Пластикалық карточкалардың нарықта пайда болу көріністері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. Пластикалық карточкалардың теоретикалық алғышарттары
1.1. Пластикалық карточкалардың даму тарихы мен даму тенденциясы
1.2. Карточкаларды классификациялау ерекшеліктері
1.3. Төлем карточкалары.төлемдік үлгілер ретінде
ІІ ТАРАУ. Пластикалық карточкалардың нарықта пайда болу көріністері
2.1. Банк карточкаларын шетелдік тәсілмен қолдану және олардың дамыған капиталисттік елдерде дамуы
2.2. Пластикалық карточкалардың қауіпсіздігінің жұмыс істеуін қамтамасыздандыру
ІІІ ТАРАУ. Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларды енгізу және өңдеу тәжірибелері
3.1. Қазіргі заманғы Қазақстан нарығындағы пластикалық карточкаларға шолу
3.2. Пластикалық карточкаларды шығарудағы «Халық банкі» АҚ қызметі
3.3. Қазақстан Республикасында банк карточкаларының есебін жүргізуді талдау
Қорытынды
Пайдаланыған әдебиетер тізімі
Қосымша мәліметтер
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. Пластикалық карточкалардың теоретикалық алғышарттары
1.1. Пластикалық карточкалардың даму тарихы мен даму тенденциясы
1.2. Карточкаларды классификациялау ерекшеліктері
1.3. Төлем карточкалары.төлемдік үлгілер ретінде
ІІ ТАРАУ. Пластикалық карточкалардың нарықта пайда болу көріністері
2.1. Банк карточкаларын шетелдік тәсілмен қолдану және олардың дамыған капиталисттік елдерде дамуы
2.2. Пластикалық карточкалардың қауіпсіздігінің жұмыс істеуін қамтамасыздандыру
ІІІ ТАРАУ. Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларды енгізу және өңдеу тәжірибелері
3.1. Қазіргі заманғы Қазақстан нарығындағы пластикалық карточкаларға шолу
3.2. Пластикалық карточкаларды шығарудағы «Халық банкі» АҚ қызметі
3.3. Қазақстан Республикасында банк карточкаларының есебін жүргізуді талдау
Қорытынды
Пайдаланыған әдебиетер тізімі
Қосымша мәліметтер
Мазмұны
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. Пластикалық карточкалардың теоретикалық алғышарттары
1.1. Пластикалық карточкалардың даму тарихы мен даму
тенденциясы
1.2. Карточкаларды классификациялау ерекшеліктері
1.3. Төлем карточкалары-төлемдік үлгілер ретінде
ІІ ТАРАУ. Пластикалық карточкалардың нарықта пайда болу
көріністері
2.1. Банк карточкаларын шетелдік тәсілмен қолдану және
олардың дамыған капиталисттік елдерде дамуы
2.2. Пластикалық карточкалардың қауіпсіздігінің жұмыс
істеуін қамтамасыздандыру
ІІІ ТАРАУ. Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларды
енгізу және өңдеу тәжірибелері
3.1. Қазіргі заманғы Қазақстан нарығындағы пластикалық
карточкаларға шолу
3.2. Пластикалық карточкаларды шығарудағы Халық банкі АҚ
қызметі
3.3. Қазақстан Республикасында банк карточкаларының есебін
жүргізуді талдау
Қорытынды
Пайдаланыған әдебиетер тізімі
Қосымша мәліметтер
Кіріспе
Қазіргі экономикамыз ілгері басып, мемлекеттегі салалардың жоғары
қарқынды дамуына байланысты, елімізге батыс және озық технологиялардағы
жаңашылдықтар мен ақпараттық технологиялар сваласындағы жаңалықтар бізге
жетуі кең көрініс табуда. Соның бірі, міне он жылдасм уақыттан астам, яғни,
еліміз тәуелсіздік алғаннан бері мемлекеттің ірі институттары –
банксаласында қолма-қолсыз төлме жүйесіндегі есеп айырысуының көрінісі
ретінде пластикалық төлем карточкаларының пайда болуын қарастырып өтеміз.
Несие карточкаларын алғашқы болып 1988 жылы жарық көрген Взгляд в
прошлое (Looking Backward) кітабында Эдуард Белл (Edward Bellamy) ұсынған,
ал картон қағазды несие карточкаларын іс жүзінде енгізудің алғашқы
әрекеттері АҚШ-та жиырмасыншы жылдардың өзінде мұнай компаниялары мен
бөлшек сауда ұйымдарына арналып жасалған. Картон карточкалардың көпке
төзімсіздігі себебінен, оларды он жыл ішінде карточкаларды алғашқы металдан
жасалып шығарыла бастады. Содан соң, өрнектеліп мәнерленген пластикалық
карточкалар шыға бастады. Өрнектеу арқылы осы карточкалармен қызмет
көрсету үрдісін бірте-бірте автоматтандыруға мүмкіндік берді, дегенмен
карточкалардың бетіне таңба жасауға болатын және карточканың иегері туралы
ақпаратты алдын-ала басылған чектерге көшіруге болатын. Соғыс жылдарынан
кейін мынадай белгілі Dinners club және Amerіcan Express сияқты
компаниялардың пластикалық карточкалары пайда болды. Алпысыншы жылдары
пластикалық карточкаларға ақпарат жазылатын магниттік сызық енгізілді.
І ТАРАУ. Пластикалық карточкалардың теоретикалық алғышарттары
1.1. Пластикалық карточкалардың даму тарихы мен даму тенденциясы
Мемлекеттік және коммерциялық қаржылық құрылымдарға қолма-қол
ақшаларды есеп-айырысуда қолдану өте қымбатқа түсіп отыр. Айналымға жаңа
ақша шығару, ескіге айырбас, үлкен персонал ұстау, клиенттердің көп
уақытының құртылуы және қиындықтар – бұлардың барлығы белгілі бір дәрежеде
мемлекет экономикасына әсер етеді. Мысалы, Ресейде рубльдік құнының 20%,
оның өзінің айналымын жүзеге асыруға жұмсалады. Қолма-қол айналым
мәселелерін шешудің мүмкін болатын және мамандандарылған әдістерінің бірі –
қолма-қол емес есеп-айырысудың автоматтандырылған нәтижелі жүйесін құру.
Мамандардың айтуы бойынша мұндай жүйе қолма-қол ақша айналымының азаюын үш
есеге қысқаруын қамтамасыз етеді.
Банктік пластикалық карточкалардың пайда болу уақыты белгілі дәрежеде
даулы сұрақ. Алғашқы рет несиелік карточкалар ғасырдың басында, Құрама
Штаттарында, жеке тұлғалардың тұтынушы несиелердің қарқынды дамуы негізінде
пайда болды. Бұл оның банкісінен тыс, иегердің несие қабілеттілігінің
дәлелдемесі ретінде қолданды. Дүкендерге бұл өзіне ең қалталы және тұрақты
клиенттерді байлау мүмкіндігі болады.
ХХ ғасырдың ортасынан бастап арнайы банк карточкаларының көмегімен
есеп айырысудың автоматтандырылған жүйесі пайда бола бастады және бұл төлем
жүйесінің бастауларының пионері деп – Дайнерc клаб (Dinners club)
есептеуге болады. Сонан соң даму мен интернационалдық өлшемді пайда болған,
қазіргі таңда танымал жүйелер – American Express, VIZA, Master card.
Басында шетелде универсалды карточкаларды класификациялауда карточкалар
саяхат және ойын-сауық (Travel and Entertainment - T&E) және таза банктік
болып бөлінуі. Біріншілері Дайнерс клаб, Американ Экспресс, Карт Бланш
компанияларымен шығарылады және бастысы қонақ үйлерді мейрамханаларды
төлеуге, яғни кәсіпкерлердің саяхатқа шыққандағы тиімді. Банктермен
шығарылатын карточкалар тұтынушылық мінез иеленді және жәй клиенттерге
арналды.
Американ-экспресс - бұл карточка халықаралық жол чектеріне қызмет
көрсету жүйесіне негізделген Америкэн Экспесс және Юниверсал Трэвл Кард
- американдық қонақ үйлер ассоциациялардың карточкалары.
Виза (VIZA) атауы Бэнк Америкард атауына өзгерді және мұны Нэшл
Бэнк Америкард Инкорпорейтед шығарған Карточкалық бағдарламаны Бэнк оф
Америка бақылауынан шығарудан құрылды. Карточкалық бағдарламаның
қозғаушысы болып Чейз Манхэттен Бэнк табылды, бірақ шығынның көбеюінен
Нэшл Бэнк Америкард-қа сатылды.
Мастер Кард атауы өзгерген. Банкаралық карточкалық ассоциация-БКА
(Interbank card Association), Master Charge шығарушы.
Европей Интернэшнл Еврокард Интернейшнл мен төлем жүйесі Еврочек
қосылғаннан кейін пайда болды. Өз кезегінде Еврокард Интернэшнл Британдық
қонақүйлер ассоциацияларының универсалды карталары мен BHR шведтік Rikskort
карталарының мейрамханалары қосылуы негізінде құрылды. Сонымен қатар,
Еврокард банкоматтардан қолма-қол ақша алудағы карточкаларды шығарушы
Циррус пен Маэстро компанияларымен келісімге отыруы.
Джей-Си-Би (JCB) жапондық банктік карточка. Қазіргі таңда банктік
карточкалар арқылы қолма-қол есеп-айрысулар кең ауқымды таралғандықтан, ол
қолданылмайтын ортаны табу қиын, дүкендер, билеттік кассалар, қонақүйлер,
әлемнің әрбір елі сізге қызмет көрсетуге дайын, сіздің платикалық
карточкаларыңызды төлем құралы ретінде қабылдау арқылы.
Мысалға, Ресейде шетелдік карточкаларды ірі қаржылық ассоциациялар,
лицензиясы бойынша тарату тәжірибесі бар және өзіндік рубльдік және
валюталық несиелік және дебеттік карточкалар. Рессейде кең танымал жүйе
Union card, Most card, OLBI card, Optimum, Золотая корона, мыңдаған
дүкендер мен басқа ұйымдар, ресейлік элементтердің валюталық карточкалары
мен рубльдік карточкаларды төлемде қабылдайтын.
Пластикалық карточкалардың пайда болуы арқасында техникалық және
функционалдық сипаттары бар, әр түрлі белгілермен ерекшеленетін,
пластикалық карточкалардың әр түрлі түрлері пайда болады.
Дегенмен, есептеу механизмі тұрғысынан екі жақты және көп жақты
жүйелер болып бөлінеді. Екі жақты карточкалар, элемент карточкаларды
(әмбебап дүкендерде, жанармай бекетінде және т.б.) бақылайтын, жабық
жүйелерде тауарларды сатып алу үшін қажетті, оларды карточка ғана иегерлері
пайдалана алатын, есептеуге қатысушылар арасында екі жақты келісімдер
негізінде пайда болған. Осыдан ерекше, саяхаттау және демалу карточкаларын
шығаратын компаниялар, банк карточкаларын ұлттық бірлесуге басшылық ететін,
көп жақты жүйелер, карточка иегерлеріне, осы карточкалардщы төлем қаражаты
ретінде мойындайтын, әр түрлі сатушылар мен сервистердің ұйымынан
тауарларды сатып алуға несие алуға мүмкіндік беретін болды.
Осы жүйелердің карточкалары сонымен қатар, кассалық аванс алуға, банк
шоттарынан қолма-қол ақшалар алу үшін қажетті автоматтарды пайдалануға
мүмкіндік береді.
Карточкалардың басқалай бөлінуі олардың функционалды сипаттарымен
анықталады. Бұл жерде несиелік және дебеттік карточкалар болып бөлінеді.
Бүкіл әлемде ең көп тараған карточкалар болып VISA, Eurocard-Mastercard,
American Express төлем жүйелерінің карточкалары есептеледі. Картока
дегеніміз – қолма-қол ақшасыз есептердің ыңғайлы құралы. Сонымен қатар
тұтынушылық тауарлар мен қызметтерді тек ғана пайдаланып қоймай,
карточкалар банктер мен банкоматтардан қолма-қол алу үшін де қолданылады
Пластикалық карточкалар әртүрлі болады. Оларды ақпарат тасушы ретінде
(магниттік сызық немесе микросхема), яғни банк қызметіне қарамастан анық
операцияларды басынан өткізуге мүмкіндік беретіндігімен ерекшеленеді немесе
белгілі болады.
Негізгі түрлері – бұл несиелік және дебеттік карточкалар. Несиелік
карточкалар төлеуге қабілетті тұтынушылар үшін шығарылады. Оларды пайдалу,
оларға сату үшін қажетті арнайы қамтамасыздандырусыз автоматты қайта
жаңартылған несие алуға мүмкіндік береді. Олар сонымен қатар, соған сай
жүйелердің мүшелері бола алатын, сол қаржы мекемелерінде қолма-қол түрде
несие алу үшін қолданылады. Қабілетті иегерлерге олардың несиеге
қабелеттілігі арқасында жеткілікті қатаң талаптар қойылады. Сол немесе
басқа тұлғаға несие карточкасын беру туралы шешім қабылданғанда, банк
ұқыпты түрде мынадай берілгендерді, яғни жылдық орташа табыс, несие тарихы,
тұрғын-үй ережелері, шығу тегі, жанұя жағдайы банк шотының болуы және т.б.
белгілерді талдайды және тексереді.
Біздің елімізде дебеттік карточка әділ экономикалық себептер қатары
негізінде ең көп тараған. Оны сонымен қатар актив карточкалар немесе қолма-
қол қаражат карточкасы деп атайды. Несиелік карточкалар сияқты дебеттік
карточкалар, белгілі қаржы мекемелерінің клиент ретінде, магниттік сызықта
иегердің аты және фамилиясы болады. Несиелік карточкадан, дебеттік
карточканың ерекшелігі, дебеттік карточка, оның иегері үшін қаржы
активтерінің мөлшерін тура немесе тікелей азайту жолымен төлем операциясын
жүргізудің ыңғайлы қаражаты болып табылады.
Сонымен қатар карточкалар жеке және бірлескен болып екіге бөлінеді.
Жеке карточкалар банктің жеке клиенттеріне беріледі және алтын немесе
стандартқа сай болуы мүмкін. Соңғылары, тұттынушылар үшін көптеген
жеңілдіктерді қаратыстыратын жоғары несиеге қабілетті тұлғалар үшін
белгіленеді. Бірлескен карточкалар (корпоративтік), осы карточкалар
негізінде таңдалған тұлғаларға (жетекшілер немесе жай құнды қызметкерлерге)
жеке карточкалар беруге болатын ұйымдарға (фирмаға) беріледі. Оларға
корпоративтік карточка шоттарына үйренген арнайы жеке шоттар ашылады.
Корпоративтік шоттар бойынша банк алдындағы жауапкершіліктерді карточканың
жеке иегерлері емес, ұйым береді. Несиелік карточкалардың тағы да бір
жіктелуі оның технологиялық ерекшеліктерімен байланысты. Ең көп тараған
карточканың екі түрі бар – магниттік сызықпен және тұрғызылған
микросхемамен (Chip card – чиптік карта, smart card – смарт карта, ақылды
карта).
Магниттік жолы бар карточкалардың артында, айналып көрсеңіз, сауда
мекемелерінің электронды терминал мен банк автоматында оны пайдаланғанда
карточка иегерінің жеке тұлғалық теңестіру үшін қажетті берілгендер
жазылаған магнит жолдары бар. Егер карточка есептегіш құралға немесе
жабдыққа сай қойылған болса, онда иегердің жеке берілгендері келісімдерді
жүзеге асыруға рұқсат алу үшін қатынас жүйелері бойынша беріледі.
Жолдардың біреуінде олар банк автоматын пайдаланғанда арнайы
клавиатура көмегімен карточка иегерлеріне енгізілетін, ПИН, яғни арнайы
жеке теңестірілген нөмірі жазылады. Терілген сандар жолда жазылған, ПИН-
кодпен салыстырылады. Егер олар сай келмеген жағдайда иегерге тағы да
көптеген ПИН-кодты теру мүмкіндігі беріледі. Содан соң карточка алып
тасталды. немесе карточка иегеріне (еврокарта) қайтарылады.
Макросхемамен (chip cad smard card) карточкалар 1974 жылы Францияда
жасалып шығарылған және шетелмен осы елде (үлкен) кеңінен тараған.
Карточкаға қойылған макросхема (zun) – алдын ала жазылып, сосын
келісім жасалған кезден бастап жаңалануы мүмкін бола алатын ақпаратты
қорғаушы болып табылады. Бұл карточканың функционалды мүмкіндіктерін
кеңейтеді және сенімділігін көтереді.
Чипта жазылу негізінде келісім =карточка бойынша операция болған
жағдайда банктік компьютерлік жүйенің орталық процессорымен бірге қажетсіз
байланыспен жүзеге асырылуы мүмкін. Дегенмен, карточка өзі банктегі
шоттағы, қаражат соммасын есте сақтайды. Сондықтын, онда бұл жерде
авторластырудың қажеті жоқ: яғни, егер лимит жоғары болса, онда келісім
болмайды.
Смарт карталардың қатысты жоғары құны бар (магниттік карточкаға
қарағанда 5-7 рет жоғары). Сонымен қатар елде оларды айнылымға енгізу, яғни
карточка есептері жүйесінің пайда болуынан бастап магниттік карточкаға
бағытталу қиынға соқты. Ол жерде микросхемалардан ақпараттарды есептеу
қабілетсіз, 100 мыңдаған, 10 мыңдаған бірлік жабдықтардың қондырылуын смарт
картамен бірлескен ауыстыру үлкен капитал салымын қажет ететін еді. Сол
себептен сарапшылар смарт картаны мындай елдерге, әсіресе АҚШ, Канада,
Бельгия және т.б. елдерде жылдам енгізуді күтпейді, дегенмен халықаралық
стандартты өңдеу арқылы сараптаушылар осы карточкаларға әлемнің ірі
карточка бірлестіктері жүргізіледі.
1.2. Карточкаларды классификациялау ерекшеліктері
Ақпаратты картаға жазу тәсілі бойынша карточкалардың классификациясы:
Графикалық жазу – информацияны картаға жазудың ең қарапайым түрі.
Графикалық әдіспен карта ұстаушысының түсті фотографиялық бейнесі мен
қолдың лазерлік үлгісі түсіріледі.
Эмбоссирлеу – механикалық сығу. Эмбоссия арқылы карточкаға иегердің
аты мен фамилиясы түсіріледі. Бұл карточкалық төлемде операцияны
айтарлықтай тез жүргізуге, яғни типтің әсер етуі.
Магниттік жолақты кодтау – қазіргі уақытта төрт магниттік жолақ бола
алады. Олардың біреуінде, ISO-2 деп аталатын, карточка номері, оның мерзімі
сонымен қатар мамандар коды, жеке кодты тексеру аймағы, еркін кодтар бар.
ISO-1 жолағы аналогиялық ақпарат пен қоса иегердің отынан құралады.
Францияда тағы екі жолақ – Т2 және Т3 қолданылады. Магниттік жолақтағы
ақпарат статикалық мінездес: бір рет жазылған ол уақыт өте өзгермейді,
сондықтан мұндай карточкалар арқылы әрбір есеп айырысуды авторизация
орталығымен байланыс жасауды қажет етеді, карточканы идентификациялау
операциясын жүзеге асырушы, клиент шотында қаражат барын дәлелдеу және
белгілі саладағы операцияны төлеуге рұқсат алу. Осы барлық операциялары On-
line режимінде жүреді және ұзаққа созылады. Магниттік карточкалардың
негізгі жетіспеушілігінің бірі ақпаратты жаңартудың сенімді
мүмкіндіктерінің жоқтығы. Магниттік жолақ тез істен шығады (әдетте банк-
эмитет карточкалараының бір жыл бойы жұмыс істеуіне кепілденеді).
Бұл жетіспеушіліктен электронды қарталар немесе смарт карта деп
аталатындар айырылған.
Чиптік карточкалар – микросхема енгізілген карточкалар, смарт-
карталар 1974 жылы француз инженері Ролан Морено ойлап тапқан. Картаға
енгізілген микросхемаға байланысты, смарт-карталардың келесі түрі
ажыратылады:
- Жады бар карталар, ақпаратты сақтауға қолданылады. Жады бар
карталардың келесі екі түрі еркін енудегі жады бар карта және қорғалған
жадымен.
Қорғалмаған жады бар карталардағы ақпаратты оқу мен жазуда шектеу жоқ,
нәтижесінде мұндай карталар өндірістік құрылым мәліметтерін модельдеуге
қолайлы. Бұған қарамастан, картадағы ақпаратты картаға қатысты құрылғылар
көмегімен шифрлау, ол PIN-кодтың көмегімен картаны қорғаудың аналогиялық
механизмін процедурасын ұйымдастыру. Осыған байланысты олар компьютерге
енуді шектуге арналған технологиялық карталар ретінде, идентификациялық
ақпаратты және мәліметтер шифрлаудың кодтарын сақтау.
Қорғалған жады бар карталар мәліметтерге енуді шектеудегі арнайы
енгізілген механизмі болады. Әдетте қорғалған жады бар карталар аймақтан
құралады, онда идентификациялық мәліметтер жазылады, бұлар уақыт өте
өзгермейді. Бұл арнайы қорғауды жандыру нәтижесінде, яғни идентификациялық
аймаққа жазуды қадағалаушы. Қорғалған жады бар карталардың негізі
қолданушылығы – пластикалық ақша мен құпия ақпаратты сақтау. Бірнеше
аймағы бар карталар төлем қосымшаларында қолданылады.
Микропроцессоры бар карталар – смарт-карталар. Микропроцессор карда
сақтаушы мәліметтер бойынша белгілі операцияны жүзеге асырылады. Қорғау
құралдары мен қызмет көрсету функциялары, жадын басқарудың функцияларының
үлкен жиынымен қамтамасыз ететін, бұл операциялар карталардың операциялық
жүйесін құрайды (COS-Card Operating System). Көптеген микропроцессорлық
карталар мәліметтерді шифрлаудың американдық стандарты – DES ұстанады.
Криптоконтрольдік карталар ақпаратты криптографиялық өңдеуде
қолданылады. Бұлар мамандандырылған процессордан құралады, әр түрлі
стандарт бойынша мәліметтерді шифрлауда қолдану, сонымен қатар кілтті
жүргізудің құралы. Мұндай карточкалар әр түрлі қорғаныс жүйелерінде
қолданылады.
Есептеуші құрылғылармен әсерлесуі бойынша смарт-карталар келесіге
бөлінеді: байланыс (есептеуші құрылғымен тікелей байланыс) және байланысушы
емес (ақпаратты тасымалдау үшін радиосигналдар қолданылады).
Смарт-карталар өзінің қолайлылығымен және қолдану оңайлылығымен
магниттік карточкалардан асып түседі, мысалға француз фирмасы Get Plus
Card International әлемдегі смарт-картаны шығарушы ең ірі компаниясы,
негізгі мінездемесі және тестілеудің мәліметтері:
- ақпаратты сақтау уақыты – 10 жыл;
- қайта жазудың минималды саны – 10 000 рет;
- ақпараттың бір байтын жазу уақыты – 10 мс жоғары емес;
- сақтау температурасы – 0 ден +50 градус Цельсиге дейін;
- қайта айналдыру – 30 градус екі жағы да, минутына 30 цикл (бары 1000
цикл);
- температуралық соқ – 20 градуста 5 минут, ұсталу 15 секунд, +50
градуста 5 минут;
- статикалық майысу – 8 см диаметрлі цилиндр бойымен карточканың
айналуы;
- температуралық тест – 85 градус Цельсиде және 85 % ылғалдылықта 100
сағат;
- ақпарат сақтаулығы – 150 градуста 1000 сағат;
- микросхеманы жоюды көбейту – ең азы 5 кг;
Карточканы өндіруде әрбір микросхемаға қайта көшіруге мүмкіндік
бермейтін уникалды код енгізіледі. Карточканы қолданушыға бергенде иегерге
ғана белгілі бір немесе бірнеше парольдер енгізеді. Смарт карталардың
кейбір түрлеріне заңсызқолдану мүмкін болғанда, ол автоматты жабылады және
оның жұмыс істеуін қалпына келтіру үшін шығару орнына қайтару қажет.
Смарт-карталар off-line режимінде жұмыс істейді. Смарт-картаны қолдану
арқылы жүргізілетін барлық операция үшін игерудің жеке кодын теруді қажет
етеді. Бұл пароль карточканың өзіне жазылған, яғни бұл процедура
авторизация орталығына енуді қажет етпейді.
Смарт-карталар сатып алулар бойынша бақылау қаржылық қамтамасыз
етілмеген клиенттер бойынша Иегермен картаға белгілі сомма енгізіледі:
Төлеу барысында есептеуші кассалық апарат (ридер) карточкадағы қаражаттың
барын және қажетті сомманы одан алады.
Клиентура категориясы бойынша карточкалардың жіктелуі
Жәй карточка қатардағы клиенттер үшін арналған. Мысалы, Classic
Viza, Mass (Standart) Eurocard) Master Card.
Күміс карточка немесе бизнес карта (Budiness Card) компания
қызметкерлеріне арналған, белгілі шектегі компания қаражаттарын жұмсауға
құқығы бар қызметкерлер.
Алтын карточка қалталы және бай клиенттерге арналған. Елеулі табыстары
мен қаражаттары бар клиенттер Алтын карталарды ала алады, белгілі
кепілдік жарнасын құйған тұлғаларға беріледі. Мұндай карточкаларға:
American Express Cold Card, Gold Master Card және Viza Vip. Алтын
карточкалар қызметтің келесі түрлерін көрсетеді:
- клиентті кездейсоқ жағдайлардан 150 000 USD сомадан аз емес сомға
сақтандыру;
- тәулік бойы ақпаратты-консультациялық көмек медициналық пен құқықтық
сұрақтар бойынша;
- сатып алуларда шексіз несиелендіру;
- қонақүй қызметтерін төлеуде жңілдетілген жүйесі (иегердің төлем
қабеліттелігін тексеру);
- тауарды сатып алушыны сақтандыру, несиелік карточкалар арқылы төлеу,
егер бұл тауар жөндеуді қажет етсе;
- тәйулік бойы клиенттің эмитентпен телефондық байланысын қамтамасыз
етуі, эмитент есебінен;
- жарамсыз карталарды екі жұмыс күнінің ішінде қалпына келтіру;
- несиелік карталар бойынша қолма-қол ақша алу мүмкіншілігі, мысалы
American Express Cold Card иегері келесі көлемде ақша ала алады:
- аптасына 1000 USD дейін Канаданың және АҚШ-тың 15000 банктік
офистарынан;
- 50.00 USD қолма-қол ақша ретінде немесе чек күйінде American Express-
тің 14 000 офисінде 130 ел;
- 50.000 USD аптасына – 14 000 банкоматтардың берілген, АҚШ
территориясындағы.
Электронды карточка бұл банкоматтардан немесе арнайы электронды
терминалдардан қолма-қол ақша алу үшін арналған; (ЕВМ менАТМ) мысалы,
CirrusMaestro, Electron Viza. Бұл дебеттік картаның бір түрі болып
табылатын, клиент шоттарындағы қаражатқа байланысты ақша берілетін немесе
клиент шотына қаражат енгізу. Кез-келген клиентке беріледі.
Қаржылық қатынастар көзқарасы тұрғысынан, пластикалық карталар қолдану
процесінде қызмет етуші, олардың келесі түрлері ажыратьылады.
1. Несиелік карточкалар (Credit Card), бұлар клиенттерге арнайы
сервистік компаниялар мен банк пен берілетін, әртүрлі тауар сатып алуды
немесе қызмет түрлерін несие есебінен төлеуге арналған. Карточка бойынша
төлем, кез-келген сауда орталығында жүргізіледі, егер онда арнайы чек
жазушы құрылғы болса, сол арқылы сатып алушыға сатып алуы жөнінде қағаз
ұсынатын. Кейбір карточкалармен банктік автоматтардан қолма-қол ақша алуға
болады.
2. Несиелік карточкалар, бұл белгілі бір қызмет түрін несие есебінен
төлеуге арналған, яғни бұл несие осы қызмет түрін көрсетуші компания мен
қаржыландырылады. Әдетте карточка иегері белгілі бір жеңілдіктер алады.
Мұндай карточкаларды толық деп тануға болады. Ең көп тараған Dinners Club,
әр елдің көптеген мейрамханаларының қызметін төлеуге арналған; телефондық
қызметтерді, бензинді, машина арендасын төлеуге арналған карта. Сонымен
қатар тауарды белгілі бір дүкеннен сатып алуда қолданылатын карталар бар,
мысалы бір фирма иелігіндегі сауда жүйесі.
Бөлшекті саудамен айналысатын ірі фирмалар несиелік карталармен жұмыс,
клиенттерді жинау тұрғысынан тиімді болды. Дисконт мөлшерлемесі, операция
түріне және саласына байланысты тауарлық шоттар бойынша банкпен алынатын
пайыз әртүрлі, бірақ Құрама Штаттарында 3,5% құрайды. Бұл фирманың арнайы
несиелік бөлімшесіне кететін шығыннан айтарлықтай төмен, бағалау бойынша,
ол орташа алғанда сатылымның 5-6% құрайды.
3. Карточкалар, чектік төлемдерді кепілдендіруге қолданылатын (Check
Guarante Cards). Олар клиент шот ашқан банкпен беріледі, клиентті жалған
чек алудан немесе жалған қол қойылған чекпен төлеуден құтылу үшін.
Мұндай карточкалардың пайда болуы, несиелік чектердің кең көлемді
таралуымен байланысты бұл ағымдағы шот иегеріндегі қаражатты қолдану мен
шоттағы қаражаттың аяқталғаннан кейін автоматты несиелендіру. Мұндай
жүйеде чектер белгілі шекте ғана төлемге алынады, ол 100 ден 500 долларды,
кейде одан көп соманы құрайды. Мұндай жүйелер кейде овердрафт шоты деп
аталады. Әдетте қалдық чек сомасын асып түссе, несие автоматты беріледі.
Мұндай қарыздар шотқа түскен түсірімдермен немесе арнайы салымдармен
жабылады.
Кепіл чектері карточкалары клиентті идентификациялауда қолданылады.
Көрсетілген жүйе өзінің кең көлемді мүмкіншіліктерімен тартымды.
Кепілдендірілген карточкаларда идентификациялық номер мен мерзімі және қолы
болады. Ерекше клиенттер үшін банк овердрафт шартынсыз идентификациялау
жүргізеді. Мұндай карточкалар Еврочек иелеріне немесе басқа чектер, өйткені
бұлар бірнеше елдерде қолданысы бар.
4. Дебиттік карточкалар (Debit Cards), бұлар тауар мен қызметтерді
төлеуге, төлеушінің шотынан керекті соманы банк автоматтарынан тікелей алу,
магниттік жолақтағы кодталған номер бойынша. Өзгеше айтқанда мұндай
карточкаларды басқа клиенттердің шотына ену құралы деп түсінуге болады. Бұл
карточкалар қарапайым және универсалды қолма-қол ақшаны ауыстырушысы болып
табылады. Несиелік карточкалардан айырмасы бұлар ақша жоқта сатып алуды
жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді.
1.3. ТӨлем карточкалары-тӨлемдік үлгілер ретінде
Төлем схемасы – мұнда карточкалық шоты бар клиенттерге қызмет
көрсетіледі. Карталардың келесі түрлері бар.
Несие схемасы – карталардағы бүкіл операциялар несиеге жазылады, оны
қолданушы әр ай сайын сөндіріп тұруы керек. Стандарттық несие схемасы
келесідей мәселелерді қарастырады. Жеңілдік уақыт аралығында, яғни клиентке
направлениенің 25 күніне дейін пайыз қосылмайды, бірақ көрсетілген несие
соммасының 10 % төлеуге міндетті. Жеңілдік кезеңі біткен кезде күніне
жылдық көрсеткіштің 20 % төлейді. Сонымен қатар банк әр алынған ақшаның 2 %
ұстап қалады және карталарды қолданғаны үшін жылдық комиссияға 25 USD
береді. Американдық мамандар көп қолданушылардың өздерінің қарыздарын
түгелімен 25 күн ішінде төлеп тастауын үлкен проблема деп есептейді, себебі
бұл банкке табыс әкелмейді.
Саяхатшылардан жалға алатын дүкендерге бұл несие карталары сатып
алушылардың көз-қарастарынан қарағанда өте тиімді болып табылады.
Банктерден алынатын дисконттық карталардың ставкалары әртүрлі болғанымен,
бүкіл АҚШ-ты алып несие бөлімдеріне қарағанда едәуір төмен көрсеткіш сатқан
сомманың 5-6 % құрайды.
Есептік схема – барлық несие соммасын белігілі бір уақыт аралығында
төлеу. Белгілі бір уақыт аралығында толық 100 % төлеп тастау.
Бұл комиссия классикалық несие карталарынан басқа, сатып алынған
заттарға клиент төлем карталарын да қолдануына болады. Онда несиені сөндіру
бір айдан жоғары берілмейді. Оларға American Express компаниясының
карталарын жатқызуымызға болады. Бұл карталарды қолданғаны үшін 30-60 USD
төлеу керек. Бір нәрсені сатып алған уақытта, клиентте қажетті сомма банк
шотында болмауы да мүмкін, бірақ классикалық несие карталарын
қолданушылар эмитенттен лимит етілген несие ала алмайды. Клиент алынған
заттары үшін 30 күн ішінде есептеуі керек. Сатып алу барысында және шот
төлеген кезде клиент несиені тегін алады. Ал төлем кешіктірілген жағдайда
клиент штрафтық пайыздар төлейді. Бұлай төлеуге болатын карточка типі,
клиенттің шотындағы ақшамен шектеледі немесе сатушының тӘекелге баруы, егер
ол клиенттің төлем тәжірибесін тексермесе. Мұндай жолмен карточкалар
көрсетілген қызметтің бағасымен және төлем көлемімен тең болады, бірақ
клиентке қатал талаптар қойылады. Көптеген қолданушылар бұл банктік
карталарды қолдану ыңғайлы болғандықтан қолданады және барлық шоттарды
жеңілдік кезеңдерді қолданбай тұрып несиесін сөндіреді. Мұндай жағдайда
банктің табысы азаяды. Дәл осы себептен көптеген банктерде қатаң
комиссиялар болады.
Дебеттік карточкалар – тауарлар мен көрсетілген қызметтерге,
банкоматты банкоматтардың бәрі магниттік сызығында қалады. Басқалай
айтқанда, кейбір клиенттердің шотын қолдануға да болады. Мұндай жағдайда
банктің табысы азаяды. Дәл осы себептен көптеген банктерде қатаң
комиссиялар болады.
Дебеттік карточкалар – тауарлар мен көрсетілген қызметтерге,
банкоматты банкоматтардың бәрі магниттік сызығында қалады. Басқалай
айтқанда, кейбір клиенттердің шотын қолдануға да болады. Мұндай карточкалар
ең қарапайым және өте ыңғайлы қолма-қол ақшаның орнын басушысы болып
табылады. Несиелік карточкаларға қарағанда егер шотында ақша жоқ болса
сатып алынған заттар үшін төлем төлей алмайсың. Әрине дебеттік
карточкалардың бәріне әрбір операцияларға авторизация сұранылады. Барлық
дебеттік карточкалармен жұмыс істеу on-Line режимінде авторизация
орталығымен байланысты болуы керек.
Дебеттік карточкаларға арнайы карточкалық шот керек емес, себебі кез-
келген операция жедел клиенттің қарапайым шотына түседі. Мейлі ол
депозиттік, ағымдағы, жинақтаушы немесе т.б. болса да. Егер шот болмаса,
онда арнайы карточка ашылады, онда болашақ шығындарға қаражат салынады.
Идентификациялық карточкалар-чектік төлемдерге кепілдік ретінде
қолданылады. Олар банктермен беріледі, онда клиентке шот ашылады және олар
жауапкершілігі жоқ клиенттен немесе қол қойылмаған чектерді болдырмау
жолдарын қарастырады.
Мұндай карточкалардың пайда болуы кейбір чектік несие форумдарының
кеңінен таралғанынан және олар осы немесе жай ағымдағы чекке негізделеді,
бұдан басқа ол несие төлемдерінің жақындаған кезеңінде автоматты түрде
төлеушіге шотты жеткізу. Мұндай жүйеде чектерге төлемге арнайы төлем
лимитіне дейін төлеу керек, ол 100 ден 500 USD-ға дейін құрайды, ал кей
кезде одан да көп болады. Осы сияқты жүйе кейде овердрафтық шоттар деп те
аталады. Көп жағдайда несие автоматты түрде беріледі, егер чек суммасына
қалған шот көрсеткіші жоғары көрсеткіші көрсетсе. Мұндай жүйеде шотқа
қарапайым пайымдары түсуі немесе жиі арнайы түсімдердің түсуі жатады.
Чектерге кепілдік ретінде қолданылатын карточкалары идентификация үшін
қолданылады.
Көрсетілген лектік төлемдердің қолдану сферасы кеңейген. Карточкаларда
идентификациадық нөмірі, қолдану уақыты және клиенттің қолы болады. Кейбір
клиенттерге банктер овердрафта талабынсыз кепілдік береді.
Бұндай карточкаларды Еврочектер мен басқа да чек түрлерін
қолданушылар, яғни бірнеше елдерге баратын адамдар қолданады. Сонымен қоса
атақты American Express Travel Chercs сияқты банктер қосымша тағы бір
банктің қатарларын қолдандырмайды.
ҚР-да қазіргі заманғы нарығының дамуы қаржылық қызмет көрсету
мінездемесі электрондық технологиямен енгізілді және ол пластиклық
карталарды халықаралық немесе жергілікті түрде кең қолдануға әкеп соқты.
Біздің банктік жүйе карточкалық жүйені бастан кешірді деп айтуға әлі
ерте, бірақ банктер өздерінің қызметін сфераға белсене енгізе бастады,
сонымен қатар ақшаларды пластиклық карталардың көмегімен банкомат арқылы
алады. Төлем карточкаларын банктердің және ҚРҰБ берген лицензиясы, рұқсаты
бар банктік емес қаржылық ұйымның шығаруға құқығы бар. 2004 ж. 1
кварталында ҚР-да төлем карточкасын шығаруға Ұлттық Банк лицензиясы бар 2
деңгейдегі 19 банк, 14 банк ААҚ Қазақстанның Халықтық Жинақ Банкі төлем
карточкаларын шығарады, ААҚ Каспий банкі, ААҚ Сити банк және т.б.
банктер. Төлем карточкаларының айналымдағы саны 1,9 млн. дананы құрайды.
Оның 80% халықаралық карточкалар болып саналады. Бүгінгі күні банктердің
қоластында 4068 POS-терминал, 1960 импринтер және 842 банкомат бар. Халық
банкінің айналасындағы банктер арасында даму жүйесінің қол астында 357
банкомат, 2 деңгейдегі 11 банк ҚР-ң ЖАҚ ұйымдастырушысы Процессиялық
орталық – ол банк қатысушыларының төлем жүйесімен келісімі бар ұйым. ҚР-ң
ірі банкі ретінде, мысалға ААҚ Қазақстанның Халықтық Банкі практиклық
тәжірибеге енгізілетін пластикалық карталарды қарастырайық. Halyk bank
қайраткерлері динамиканың негізгі нәтижесі 01.12.03 жылдан 01.03.04 жылға
дейін Қазақстан стандарт қорытындысына сәйкес 1-суретте көрсетілген.
Осы уақытта ҚР-ң ең үлкен банктерінің бөлімше байланысы болып табылады
және ол 528 бөлімшелерден тұрады. 20 облыстық бөлімше, 129 аудандық, 379
есептік кассалық бөлімшелер. Банктердің төлем карточкларының төлем саны осы
уақытта 1,3 млн. бірліке жетті, ол барлық карточка санының 65%-ін құрайды,
олар республикалық банктер арқылы қызмет көрсетеді;
1. Altyn (дебеттік, теңгелік төлем картасы)
2. EuroCard (MasterCard-Mass жеке тұлғаға арналған несиелік карта)
3. EuroCard (MasterCard-Business заңды тұлғаға арналған несиелік
ұжымдық карта)
4. EuroCard (MasterCard-Gold (ауқатты тұтынушыларға арналған несиелік
крта)
5. Cirrus-Maestro (жеке тұлғаларға арналған дебеттік карта)
6. American Express
Несиелік лимит пен халықаралық төлем карточкалары:
1. Visa-Gold (ауқатты тұтынушыларға арналған несиелік крточка).
2. Visa-Business (заңды тұлғаларға арналған несиелік ұжымдық карта).
3. Visa-Classic (жеке тұлғаларға арналған несиелік карточка).
4. Visa-Electron (заңды және жеке тұлғаларға арналған дебеттік карта).
5. Visa-International
Visa карточкасының әр жылдағы айналымы 2,7 трлл. АҚШ долларын құрайды
және оған дүние жүзіндегі 150 ел кіреді. Visa жаңа төлемдерін енгізуге және
21000 қаржылық ұйымдардың қызығушылық технологиясында шешуші роль атқарады.
Visa International компаниясы халықаралық банкі Visa-ң мәртебелік ұстаным
мүшесі болғаннан бері, яғни 1996 жылдан бастап қызметтестікте. Банктің
белсенді қайраткерлерінің келісімі бойынша ауысу технологиясы жағынан Visa
чиптік карталары 2002ж. қазанынан бастап шығарылады. Банк маркетингтік
акцияларға балсенді қатысады. 2002ж. Солтүстік-Лейк-Ситиде Олимпиалық
ойындар кезінде олимпиалық ойындар символымен Visa карточкалары шығарылды
және оны Қазақстанның барлық ойынға келген өкілдері қолданды.
2003ж. қазанда Халықтық банк 1 мил. Visa картасын шығарды. Мұндай
нәтижеге жеткен Ресей одағын және ТМД-да тек 2 банк қана бар. Олар:
Украинадағы Приват банкі және Ресейдегі Сбербанк.
Карточкалық бизнесте банктердің бірден-бір алға жылжуы, ол
Қазақстандық басқа банктердің халықаралық төлем жүйесі Visa-ға кіруіне және
оған прцессингалық қызмет көрсетуіне демеушілік көмек көрсетуі. Ол
банктерге: АТФ банк, Нұрбанк, Евразиялық банк, Наурыз банк, Темир
банк, Демир Қаз Банктері жатады. Біздің арамызда отандастарымыздың көбі
Visa International карточклар жүйесін қолданады, себебі бұл карточкалар
арқылы банкоматтан қолма-қол ақша алуға болады және шет елдерде қолдануға
болады. 2004ж. наурызда ең алғашқы ҚР-да халық банк Visa төлем карточкасын
Конвертациясыз евро шығара батады (Стандарт және Элит). Берілген
куәлікті евродағы Visa валюталық карточкаларын ұстаушылары өздерінің
ақшаларын қолма-қол алған кезде сақтай алады және Евраодақ мемлекеттерінде
есептескенде қолданады. Visa-Electron, Classic, Gold, Business карточка
жүйелері тек бағасымен ғана емес, сонымен қатар функционалдық ерекшелігімен
өзгешеленеді. Visa-Electron бәрі бірдей, яғни кез-келген адам қолданатын
карточка болып табылады, ал Visa-Classic және Gold карталары тұрақ ты
кірістері бар тұтынушыларға беріледі. Visa-Gold қосымша қызмет көрсете
алады; отельде номер алу, тетрдағы орын және т.б., ал Visa-Business ұжымдық
крточканы көрсетеді. Халықаралық төлеу жүйесі Visa-International және
халықтық банк Қазақстан шекарасында халықаралық Visa логатипімен Altyn
карточкасын шығарады. Тәжірибе кезінде бұл карточка ҚР-ң шекарасында Altyn,
ал шет елдерде Visa-International карточкасы ретінде жүреді.
Altyn жүйесіне қатысты айтатын болсақ, ол Алматы қаласында Басты
Банктердің Банктік карточкаларын басқаруын (УБК) ашу арқылы қолма-қол ақша
алу үшін қолданылады. Altyn төлеу жүйесінің қатысушылары бола алады, егер
банк осы төлем жүйесінде карточканы логатипімен шығара бастаса және Altyn
картасы арқылы қолма-қол ақша бере бастаса. Онда әрі әрбір мекеменің ең ірі
әкімшілік мәселесі – еңбекақы төлеуге тоқталайық. Қолма-қол ақша төлеу
жүйесі, ол үнемсіз, көп уақыт күтеді, сондай-ақ ақшаны аударым кезіндегі
қиыншылықтар және өте қауіпті. Халқтық банк карточкаларына (және басқа
коммерциалық банктктің) еңбекақы төлеу өте тиімді;
1. қолма-қол ақшаны аудару, сақтау, қабылдап алу мәселесі жойылады;
2. бухгалтерияның жұмысы жеңілдетіледі, жұмыскерлердің саны азаяды;
3. еңбекақыларын толық төлеу қамтамасыз етіледі;
4. еңбекақы төлеу процессі максималды түрде жеңілденеді.
600-ге жуық сату және сервис мекемесі халық банкінің қызмет көрсету
аясына кіреді. 500 мыңға жуық Банк карточкаларының иелері сату мекемесінің
потенциалдық тұтынушысы бола алады. Сонымен қатар барлық шетел азаматтары.
Карточканы қолданған кезде кемшіліктер кездеседі:
– Осы уақытқа дейін төлем карточкаларының нормативтік құжаты
дайындалмаған;
– пластикалық картаны қолдану арқылы төлем аударымы жаңа жұмыс, ал
тәжірибеде бұл кемшілігі бар техникалық инструментке енгізілген;
– карточка – бұл жинақ емес, ол есептеу инструменті;
– салынған сумманың проценті есептеген кезде болмайды;
– жаман эксплуатациялық мінездемеге байланысты магниттік салық шот
қатарынан шығып кетеді;
– пассивтік, себебі олар барлық фильсификация түрлерінен қорғалмаған.
Теріс пайдаланудың проблемасы карточканың зерделігі болып табылады.
Электронды карточка көптеген қастандықтардан қорғайтын 2 негізгі сапаны
игереді:
1. Электронды карточка күнделікті проблемалық жадыны реттейді, бұл
жады да ағымдағы ақпарат жазылады, және ол электр тоғы өшірілгеннен кейін
де сақталады. Онда сатып алғанның әрқайсысының бағасы жазылуы мүмкін.
Сонымен қатар шығындардың соммасы, сондықтан тұтынушы сатып алған тауардың
белгіленген бағасын өзгерте алмайды.
2. Әрбір карточкаға өзінің енгізген. Ондағы енгізілген архитектурасы
мынадай: жұмыс істеуге мүмкіндік береді, кейбір бөліктен карточканы
эмитировать еткен фирмадан басқа ешкім аша алмайды.
Процессордың көмегімен карточка айтылған парольді, құпия аумақта
сақталып тұрған паролмен өзі салыстыра алады. Карточка сыртқы жүйеге өзінің
паролін ашпауы мүмкін. Шындығын айтқанда тіпті компанияларға карточкалардың
паролін білу қажет емес. Эмиссия кезінде карточкалардың болашық иесі арнайы
терминалды қолдана отырып карточкаларда жазылған ақпараттарды жыдаға өзі
пароль енгізуі мүмкін. Пароль енгізілгеннен (карточканың иесі қателіктерді
болмас үшін оны 2 немес 3 рет енгізуі керек) және тексергеннен кейін,
карточка оны құпия аумақта сақтайды. Парольден басқа құпия аумақта
карточка иесінің ағымдағы балансы, серияның номер сонымен қатар карточканы
келесі тексеруге арналған әріптер мен сандар болады. Басқа аумақта
программалық күнделікті жады оны ашық аумақ деп атауға болады, онда қаржы
иесінің мекен-жайы, телефон номері, сонымен қатар шотының номері жазылуы
мүмкін. Ашық аумақты қамтамасыз ететін мәліметтерді ұқсас карточкамен жұмыс
істейтін арнаулы құрылғы арқылы оқуға болады, бірақ бұл мәліметтерді
өзгертуге болмайды – орталық процессор ашық аумақтағы ақпараттарды
өзгертуді орындамайды.
Нарық көмегімен ақпараттарды сатып алынған кез келген затта мыналар
көрсетіледі: сатып алынған заттардың бағасы, сатып жатқан ұйымның мекен-
жайы, сонымен қатар күні, бұлар жұмыс аумағы деп аталатын жүйеде жазылады.
ІІ ТАРАУ. Пластикалық карточкалардың нарықта пайда болу кӨріністері
2.1. Банк карточкаларын шетелдік тӘсілмен қолдану жӘне олардың
дамыған капиталисттік елдерде дамуы
1996 ж Европада элемент карточкалары дамыған нарықтарда жұмыс істейді.
Елдің көп бөлігінде жаңа төсем карточкаларының ұстаушылары қазір түрлі
жүйедегі карточкаларға ие. Орта есеппен алғанда әрбір кәмілетке толған
Европа тұрғынына 1,1 карточкадан келеді.
Европада карточкалардың өсуі ұзақ, бірақ тұрақты болады. 1995ж басына
қарай 320 млн карточка шыға рылады. Олардың өсуі 2 жылда 14% құрады, ал
оларды қолданушылардың саны карточкалардың санынан 2 есе өсті. Жылдық төлем
карточкаларының саны соңғы көрсетілген 2 жылда 1 млрд- тан 6 млрд- қа дейін
өсті. Европадағы жалпы карточкалар бойынша транзакцияның 60% Ұлыбритания
және Франция қалалары құрайды.
Европада дебеттік карточкалар қолданылады. Онда дебеттік карточка
жалпы карточкалардың 55% құрайды, оларға 45% транзакциядан келеді және
35% ақша айналым бағасын құрайды. Ал несие карточкалардың үлесі 30%
құрайды. Әр типті карточкалардың табысы әртүрлі болады, сондықтан әр ел өз
мақсаттарына қарай әртүрлі карточкаларды таңдайды.
Дебеттік карточкаларды иемдену Еуропада халықтарына АҚШ пен
салыстырғанда, АҚШ пен Европа арасында карточкалар нарығы мен техникалық
даму жағдайы өсетіндігін сендіреді. Бұл дегеніміз Европа мен АҚШ арасында
бағалық саясатының айырмашылығы сақталады. Бұл халық аралық ақы жүйесінде
регионалдық қызығушылыққа әкеліп соғуы мүмкін VlSA және Suropay сияқты.
Төлем карточкалардың басты элементтері банктер болып табылады, бірақ
карточкаларды олар ғана шығармайды. Ұлыбритания, Франция және
скандинавиялық елдерде банктік емес карточкаларға жалпы көрсеткіштің 50%
эмиссиядан келеді. Ал дамыған Португалия мен Германия елдерінде 95%
эмексиядан келеді. АҚШ тағыдай банктік емес эмистенттердің төлем
қаражаттарының бірінші рөлге шығуы Европада шығуының мүмкіндіктері аз.
Елдер арасындағы айырмашылықтары мәлім болғанымен тек кейбір мекемелерде
ғана жақсы позицияда тұр. Мемлекеттер арасында карточкалардың айырмашылығы
мәлім болып қалуда. Нидерландтарда -1,7 бұлардың көрсеткіші әсіресе көп.
Австрия, Германия, Грецияда карточкалардың өсу деңгейі әлі де жоғары, бұл
қалаларда бір кәмілетке толған тұрғынға 0,5 төлем карточкадан келеді. Соңғы
жылдары Европа бойынша бұл көрсеткіштер өсті. Әр бір кәмілетке толған
тұрғынға 1-1,2 карточкадан келеді. Әр елде карточкалар жүйесі әр түрлі:
олардың қолданылуы, эмиссиясы мен процесіндегі. Барлық Европалық
мемлекеттерде карточкалардың саны тез өсуде.
Ұлыбритания, Ирландия және Грецияда несиелік карточкалар басты орын
алады, ал Щвейцария мен Щвецияда дебеттік карточкалар жоғары көрсеткіш
көрсетеді.
Карточкаларды қолдану Европа елдері бойынша айырмашылығы мәлім.
Әсіресе, бұл Дания мен Финляндияда, онда карточкаларға орта есеппен бір
транзакция аптасына келеді. Үшінші орында осы көрсеткіш бойынша – Франция.
(орта есеппен дүние жүзі бойынша транзакциядан 1-ші орынды Европа алады)
Италияда карточкаларға орта есеппен жылына 2 транзакциядан келеді. Бұндай
елдер арасындағы айырмашылықтар ұлттық төлем жүйесінің дамуы мен олардың
өсу деңгейін көрсетеді. Құрылған банктік өзін-өзі қызмет көрсету құралдары
бойынша Германия басқа европалық қалаларды озып келеді.
Банкоматтарды қолдану бойынша 5 көшбасшы мемлекет бар. Олар Германия,
Испания, Франция, Ұлыбритания және Италия. Онда Европа бойынша Испания
бірінші орын алады. Бүгінде миллион тұрғынға 643 банкоматтан келеді. Екінші
орында миллион тұрғынға 555 банкоматтан келетін ел-Финляндия.
Банкоматтардың орналасу тығыздығына байланысты бірінші орын алатын ел
Япония (1млн-1000) болып табылады. Көптеген банкоматтар банкофистерінде
орналасқан және түнгі және демалыс күндері жұмыс істемейді. Ортаевропалық
банкоматтардың орналасу тығыздығы миллион тұрғынға 355 банкоматтан келеді,
яғни 3000 тұрғынға 1 банкоматтан келеді. Қазқстан мемлекеті бұл дәрежеге
жетуі үшін 50000 банкомат орналастаруы керек.
Ресей
Алғашқы несие карточкалары Ресей еліне шетел саяхатшыларымен 608 жж
аяғында келді. Олармен жұмыс істеу арнайы КСРО Госкоминтурист бөліміне
жүктелді. Кез-келген ақшамен байланысты тәжірибелік операциялар сияқты,
карточкаларда қатаң қолға алынды және мемлекеттің қарасында болды. Мемлекет
маңайында карточкалар шығарылады.
Бүгінгі таңда коммерциялық Ресейлік банкоматтар толық бостандықта
болғандықтан олар өз тұтынушыларына халықаралық карточкалары сияқты Ресей
карточкаларда беріледі. Ресейде несиелік карточкаларына қарағанда дебеттік
карточкалары көп шығарылады. Бұл карточкаларды алу үшін, тұтынушы өз шотына
белгілі бір сомма көлемінде ақша қаражаттарын салу керек. Қолдану
барысында қажетті сомма осы карточкалардың есебімен алынады. Осыған қоса
тұтынушы карточкаларының өзін алу үшін, көрсетілген қызмет үшін және де
комиссияға қаражат төлейді.
Банкоматардың ұсынылған карточкаларының спекторлары жеткілікті
Ресейдің үлкен банктері өздерінің жұмыстарын үш негізгі бағытта
жүргізіледі.
( Халықаралық төлем системасына мүше немесе серіктестік ретінде. Бұл
бағытта бірінші болып істеуді Кредо банк бастады. Ол VISA ға 1990ж кірді.
Қазір халықаралық карточкаларын шығаратын банкоматтардың саны жоғары.
Бүгінде халықаралық карточкаларын Кредо банк, Мост-банк. Инкомбанк және
Гверьуниверсалбанк жақсы шығарады.
( Ресей жүйесінде шығатын пластьикалық карточкалары: STB. Union Card
(басты мүшелері мен шығыстары – Автобанк, Union банк, Мосибизнесменбанк).
Бұл төлем жүйесі жақында ғана пайда болды. Бірақ бұлардың даму деңгейі көп
ұзамай халықта жиі кездесетіне сенімді.
( Тұтынушыларға карточкаларын жеке қызметі мен ұсыну (Мост-банк, АКБ,
Гермес-Центр, Элекс-банк, КБ Оптимум және т.б.)
Ресей карточкалары қазір көп пайдасын тигізуде, себебі, оларды қазір
бүкіл дүние жүзінде қолданылады. Сондықтан, Ресейде мұндай карточкаларды
шекарадан шығушы кәсіпорындар мен азаматтардың арасында тұрақты қолданыс
табады.
Ресей карточкалары жүйесі мемлекет ішінде ғана жұмыс істелінеді, бірақ
олардың аз уақыты мен даму ескере кетуіміз керек, ал әлемдік деңгейге шығу
үшін – уақыт керек. Карточкалардың бүкіл Ресейде қолдануы, тұтынушының
Мәскеуден оның көмегімен сатып алынған заттармен есеп айырысу, карточкалық
жүйенің жоғарғы дәрежеге дамығанын көрсетеді.
Осыдан бес жыл бұрын ресейлік карточкаларын қолдану туралы сөз
болмаған еді. Резидент карточка қолданушылардың саны өте төмен ондаған
тұтынушыларға көмек көрсету, олар астанада және де сай келетін кейбір ірі
қалаларда ғана болатын. Көбінесе шет елдік карточкалары ғана, ал Ресейлік
карточкалық жүйе өте төмен қолданылатын.
Бұл ескі жағдайларды түпкілікті өзгертеді. Ресей жерінде 10 шақты
жергілікті, регионаралық және халықаралық жүргыізуші. Төмен жүйесіндегі
Ресейлік карточкалары қолданатындардың саны жүздеген мыңға жетті. Ресей
жерінде 10000 даған адамдар мемлекеттік банк карточкаларын және халықаралық
төлем жүйесін қолданады. 1988ж ең алғаш VISA қабылдаған Ресейлік банк қазір
45 жуық банктермен бірігіп жұмыс істеуде.
Ресей ішіндегі карточкаларды халықта бағалай отырып, арықарай
өсетіндігін қорықпай айта беруімізге болады. 1996ж карточкалардың саны
Union Card системасында 600 000 ға жетті. Бұл компанияның айлық көрсеткіші
орташа есеппен 40000ға дейін өсті. Union Card карточкалары бойынша 70млн
транзакция, оның 30млн Москваға келеді. 10 000 Union Card төлем
карточкаларын қолданушы мекемелердің 40000ға дейін өсті. Union Card
карточкалары бойынша 70млн транзакция, оның 30млн Москваға келеді. 10 000
Union Card төлем карталарын қолданушы мекемелердің 4000 Москвада, 700- Card
Петербург, және Перииде орналасқан. 300 банкоматтың 130 Москвада
орналасқан.
Қазіргі уақытта карточкалар арзандап жатыр, нақты айтқанда
карточкаларды беру тарифы төмендеп жатыр, және VISA, Mastercarf сияқты
дебеттік карточкалардың бөлшегі өсіп жатыр.
Басты тапсырма – банк карточкаларын қолдануын көбейту, яғни кез-келген
Ресейлік отбасы бұл карточкаларды басты төлем құралы ретінде пайдалануы. Әр
бір банк элементі бұл міндетті өзінше шешеді. Дәл осы жағдай қаржы
нарығының жақсы дамуына ықпал етеді. Дәл Ресей банк жүйелерінде банк ақша
қаражаттарының жаңа мобилизациялау жоспарға мүмкіндік береді.
Әр төлем жүйесі, әр бір карточка шығарушы банк бұл тапсырманы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. Пластикалық карточкалардың теоретикалық алғышарттары
1.1. Пластикалық карточкалардың даму тарихы мен даму
тенденциясы
1.2. Карточкаларды классификациялау ерекшеліктері
1.3. Төлем карточкалары-төлемдік үлгілер ретінде
ІІ ТАРАУ. Пластикалық карточкалардың нарықта пайда болу
көріністері
2.1. Банк карточкаларын шетелдік тәсілмен қолдану және
олардың дамыған капиталисттік елдерде дамуы
2.2. Пластикалық карточкалардың қауіпсіздігінің жұмыс
істеуін қамтамасыздандыру
ІІІ ТАРАУ. Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларды
енгізу және өңдеу тәжірибелері
3.1. Қазіргі заманғы Қазақстан нарығындағы пластикалық
карточкаларға шолу
3.2. Пластикалық карточкаларды шығарудағы Халық банкі АҚ
қызметі
3.3. Қазақстан Республикасында банк карточкаларының есебін
жүргізуді талдау
Қорытынды
Пайдаланыған әдебиетер тізімі
Қосымша мәліметтер
Кіріспе
Қазіргі экономикамыз ілгері басып, мемлекеттегі салалардың жоғары
қарқынды дамуына байланысты, елімізге батыс және озық технологиялардағы
жаңашылдықтар мен ақпараттық технологиялар сваласындағы жаңалықтар бізге
жетуі кең көрініс табуда. Соның бірі, міне он жылдасм уақыттан астам, яғни,
еліміз тәуелсіздік алғаннан бері мемлекеттің ірі институттары –
банксаласында қолма-қолсыз төлме жүйесіндегі есеп айырысуының көрінісі
ретінде пластикалық төлем карточкаларының пайда болуын қарастырып өтеміз.
Несие карточкаларын алғашқы болып 1988 жылы жарық көрген Взгляд в
прошлое (Looking Backward) кітабында Эдуард Белл (Edward Bellamy) ұсынған,
ал картон қағазды несие карточкаларын іс жүзінде енгізудің алғашқы
әрекеттері АҚШ-та жиырмасыншы жылдардың өзінде мұнай компаниялары мен
бөлшек сауда ұйымдарына арналып жасалған. Картон карточкалардың көпке
төзімсіздігі себебінен, оларды он жыл ішінде карточкаларды алғашқы металдан
жасалып шығарыла бастады. Содан соң, өрнектеліп мәнерленген пластикалық
карточкалар шыға бастады. Өрнектеу арқылы осы карточкалармен қызмет
көрсету үрдісін бірте-бірте автоматтандыруға мүмкіндік берді, дегенмен
карточкалардың бетіне таңба жасауға болатын және карточканың иегері туралы
ақпаратты алдын-ала басылған чектерге көшіруге болатын. Соғыс жылдарынан
кейін мынадай белгілі Dinners club және Amerіcan Express сияқты
компаниялардың пластикалық карточкалары пайда болды. Алпысыншы жылдары
пластикалық карточкаларға ақпарат жазылатын магниттік сызық енгізілді.
І ТАРАУ. Пластикалық карточкалардың теоретикалық алғышарттары
1.1. Пластикалық карточкалардың даму тарихы мен даму тенденциясы
Мемлекеттік және коммерциялық қаржылық құрылымдарға қолма-қол
ақшаларды есеп-айырысуда қолдану өте қымбатқа түсіп отыр. Айналымға жаңа
ақша шығару, ескіге айырбас, үлкен персонал ұстау, клиенттердің көп
уақытының құртылуы және қиындықтар – бұлардың барлығы белгілі бір дәрежеде
мемлекет экономикасына әсер етеді. Мысалы, Ресейде рубльдік құнының 20%,
оның өзінің айналымын жүзеге асыруға жұмсалады. Қолма-қол айналым
мәселелерін шешудің мүмкін болатын және мамандандарылған әдістерінің бірі –
қолма-қол емес есеп-айырысудың автоматтандырылған нәтижелі жүйесін құру.
Мамандардың айтуы бойынша мұндай жүйе қолма-қол ақша айналымының азаюын үш
есеге қысқаруын қамтамасыз етеді.
Банктік пластикалық карточкалардың пайда болу уақыты белгілі дәрежеде
даулы сұрақ. Алғашқы рет несиелік карточкалар ғасырдың басында, Құрама
Штаттарында, жеке тұлғалардың тұтынушы несиелердің қарқынды дамуы негізінде
пайда болды. Бұл оның банкісінен тыс, иегердің несие қабілеттілігінің
дәлелдемесі ретінде қолданды. Дүкендерге бұл өзіне ең қалталы және тұрақты
клиенттерді байлау мүмкіндігі болады.
ХХ ғасырдың ортасынан бастап арнайы банк карточкаларының көмегімен
есеп айырысудың автоматтандырылған жүйесі пайда бола бастады және бұл төлем
жүйесінің бастауларының пионері деп – Дайнерc клаб (Dinners club)
есептеуге болады. Сонан соң даму мен интернационалдық өлшемді пайда болған,
қазіргі таңда танымал жүйелер – American Express, VIZA, Master card.
Басында шетелде универсалды карточкаларды класификациялауда карточкалар
саяхат және ойын-сауық (Travel and Entertainment - T&E) және таза банктік
болып бөлінуі. Біріншілері Дайнерс клаб, Американ Экспресс, Карт Бланш
компанияларымен шығарылады және бастысы қонақ үйлерді мейрамханаларды
төлеуге, яғни кәсіпкерлердің саяхатқа шыққандағы тиімді. Банктермен
шығарылатын карточкалар тұтынушылық мінез иеленді және жәй клиенттерге
арналды.
Американ-экспресс - бұл карточка халықаралық жол чектеріне қызмет
көрсету жүйесіне негізделген Америкэн Экспесс және Юниверсал Трэвл Кард
- американдық қонақ үйлер ассоциациялардың карточкалары.
Виза (VIZA) атауы Бэнк Америкард атауына өзгерді және мұны Нэшл
Бэнк Америкард Инкорпорейтед шығарған Карточкалық бағдарламаны Бэнк оф
Америка бақылауынан шығарудан құрылды. Карточкалық бағдарламаның
қозғаушысы болып Чейз Манхэттен Бэнк табылды, бірақ шығынның көбеюінен
Нэшл Бэнк Америкард-қа сатылды.
Мастер Кард атауы өзгерген. Банкаралық карточкалық ассоциация-БКА
(Interbank card Association), Master Charge шығарушы.
Европей Интернэшнл Еврокард Интернейшнл мен төлем жүйесі Еврочек
қосылғаннан кейін пайда болды. Өз кезегінде Еврокард Интернэшнл Британдық
қонақүйлер ассоциацияларының универсалды карталары мен BHR шведтік Rikskort
карталарының мейрамханалары қосылуы негізінде құрылды. Сонымен қатар,
Еврокард банкоматтардан қолма-қол ақша алудағы карточкаларды шығарушы
Циррус пен Маэстро компанияларымен келісімге отыруы.
Джей-Си-Би (JCB) жапондық банктік карточка. Қазіргі таңда банктік
карточкалар арқылы қолма-қол есеп-айрысулар кең ауқымды таралғандықтан, ол
қолданылмайтын ортаны табу қиын, дүкендер, билеттік кассалар, қонақүйлер,
әлемнің әрбір елі сізге қызмет көрсетуге дайын, сіздің платикалық
карточкаларыңызды төлем құралы ретінде қабылдау арқылы.
Мысалға, Ресейде шетелдік карточкаларды ірі қаржылық ассоциациялар,
лицензиясы бойынша тарату тәжірибесі бар және өзіндік рубльдік және
валюталық несиелік және дебеттік карточкалар. Рессейде кең танымал жүйе
Union card, Most card, OLBI card, Optimum, Золотая корона, мыңдаған
дүкендер мен басқа ұйымдар, ресейлік элементтердің валюталық карточкалары
мен рубльдік карточкаларды төлемде қабылдайтын.
Пластикалық карточкалардың пайда болуы арқасында техникалық және
функционалдық сипаттары бар, әр түрлі белгілермен ерекшеленетін,
пластикалық карточкалардың әр түрлі түрлері пайда болады.
Дегенмен, есептеу механизмі тұрғысынан екі жақты және көп жақты
жүйелер болып бөлінеді. Екі жақты карточкалар, элемент карточкаларды
(әмбебап дүкендерде, жанармай бекетінде және т.б.) бақылайтын, жабық
жүйелерде тауарларды сатып алу үшін қажетті, оларды карточка ғана иегерлері
пайдалана алатын, есептеуге қатысушылар арасында екі жақты келісімдер
негізінде пайда болған. Осыдан ерекше, саяхаттау және демалу карточкаларын
шығаратын компаниялар, банк карточкаларын ұлттық бірлесуге басшылық ететін,
көп жақты жүйелер, карточка иегерлеріне, осы карточкалардщы төлем қаражаты
ретінде мойындайтын, әр түрлі сатушылар мен сервистердің ұйымынан
тауарларды сатып алуға несие алуға мүмкіндік беретін болды.
Осы жүйелердің карточкалары сонымен қатар, кассалық аванс алуға, банк
шоттарынан қолма-қол ақшалар алу үшін қажетті автоматтарды пайдалануға
мүмкіндік береді.
Карточкалардың басқалай бөлінуі олардың функционалды сипаттарымен
анықталады. Бұл жерде несиелік және дебеттік карточкалар болып бөлінеді.
Бүкіл әлемде ең көп тараған карточкалар болып VISA, Eurocard-Mastercard,
American Express төлем жүйелерінің карточкалары есептеледі. Картока
дегеніміз – қолма-қол ақшасыз есептердің ыңғайлы құралы. Сонымен қатар
тұтынушылық тауарлар мен қызметтерді тек ғана пайдаланып қоймай,
карточкалар банктер мен банкоматтардан қолма-қол алу үшін де қолданылады
Пластикалық карточкалар әртүрлі болады. Оларды ақпарат тасушы ретінде
(магниттік сызық немесе микросхема), яғни банк қызметіне қарамастан анық
операцияларды басынан өткізуге мүмкіндік беретіндігімен ерекшеленеді немесе
белгілі болады.
Негізгі түрлері – бұл несиелік және дебеттік карточкалар. Несиелік
карточкалар төлеуге қабілетті тұтынушылар үшін шығарылады. Оларды пайдалу,
оларға сату үшін қажетті арнайы қамтамасыздандырусыз автоматты қайта
жаңартылған несие алуға мүмкіндік береді. Олар сонымен қатар, соған сай
жүйелердің мүшелері бола алатын, сол қаржы мекемелерінде қолма-қол түрде
несие алу үшін қолданылады. Қабілетті иегерлерге олардың несиеге
қабелеттілігі арқасында жеткілікті қатаң талаптар қойылады. Сол немесе
басқа тұлғаға несие карточкасын беру туралы шешім қабылданғанда, банк
ұқыпты түрде мынадай берілгендерді, яғни жылдық орташа табыс, несие тарихы,
тұрғын-үй ережелері, шығу тегі, жанұя жағдайы банк шотының болуы және т.б.
белгілерді талдайды және тексереді.
Біздің елімізде дебеттік карточка әділ экономикалық себептер қатары
негізінде ең көп тараған. Оны сонымен қатар актив карточкалар немесе қолма-
қол қаражат карточкасы деп атайды. Несиелік карточкалар сияқты дебеттік
карточкалар, белгілі қаржы мекемелерінің клиент ретінде, магниттік сызықта
иегердің аты және фамилиясы болады. Несиелік карточкадан, дебеттік
карточканың ерекшелігі, дебеттік карточка, оның иегері үшін қаржы
активтерінің мөлшерін тура немесе тікелей азайту жолымен төлем операциясын
жүргізудің ыңғайлы қаражаты болып табылады.
Сонымен қатар карточкалар жеке және бірлескен болып екіге бөлінеді.
Жеке карточкалар банктің жеке клиенттеріне беріледі және алтын немесе
стандартқа сай болуы мүмкін. Соңғылары, тұттынушылар үшін көптеген
жеңілдіктерді қаратыстыратын жоғары несиеге қабілетті тұлғалар үшін
белгіленеді. Бірлескен карточкалар (корпоративтік), осы карточкалар
негізінде таңдалған тұлғаларға (жетекшілер немесе жай құнды қызметкерлерге)
жеке карточкалар беруге болатын ұйымдарға (фирмаға) беріледі. Оларға
корпоративтік карточка шоттарына үйренген арнайы жеке шоттар ашылады.
Корпоративтік шоттар бойынша банк алдындағы жауапкершіліктерді карточканың
жеке иегерлері емес, ұйым береді. Несиелік карточкалардың тағы да бір
жіктелуі оның технологиялық ерекшеліктерімен байланысты. Ең көп тараған
карточканың екі түрі бар – магниттік сызықпен және тұрғызылған
микросхемамен (Chip card – чиптік карта, smart card – смарт карта, ақылды
карта).
Магниттік жолы бар карточкалардың артында, айналып көрсеңіз, сауда
мекемелерінің электронды терминал мен банк автоматында оны пайдаланғанда
карточка иегерінің жеке тұлғалық теңестіру үшін қажетті берілгендер
жазылаған магнит жолдары бар. Егер карточка есептегіш құралға немесе
жабдыққа сай қойылған болса, онда иегердің жеке берілгендері келісімдерді
жүзеге асыруға рұқсат алу үшін қатынас жүйелері бойынша беріледі.
Жолдардың біреуінде олар банк автоматын пайдаланғанда арнайы
клавиатура көмегімен карточка иегерлеріне енгізілетін, ПИН, яғни арнайы
жеке теңестірілген нөмірі жазылады. Терілген сандар жолда жазылған, ПИН-
кодпен салыстырылады. Егер олар сай келмеген жағдайда иегерге тағы да
көптеген ПИН-кодты теру мүмкіндігі беріледі. Содан соң карточка алып
тасталды. немесе карточка иегеріне (еврокарта) қайтарылады.
Макросхемамен (chip cad smard card) карточкалар 1974 жылы Францияда
жасалып шығарылған және шетелмен осы елде (үлкен) кеңінен тараған.
Карточкаға қойылған макросхема (zun) – алдын ала жазылып, сосын
келісім жасалған кезден бастап жаңалануы мүмкін бола алатын ақпаратты
қорғаушы болып табылады. Бұл карточканың функционалды мүмкіндіктерін
кеңейтеді және сенімділігін көтереді.
Чипта жазылу негізінде келісім =карточка бойынша операция болған
жағдайда банктік компьютерлік жүйенің орталық процессорымен бірге қажетсіз
байланыспен жүзеге асырылуы мүмкін. Дегенмен, карточка өзі банктегі
шоттағы, қаражат соммасын есте сақтайды. Сондықтын, онда бұл жерде
авторластырудың қажеті жоқ: яғни, егер лимит жоғары болса, онда келісім
болмайды.
Смарт карталардың қатысты жоғары құны бар (магниттік карточкаға
қарағанда 5-7 рет жоғары). Сонымен қатар елде оларды айнылымға енгізу, яғни
карточка есептері жүйесінің пайда болуынан бастап магниттік карточкаға
бағытталу қиынға соқты. Ол жерде микросхемалардан ақпараттарды есептеу
қабілетсіз, 100 мыңдаған, 10 мыңдаған бірлік жабдықтардың қондырылуын смарт
картамен бірлескен ауыстыру үлкен капитал салымын қажет ететін еді. Сол
себептен сарапшылар смарт картаны мындай елдерге, әсіресе АҚШ, Канада,
Бельгия және т.б. елдерде жылдам енгізуді күтпейді, дегенмен халықаралық
стандартты өңдеу арқылы сараптаушылар осы карточкаларға әлемнің ірі
карточка бірлестіктері жүргізіледі.
1.2. Карточкаларды классификациялау ерекшеліктері
Ақпаратты картаға жазу тәсілі бойынша карточкалардың классификациясы:
Графикалық жазу – информацияны картаға жазудың ең қарапайым түрі.
Графикалық әдіспен карта ұстаушысының түсті фотографиялық бейнесі мен
қолдың лазерлік үлгісі түсіріледі.
Эмбоссирлеу – механикалық сығу. Эмбоссия арқылы карточкаға иегердің
аты мен фамилиясы түсіріледі. Бұл карточкалық төлемде операцияны
айтарлықтай тез жүргізуге, яғни типтің әсер етуі.
Магниттік жолақты кодтау – қазіргі уақытта төрт магниттік жолақ бола
алады. Олардың біреуінде, ISO-2 деп аталатын, карточка номері, оның мерзімі
сонымен қатар мамандар коды, жеке кодты тексеру аймағы, еркін кодтар бар.
ISO-1 жолағы аналогиялық ақпарат пен қоса иегердің отынан құралады.
Францияда тағы екі жолақ – Т2 және Т3 қолданылады. Магниттік жолақтағы
ақпарат статикалық мінездес: бір рет жазылған ол уақыт өте өзгермейді,
сондықтан мұндай карточкалар арқылы әрбір есеп айырысуды авторизация
орталығымен байланыс жасауды қажет етеді, карточканы идентификациялау
операциясын жүзеге асырушы, клиент шотында қаражат барын дәлелдеу және
белгілі саладағы операцияны төлеуге рұқсат алу. Осы барлық операциялары On-
line режимінде жүреді және ұзаққа созылады. Магниттік карточкалардың
негізгі жетіспеушілігінің бірі ақпаратты жаңартудың сенімді
мүмкіндіктерінің жоқтығы. Магниттік жолақ тез істен шығады (әдетте банк-
эмитет карточкалараының бір жыл бойы жұмыс істеуіне кепілденеді).
Бұл жетіспеушіліктен электронды қарталар немесе смарт карта деп
аталатындар айырылған.
Чиптік карточкалар – микросхема енгізілген карточкалар, смарт-
карталар 1974 жылы француз инженері Ролан Морено ойлап тапқан. Картаға
енгізілген микросхемаға байланысты, смарт-карталардың келесі түрі
ажыратылады:
- Жады бар карталар, ақпаратты сақтауға қолданылады. Жады бар
карталардың келесі екі түрі еркін енудегі жады бар карта және қорғалған
жадымен.
Қорғалмаған жады бар карталардағы ақпаратты оқу мен жазуда шектеу жоқ,
нәтижесінде мұндай карталар өндірістік құрылым мәліметтерін модельдеуге
қолайлы. Бұған қарамастан, картадағы ақпаратты картаға қатысты құрылғылар
көмегімен шифрлау, ол PIN-кодтың көмегімен картаны қорғаудың аналогиялық
механизмін процедурасын ұйымдастыру. Осыған байланысты олар компьютерге
енуді шектуге арналған технологиялық карталар ретінде, идентификациялық
ақпаратты және мәліметтер шифрлаудың кодтарын сақтау.
Қорғалған жады бар карталар мәліметтерге енуді шектеудегі арнайы
енгізілген механизмі болады. Әдетте қорғалған жады бар карталар аймақтан
құралады, онда идентификациялық мәліметтер жазылады, бұлар уақыт өте
өзгермейді. Бұл арнайы қорғауды жандыру нәтижесінде, яғни идентификациялық
аймаққа жазуды қадағалаушы. Қорғалған жады бар карталардың негізі
қолданушылығы – пластикалық ақша мен құпия ақпаратты сақтау. Бірнеше
аймағы бар карталар төлем қосымшаларында қолданылады.
Микропроцессоры бар карталар – смарт-карталар. Микропроцессор карда
сақтаушы мәліметтер бойынша белгілі операцияны жүзеге асырылады. Қорғау
құралдары мен қызмет көрсету функциялары, жадын басқарудың функцияларының
үлкен жиынымен қамтамасыз ететін, бұл операциялар карталардың операциялық
жүйесін құрайды (COS-Card Operating System). Көптеген микропроцессорлық
карталар мәліметтерді шифрлаудың американдық стандарты – DES ұстанады.
Криптоконтрольдік карталар ақпаратты криптографиялық өңдеуде
қолданылады. Бұлар мамандандырылған процессордан құралады, әр түрлі
стандарт бойынша мәліметтерді шифрлауда қолдану, сонымен қатар кілтті
жүргізудің құралы. Мұндай карточкалар әр түрлі қорғаныс жүйелерінде
қолданылады.
Есептеуші құрылғылармен әсерлесуі бойынша смарт-карталар келесіге
бөлінеді: байланыс (есептеуші құрылғымен тікелей байланыс) және байланысушы
емес (ақпаратты тасымалдау үшін радиосигналдар қолданылады).
Смарт-карталар өзінің қолайлылығымен және қолдану оңайлылығымен
магниттік карточкалардан асып түседі, мысалға француз фирмасы Get Plus
Card International әлемдегі смарт-картаны шығарушы ең ірі компаниясы,
негізгі мінездемесі және тестілеудің мәліметтері:
- ақпаратты сақтау уақыты – 10 жыл;
- қайта жазудың минималды саны – 10 000 рет;
- ақпараттың бір байтын жазу уақыты – 10 мс жоғары емес;
- сақтау температурасы – 0 ден +50 градус Цельсиге дейін;
- қайта айналдыру – 30 градус екі жағы да, минутына 30 цикл (бары 1000
цикл);
- температуралық соқ – 20 градуста 5 минут, ұсталу 15 секунд, +50
градуста 5 минут;
- статикалық майысу – 8 см диаметрлі цилиндр бойымен карточканың
айналуы;
- температуралық тест – 85 градус Цельсиде және 85 % ылғалдылықта 100
сағат;
- ақпарат сақтаулығы – 150 градуста 1000 сағат;
- микросхеманы жоюды көбейту – ең азы 5 кг;
Карточканы өндіруде әрбір микросхемаға қайта көшіруге мүмкіндік
бермейтін уникалды код енгізіледі. Карточканы қолданушыға бергенде иегерге
ғана белгілі бір немесе бірнеше парольдер енгізеді. Смарт карталардың
кейбір түрлеріне заңсызқолдану мүмкін болғанда, ол автоматты жабылады және
оның жұмыс істеуін қалпына келтіру үшін шығару орнына қайтару қажет.
Смарт-карталар off-line режимінде жұмыс істейді. Смарт-картаны қолдану
арқылы жүргізілетін барлық операция үшін игерудің жеке кодын теруді қажет
етеді. Бұл пароль карточканың өзіне жазылған, яғни бұл процедура
авторизация орталығына енуді қажет етпейді.
Смарт-карталар сатып алулар бойынша бақылау қаржылық қамтамасыз
етілмеген клиенттер бойынша Иегермен картаға белгілі сомма енгізіледі:
Төлеу барысында есептеуші кассалық апарат (ридер) карточкадағы қаражаттың
барын және қажетті сомманы одан алады.
Клиентура категориясы бойынша карточкалардың жіктелуі
Жәй карточка қатардағы клиенттер үшін арналған. Мысалы, Classic
Viza, Mass (Standart) Eurocard) Master Card.
Күміс карточка немесе бизнес карта (Budiness Card) компания
қызметкерлеріне арналған, белгілі шектегі компания қаражаттарын жұмсауға
құқығы бар қызметкерлер.
Алтын карточка қалталы және бай клиенттерге арналған. Елеулі табыстары
мен қаражаттары бар клиенттер Алтын карталарды ала алады, белгілі
кепілдік жарнасын құйған тұлғаларға беріледі. Мұндай карточкаларға:
American Express Cold Card, Gold Master Card және Viza Vip. Алтын
карточкалар қызметтің келесі түрлерін көрсетеді:
- клиентті кездейсоқ жағдайлардан 150 000 USD сомадан аз емес сомға
сақтандыру;
- тәулік бойы ақпаратты-консультациялық көмек медициналық пен құқықтық
сұрақтар бойынша;
- сатып алуларда шексіз несиелендіру;
- қонақүй қызметтерін төлеуде жңілдетілген жүйесі (иегердің төлем
қабеліттелігін тексеру);
- тауарды сатып алушыны сақтандыру, несиелік карточкалар арқылы төлеу,
егер бұл тауар жөндеуді қажет етсе;
- тәйулік бойы клиенттің эмитентпен телефондық байланысын қамтамасыз
етуі, эмитент есебінен;
- жарамсыз карталарды екі жұмыс күнінің ішінде қалпына келтіру;
- несиелік карталар бойынша қолма-қол ақша алу мүмкіншілігі, мысалы
American Express Cold Card иегері келесі көлемде ақша ала алады:
- аптасына 1000 USD дейін Канаданың және АҚШ-тың 15000 банктік
офистарынан;
- 50.00 USD қолма-қол ақша ретінде немесе чек күйінде American Express-
тің 14 000 офисінде 130 ел;
- 50.000 USD аптасына – 14 000 банкоматтардың берілген, АҚШ
территориясындағы.
Электронды карточка бұл банкоматтардан немесе арнайы электронды
терминалдардан қолма-қол ақша алу үшін арналған; (ЕВМ менАТМ) мысалы,
CirrusMaestro, Electron Viza. Бұл дебеттік картаның бір түрі болып
табылатын, клиент шоттарындағы қаражатқа байланысты ақша берілетін немесе
клиент шотына қаражат енгізу. Кез-келген клиентке беріледі.
Қаржылық қатынастар көзқарасы тұрғысынан, пластикалық карталар қолдану
процесінде қызмет етуші, олардың келесі түрлері ажыратьылады.
1. Несиелік карточкалар (Credit Card), бұлар клиенттерге арнайы
сервистік компаниялар мен банк пен берілетін, әртүрлі тауар сатып алуды
немесе қызмет түрлерін несие есебінен төлеуге арналған. Карточка бойынша
төлем, кез-келген сауда орталығында жүргізіледі, егер онда арнайы чек
жазушы құрылғы болса, сол арқылы сатып алушыға сатып алуы жөнінде қағаз
ұсынатын. Кейбір карточкалармен банктік автоматтардан қолма-қол ақша алуға
болады.
2. Несиелік карточкалар, бұл белгілі бір қызмет түрін несие есебінен
төлеуге арналған, яғни бұл несие осы қызмет түрін көрсетуші компания мен
қаржыландырылады. Әдетте карточка иегері белгілі бір жеңілдіктер алады.
Мұндай карточкаларды толық деп тануға болады. Ең көп тараған Dinners Club,
әр елдің көптеген мейрамханаларының қызметін төлеуге арналған; телефондық
қызметтерді, бензинді, машина арендасын төлеуге арналған карта. Сонымен
қатар тауарды белгілі бір дүкеннен сатып алуда қолданылатын карталар бар,
мысалы бір фирма иелігіндегі сауда жүйесі.
Бөлшекті саудамен айналысатын ірі фирмалар несиелік карталармен жұмыс,
клиенттерді жинау тұрғысынан тиімді болды. Дисконт мөлшерлемесі, операция
түріне және саласына байланысты тауарлық шоттар бойынша банкпен алынатын
пайыз әртүрлі, бірақ Құрама Штаттарында 3,5% құрайды. Бұл фирманың арнайы
несиелік бөлімшесіне кететін шығыннан айтарлықтай төмен, бағалау бойынша,
ол орташа алғанда сатылымның 5-6% құрайды.
3. Карточкалар, чектік төлемдерді кепілдендіруге қолданылатын (Check
Guarante Cards). Олар клиент шот ашқан банкпен беріледі, клиентті жалған
чек алудан немесе жалған қол қойылған чекпен төлеуден құтылу үшін.
Мұндай карточкалардың пайда болуы, несиелік чектердің кең көлемді
таралуымен байланысты бұл ағымдағы шот иегеріндегі қаражатты қолдану мен
шоттағы қаражаттың аяқталғаннан кейін автоматты несиелендіру. Мұндай
жүйеде чектер белгілі шекте ғана төлемге алынады, ол 100 ден 500 долларды,
кейде одан көп соманы құрайды. Мұндай жүйелер кейде овердрафт шоты деп
аталады. Әдетте қалдық чек сомасын асып түссе, несие автоматты беріледі.
Мұндай қарыздар шотқа түскен түсірімдермен немесе арнайы салымдармен
жабылады.
Кепіл чектері карточкалары клиентті идентификациялауда қолданылады.
Көрсетілген жүйе өзінің кең көлемді мүмкіншіліктерімен тартымды.
Кепілдендірілген карточкаларда идентификациялық номер мен мерзімі және қолы
болады. Ерекше клиенттер үшін банк овердрафт шартынсыз идентификациялау
жүргізеді. Мұндай карточкалар Еврочек иелеріне немесе басқа чектер, өйткені
бұлар бірнеше елдерде қолданысы бар.
4. Дебиттік карточкалар (Debit Cards), бұлар тауар мен қызметтерді
төлеуге, төлеушінің шотынан керекті соманы банк автоматтарынан тікелей алу,
магниттік жолақтағы кодталған номер бойынша. Өзгеше айтқанда мұндай
карточкаларды басқа клиенттердің шотына ену құралы деп түсінуге болады. Бұл
карточкалар қарапайым және универсалды қолма-қол ақшаны ауыстырушысы болып
табылады. Несиелік карточкалардан айырмасы бұлар ақша жоқта сатып алуды
жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді.
1.3. ТӨлем карточкалары-тӨлемдік үлгілер ретінде
Төлем схемасы – мұнда карточкалық шоты бар клиенттерге қызмет
көрсетіледі. Карталардың келесі түрлері бар.
Несие схемасы – карталардағы бүкіл операциялар несиеге жазылады, оны
қолданушы әр ай сайын сөндіріп тұруы керек. Стандарттық несие схемасы
келесідей мәселелерді қарастырады. Жеңілдік уақыт аралығында, яғни клиентке
направлениенің 25 күніне дейін пайыз қосылмайды, бірақ көрсетілген несие
соммасының 10 % төлеуге міндетті. Жеңілдік кезеңі біткен кезде күніне
жылдық көрсеткіштің 20 % төлейді. Сонымен қатар банк әр алынған ақшаның 2 %
ұстап қалады және карталарды қолданғаны үшін жылдық комиссияға 25 USD
береді. Американдық мамандар көп қолданушылардың өздерінің қарыздарын
түгелімен 25 күн ішінде төлеп тастауын үлкен проблема деп есептейді, себебі
бұл банкке табыс әкелмейді.
Саяхатшылардан жалға алатын дүкендерге бұл несие карталары сатып
алушылардың көз-қарастарынан қарағанда өте тиімді болып табылады.
Банктерден алынатын дисконттық карталардың ставкалары әртүрлі болғанымен,
бүкіл АҚШ-ты алып несие бөлімдеріне қарағанда едәуір төмен көрсеткіш сатқан
сомманың 5-6 % құрайды.
Есептік схема – барлық несие соммасын белігілі бір уақыт аралығында
төлеу. Белгілі бір уақыт аралығында толық 100 % төлеп тастау.
Бұл комиссия классикалық несие карталарынан басқа, сатып алынған
заттарға клиент төлем карталарын да қолдануына болады. Онда несиені сөндіру
бір айдан жоғары берілмейді. Оларға American Express компаниясының
карталарын жатқызуымызға болады. Бұл карталарды қолданғаны үшін 30-60 USD
төлеу керек. Бір нәрсені сатып алған уақытта, клиентте қажетті сомма банк
шотында болмауы да мүмкін, бірақ классикалық несие карталарын
қолданушылар эмитенттен лимит етілген несие ала алмайды. Клиент алынған
заттары үшін 30 күн ішінде есептеуі керек. Сатып алу барысында және шот
төлеген кезде клиент несиені тегін алады. Ал төлем кешіктірілген жағдайда
клиент штрафтық пайыздар төлейді. Бұлай төлеуге болатын карточка типі,
клиенттің шотындағы ақшамен шектеледі немесе сатушының тӘекелге баруы, егер
ол клиенттің төлем тәжірибесін тексермесе. Мұндай жолмен карточкалар
көрсетілген қызметтің бағасымен және төлем көлемімен тең болады, бірақ
клиентке қатал талаптар қойылады. Көптеген қолданушылар бұл банктік
карталарды қолдану ыңғайлы болғандықтан қолданады және барлық шоттарды
жеңілдік кезеңдерді қолданбай тұрып несиесін сөндіреді. Мұндай жағдайда
банктің табысы азаяды. Дәл осы себептен көптеген банктерде қатаң
комиссиялар болады.
Дебеттік карточкалар – тауарлар мен көрсетілген қызметтерге,
банкоматты банкоматтардың бәрі магниттік сызығында қалады. Басқалай
айтқанда, кейбір клиенттердің шотын қолдануға да болады. Мұндай жағдайда
банктің табысы азаяды. Дәл осы себептен көптеген банктерде қатаң
комиссиялар болады.
Дебеттік карточкалар – тауарлар мен көрсетілген қызметтерге,
банкоматты банкоматтардың бәрі магниттік сызығында қалады. Басқалай
айтқанда, кейбір клиенттердің шотын қолдануға да болады. Мұндай карточкалар
ең қарапайым және өте ыңғайлы қолма-қол ақшаның орнын басушысы болып
табылады. Несиелік карточкаларға қарағанда егер шотында ақша жоқ болса
сатып алынған заттар үшін төлем төлей алмайсың. Әрине дебеттік
карточкалардың бәріне әрбір операцияларға авторизация сұранылады. Барлық
дебеттік карточкалармен жұмыс істеу on-Line режимінде авторизация
орталығымен байланысты болуы керек.
Дебеттік карточкаларға арнайы карточкалық шот керек емес, себебі кез-
келген операция жедел клиенттің қарапайым шотына түседі. Мейлі ол
депозиттік, ағымдағы, жинақтаушы немесе т.б. болса да. Егер шот болмаса,
онда арнайы карточка ашылады, онда болашақ шығындарға қаражат салынады.
Идентификациялық карточкалар-чектік төлемдерге кепілдік ретінде
қолданылады. Олар банктермен беріледі, онда клиентке шот ашылады және олар
жауапкершілігі жоқ клиенттен немесе қол қойылмаған чектерді болдырмау
жолдарын қарастырады.
Мұндай карточкалардың пайда болуы кейбір чектік несие форумдарының
кеңінен таралғанынан және олар осы немесе жай ағымдағы чекке негізделеді,
бұдан басқа ол несие төлемдерінің жақындаған кезеңінде автоматты түрде
төлеушіге шотты жеткізу. Мұндай жүйеде чектерге төлемге арнайы төлем
лимитіне дейін төлеу керек, ол 100 ден 500 USD-ға дейін құрайды, ал кей
кезде одан да көп болады. Осы сияқты жүйе кейде овердрафтық шоттар деп те
аталады. Көп жағдайда несие автоматты түрде беріледі, егер чек суммасына
қалған шот көрсеткіші жоғары көрсеткіші көрсетсе. Мұндай жүйеде шотқа
қарапайым пайымдары түсуі немесе жиі арнайы түсімдердің түсуі жатады.
Чектерге кепілдік ретінде қолданылатын карточкалары идентификация үшін
қолданылады.
Көрсетілген лектік төлемдердің қолдану сферасы кеңейген. Карточкаларда
идентификациадық нөмірі, қолдану уақыты және клиенттің қолы болады. Кейбір
клиенттерге банктер овердрафта талабынсыз кепілдік береді.
Бұндай карточкаларды Еврочектер мен басқа да чек түрлерін
қолданушылар, яғни бірнеше елдерге баратын адамдар қолданады. Сонымен қоса
атақты American Express Travel Chercs сияқты банктер қосымша тағы бір
банктің қатарларын қолдандырмайды.
ҚР-да қазіргі заманғы нарығының дамуы қаржылық қызмет көрсету
мінездемесі электрондық технологиямен енгізілді және ол пластиклық
карталарды халықаралық немесе жергілікті түрде кең қолдануға әкеп соқты.
Біздің банктік жүйе карточкалық жүйені бастан кешірді деп айтуға әлі
ерте, бірақ банктер өздерінің қызметін сфераға белсене енгізе бастады,
сонымен қатар ақшаларды пластиклық карталардың көмегімен банкомат арқылы
алады. Төлем карточкаларын банктердің және ҚРҰБ берген лицензиясы, рұқсаты
бар банктік емес қаржылық ұйымның шығаруға құқығы бар. 2004 ж. 1
кварталында ҚР-да төлем карточкасын шығаруға Ұлттық Банк лицензиясы бар 2
деңгейдегі 19 банк, 14 банк ААҚ Қазақстанның Халықтық Жинақ Банкі төлем
карточкаларын шығарады, ААҚ Каспий банкі, ААҚ Сити банк және т.б.
банктер. Төлем карточкаларының айналымдағы саны 1,9 млн. дананы құрайды.
Оның 80% халықаралық карточкалар болып саналады. Бүгінгі күні банктердің
қоластында 4068 POS-терминал, 1960 импринтер және 842 банкомат бар. Халық
банкінің айналасындағы банктер арасында даму жүйесінің қол астында 357
банкомат, 2 деңгейдегі 11 банк ҚР-ң ЖАҚ ұйымдастырушысы Процессиялық
орталық – ол банк қатысушыларының төлем жүйесімен келісімі бар ұйым. ҚР-ң
ірі банкі ретінде, мысалға ААҚ Қазақстанның Халықтық Банкі практиклық
тәжірибеге енгізілетін пластикалық карталарды қарастырайық. Halyk bank
қайраткерлері динамиканың негізгі нәтижесі 01.12.03 жылдан 01.03.04 жылға
дейін Қазақстан стандарт қорытындысына сәйкес 1-суретте көрсетілген.
Осы уақытта ҚР-ң ең үлкен банктерінің бөлімше байланысы болып табылады
және ол 528 бөлімшелерден тұрады. 20 облыстық бөлімше, 129 аудандық, 379
есептік кассалық бөлімшелер. Банктердің төлем карточкларының төлем саны осы
уақытта 1,3 млн. бірліке жетті, ол барлық карточка санының 65%-ін құрайды,
олар республикалық банктер арқылы қызмет көрсетеді;
1. Altyn (дебеттік, теңгелік төлем картасы)
2. EuroCard (MasterCard-Mass жеке тұлғаға арналған несиелік карта)
3. EuroCard (MasterCard-Business заңды тұлғаға арналған несиелік
ұжымдық карта)
4. EuroCard (MasterCard-Gold (ауқатты тұтынушыларға арналған несиелік
крта)
5. Cirrus-Maestro (жеке тұлғаларға арналған дебеттік карта)
6. American Express
Несиелік лимит пен халықаралық төлем карточкалары:
1. Visa-Gold (ауқатты тұтынушыларға арналған несиелік крточка).
2. Visa-Business (заңды тұлғаларға арналған несиелік ұжымдық карта).
3. Visa-Classic (жеке тұлғаларға арналған несиелік карточка).
4. Visa-Electron (заңды және жеке тұлғаларға арналған дебеттік карта).
5. Visa-International
Visa карточкасының әр жылдағы айналымы 2,7 трлл. АҚШ долларын құрайды
және оған дүние жүзіндегі 150 ел кіреді. Visa жаңа төлемдерін енгізуге және
21000 қаржылық ұйымдардың қызығушылық технологиясында шешуші роль атқарады.
Visa International компаниясы халықаралық банкі Visa-ң мәртебелік ұстаным
мүшесі болғаннан бері, яғни 1996 жылдан бастап қызметтестікте. Банктің
белсенді қайраткерлерінің келісімі бойынша ауысу технологиясы жағынан Visa
чиптік карталары 2002ж. қазанынан бастап шығарылады. Банк маркетингтік
акцияларға балсенді қатысады. 2002ж. Солтүстік-Лейк-Ситиде Олимпиалық
ойындар кезінде олимпиалық ойындар символымен Visa карточкалары шығарылды
және оны Қазақстанның барлық ойынға келген өкілдері қолданды.
2003ж. қазанда Халықтық банк 1 мил. Visa картасын шығарды. Мұндай
нәтижеге жеткен Ресей одағын және ТМД-да тек 2 банк қана бар. Олар:
Украинадағы Приват банкі және Ресейдегі Сбербанк.
Карточкалық бизнесте банктердің бірден-бір алға жылжуы, ол
Қазақстандық басқа банктердің халықаралық төлем жүйесі Visa-ға кіруіне және
оған прцессингалық қызмет көрсетуіне демеушілік көмек көрсетуі. Ол
банктерге: АТФ банк, Нұрбанк, Евразиялық банк, Наурыз банк, Темир
банк, Демир Қаз Банктері жатады. Біздің арамызда отандастарымыздың көбі
Visa International карточклар жүйесін қолданады, себебі бұл карточкалар
арқылы банкоматтан қолма-қол ақша алуға болады және шет елдерде қолдануға
болады. 2004ж. наурызда ең алғашқы ҚР-да халық банк Visa төлем карточкасын
Конвертациясыз евро шығара батады (Стандарт және Элит). Берілген
куәлікті евродағы Visa валюталық карточкаларын ұстаушылары өздерінің
ақшаларын қолма-қол алған кезде сақтай алады және Евраодақ мемлекеттерінде
есептескенде қолданады. Visa-Electron, Classic, Gold, Business карточка
жүйелері тек бағасымен ғана емес, сонымен қатар функционалдық ерекшелігімен
өзгешеленеді. Visa-Electron бәрі бірдей, яғни кез-келген адам қолданатын
карточка болып табылады, ал Visa-Classic және Gold карталары тұрақ ты
кірістері бар тұтынушыларға беріледі. Visa-Gold қосымша қызмет көрсете
алады; отельде номер алу, тетрдағы орын және т.б., ал Visa-Business ұжымдық
крточканы көрсетеді. Халықаралық төлеу жүйесі Visa-International және
халықтық банк Қазақстан шекарасында халықаралық Visa логатипімен Altyn
карточкасын шығарады. Тәжірибе кезінде бұл карточка ҚР-ң шекарасында Altyn,
ал шет елдерде Visa-International карточкасы ретінде жүреді.
Altyn жүйесіне қатысты айтатын болсақ, ол Алматы қаласында Басты
Банктердің Банктік карточкаларын басқаруын (УБК) ашу арқылы қолма-қол ақша
алу үшін қолданылады. Altyn төлеу жүйесінің қатысушылары бола алады, егер
банк осы төлем жүйесінде карточканы логатипімен шығара бастаса және Altyn
картасы арқылы қолма-қол ақша бере бастаса. Онда әрі әрбір мекеменің ең ірі
әкімшілік мәселесі – еңбекақы төлеуге тоқталайық. Қолма-қол ақша төлеу
жүйесі, ол үнемсіз, көп уақыт күтеді, сондай-ақ ақшаны аударым кезіндегі
қиыншылықтар және өте қауіпті. Халқтық банк карточкаларына (және басқа
коммерциалық банктктің) еңбекақы төлеу өте тиімді;
1. қолма-қол ақшаны аудару, сақтау, қабылдап алу мәселесі жойылады;
2. бухгалтерияның жұмысы жеңілдетіледі, жұмыскерлердің саны азаяды;
3. еңбекақыларын толық төлеу қамтамасыз етіледі;
4. еңбекақы төлеу процессі максималды түрде жеңілденеді.
600-ге жуық сату және сервис мекемесі халық банкінің қызмет көрсету
аясына кіреді. 500 мыңға жуық Банк карточкаларының иелері сату мекемесінің
потенциалдық тұтынушысы бола алады. Сонымен қатар барлық шетел азаматтары.
Карточканы қолданған кезде кемшіліктер кездеседі:
– Осы уақытқа дейін төлем карточкаларының нормативтік құжаты
дайындалмаған;
– пластикалық картаны қолдану арқылы төлем аударымы жаңа жұмыс, ал
тәжірибеде бұл кемшілігі бар техникалық инструментке енгізілген;
– карточка – бұл жинақ емес, ол есептеу инструменті;
– салынған сумманың проценті есептеген кезде болмайды;
– жаман эксплуатациялық мінездемеге байланысты магниттік салық шот
қатарынан шығып кетеді;
– пассивтік, себебі олар барлық фильсификация түрлерінен қорғалмаған.
Теріс пайдаланудың проблемасы карточканың зерделігі болып табылады.
Электронды карточка көптеген қастандықтардан қорғайтын 2 негізгі сапаны
игереді:
1. Электронды карточка күнделікті проблемалық жадыны реттейді, бұл
жады да ағымдағы ақпарат жазылады, және ол электр тоғы өшірілгеннен кейін
де сақталады. Онда сатып алғанның әрқайсысының бағасы жазылуы мүмкін.
Сонымен қатар шығындардың соммасы, сондықтан тұтынушы сатып алған тауардың
белгіленген бағасын өзгерте алмайды.
2. Әрбір карточкаға өзінің енгізген. Ондағы енгізілген архитектурасы
мынадай: жұмыс істеуге мүмкіндік береді, кейбір бөліктен карточканы
эмитировать еткен фирмадан басқа ешкім аша алмайды.
Процессордың көмегімен карточка айтылған парольді, құпия аумақта
сақталып тұрған паролмен өзі салыстыра алады. Карточка сыртқы жүйеге өзінің
паролін ашпауы мүмкін. Шындығын айтқанда тіпті компанияларға карточкалардың
паролін білу қажет емес. Эмиссия кезінде карточкалардың болашық иесі арнайы
терминалды қолдана отырып карточкаларда жазылған ақпараттарды жыдаға өзі
пароль енгізуі мүмкін. Пароль енгізілгеннен (карточканың иесі қателіктерді
болмас үшін оны 2 немес 3 рет енгізуі керек) және тексергеннен кейін,
карточка оны құпия аумақта сақтайды. Парольден басқа құпия аумақта
карточка иесінің ағымдағы балансы, серияның номер сонымен қатар карточканы
келесі тексеруге арналған әріптер мен сандар болады. Басқа аумақта
программалық күнделікті жады оны ашық аумақ деп атауға болады, онда қаржы
иесінің мекен-жайы, телефон номері, сонымен қатар шотының номері жазылуы
мүмкін. Ашық аумақты қамтамасыз ететін мәліметтерді ұқсас карточкамен жұмыс
істейтін арнаулы құрылғы арқылы оқуға болады, бірақ бұл мәліметтерді
өзгертуге болмайды – орталық процессор ашық аумақтағы ақпараттарды
өзгертуді орындамайды.
Нарық көмегімен ақпараттарды сатып алынған кез келген затта мыналар
көрсетіледі: сатып алынған заттардың бағасы, сатып жатқан ұйымның мекен-
жайы, сонымен қатар күні, бұлар жұмыс аумағы деп аталатын жүйеде жазылады.
ІІ ТАРАУ. Пластикалық карточкалардың нарықта пайда болу кӨріністері
2.1. Банк карточкаларын шетелдік тӘсілмен қолдану жӘне олардың
дамыған капиталисттік елдерде дамуы
1996 ж Европада элемент карточкалары дамыған нарықтарда жұмыс істейді.
Елдің көп бөлігінде жаңа төсем карточкаларының ұстаушылары қазір түрлі
жүйедегі карточкаларға ие. Орта есеппен алғанда әрбір кәмілетке толған
Европа тұрғынына 1,1 карточкадан келеді.
Европада карточкалардың өсуі ұзақ, бірақ тұрақты болады. 1995ж басына
қарай 320 млн карточка шыға рылады. Олардың өсуі 2 жылда 14% құрады, ал
оларды қолданушылардың саны карточкалардың санынан 2 есе өсті. Жылдық төлем
карточкаларының саны соңғы көрсетілген 2 жылда 1 млрд- тан 6 млрд- қа дейін
өсті. Европадағы жалпы карточкалар бойынша транзакцияның 60% Ұлыбритания
және Франция қалалары құрайды.
Европада дебеттік карточкалар қолданылады. Онда дебеттік карточка
жалпы карточкалардың 55% құрайды, оларға 45% транзакциядан келеді және
35% ақша айналым бағасын құрайды. Ал несие карточкалардың үлесі 30%
құрайды. Әр типті карточкалардың табысы әртүрлі болады, сондықтан әр ел өз
мақсаттарына қарай әртүрлі карточкаларды таңдайды.
Дебеттік карточкаларды иемдену Еуропада халықтарына АҚШ пен
салыстырғанда, АҚШ пен Европа арасында карточкалар нарығы мен техникалық
даму жағдайы өсетіндігін сендіреді. Бұл дегеніміз Европа мен АҚШ арасында
бағалық саясатының айырмашылығы сақталады. Бұл халық аралық ақы жүйесінде
регионалдық қызығушылыққа әкеліп соғуы мүмкін VlSA және Suropay сияқты.
Төлем карточкалардың басты элементтері банктер болып табылады, бірақ
карточкаларды олар ғана шығармайды. Ұлыбритания, Франция және
скандинавиялық елдерде банктік емес карточкаларға жалпы көрсеткіштің 50%
эмиссиядан келеді. Ал дамыған Португалия мен Германия елдерінде 95%
эмексиядан келеді. АҚШ тағыдай банктік емес эмистенттердің төлем
қаражаттарының бірінші рөлге шығуы Европада шығуының мүмкіндіктері аз.
Елдер арасындағы айырмашылықтары мәлім болғанымен тек кейбір мекемелерде
ғана жақсы позицияда тұр. Мемлекеттер арасында карточкалардың айырмашылығы
мәлім болып қалуда. Нидерландтарда -1,7 бұлардың көрсеткіші әсіресе көп.
Австрия, Германия, Грецияда карточкалардың өсу деңгейі әлі де жоғары, бұл
қалаларда бір кәмілетке толған тұрғынға 0,5 төлем карточкадан келеді. Соңғы
жылдары Европа бойынша бұл көрсеткіштер өсті. Әр бір кәмілетке толған
тұрғынға 1-1,2 карточкадан келеді. Әр елде карточкалар жүйесі әр түрлі:
олардың қолданылуы, эмиссиясы мен процесіндегі. Барлық Европалық
мемлекеттерде карточкалардың саны тез өсуде.
Ұлыбритания, Ирландия және Грецияда несиелік карточкалар басты орын
алады, ал Щвейцария мен Щвецияда дебеттік карточкалар жоғары көрсеткіш
көрсетеді.
Карточкаларды қолдану Европа елдері бойынша айырмашылығы мәлім.
Әсіресе, бұл Дания мен Финляндияда, онда карточкаларға орта есеппен бір
транзакция аптасына келеді. Үшінші орында осы көрсеткіш бойынша – Франция.
(орта есеппен дүние жүзі бойынша транзакциядан 1-ші орынды Европа алады)
Италияда карточкаларға орта есеппен жылына 2 транзакциядан келеді. Бұндай
елдер арасындағы айырмашылықтар ұлттық төлем жүйесінің дамуы мен олардың
өсу деңгейін көрсетеді. Құрылған банктік өзін-өзі қызмет көрсету құралдары
бойынша Германия басқа европалық қалаларды озып келеді.
Банкоматтарды қолдану бойынша 5 көшбасшы мемлекет бар. Олар Германия,
Испания, Франция, Ұлыбритания және Италия. Онда Европа бойынша Испания
бірінші орын алады. Бүгінде миллион тұрғынға 643 банкоматтан келеді. Екінші
орында миллион тұрғынға 555 банкоматтан келетін ел-Финляндия.
Банкоматтардың орналасу тығыздығына байланысты бірінші орын алатын ел
Япония (1млн-1000) болып табылады. Көптеген банкоматтар банкофистерінде
орналасқан және түнгі және демалыс күндері жұмыс істемейді. Ортаевропалық
банкоматтардың орналасу тығыздығы миллион тұрғынға 355 банкоматтан келеді,
яғни 3000 тұрғынға 1 банкоматтан келеді. Қазқстан мемлекеті бұл дәрежеге
жетуі үшін 50000 банкомат орналастаруы керек.
Ресей
Алғашқы несие карточкалары Ресей еліне шетел саяхатшыларымен 608 жж
аяғында келді. Олармен жұмыс істеу арнайы КСРО Госкоминтурист бөліміне
жүктелді. Кез-келген ақшамен байланысты тәжірибелік операциялар сияқты,
карточкаларда қатаң қолға алынды және мемлекеттің қарасында болды. Мемлекет
маңайында карточкалар шығарылады.
Бүгінгі таңда коммерциялық Ресейлік банкоматтар толық бостандықта
болғандықтан олар өз тұтынушыларына халықаралық карточкалары сияқты Ресей
карточкаларда беріледі. Ресейде несиелік карточкаларына қарағанда дебеттік
карточкалары көп шығарылады. Бұл карточкаларды алу үшін, тұтынушы өз шотына
белгілі бір сомма көлемінде ақша қаражаттарын салу керек. Қолдану
барысында қажетті сомма осы карточкалардың есебімен алынады. Осыған қоса
тұтынушы карточкаларының өзін алу үшін, көрсетілген қызмет үшін және де
комиссияға қаражат төлейді.
Банкоматардың ұсынылған карточкаларының спекторлары жеткілікті
Ресейдің үлкен банктері өздерінің жұмыстарын үш негізгі бағытта
жүргізіледі.
( Халықаралық төлем системасына мүше немесе серіктестік ретінде. Бұл
бағытта бірінші болып істеуді Кредо банк бастады. Ол VISA ға 1990ж кірді.
Қазір халықаралық карточкаларын шығаратын банкоматтардың саны жоғары.
Бүгінде халықаралық карточкаларын Кредо банк, Мост-банк. Инкомбанк және
Гверьуниверсалбанк жақсы шығарады.
( Ресей жүйесінде шығатын пластьикалық карточкалары: STB. Union Card
(басты мүшелері мен шығыстары – Автобанк, Union банк, Мосибизнесменбанк).
Бұл төлем жүйесі жақында ғана пайда болды. Бірақ бұлардың даму деңгейі көп
ұзамай халықта жиі кездесетіне сенімді.
( Тұтынушыларға карточкаларын жеке қызметі мен ұсыну (Мост-банк, АКБ,
Гермес-Центр, Элекс-банк, КБ Оптимум және т.б.)
Ресей карточкалары қазір көп пайдасын тигізуде, себебі, оларды қазір
бүкіл дүние жүзінде қолданылады. Сондықтан, Ресейде мұндай карточкаларды
шекарадан шығушы кәсіпорындар мен азаматтардың арасында тұрақты қолданыс
табады.
Ресей карточкалары жүйесі мемлекет ішінде ғана жұмыс істелінеді, бірақ
олардың аз уақыты мен даму ескере кетуіміз керек, ал әлемдік деңгейге шығу
үшін – уақыт керек. Карточкалардың бүкіл Ресейде қолдануы, тұтынушының
Мәскеуден оның көмегімен сатып алынған заттармен есеп айырысу, карточкалық
жүйенің жоғарғы дәрежеге дамығанын көрсетеді.
Осыдан бес жыл бұрын ресейлік карточкаларын қолдану туралы сөз
болмаған еді. Резидент карточка қолданушылардың саны өте төмен ондаған
тұтынушыларға көмек көрсету, олар астанада және де сай келетін кейбір ірі
қалаларда ғана болатын. Көбінесе шет елдік карточкалары ғана, ал Ресейлік
карточкалық жүйе өте төмен қолданылатын.
Бұл ескі жағдайларды түпкілікті өзгертеді. Ресей жерінде 10 шақты
жергілікті, регионаралық және халықаралық жүргыізуші. Төмен жүйесіндегі
Ресейлік карточкалары қолданатындардың саны жүздеген мыңға жетті. Ресей
жерінде 10000 даған адамдар мемлекеттік банк карточкаларын және халықаралық
төлем жүйесін қолданады. 1988ж ең алғаш VISA қабылдаған Ресейлік банк қазір
45 жуық банктермен бірігіп жұмыс істеуде.
Ресей ішіндегі карточкаларды халықта бағалай отырып, арықарай
өсетіндігін қорықпай айта беруімізге болады. 1996ж карточкалардың саны
Union Card системасында 600 000 ға жетті. Бұл компанияның айлық көрсеткіші
орташа есеппен 40000ға дейін өсті. Union Card карточкалары бойынша 70млн
транзакция, оның 30млн Москваға келеді. 10 000 Union Card төлем
карточкаларын қолданушы мекемелердің 40000ға дейін өсті. Union Card
карточкалары бойынша 70млн транзакция, оның 30млн Москваға келеді. 10 000
Union Card төлем карталарын қолданушы мекемелердің 4000 Москвада, 700- Card
Петербург, және Перииде орналасқан. 300 банкоматтың 130 Москвада
орналасқан.
Қазіргі уақытта карточкалар арзандап жатыр, нақты айтқанда
карточкаларды беру тарифы төмендеп жатыр, және VISA, Mastercarf сияқты
дебеттік карточкалардың бөлшегі өсіп жатыр.
Басты тапсырма – банк карточкаларын қолдануын көбейту, яғни кез-келген
Ресейлік отбасы бұл карточкаларды басты төлем құралы ретінде пайдалануы. Әр
бір банк элементі бұл міндетті өзінше шешеді. Дәл осы жағдай қаржы
нарығының жақсы дамуына ықпал етеді. Дәл Ресей банк жүйелерінде банк ақша
қаражаттарының жаңа мобилизациялау жоспарға мүмкіндік береді.
Әр төлем жүйесі, әр бір карточка шығарушы банк бұл тапсырманы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz