғаудың жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2. Азаматтық тұрғын халықтың өмір сүруіне маңызды объектілерді арнайы қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27

3. Әскери оккупация жағдайындағы азаматтық тұрғын халық ... ... ... ... ... ... ...34
3.1. Әскери оккупация, оның құқықтық жағдайы және гуманитарлық
көмек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2. Әскери оккупация кезіндегі азаматтық тұрғын халықтың қорғалуы ... .38

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Библиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. Азаматтық тұрғын халықты қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1. Азаматтық тұрғын халықты қорғауға бағытталған халықаралық-
құқықтық нормалардың дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10

2. Азаматтық тұрғын халықты қорғаудағы халықаралық-құқықтық нормалардың
әрекет етуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...15
3. Азаматтық тұрғын халықтың жекелеген топтарын арнайы қорғау ... ... 19

2. Азаматтық объектілерді қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23

2.1. Азаматтық объектілерді қорғаудың жалпы сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2. Азаматтық тұрғын халықтың өмір сүруіне маңызды объектілерді
арнайы қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...27

3. Әскери оккупация жағдайындағы азаматтық тұрғын халық
... ... ... ... ... ... ...34
3.1. Әскери оккупация, оның құқықтық жағдайы және гуманитарлық
көмек
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3.2. Әскери оккупация кезіндегі азаматтық тұрғын халықтың қорғалуы
... .38

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 43

Библиография
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..46

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Халықаралық құқық негізінде адам құқығын қорғау
басты міндеттердің бірі. Бұл құнды бағдар тек адам құқығын шектеудегі
мемлекет үшін ғана емес, құқық пен заң үшін, сонымен қатар азаматтық қоғам
үшін қажет. Адам құқығы оған тек осы мемлекетті басқару ісіне ғана емес,
сонымен қатар жеке өміріне, дінін, тілін таңдауға мүмкіндік береді.
Адам құқығын қорғау дегеніміз жеке тұлғаның еркіндігі мен құқығын
келісім шарт бойынша анықтау және бекіту, өмірі мен еркіндігін дұрыс жолға
қою, сондай-ақ халықаралық бақылау механизмі мемлекеттік міндеттемелерді
жүзеге асыру және құқық саласындағы жеке тұлғаның құқығын қорғау болып
табылатын құқықтық нормалар жиынтығы1.
Жалпы адам құқығының өрескел бұзылуы және мемлекеттік жеке тұлғалардың
құқық бұзушылығын қорғамау немесе қорғауға әрекеттенбеу тақырыптың негізгі
өзегі болып табылады. Бұл, өз кезегінде халықаралық адам құқықтарын қорғау
және реттеу механизмін өмірге алып келді. Қазіргі таңда мемлекет
қарауындағы азаматтар құқығын қорғау соңғы он жылдың ішінде әсіресе көші-
қон саласында үлкен өзгерістерге ие.
Адам еркіндігі мен құқығының сақталуын құрметтеу принципі БҰҰ
Жарлығында ең негізгі міндеттердің бірі. Біріккен Ұлттар Ұйымы:
Халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру, халықаралық экономикалық,
әлеуметтік, мәдени, қоғамдық сипатын және жеке тұлғаның еркіндігін, оның
тілін, дінін, жынысын, нәсілін талдамай, олардың құқығын реттеу және
құрметтеу үшін құрылған2. Соның ішінде 1948 және 1950 жылдардағы Жалпы
қоғамдық адам құқығы және еркіндігін қорғау декларациясы, халықаралық
азаматтық және саяси құқық пактісі, халықаралық экономикалық пактісі,
әлеуметтік және мәдени құқықтары 1966 жылғы (Халықаралық адам құқығы
пактісі), 1969 жылғы Америкалық адам құқығы конвенциясы, 1995 жылғы АҚШ
негізгі адам еркіндігінің конвенциясымен халықаралық келісімшарт пен басқа
да актілер қатарын бекіту кіреді.
Осы құжаттарды талдау барысында, мазмұнына қарай былай қарастыруға
болады:
- мемлекет қарамағындағы жеке тұлғалардың халықаралық құқық негіздері
және барша тұлғалардың еркіндігін айқындап, құрметтеу үшін міндетті;
- мемлекеттер жалпы қоғамдық адам құқығы мен еркіндігін құрметтеу
нысанасында бір-бірімен бірігіп қызмет атқаруы керек.

__________________________
1Бекяшев К.А. Международное публичное прав. – М.,1999. – 640б.
2БҰҰ Жарлығы 3п.1б.1т.
Адам құқығы мен еркіндігін құрметтеу мазмұнынан көретініміз, алдымен
халықаралық-құқықты реттеу сферасында белгілі құқық тізбектемелерінің
белгіленуі.
Олар минималды құқық стандарты3 немесе халықаралық-құқықтық
негіздерін қалыптастыру, әр елдің заң қабылдау және заң шығару
унификациясы, қолайлы құқық режимі мен осы құқықтарды қамтамасыз етуге
мүмкіндік тудыруы, негізгі адам құқығы мен еркіндігін бекіту болса, бұл
көптеген әлемдегі мемлекеттерде сақталуы тиіс4.
Мемлекет өзіне қабылдаған халықаралық келісімшарт негізінде белгілі
заңдық міндеттемелерін, халықаралық келісімшартқа сәйкестендіріп,
бекітілген шаралар жағдайларын жүзеге асыруы керек.
Мемлекет өзінің заң шығарушы орган міндетін халықаралық нормаларға
сәйкестендіру керек. Алдымен, бұл азаматтық және саяси құқықтарға қатысты,
яғни, мысалы Халықаралық Пакт заң шығару мен басқа шараларды қолдану
нұсқауларын жүргізеді, егер заң шығару басқа өлшемдермен қарастырылмаған
болса, әр қатысушы негізгі Пактіде мемлекетке керекті шараларды қолдануға
міндетті5. Сондай-ақ мемлекет материалдық қамтамасыз ету құқығы өлшемдерін
қабылдауға міндетті (жоғары дәрежеде бұл экономикалық-әлеуметтік құқық
нормаларына қатысты).
Мұндай жағдайда, заң шығарушы орган егер ол оған қарама-қайшы келмесе
халықаралық нормаларды мәтіндік тұрғы мағынасынан қабылдамау керек.
Халықаралық-құқықтық реттеу жеке тұлғаның құқығы мен еркіндігін сақтау
негізін, халықаралық құқықтың жалпы қағидасы мен шешімдерін белгілейді.
Мемлекеттер ынтымақтастығын білдіретін құрастырушы қағида, құқық пен
еркіндіктің сақталуын құрметтеуді көздейді. Бұл ынтымақтастық халықаралық
ұжымдардың конвенция негізінде адам құқығының өте өрескел және жалпылама
жағдайда бұзылуына, адам құқығының аяқ асты етілмеуін қадағалау механизмі
болып табылады. Осы тұрғыда 1948 жылғы Конвенция қылмыс геноцидін ескерту
және тиісті жазасын беру, ал 1956 жылғы Қосымша конвенция құлдықты жою,
құлдыққа сату дәстүрі туралы, 1966 жылғы Халықаралық конвенция нәсілдік
дискриминацияны жою болса, 1973 жылғы Халықаралық конвенция қылмысты
бұлтартпау және ол үшін тиісті жазасын беру сияқты бірқатар мемлекетаралық
келісімдер жасалды.

___________________________
3Микульшина А.И. Международное прав. – М.,2005.-360б.
4Карташкин В.А. Международная защита прав человека. – М.,1976.-51б.
5Азаматтық және саяси құқықтар жөнінде Халықаралық Пакт. 2п.,2б.,2б.
Басқа мемлекетке келген өз мемлекетінің азаматын қорғау Консулдардың
басты міндеті

Консулдар институты көптеген ғасырлар негізінде қаланды. Ол сауда-
саттықтың дамуынан пайда болған еді. Сол заманда консулдардың басты ісі
тұрғылықты билік алдында саудагерлердің өзара дауларын шешу болатын.
Қазіргі уақытта консулдық қызмет ауқымы кеңейді десек те, ең басты
міндеттердің бірі өзге елдегі өз елінің азаматтарының қауіпсіздігін
қамтамасыз ету болып отыр. Бұған дәлел 1963 жылғы консулдық тізім
функциясын анықтаған Вена конвенциясы6.
Осыған байланысты Конвенцияда осы мемлекеттің азаматтарына мынадай
функциялар жазылған:
1. азаматтарға көмек көрсету және жәрдемдесу (заңды және жеке тұлға)
мемлекеттік қызметкерлер;
2. нотариустың міндетін атқару, азаматтық жағдайында акт тіркеушісі
және басқа да міндеттер;
3. азаматтардың құқығын қорғау (заңды және жеке тұлға) мемлекеттік
қайраткерлер mortis causa өзге мемлекет территориясында заң тәртіптеріне
сәйкес келген жағдайда;
4. Өзге мемлекетке келушілерге бекітілген заң тәртіптеріне орай,
аталмыш мемлекеттің азаматтары болып табылатын кәмелеттік жасқа толмағандар
мен еңбекке жарамсыз жандарға қандай да бір қамқорлық көрсету;
5. тәжірибе мен тәртіпті сақтау, өзге мемлекетке келгендерді, өз
құқықтарын қорғай алмаған және пайдалана алмаған жағдайда сот немесе басқа
ұжымдарда осы азаматтардың осы мемлекетке келуін қорғау7.
Осы тізбектемелерден көрініп тұрғандай, консулдардың атқаратын қызметі
өте ауқымды. Олар әсіресе қоғамда әлеуметтік жағынан аз қамтылған осал
жандарға көрсетілетін көмек тізбегінен көрінеді.
Олар:
- босқындар және мәжбүрлі қонысаударушылар;
- апатридтар (азаматтығы жоқ) және бипатридтар (қос азаматтық);
- әйелдер;
- балалар;
- әскери тұтқындар;
- әртүрлі жағдайлардағы азаматтар және т.б.
Осалдар қатарын көптеген жандармен толықтыруға болады. Бұл қатарға
мүгедектерді, әскери қызметкерлердің отбасын, зейнеткерлерді және
__________________
6АндрееваМ.В. Сборник документов по международному праву. Ерекше б.М.:-
Триада, Лтд,
1997.-544 б.
71963 ж. Консулдар қатынасы жөніндегі Вена конвенциясы 5б.,1т.

т.б. есептеуге болады. Барша мемлекетке қосымша әлеуметтік көмек сұрайтын
жандар көп.
Ал қарулы қақтығыс кезіндегі азаматтық тұрғын халықтың құқықтық
жағдайын тікелей қарастырмастан бұрын, неге соғыс құрбандарының жалпы
тобынан азаматтық тұрғын халықтың тағдыры бүгінгі күні біз үшін ерекше
дабыл соқтыратынын қысқаша түсініп алу дұрысырақ.
Көпғасырлық халықаралық қатынастардың тәжірибесі көрсеткендей, түрлі
қарулы қақтығыстар тұрғын халықтың барлық экономикалық, саяси-

әлеуметтік және рухани өміріне кері әсерін тигізе отырып, еріксіз ауыр
қайғы-қасірет алып келді. Кезеңнен-кезеңге дейін, жетістіктері әскери істе
белсенді пайдаланылған ғылыми-техникалық прогресспен тікелей байланыса
отырып, түрлі қарулы қақтығыстар әсерінен адам өлімі мен материалдық шығын
көлемі тоқтаусыз өсіп отырған. Қолдағы мәліметтерге сүйенсек, Жердегі адам
қоғамының 6 мың жылдық тарихында, 4 миллиардқа жуық адам өмірін алып кеткен
ірілі-ұсақты 15 мыңға жуық қарулы қақтығыстар болған8, ал бұл бүкіл жердегі
халықтың санынан аса аз емес. Осы қарулы қақтығыстар барысында 115,13
квинтиллион доллардан асатын сомада материалдық құндылықтар жойылған.
Шыныменде үлкен көлемге қазіргі кезең қарулы қақтығыстарындағы адам
және материалдық шығындар мөлшері жетті. Мысалға, тек екінші дүниежүзілік
соғыс нәтижесінде ғана Еуропа халқы 50 миллион адам жоғалтты, бұл өткен 350
жылда болған барлық еуропалық қарулы қақтығыстардан екі есе көп. Кейбір
мәліметтер бойынша екінші дүниежізілік соғыстан кейінгі барлық соғыстар мен
қарулы қақтығыстардағы адам шығыны 20-22 миллион адамды құрады9.
Кейбір әскери теоретиктер мен заңгерлер әлеуметтік-саяси,
экономикалық, ғылыми-техникалық сипаттағы факторларға және әскери
қажеттілік қағидасына сүйене отырып, қазіргі қарулы қақтығыстарда,
азаматтық тұрғын халықты әскери объектіге айналдыратын, соғыс жүргізудің
тотальді әдісін қолдануды негіздеуге тырысады.
Адамның өзі сияқтыларды құрту қабілеттілігін білдіретін, ядролық
қарудың пайда болуы азаматтық тұрғын халықтың жағдайын одан ары нашарлатты.
Адамдар бірнеше жыл бойы соғысып келеді,- дейді Г.Х.Шахназаров,- бірақ осы
уақытқа дейін, қанды әлем соғыстарын қосқанда, олар білген зат, ядролық
қарудың кеңмасштабты қолданысының зардаптарымен еш салыстыруға келмейді10.
Әскери-саяси одақтарға біріккен
мемлекеттердің және мемлекттер тобының қарсыласуы, жай қару
____________________
8Поляков Л.Е. Цена войны: Демографический аспект. – М.,1985.- с.22
9Милитаризм: Цифры и факты. – М.,1985. – с.82.
10Шахназаров Г.Х., Куда идет человечество. – М.,1985. – с.147-148.

қолданылатын екі мемлекеттің арасындағы қарулы қақтығыстың, белгілі бір
аумақпен немесе тек жай қаруды қолданумен шектелмейтін жахандық соғыстың
басталуына алып келеді. Көп мемлекеттердің басшыларының және Батыстың
көптеген саяси және әскери тұлғаларының ойынша, бұл бірін-бірі құртуды,
яғни адамзаттың өзін-өзі ұжымдық өлтіруін білідіреді. Халықаралық-құқықтық
көзқарастан қарасақ, мұндай соғыс адамзатқа қарсы жасалған ең ауыр қылмыс
ретінде қарастырылады.
Түрлі қарулы қақтығыс әрекеттері кезінде еш кінәсі жоқ бейбіт халық
зардап шегуде, адамдар өз жанұяларынан, туысқандарынан айырылады, қайғы-
қасірет көреді. Қоғамның ең қорғаусыз тобы - әйелдер, балалар, мүгедектер,
аурулар және т.б. физикалық және моральдық азаптарға ұшырайды. Ойға
қонымсыз материалдық шығындар пайда болады, адамдар баспанасынан айырылады.
Азаматтық тұрғын халықты осы және басқа да қайғыдан қорғауға арналған
халықаралық келісімдер қабылданып жатыр.
Осылайша, қарулы қақтығыстардағы адамдар өлімі мен материалдық
шығындардың өсуі, және қарулы қақтығыстар кезінде пайда болатын, XIX
ғасырдың ортасында табылған, қоғамдық қатынастарды реттеудің жай құқықтық
нысанының сәйкессіздігі, халықаралық-құқықтық қағидалар мен нормаларды ары
қарай дамыту мен кодификациялаудың объективтік қажеттілігін білдіреді.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Жалпы алғанда, қарулы қақтығыстар
кезіндегі азаматтық тұрғын халықтың, бейбіт халықтың өмірі, әрине қай
ғасырда болмасын өркениетті адам баласын алаңдатпай қоймады. Бірақ, нақты
түрде олардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау туралы зерттеулер,
теориялар мен халықаралық келісімдер XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап
көрініс таба бастады. Ал, оның нағыз шарықтаған кезі екінші дүниежізілік
соғыстан кейін болды. Ол негізінен БҰҰ-ның құрылуымен байланысты болды,
себебі ұйымның шеңберінде осы мәселелер бойынша көптеген конференциялар
өтті және қарарлар қабылданды.
Азаматтық тұрғын халықтың қарулы қақтығыс кезінде қорғалуы жайында
Еуропаның, Кеңес Одағының заңгер-ғалымдары көптеген еңбектерін жазған.
Италияның заңгері А.Кассес, Чехославакияның заңгері Г.Менцер және сол
сияқты басқа да заңгерлер қарулы қақтығыс әрекеттері кезінде азаматтық
тұрғын халықтарды қорғау туралы халықаралық-құқықтық нормаларының көрініс
табуына өз әсерлерін тигізген. КСРО заңгерлерін алатын болсақ, бұл
тақырыпта Арцибасов И., Блищенко И., Фуркало В., және т.б. зерттеулер
жүргізіп өз еңбектерін жариялаған.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Азаматтық тұрғын халық пен
комбатанттардың арасындағы, және азаматтық объектілер мен әскери
объектілердің арасындағы айырмашылықты түсініп, азаматтық тұрғын халықтың
өмір сүруіне маңызды объектілердің мәртебесін айқындау. Қарулы қақтығыс
әрекеттері кезінде азаматтық тұрғын халықты қорғауға бағытталған қағидалар
мен құқықтық нормаларды талдау. Олардың қарулы қақтығыс кезіндегі
халықаралық-құқықтық қорғалуының қаншалықты деңгейде дамығанын көрсету.
Зерттеудің объектісі – қарулы қақтығыстар кезінде пайда болатын,
қақтығысқа қатысушы тараптардың азаматтық тұрғын халықтарына қатысты өзара
қатынасының, азаматтық тұрғын халықтың өз мемлекетінің және қарсылас
мемлекеттің билік өкілдерімен қатынастарының халықаралық-құқықтық реттелуі
және үшінші тараптың немесе халықаралық гуманитарлық ұйымның азаматтық
тұрғын халыққа көмектесу барысындағы қатынастарды құқықтық реттеу.
Жұмыстың зерттеу пәні – халықаралық құқық өз негізінде қарулы
қақтығыстарда қолданылады. Шындығында, адам құқығы барлық жағдайда
бейбітшілік және соғыс уақытында да қолданыла береді. Сондай-ақ адам
өміріне қауіп төндіретін төтенше жағдайларда да қолданылады. Халықаралық
құқық негізі азаматтық тұрғын халықты қорғау, әскери әрекеттерге
қатыспайтын бейбіт тұрғындарды (жаралы жандар мен тұтқындар) қорғау болып
табылады. Басқаша айтқанда, халықаралық құқық әсери қажеттілік пен
ізгіліктің тепе-теңдігін қамтамасыз етеді.
Зерттеу әдістемесі: тарихи, талдау және статистикалық зерттеу арқылы
эмпирико-теориялық әдістерді қолдану. Қарулы қақтығыс әрекеттері кезінде
азаматтық тұрғын халықты қорғау институтының тарихи дамуын қарастыра
отырып, оның зерттелген дәрежесі анықталды, оған сындар айтылды. Тарихтан
азаматтық тұрғын халықтың, объектілердің шығыны туралы статистикалық
мәліметтер келтірілді. Қабылданған халықаралық келісімдер, конвенциялардың
жекелеген баптары талданды, танымал заңгерлердің еңбектері қарастырылды.
Қорғауға шығарылатын ережелер:
1) Халықаралық құқықтағы азаматтық тұрғын халықты қорғауға бағытталған
қағидалар мен нормалар жүйесі;
2) Азаматтық тұрғын халықтың жекелеген топтарын арнайы қорғаудың
қағидалары;
3) Азаматтық тұрғын халықтың өмір сүруіне маңызды объектілерді арнайы
қорғау;
4) Әскери оккупация кезіндегі азаматтық тұрғын халықтың қорғалуы;
5) Ең соңында, азаматтық тұрғын халықты қорғаудағы іс-әрекеттерін сөз
етіп және осыдан басқа да мәселелерді қарастырып көрейік.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы қазіргі таңда
әрине бар. Себебі, әлемдегі әр түрлі қарулы қақтығыстар саны XXI ғасырда да
азаяр емес, сондықтан азаматтық тұрғын халықты қорғауға қатысты әр
мемлекеттердің заңгер ғалымдарының зерттеулері, теориялары адамдардың,
мемлекет билік өкілдерінің осы сұрақ бойынша жалпы сауаттылығын арттыруда
маңызды. Ол азаматтық тұрғын халықтың соғыс әрекеттері кезінде қорғалуы
туралы мәліметтер береді және осы ғалымдардың еңбектері халықаралық
деңгейде талданып, азаматтық тұрғын халықты қорғауды одан ары күшейтуге,
халықаралық-құқықтық нормалар шығаруға және оларды тәжірибе жүзінде
қолдануға өз септігін тигізеді.

1. Азамттық тұрғын халықты қорғау

1. Азаматтық тұрғын халықты қорғауға бағытталған халықаралық-
құқықтық нормалардың дамуы

Халықаралық құқықтың негізгі міндеттерінің бірі – азаматтық тұрғын
халықты қорғау. Сонымен қатар, бейбіт тұрғындар мен жаралы және
тұтқындағылардың денсаулығы мен олардың өміріне қауіп-қатердің төнбеуін
қамтамасыз ету. Халықаралық құқық, басқаша сөзбен айтқанда, әскери
қажеттілік пен ізгілік арасындағы теңдіктің сақталуын қадағалайды. Осыдан
келіп, халықаралық құқық өте қатаң түрде жасалынатын әскери әрекеттерге шек
қояды. Азаматтық тұрғын халықтың әскери шабуылдардан кездейсоқ шығынға
ұшырауы кездескенімен, әдейі істелінген әрекеттерден сақтандырады.
Халықаралық құқық халықаралық және халықаралық емес әскери
қақтығыстардың айырмашылығын анықтайды. Халықаралық қаруланған қақтығыс деп
екі немесе бірқатар мемлекеттердің бір-біріне қарсы шығуын айтады. Мұндай
жағдайда, халықаралық құқықтың бірқатар 1949 жылғы Женеваның төрт
конвенциясы және 1977 жылғы №1 протокол қосымшасындағы нормативтік актілері
қолданылады.
Халықаралық емес қаруланған қақтығыс деп мемлекет ішіндегі үкімет пен
үкіметке қарсы жақтың қақтығысын айтады. Мұндай жағдайда, мемлекет ішкі
мәселелерді өзі шешуге құқылы. Алайда, ол халықаралық құқық нормаларына
сәйкес істелінеді. Халықаралық емес қақтығыста халықаралық қақтығысқа
қарағанда халықаралық құқықтық нормалар аз қолданылады. Бұл жағдай Женева
конвенциясының 3-ші тарауында қосымша №2 протоколда көрсетілген. Соғысты
реттейтін халықаралық құқық нормалары бір жағы мемлекеттік емес нысан болып
табылатын жағдайды да үйлестіреді. Ауғанстандағы терроризмге қарсы ұйыммен
Талибан режиміндегі әскери әрекеттер осыған мысал. Сонымен қатар осы
негізде 1949 жылғы 12 тамыздағы Женева конвенциясында қабылданған
шаралардан үзінді келтіру өте орынды болар еді.
IV тарау. Азаматтық тұрғын халық
48 бап. Негізгі норма.
Азаматтық тұрғын халықпен азаматтық нысандарды қорғау мен құрметтеуді
қамтамасыз ету үшін екі жақ азаматтық тұрғын халықпен комбатанттармен
(соғысқа қатысушылар) арасында айырмашылығын анықтау керек. Сонымен қатар,
азаматтық нысандармен әскери нысандар айырмашылығын біліп, әрекеттерді тек
әскери нысандарға ғана қатысты атқару керек.
51 бап. Азаматтық тұрғын халықты қорғау.
2. Азаматтық тұрғын халық жекеленген азаматтар сияқты шабуыл
нысандарына айналмауы керек. Азаматтық тұрғын халыққа террор мақсатымен
зорлық-зомбылық көрсетуге тыйым салынады.
7. Азаматтық тұрғын халық және жекеленген азаматтар әскери
әрекеттерден қорғану пунктері мен аудандарына айналмауы керек.

Халықаралық құқық соғыс жағдайында адамдар өмірін қорғауды, азаматтық
тұрғын халық арасында ашаршылықты болдырмауды қамтамасыз етеді. Азаматтық
тұрғын халықтың өмір сүру нысандарын сақтап қалады. Халықаралық құқық
азаматтық тұрғын халықтың қарулы қақтығыс кезінде әскери әрекеттер жоқ
жерге орналасуын қамтамасыз етеді. Бұл әрекет қақтығыс кезінде
жараланғандарға медициналық көмек көрсетуге жағдай тудырады. Халықаралық
құқық азаматтық тұрғын халықтың өмір сүруі үшін бірқатар көмек көрсетеді.

3 бап. Жалпы Женеваның төрт конвенциясында мыналар қарастырылған:
біріншіден, әскери әрекеттерге қатыспайтындарға ізгілік көрсетуге;
1. өлім мен зорлықты болдырмауға;
2. тұтқынға алуға шектеу;
3. адамның ар-ожданына нұқсан келтіруге;
4. сотсыз шешім қабылдауға тыйым салынады.

1980 жылы қабылданған жай қарудың нақты түрлерін қолдануға тыйым салу
немесе шектеу туралы Конвенцияға және оның үш хаттамасына сәйкес, қандай да
болмасын жағдайда азаматтық тұрғын халыққа қарсы әр түрлі миналар, мина-
қақпандар және от қарулар қолдануға тыйым салынады. Одан басқа адам
денесінде рентген сәулелерінің көмегімен табылмайтын, негізгі әсері
ұшқындардың зардабымен келетін кез келген қаруды қолдануға тыйым салынады.
Қазіргі соғыстар және қарулы қақтығыстар азаматтық тұрғын халықтың
өміріне жеткілікті мөлшерде аз әсерін тигізуде. Егер бірінші дүниежүзілік
соғыста азаматтық тұрғын халық қаза болғандардың 10%-ын құраса, екінші
дүниежүзілік соғыста бұл көрсеткіш 50%-ды құрады. Қазіргі таңда, адам өз іс-
әрекеттері нәтижесіндегі ғылыми дамудың арқасында пайда болған материалдық
әлемде өмір сүруде. Көптеген елдерде әскери емес мақсаттағы ядролық
объектілер пайда болуда, олардың қирауы тұрғындар мен қоршаған ортаға ойға
қонымсыз зияндар әкеледі.

Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша біздің республикамыз
өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және оның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары болып табылады. Қазақстанның өзін әлеуметтік мемлекет ретінде
жариялауы, әрине Қазақстандық мемлекеттіліктің дамуының алға басқан қадамы
болып саналады. Бұл шындыққа сәйкес келеді ме? Бұл сұраққа жауабын
әлеуметтік мемлекеттің негізгі белгілері мен қағидаларынан табуға болады.
Қазақстан Республикасының Түсіндірме сөздігінде әлеуметтік мемлекеттің
келесідей негізгі белгілері беріледі:
- мемлекет оның бөлек топтарына емес, керісінше адамға және қоғамға
толығымен қызмет етуі керек;
- азаматтық тұрғын халықтың жалақысы төмен топтарына білім алуды,
денсаулық сақтауды, ғылыми, мәдени, әлеуметтік қызметті, еңбек
қауіпсіздігін, әлеуметтік және адрестік қолдауды қамтамасыз ету;
- мемлекет азаматтардың, оның денсаулығы мен өміріне экологиялық
қауіпсіздікті қоса алғанда, және оның лайықты өмір сүруіне
жағдайларды мемлекеттен талап ететіні азаматтардың құқығы екенін
мойындайды.
Әлеуметтік мемлекеттің осындай түсіндірмесі бізге белгісіз, анықсыз,
және оның белгілерін негіздемейтініне ұқсатамыз. Сондықтан мұндай
белгілерді толықтыру керек сияқты.
Ең бастысы, мемлекет әлеуметтік қағидаға бағыну керек, яғни үкімет
азаматтардың өмір сүру деңгейін жақсартуды қамтамасыз ету үшін барлық
әлеуметтік топтардың негізгі өмірлік қажеттіліктерін қанағаттандыру,
рынокты бұзу әрекеттеріне жол бермеу, ең бастысы әлеуметтік өріске –
қызметтілікке, жалақыға, өмірлік деңгейіне, білімге, ғылымға, мәдениетке,
денсаулық сақтауына және тағы басқаларға да бағытталған әлеуметтік
саясатты жүзеге асыру.
Мұнымен қоса, мемлекет әрбір азаматтың басқа азаматтардың, қоғамның
және бүкіл адамзаттың алдында жауапкершілігін уағыздайды.
Сонымен қатар, мемлекетте қоғамның барлық мүшелеріне азаматтық құқық
қамтамасыз етіледі, сондай-ақ әлеуметтік әділеттік сақталады және
әлеуметтік кепілдік қамтамасыз етіледі. Бұған қоса, мұнда жеке меншіктік,
бәсекелестік, іскерлік сияқты рыноктік шаруашылықтың негіздері үзілмейді.
Жоғарыда көрсетілгендей әлеуметтік мемлекет терминіне қосымша
түсіндірме жасауға болады:
- мемлекеттің саясаты құқықтық табиғи жүзеге асырылуы негіз, ол
біріншіден, азаматтың құқығы мен бостандығының сақталуына кепіл
беруі тиіс;
- ол азаматтарға өзін және өзінің жанұяларының материалдық саулығы
негізінде еңбектік және интеллектуалдық потенциалын еркін жүзеге
асыру үшін мүмкіндік береді;
- белгілі бір әлеуметтік жүктеменің өндірістік құралдарының барлық
меншік иелері мен шаруашылық субъектілер арасында бөледі;
- билік пен басқарудың барлық деңгейлеріндегі басқару шешімдерінің
әлеуметтік зерттеуінде және өндіруіндегі жұмысшылардың қатысуына
жағдай туғызуды қамтамасыз ету;
- қоғамдық келісімнің қол жеткізуінің негізгі механизмі,
жұмысшылардың ынталық басымдығы, жұмыс беруші, әлеуметтік-
экономикалық және еңбек қатынастарын реттеу мемлекеті ретінде
әлеуметтік серіктестік жүйесін мойындайды және жүзеге асырады;
- жанұяның нығаюына, азаматтардың рухани, мәдени, адамгершілігінің
дамуын, ата-бабалардың мұраларына құнтты қатынастарды және ұрпақтың
мирасқорлығын, өзіндік, ұлттық және тарихи әдет-ғұрыптардың
сақталуын негіздейді.
Әлеуметтік мемлекеттің моделі Германияда, Испанияда, Австрияда,
Швецияда, Финляндияда және де өмірлік деңгейі жоғары болып саналатын басқа
да еуропалық мемлекеттердің тәжірибесінде жартығасырлық тексерістен өтті
және сол мемлекеттерде жүзеге асырылады.
Қазақстанға келетін болсақ, дамудың қазіргі заманғы деңгейде жоғарыда
көрсетілген негіздерге сәйкес келмейді. Бұған дәлел болатын тек мемлекеттің
дамуының негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіші ғана емес, бірақ,
сонымен қатар тұрғын халықтың көптеген бөлігі әлеуметтік жағынан өте
төменгі деңгейде болып табылатындығы. Және бұл объективтік экономикалық
қиындықтармен ғана байланысты емес, сонымен қоса қоғамдық санада еңбектің
және азаматтардың жақсы тұрмыс халінің сапасы мен саны арасындағы
байланыстың бұзылуы туралы ойлар басым болып тұр. Тұрғын халықтың
әлеуметтік менталитетінің өзгеруі қиынға соғып тұр, мұнда азаматтардың
жартысынан көбісі мемлекетті әлеуметтік қиыншылықтың ең басты айыпкері
ретінде санайды. Әлеуметтік саясаттың үкіметтік курсы бір жақтан екінші
жаққа жалт бұрылуы мен түсініксіздігі елдің көптеген халқына лайықты
қорқыныш деңгейінің өте жоғары болуын одан сайын өсіруде.
Дегенмен де, Қазақстанда әлеуметтік мемлекеттің құрылуына бағыт
алынған және негізгі бағдарламалық құжаттарында келісілмеген болса да,
бірақ та Қазақстанда әлеуметтік мемлекеттің негізгі қағидаларын жүзеге
асыру үшін жағдайлар жасау үшін бір бағыттағы қызметтер қарастырылған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев елдің Қазақстан
2030 даму стратегиясында былай деп көрсеткен, яғни ... мемлекеттің жаңа
рөлі адамдар үшін шешім қабылдауда емес, керісінше ол ең бастысы еркін
азаматтар мен жеке сектор өздері мен өздерінің жанұялары үшін тиімді
шараларды қабылдай алуында. Яғни бұдан мемлекеттің негізгі функциясы болып
адамгершілікті әлеуметтік саясатты жүзеге асыру – мемлекеттің ішкі
саясатының негізгі бағыттарының бірі.
Мемлекеттің алдында халықтың белгілі бір өмірлік деңгейін қолдау және
оның әлеуметтік осал топтарына көмек көрсету. Ол үшін, ең алдымен
кедейлердің әлеуметтік қорғалмаған топтары мен өте нашар кедейлер және
жалпы кедейлік деген ұғымды анықтап алу керек, өйткені совет кезінде бұл
жағдай социалистік өмір сүруге лайықты емес деп саналған, сондықтан
кедейліктің қандай да бір критерийлері анықталмаған болатын.
Сонымен, мемлекетпен күшті, нақтыланған әлеуметтік саясатты, яғни
мемлекеттік және қоғамдық басқаруды қалыптастыру, орнықты экономиканы,
тиімді әлеуметтік жүйені, демократиялық институттарды дамытуды, саяси
еркіндікті мобилизациялауды (жұмылдыруды), экономикалық өсудің
әрекеттестігімен және әділетті әлеуметтік саясатпен байланысты кедейлікпен
күресудегі көпжылдық стратегияны өткізуді және өңдеуді экономикалық және
әлеуметтік теңсіздікке жол бермеуді және барлық адамдарға өздерінің
потенциалын толық түрде жүзеге асыруға және лайықты өмір сүруге мүмкіндікті
қамтамасыз етуді өткізуге қажеттілік бекітіледі.
Қазіргі кезде азаматтық тұрғын халықты әлеуметтік тұрғыдан қорғаудың
концептуалдық негіздері құрылады, яғни мұнда ең бастысы түсіністік
құралының өндірісі керек. Өйткені, әлеуметтік қорғау әр елде және
мемлекеттік ұйымдарда әр түрлі қарастырылады. Бұл жағдай көбінесе
адамдардың әлеуметтік қорғау туралы бірдей емес түсініктерінен, оның
ұйымының үлкен әртүрлілік жүйесінің және халыққа беруінен көрінеді. Сонымен
бірге, мұнда ең басты рөлді оның жүзеге асырылатын жағдайларында ойнайды.

2. Азаматтық тұрғын халықты қорғаудағы халықаралық-құқықтық
нормалардың әрекет етуі

1974-1977 жылдардағы Дипломатиялық конференцияның ең үлкен
жетістіктерінің бірі: соғысып жатқан тараптар бір жағынан әскери
объектілерді, ал екінші жағынан азаматтық тұрғын халық пен азаматтық
объектілерді айыра білулері керек делінген. Ол туралы бірінші хаттаманың 48-
інші бабында былай делінген:
Азаматтық тұрғын халықты және азаматтық объектілерді құрметтеп қорғау
үшін қақтығысушы тараптар әрқашан азаматтық тұрғын халық пен комбатанттарды
және азаматтық объектілер мен әскери объектілерді айыра білулері керек,
және осыған сәйкес өз іс-әрекеттерін әскери объектілерге ғана қарсы
бағыттаулары тиіс.
Азаматтық тұрғын халықты қорғау мәселесін шешу кезінде екі элементтің
сәйкестігі туралы әңгіме өрбиді: адамгершілік талаптары және әскери
қажеттілік. Егер адамгершілік ойлары ескерілмесе, онда нормалар қорғаудың
керекті деңгейін қамтамасыз ете алмайды, ал егер әскери қажеттілік
еленбесе, онда құқық нормаларын қадағалаудың сенімділігі жоқ, және одан
көбінесе зардап шегетіндер азаматтық тұрғын халық.
1949 жылғы соғыс кезінде азаматтық тұрғын халықты қорғау туралы Женева
конвенциясы қақтығыс немесе басып алу кезінде қақтығысқа қатысушы тараптың
немесе басып алушының билігіндегі басқа елдің азаматтарына таралады (4-б.).
3-інші бапта көрсетілгендей, әскери әрекеттерге тікелей қатыспайтындар
азаматтық тұлғалар болып табылады. Сонымен қатар, БҰҰ Бас Ассамблеясының
қарарларында азаматтық тұрғын халық болып әскери әрекеттерге қатыспайтындар
саналады. Кеңес заңгерлері азаматтық тұлға ұғымын оның әскери күреске
қатыспауымен анықтаған. Осындай пікірді басқа елдердің заңгерлері де
ұстануда.
1977 жылғы бірінші қосымша хаттамаға сәйкес азаматтық тұлға болып 3-
інші Женева конвенциясының 4-інші бабындағы және осы хаттаманың 43-інші
бабындағы тұлғалардың еш категориясына жатпайтын кез келген тұлға саналады.
1949 жылғы Женева конвенцияларына бірінші қосымша хаттамадағы Әскери
әрекеттердің салдарынан жалпы қорғану бөлімнің 48-60 баптарында азаматтық
тұрғын халықты және азаматтық объектілерді шабуылдан қорғау көрсетілген.
Солардың ішінде шешуші орынды 51 және 52-інші баптар алады. 51-інші бапта:
азаматтық тұрғын халық, соның ішінде жеке азаматтық тұлға шабуылдаудың
объектісі болмауы керек деп анықталған, дәл осындай қорғау 52-інші бапта
азаматтық объектілерге қатысты қолданылады.
Азаматтық тұрғын халықты қорғауды қамтамасыз ету мақсатында қазіргі
халықаралық құқық соғысушыларды азаматтық тұрғын халық пен комбатанттардың
арасында, азаматтық объектілер мен әскери объектілердің арасында
айырмашылық жүргізуді, және өз іс-әрекеттерін тек қана заңды әскери
нысаналарға бағыттауды міндеттейді. Осыған байланысты комбатант пен
әскери объект түсініктерін анықтау мәселесі маңызды мәнге ие болады. Оның
себебі, халықаралық құқықтың кейбір шектеулерін ескере отырып, оларға қарсы
күш қолданудың рұқсат етілуі. Сонымен қатар, әскери қақтығыс кезінде
халықаралық құқықтың қорғауында болатын азаматтық тұрғын халық және
азаматтық объект түсініктерін анықтау да маңызды болып табылады.
1977 жылғы бірінші қосымша хаттама комбатанттарды қақтығысқа қатысушы
тараптардың қарулы күштер құрамына кіретін (медициналық және діни
қызметкерлерді санамағанда) және әскери әрекеттерге тікелей қатысуға құқығы
бар адамдар деп анықтайды (43-б.). Одан басқа комбатанттар мәртебесі (1949
жылғы әскери тұтқындар туралы Женева конвенциясындағы) тұлғалардың келесі
категорияларына тарайды:
- қарулы күштер құрамына кіретін жасақтар мен ерікті әскерлердің жеке
құрамы;
- қақтығысқа қатысушы тарапқа қарасты ұйымдасқан қарсыласушы
қозғалыстың жеке құрамын қосқанда басқа да жасақтар мен ерікті әскерлердің
жеке құрамы;
- өзін, тұтқында ұстап отырған мемлекетпен танылмаған, үкіметтің
немесе биліктің қарамағында деп санайтын тұрақты қарулы күштердің жеке
құрамы;
- тұрақты әскер құрып үлгермей, жақындап келе жатқан жау әскерлеріне
қарсы өз бастамаларымен қару алып күреске шыққан әлі басып алынбаған
аумақтың тұрғындары, егер олар қаруды ашық ұстаса және соғыс заңдары мен
әдет-ғұрыптарын бұзбаса.
Комбатанттардың көрсетілген категорияларының соғыс әрекеттеріне
тікелей қатысуға құқықтары бар, демек оларға қатысты, халықаралық құқықтың
талаптарын ескере отырып, кез келген әскери шаралар қолдану рұқсат етілген.
1977 жылғы бірініші қосымша хаттамаға сәйкес азаматтық тұрғын халық –
комбатанттардың ешқандай категорияларына жатпайтын адамдар жиынтығы болып
табылады. Азаматтық тұрғын халық, соның ішінде азаматтық тұлғалар
халықаралық құқықтың қорғауында болып табылады және оларға қарсы шабуылдар
немесе басқа да әскери шаралар қолданылмауы тиіс. Азаматтық тұрғын халық
тікелей әскери әрекеттерге қатыспағанша қорғауда болады. Азаматтық тұрғын
халыққа жатқызу басымдылығын орнату – қарулы қақтығыс кезінде азаматтық
тұрғын халықты қорғау қағидасының жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Шабуылды
жоспарлап жатқан немесе сол туралы шешім қабылдап жатқан тұлғалар алдын-ала
шабуыл объектісінің азаматтық тұлғалар емес екендігіне және ерекше қорғауда
емес екендігіне көз жеткізуге міндетті; сонымен қатар хаттамада көрсетілген
тұлғаларды егер объектінің комбатант екендігі анықталмаса, онда сол
адамдарға азаматтық тұрғын халыққа жатқызу басымдылығынан шыға отырып
сәйкесінше құрмет пен қорғауды қамтамасыз етуге міндеттейді (57-б.).
Азаматтық тұрғын халықтың арасында азаматтық тұлға түсінігіне енбейтін
жекелеген адамдардың болуы бүкіл азаматтық тұрғын халықты оның мәртебесінен
және қорғалуынан айыруға жеткілікті заңды негіз бола алмайды, олай болса
оған қарсы шабуыл да ақталмайды. Сонымен бірге, хаттамада азаматтық тұрғын
халықтың немесе жеке азаматтық тұлғалардың орналасуы мен қозғалуы жекелеген
пунктерді немесе аудандарды әскери шаралардан қорғау үшін қолданылмауы
керек деп көрсетілген (50, 51-бб.).
Жеке тұлғаның қорғалуын күшейткен соғыстан кейінгі халықаралық
құқықтың жалпы даму тенденциясына байланысты, ол комбатант немесе азаматтық
тұлға болса да, 1949 жылғы Женева конвенциялары адамды құқықтық қорғауда
жаңа кезеңді сипаттайды.
Төртінші Женева конвенциясы азаматтық тұрғын халықты қорғаса да, оның
мақсаты тікелей әскери операциялар кезінде ғана қорғау емес. Оның Тұрғын
халықты соғыстың кейбір салдарынан қорғау туралы жалпы сипаттағы ережелер
деп аталатын II бөлімі қақтығысушы елдердің барлық азаматтық тұрғын халқына
олардың нәсіліне, ұлтына немесе саяси сеніміне қарамастан еш
дискриминациясыз қатысты (27-б.).
Конвенцияда соғысушы тараптардың аумағында да, басып алынған аумақ та
қолданылатын бірқатар ережелер бар; кейбір ережелер тек қана соғысушы
тараптардың аумағында қолданылады немесе тек басып алынған аумақта
қолданылады. Соғысушы тараптардың аумақтары мен басып алынған аумақтарға
ортақ ережелер арасында азаматтық тұлғалар қандай да болмасын жағдайда
өзіне, абыройына, жанұялық құқықтарына, діни сенімі мен жораларына, әдеті
мен салт-дәстүріне деген құрметке құқылы деген ереже бар; олармен
адамгершілікті қатынас жасалады, яғни олар кез келген зорлық-зомбылық
немесе қорқытудан, сонымен қатар көпшіліктің тіл тигізуінен қорғалады.
Конвенцияның 31-інші бабы азаматтық тұлғаларға қатысты физикалық және
моральдық мәжбүрлеу шараларын қолдануға тыйым салады. Сонымен қатар
физикалық азап шектіретін немесе өлімге алып келетін қандай да бір
шараларға немесе тән жазалауына тыйым салынады. Бұл тыйым азаматтық билік
өкілдерімен болсын, әскери билік өкілдерімен болсын жасалатын тек кісі
өлтіру мен қинауға ғана емес, басқа да қатыгездіктерге таралады (32-б.). Еш
азаматтық тұлға өзі жасамаған құқық бұзушылық үшін жазаланбайды. Ұжымдық
жазалау да қорқыту немесе ланкестік сияқты тыйым салынған. Тонауға, сонымен
бірге қорғаудағы адамдарға және олардың мүліктеріне қатысты репрессалилер
рұқсат етілмейді (33-б.). Адамдарды кепілге алуға тыйым салынады (34-б.).
Конвенция өзі қорғайтын адамдарды еркінен айырудан немесе белгілі бір
жерге мәжбүрлеп қоныс аударудан кепілдік береді. Егер мемлекеттің
қауіпсіздігі үшін қажет болса ғана, осы шараларды қабылдау туралы бұйрық
беріледі (41 және 42-бб.). Оларды іске асыру тиісті соттармен немесе
әкімшілік органдармен бақыланады. Бұл шаралар адамдар қай мемлекеттің
билігінде болса, сол мемлекетпен белгіленеді.
Кейбір заңгерлер комбатанттар мен азаматтық тұрғын халықтың арасындағы
шекараның жойылуын негіздеуге тырысады. Р.Д.Биндшедлердің айтуынша,
комбатанттар мен комбатант еместердің арасындағы айырмашылық екі себеппен
жойылады: біріншіден, бүкіл халық қатысатын қазіргі соғысты қажеттілігінен;
екіншіден, қазіргі заманғы қарудың есебінен бұл айырмашылықты сақтап қалу
мүмкін емес болып отыр. Әрине, қазіргі соғыстың сипаты мүлдем басқа, және
ол әскери операциялардан көп зардап шегетін азаматтық тұрғын халықты
қорғауға өз әсерін тигізбей қоймайды. Бірақ концлагерлердегі азаматтық
тұрғын халықты жаппай қыру, қарулы қақтығыс кезіндегі жүздеген мың бейбіт
халықтың тек қана әскери техниканың дамуымен ғана түсіндірілмейді. Кейбір
заңгерлер азаматтық тұрғын халықты нәтижелі қорғаудың мүмкін емес
себептерін көрсетеді: кейде азаматтық тұрғын халықтан комбатанттарды айыру
қиынға түседі; азаматтық тұлғалар жұмыс істейтін, бомбалауды талап ететін
көптеген объектілердің болуы; қазіргі заманғы соғыстардағы экономикалық
факторлардың рөлі.
Халықаралық-құқықтық актілерде азаматтық тұрғын халық екі параллельді
бағыт бойынша қорғалады: а) арнайы жағдайларды белгілейтін заңды нормалар
шеңберіндегі тікелей қорғау; ә) жанама қорғау, яғни соғысты жүргізу
әдістері мен тәсілдеріне, және соғыс құрбандарының барлық категорияларына
қатысты жалпы ережелерді белгілеу. Жанама қорғауды айтатын болсақ, оған
мына мақсаттағы ережелер кіреді: а) соғыс құрбандарының барлық
категорияларын қорғау нәтижелігін көтеру;
ә) Женева конвенциялары мен бірінші қосымша хаттаманың қолданыс аясын
кеңейту; б) олардың тәжірибеде қолдануын күшейту.
Азаматтық тұрғын халықты тікелей қорғау БҰҰ Бас Ассамблеясының
көптеген қарарларында көрініс табады. Мысалға, 1968 жылғы 19 желтоқсандағы
2444 (XXIII) қарарда әскер ісінде азаматтық тұғын халықты қорғаудың үш
қағидасы белгіленген: а) барлық жағдайда әскери әрекеттерге қатысушылар мен
азаматтық тұрғын халықтың арасында айырмашылық жасалуы керек, және
соңғылары мүмкіндігінше қорғалуы тиіс; ә) азаматтық тұрғын халыққа
шабуылдауға тыйым салынады; б) қақтығысқа қатысушы тараптардың өз
қарсыласын жеңуде әр түрлі әдістерге құқығы шексіз емес. 1970 жылы 9
желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы 2675 (XXV) Қарулы қақтығыстар кезіндегі
бейбіт тұрғын халықты қорғаудың негізгі қағидалары11 қарарын қабылдады.
Онда азаматтық тұрғын халықты қорғаудың ең маңызды жеті қағидасы
жинақталған. Осылайша осыған дейін қабылданған барлық құжаттарды ескере
отырып азаматтық тұрғын халықты қорғау қағидалары бірінші қосымша хаттамада
жинақталып бекітілді.
Қолда бар халықаралық актілер талдауы азаматтық тұрғын халықты
қорғауды келесідей құқықтық қағидаларын жинауға негіз болады.
1-інші қағида – халықаралық құқықта танылғандай, адамның негізгі
құқықтары қарулы қақтығыстар кезінде де қолданыла береді.
2-нші қағида - әскери әрекеттер кезеңінде оған белсенді қатысып
жүргенде (комбатанттар) мен азаматтық тұрғын халықтың арасында айырмашылық
жүргізілуі керек.
3-інші қағида - әскери операцияларды жүргізу кезінде соғысушы тараптар
азаматтық тұрғын халықтың азап шегуін, өлімін немесе зиян шегуін болдырмау
үшін барлық керекті сақтық шараларын ұйымдастырып, азаматтық тұрғын халықты
соғыстың қиратушылық күшінен қорғап қалу үшін өздерінің барлық күшін
салулары қажет.
4-інші қағида - өзінің бірден-бір мақсаты азаматтық тұрғын халықты
қорқыту немесе террорлау болып табылатын зорлық-зомбылық немесе зорлық-
зомбылықпен үрейлендіру актілері тыйым салынады.
5-інші қағида – тұрғын ғимараттар мен тек қана азаматтық тұрғын
халықпен пайдаланылатын құрылыстар қорғалады; олар тікелей әскери
операциялар объектісі болмауы керек.
6-ншы қағида – азаматтық тұрғын халықты қорғау үшін берілген жерлер
мен аудандар қорғалады; бұларға әскери ауруханалық аймақтар мен сол сияқты
жерлер кіреді.
7-нші қағида – соғысушы тараптар азаматтық тұрғын халықты немесе жеке
азаматтық тұлғаны репрессали, мәжбүрлеп қоныс аудару объектісіне
айналдырмайды, немесе олардың мызғымастығына қол сұқпайды.

3. Азаматтық тұрғын халықтың жекелеген топтарын
арнайы қорғау

1977 жылы бірінші қосымша хаттамада және басқа да келісім-шарттарда
бекітілген нормалар соғысушы тараптардың азаматтық тұрғын халқымен қатар
жеке азаматтық тұлғаларын, олардың жынысына, жасына, нәсілі мен ұлтына,

_______________
111675 (XXV) БҰҰ Бас Ассамблеясының Резолюциясы.
саяси және діни сеніміне қарамастан халықаралық-құқықтық қорғауды көздейді.
Сонымен қатар, қарулы қақтығыстар кезінде қолданылатын халықаралық құқық
нормалары жаралылар, аурулар, мүгедектер, жүкті әйелдер, 15 жасқа дейінгі
балалар, азаматтық медициналық қызметкерлер, азаматтық қорғаныс ұйымының
қызметкерлері сияқты азаматтық тұлғалардың жеке категорияларына арнайы
халықаралық-құқықтық қорғау тәртібін белгілейді.
Осы адамдарға халықаралық-құқықтық қорғаудың арнайы тәртібін белгілеу
олардың қарулы қақтығыстар кезеңіндегі не аса үлкен осалдығымен (жаралылар,
аурулар, балалар және т.б.) байланысты, не азаматтық тұрғын халыққа
көмектесуде және әскери әрекеттер кезінде олардың тірі қалуына септігін
тигізіуімен (медициналық құрылымдар мен азаматтық қорғаныс ұйымдарының
қызметкерлері) түсіндіріледі. Жасалынатын қорғаудың арнайы сипаты
қауіпсіздік пен қорғауды қамтамасыз ету бойынша қосымша шараларда немесе
сол адамдарға осындай қорғауды ұсыну мен тоқтату шарттары туралы толық
белгіленген тәртіпте көрініс табады.
1949 жылғы төртінші Женева конвенциясы Жаралылар және аурулар,
сонымен қатар мүгедектер мен жүкті әйелдер ерекше қамқорлық пен қорғауда
болады деп көрсеткен (16-б.). Осындай ерекше қорғауды қамтамасыз ету үшін
конвенция жеке келісімдер негізінде жаралыларды және ауруларды,
мүгедектерді, қарттарды, балаларды және босанған немесе босанатын әйелдерді
қоршалған аймақтардан көшіруді ұйымдастыру әрекеттерін қамтиды (17-б.).
1977 жылғы бірінші қосымша хаттама соғысушы тараптарды балалардың
жасына қарай немесе кез келген басқа себебіне байланысты, оларға көмек
көрсетуге және қорғауды қамтамасыз етуге міндеттейді. Осындай қорғауды
қамтамасыз ету үшін керекті жағдай жасау мақсатында соғысушы тараптар, 15
жасқа толмаған балаларды тікелей әскери әрекеттерге қатыстырмау үшін барлық
мүмкін шараларды жасауға міндетті. Солай бола тұра балалар әскери
әрекеттерге қатысып қарсылас тараптың билігіне түсіп қалса да, хаттаманың
77-нші бабында көрсетілген жалпы қорғауды пайдаланады.
Қарулы қақтығыстар кезінде мина-қақпан сияқты өте қауіпті қаруды
қолдану салдарынан балаларды қорғауды күшейтуге 1980 жылғы миналарды, мина-
қақпандарды және басқа да құрылғыларды қолдануға тыйым салу немесе шектеу
туралы хаттаманың нормалары бағытталады. Хаттама кез келген жағдайда
балалардың ойыншықтарына қосылған немесе ұқсайтын, немесе балалар
тамақтанатын, денсаулығына, гигиенасына қажет, немесе балалар киімі және
оқыту құралдарымен байланысты мина-қақпандарды пайдалануға тыйым салады.
Жаралыларды, ауруларды, мүгедектерді, қарттарды, 15 жасқа толмаған
балаларды, жүкті әйелдерді және 7 жасқа дейінгі баласы бар аналарды жалпы
әскери әрекеттердің қаупінен, соның ішінде әуеден бомбылаудан туатын және
қашық радиустағы қаруды қолданудан болатын қауіптен қорғауды күшейту үшін
1949 жылғы төртінші Женева конвенциясы бейбіт уақытта және әскери әрекеттер
басталғаннан кейін де (сонымен қатар басып алынған аумақтарда) арнайы
санитарлық және қауіпсіз аймақтар мен жергілікті жерлерді құруды көздейді
(14-б.). Конвенцияның мәтінінде осындай аймақтар мен жергілікті жерлерді
азаматтық объектілердің ерекше категориялары ретінде қорғау шаралары туралы
ештеңе айтылмайды, бірақ конвенцияға қосымша санитарлық және қауіпсіз
аймақтар мен жергілікті жерлер туралы келісімнің үлгі жобасы бойынша: бұл
аймақтар ешқандай жағдайда шабуылданбауы керек және олар соғысушы
тараптардың қамқорлығы мен қорғауында болады.
Қазіргі қарулы қақтығыстардың азаматтық тұрғын халыққа алып келетін
зардабын азайту көбіне жаралыларға, ауруларға және басқа да соғыс
құрбандарының категорияларына қажетті көмекті көрсететін медициналық
құрылымдардың нәтижелі жұмыстарына, сонымен қатар құтқару жұмыстарын
ұйымдастыратын, өртпен күресетін, зардап шеккен азаматтық тұрғын халыққа
баспана, жабдықтар беретін және т.б. жұмыстарды атқаратын азаматтық
қорғаныс ұйымдарына байланысты. Медициналық құрылымдар мен азаматтық
қорғаныс ұйымдарының қызметкерлерімен жасалынатын қызметтер азаматтық
тұрғын халық үшін аса маңызды, бұл олардың қарулы қақтығыс кезіндегі ерекше
мәртебесін, соның ішінде оларды арнайы халықаралық-құқықтық қорғау сипатын
көрсетеді. 1949 жылғы Төртінші Женева конвенциясында жаралы және ауру
азаматтық тұлғаларды, мүгедектер мен босанған әйелдерді іздестіру, жинап
алып келу, тасымалдау және емдеуді жүзеге асыратын қызметкерлерді қосқанда,
азаматтық ауруханаларда ғана жүйелі қызмет ететін және басқаратын адамдар
құрметтелуі және қорғалуы қажет. Тура осындай норма 1977 жылғы бірінші
қосымша хаттамада да бекітілген.
Азаматтық қорғаныс ұйымының жұмысына едәуір қолайлы жағдай жасау
мақсатында халықаралық құқық осындай ұйымдардың қызметкерлеріне, ең алдымен
азаматтық қызметкерлерге арнайы халықаралық-құқықтық қорғау тәртібін
ұсынады. Сонымен бірге азаматтық тұлғалардың басқа категорияларына
қарағанда, мұндай қорғауды тоқтату қызметкерлердің әскери әрекеттерге
тікелей қатысуы емес, олардың қарсыласқан зиян келтіретін іс-әрекет жасауы,
егер қарсылас тараптың қорғаудың тоқтатылуына дейін жасаған ескертуі
назарға алынбаса.
Азаматтық медициналық қызметкерлерді және азаматтық қорғаныс
ұйымдарының қызметкерлерін халықаралық-құқықтық қорғаудың ерекше сипаты
дегеніміз – бұл қызметкерлерге берілетін қорғау көлемі басқа азаматтық
тұлғаларға қарағанда көп емес. Азаматтық тұрғын халыққа және жеке азаматтық
тұлғаларға қатысты тыйым салынған іс-әрекеттер, осындай қызметкерлерге де
қатысты тыйым салынған, оларға шабуыл жасау, таңдаусыз қару түрлерін
қолдану және оларды пайдалану әдістері, репрессалилер және т.б. әрекеттер
кіреді. Ұсынылатын қорғаудың арнайы сипатының мәні – медициналық құрылымдар
мен азаматтық қорғаныс ұйымдарының азаматтық қызметкерлері азаматтық
тұлғалардың көбіне тән емес өз қызметтерін атқару шеңберінде де халықаралық-
құқықтық қорғалу құқығын пайдалана алады.
Соның ішінде, мұндай қызметкерлер жеке қару ұстау құқығын иемденіп
қоймай, кейбір нақты жағдайларда оны қолдана алады, бірақ бұл олардың
қорғалуын тоқтатуға негіз болмайды. Сонымен қатар мұндай қызметкерлердің
әскери билік қол астында немесе бақылауымен жұмыс істеуі, әскери
қызметкерлермен ынтымақтасуы, осындай ұйымдардың әскери үлгімен құрылуы
олардың қорғалуының тоқтатылуына негіз бола алмайды.

2. Азаматтық объектілерді қорғау

1. Азаматтық объектілерді қорғаудың жалпы сипаты

Қарулы қақтығыстар кезінде азаматтық объектілерді қорғаудың құқықтық
режимін күшейту бірқатар факторлармен түсіндіріледі, олардың ең маңыздысы
азаматтық тұрғын халықтың қауіпсіздігін және қалыпты өмір сүру жағдайын
қамтамасыз ету қажеттілігі. Ғылыми-техникалық прогресстің күнделікті даму
әсерінен дамыған елдер халқының мекендеу ортасы болып табылатын материалды
әлем, толықтай адамның өз іс-әрекеттерінің өніміне айналды. Яғни сөз,
қазіргі қоғамның әлеуметтік, саяси және мәдени инфрақұрылымын құрайтын
объектілерді салу туралы болып отыр. Мысалға, банктік және қаржылық жүйе
мекемелері, электр және басқа қуат көздерін өндіру және тарату, халықты
сумен және азық-түлікпен қамсыздандыру, мәдени құндылықтар және көптеген
басқа да элементтер қазіргі қоғамның материалдық және рухани өмір сүру
жағдайын қалыптастырудың негізін құрайды.
В.И.Лениннің айтуы бойынша, мұндай объектілердің қирауы жаңа өркениет
пен мәдениетті қабылдай отырып, толық бүлінуге ғана емес, сонымен қатар
бүкіл адам қоғамының өмір сүруінің құруына алып келеді.
Жағдай, атом электростанциялары сияқты қауіпті күштері бар
құрылғылар мен құрылыстардың пайда болуымен одан ары ушықты. Атом
электростанцияларының, зерттеу реакторларының және басқа да сол сияқты
құрылғылардың қирауы шабуылға ұшыраған атом ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.