Шәкәрім Құдайбердіұлы – қазақтың көрнекті ақыны
Мазмұны
І. Кіріспе:
1. Шәкәрім Құдайбердіұлы . қазақтың көрнекті ақыны ... ... ... ... ..3
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. “Қалқаман . Мамыр” дастанының тарихилығы ... ... ... ... ... ... 7
2.2. Ел жадындағы өкінішті жағдайдың шынайылығы ... ... ... ... 15
2.3. Мағынасы тереңде жатқан ғибратты мұра ... ... ... ... ... ... ... .19
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
І. Кіріспе:
1. Шәкәрім Құдайбердіұлы . қазақтың көрнекті ақыны ... ... ... ... ..3
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. “Қалқаман . Мамыр” дастанының тарихилығы ... ... ... ... ... ... 7
2.2. Ел жадындағы өкінішті жағдайдың шынайылығы ... ... ... ... 15
2.3. Мағынасы тереңде жатқан ғибратты мұра ... ... ... ... ... ... ... .19
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Шәкәрім Құдайбердіұлы – қазақтың көрнекті ақыны
Қазақ әдебиетінің бірегей классигі, ұлы Абайдың мұраттас мұрагер шәкірті аса ірі ақын, ойшыл философ, тарихшы ғалым, қазақтың көрнекті ақыныны, көсемсөзші, ағартушысы Шәкәрім (Шаһкәрім) Құдайбердіұлы 1858 жылы 11-шілдеде Семей облысы Абай ауданында дүниеге келді. Шәкәрімнің әкесі Құдайберді мен ұлы ақынымыз Абай ағалы-інілі туысқан адамдар.
Шәкәрім Құдайбердіұлы – шығармалары арқылы, өз өмір жолы мен шығармашылық қызметі туралы мол деректер қалдырған қаламгер.
Шәкәрімнің әдеби мұрасы да жоғарыда айтылған кеңестік идеолгияның кесерінен халқынан жасырын ұсталды. Бірақ оның шығармашылығы архиптежатқанымен, том-тумдап ел арасында жасырын таратылып та жүрді. Бірақ Горбачев заманыныңсәтінде Ш. Құдайбердіұлы ақын ретінде ақталып, мұрасы жарыққа шықты. Қазақыстан Компартиясы Орталық комитетінің Бюросы “Ақын Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы жөнінде” қаулы қабылдап, нақақтан күйген халық ардақтысын қайта тірлітті. “Шәкәрімнің әдеби шығармашылығы идеялдық- көркемдік мазмүнының ауқымдылығымен, әсерлі де көркемдік қуатының ауқымдылығымен әсерлі де көркемдік қуатының молдығымен ерекшеленеді. Жалпы алғанда оның шығармашылық мұрасы мол да мағыналы және ол хіх және хх ғасырдың басындағықазақ әдебиетінен ерекше орын алады. Бұл мұра ұзақжылдарға “үнсіздік пен нақақ жаладан кейін халыққа оралуға тиіс” делінген ол қаулыда.
Иә, ақталу мен халықа оралу үлкен жеңіс болады. Бірақ кешегі, 1988 жылдың өзінде адамның жеке көзқарасы үшін айыптау принципі өзгерген жоқ еді. Мәселен, қаулыдағы мына тұжырымға көз аударайық : “Түрік, қырғыз,қазақ һәлі хамлар шежіресі” және “Мұсылмандық шарты” деп аталатын кітапшалардан басқа барлық шығармалары еңбекшілер тәжірбиесіне зардап тигізерлік зианды идеялардан мүлдем ада екні өз
3
Қазақ әдебиетінің бірегей классигі, ұлы Абайдың мұраттас мұрагер шәкірті аса ірі ақын, ойшыл философ, тарихшы ғалым, қазақтың көрнекті ақыныны, көсемсөзші, ағартушысы Шәкәрім (Шаһкәрім) Құдайбердіұлы 1858 жылы 11-шілдеде Семей облысы Абай ауданында дүниеге келді. Шәкәрімнің әкесі Құдайберді мен ұлы ақынымыз Абай ағалы-інілі туысқан адамдар.
Шәкәрім Құдайбердіұлы – шығармалары арқылы, өз өмір жолы мен шығармашылық қызметі туралы мол деректер қалдырған қаламгер.
Шәкәрімнің әдеби мұрасы да жоғарыда айтылған кеңестік идеолгияның кесерінен халқынан жасырын ұсталды. Бірақ оның шығармашылығы архиптежатқанымен, том-тумдап ел арасында жасырын таратылып та жүрді. Бірақ Горбачев заманыныңсәтінде Ш. Құдайбердіұлы ақын ретінде ақталып, мұрасы жарыққа шықты. Қазақыстан Компартиясы Орталық комитетінің Бюросы “Ақын Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы жөнінде” қаулы қабылдап, нақақтан күйген халық ардақтысын қайта тірлітті. “Шәкәрімнің әдеби шығармашылығы идеялдық- көркемдік мазмүнының ауқымдылығымен, әсерлі де көркемдік қуатының ауқымдылығымен әсерлі де көркемдік қуатының молдығымен ерекшеленеді. Жалпы алғанда оның шығармашылық мұрасы мол да мағыналы және ол хіх және хх ғасырдың басындағықазақ әдебиетінен ерекше орын алады. Бұл мұра ұзақжылдарға “үнсіздік пен нақақ жаладан кейін халыққа оралуға тиіс” делінген ол қаулыда.
Иә, ақталу мен халықа оралу үлкен жеңіс болады. Бірақ кешегі, 1988 жылдың өзінде адамның жеке көзқарасы үшін айыптау принципі өзгерген жоқ еді. Мәселен, қаулыдағы мына тұжырымға көз аударайық : “Түрік, қырғыз,қазақ һәлі хамлар шежіресі” және “Мұсылмандық шарты” деп аталатын кітапшалардан басқа барлық шығармалары еңбекшілер тәжірбиесіне зардап тигізерлік зианды идеялардан мүлдем ада екні өз
3
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Ш. Сәтбаева “Шәкәрім Құдайбердиев” Алматы – 1991ж.
2. Ш. Тілепов “Тарих және әдебиет” Алматы – 2001ж.
3. “Шәкәрім” Өлеңдері мен поэмалары. Алматы – 1988ж.
4. У. Қалижанов “Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағымы”. Алматы – 1998 ж.
5. Ә.Тәжібаев, Ш.Сәтбаева “Шәкәрім Құдайбердиев”. Алматы – 1988 ж.
6. “Бес ғасыр жырлайды” ІІ-том. Алматы – 1989 ж.
7. А. Қасымжанов, Қ. Нәрібаев “Қазақ”. Алматы – 1994ж.
8. Д. Әшімаханов “Бес арыс” Алматы – 1992 ж.
9. М. Жармұхамедов, С. Дәуітов “Ш.Құдайбердиев шығармалары” Алматы – 1988ж.
10. Қ.Құралбаева “Шәкәрім поэмаларының тарихи және әдеби негіздері” Алматы – 2006ж.
11. М. Оразбек “Ақындық тұлға табиғаты” Астана – 2002ж.
12. Құлбек Ергөбек “ХХ ғасыр басындағы әдебиет”, Хрестоматия. Алматы – 1994 ж.
1. Ш. Сәтбаева “Шәкәрім Құдайбердиев” Алматы – 1991ж.
2. Ш. Тілепов “Тарих және әдебиет” Алматы – 2001ж.
3. “Шәкәрім” Өлеңдері мен поэмалары. Алматы – 1988ж.
4. У. Қалижанов “Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағымы”. Алматы – 1998 ж.
5. Ә.Тәжібаев, Ш.Сәтбаева “Шәкәрім Құдайбердиев”. Алматы – 1988 ж.
6. “Бес ғасыр жырлайды” ІІ-том. Алматы – 1989 ж.
7. А. Қасымжанов, Қ. Нәрібаев “Қазақ”. Алматы – 1994ж.
8. Д. Әшімаханов “Бес арыс” Алматы – 1992 ж.
9. М. Жармұхамедов, С. Дәуітов “Ш.Құдайбердиев шығармалары” Алматы – 1988ж.
10. Қ.Құралбаева “Шәкәрім поэмаларының тарихи және әдеби негіздері” Алматы – 2006ж.
11. М. Оразбек “Ақындық тұлға табиғаты” Астана – 2002ж.
12. Құлбек Ергөбек “ХХ ғасыр басындағы әдебиет”, Хрестоматия. Алматы – 1994 ж.
Мазмұны
І. Кіріспе:
1. Шәкәрім Құдайбердіұлы – қазақтың көрнекті
ақыны ... ... ... ... ..3
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. “Қалқаман – Мамыр” дастанының
тарихилығы ... ... ... ... ... ... 7
2.2. Ел жадындағы өкінішті жағдайдың
шынайылығы ... ... ... ... 15
2.3. Мағынасы тереңде жатқан ғибратты
мұра ... ... ... ... ... ... ... .19
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Шәкәрім Құдайбердіұлы – қазақтың көрнекті ақыны
Қазақ әдебиетінің бірегей классигі, ұлы Абайдың мұраттас мұрагер шәкірті
аса ірі ақын, ойшыл философ, тарихшы ғалым, қазақтың көрнекті ақыныны,
көсемсөзші, ағартушысы Шәкәрім (Шаһкәрім) Құдайбердіұлы 1858 жылы 11-
шілдеде Семей облысы Абай ауданында дүниеге келді. Шәкәрімнің әкесі
Құдайберді мен ұлы ақынымыз Абай ағалы-інілі туысқан адамдар.
Шәкәрім Құдайбердіұлы – шығармалары арқылы, өз өмір жолы мен
шығармашылық қызметі туралы мол деректер қалдырған қаламгер.
Шәкәрімнің әдеби мұрасы да жоғарыда айтылған кеңестік идеолгияның
кесерінен халқынан жасырын ұсталды. Бірақ оның шығармашылығы
архиптежатқанымен, том-тумдап ел арасында жасырын таратылып та жүрді. Бірақ
Горбачев заманыныңсәтінде Ш. Құдайбердіұлы ақын ретінде ақталып, мұрасы
жарыққа шықты. Қазақыстан Компартиясы Орталық комитетінің Бюросы “Ақын
Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы жөнінде” қаулы қабылдап, нақақтан күйген
халық ардақтысын қайта тірлітті. “Шәкәрімнің әдеби шығармашылығы идеялдық-
көркемдік мазмүнының ауқымдылығымен, әсерлі де көркемдік қуатының
ауқымдылығымен әсерлі де көркемдік қуатының молдығымен ерекшеленеді. Жалпы
алғанда оның шығармашылық мұрасы мол да мағыналы және ол хіх және хх
ғасырдың басындағықазақ әдебиетінен ерекше орын алады. Бұл мұра
ұзақжылдарға “үнсіздік пен нақақ жаладан кейін халыққа оралуға тиіс”
делінген ол қаулыда.
Иә, ақталу мен халықа оралу үлкен жеңіс болады. Бірақ кешегі, 1988
жылдың өзінде адамның жеке көзқарасы үшін айыптау принципі өзгерген жоқ
еді. Мәселен, қаулыдағы мына тұжырымға көз аударайық : “Түрік,
қырғыз,қазақ һәлі хамлар шежіресі” және “Мұсылмандық шарты” деп аталатын
кітапшалардан басқа барлық шығармалары еңбекшілер тәжірбиесіне зардап
тигізерлік зианды идеялардан мүлдем ада екні өз
3
алдына, олардың қоғамымызды рухани байыту ісіне, оның гуманистік және
адамгершілік мұраттарын бегітуге қызмет ететіндігі туралы комисия ұсынған
тұжырымдар мен ұсыныстарға келісті. Ақынның уақытша жаңылысуы мен
қателесуіне келсек, бұл оның дүниетанымындағы белгілі бір шектеуліктің,
көрінісі ретінде бағалануы керек”
Бұл нені меңзейді? Баяғы діни ағартушылық көз қарасы үшін айыптаудың
өзі. Шәкәрім қажы “уақытша жаңылысқан да, қателескен де” емес. Ол адамның
бойындағы рухани тазалық пен имандылық шарттарын дүниетанымы ның ең нәрлі
өзегі санаған. Сондықтан да діни схолостикаға ұрынбай, діни- ағартушылық
ағымның әсерін бойына сіңірді.Әрине, көп оқыған, білімді жан алдағы
ғасырдағы қоғамдық ой- сананың өрбуі жолын жетік білген. Абай мектебінен
өткен адамның бұл жолды одан әрі тереңдете түспеуі мүмкүін еменс. Оның
түсіну үшін ақын өткен ортағы , оның әдеби өміріне әсер еткен мектеп туралы
айтпасқа болмайды.
Арнайы оқу орындары бітірмегенімен Абайдың басшылымен және өз
бетінше іздену нәтижесінде Шәкәрім сол замандағы қазақ арасындағы ең ғұлама
адамдардың бірі болып шығады. Түрік, араб, парсы тілдерін ғана емес, орыс
тілін де жетік біледі, классикалық шығып поэзиясын, орыс және европа
әдебиетінің озық үлгілері терең түсіне оқумен шектелмей, философия мен дін
тарихына қатысына еңбектерді де қадағалап отырады. Шәкәрім сәждадан бас
көтермеген мұсылман болмаса да, орта жастан асқан шағында ел көру, жер
көру мақсатында екі рет қажыға барып қайтады. Шәкәрім өзінің қажы сапары
туралы: “... Мен пақыр 1905 жылдан 1906 жылға қарай қажыға барғанда тақияны
көрдім” - деп жазды. Бұл сапарлар оның ой-өрісін кеңейтеді, қазақ халқы
дін қуған мұсылманшылық жолын емес, ғылым-білім қуған европа халықтарының
жолын таңдауы керек деген ойға беки түседі.
1904 жылғы Абай өлімі, бұдан соң 1905 – 1907 жылдардағы орыс
революциясының жеңіліспен аяқталуы Шәкәрімге қатты әсер етеді. Осы кезде
өзі көптен әуестеніп жүрген толстойшылдық идеясына біржола берілген ақын
өмірден баз кешіп, жұрттан аулақтайда да, Шыңғыс сыртындағы Шақпақ дейтін
жерде таза әдеби қызметпен ғана айналысып қысы-жазы жападан-жалғыз жатады.
1917 – 1925 жылдар аралығында Шәкәрім аз уақыт дүниеауи өмірге қайта
оралғандай болады, ел ішіндегі жақсы өзгерістерді құттықтайды, газет-
журналдар бетіне жаңа заманды мақұлдаған өлеңдер бастырады, алайда қарт
ақын көп ұзамай қайтадан ел өмірінен аулақтайды.
ХХ ғасырдың алғашқы жылдары шәкәрім шығармашылық қызметінің өрлеу
жылдары болды. Ақын 1911 жылы Орынбордан екі кітабын, “Түрік, қырғыз, қазақ
һәм хандар шежіресі”, “ Мұсылмандық шарттарын” бастырып шығарса, 1912 жылы
Семейде “Ярдем” баспасынан, “Қазақ айнасы”, “Қалқаман – Мамыр”, “Жолсыз
жаза” (“Еңлік – Кебек”), үш бірдей кітабын бастырып шығарды. Шәкәрім
өмірінің толысқан кезі бүкіл Ресей мен қазақ даласындағы болып өткен небір
оқиғалар мен зор өзгерістерге тұстас болады. Ресейдегі 1905 жылғы, 1907
жылғы революциялар мен Столыпин реакциясының көп жылғы ауыртпалығы 1941
жылғы бірінші дүниежүзілік соғыс, 1916 жылғы қазақ даласындағы дүрбелең
оқиғалар, 1917 жылғы ақпан, қазан төңкерістері, сонымен бірге ақын өскен
Шыңғыстау, Семей өңіріндегі Колчак ылаңы, аласапыран алмағайып заманда
туған халқының тағдыр-талайына арашашы болған интеллигенциясының алаш
қозғалысы, қазақ даласындағы ақ пен қызыл соғыстары, қазақ даласында Кеңес
өкіметінің орнау, оның саясатындағы адам төзгісіз бұрмалаулар мен
асырасілтеулер; 1920 – 1921 жылғы ашаршылықтар, аша тұяқ қалдырмауға
бекінген 1928 жылғы конфискация науқаны осылардың барлығы да ақын
көзқарасына, болмысына өз ізін қалдырды, әуреледі, азаптады. Алайда, туған
халқына қызмет етуді мақсат еткен ол бұл оқиғалардан сырт қалған жоқ. Оның
өмірге, қоғамдыңқ мәні бар өзгерістерге көзқарасы да бірқалыпты қалып
қоймай, өзгерістерге ұшырады, тіпті жасы ұлғайған қарт қаламгердің түңіліп,
жалғыздық көрген тұстары да болды. Осылайша оның жалғыздануы, өзін
ұмытылған адам санауы басталды. Бұл трагедия кейін де оның ажалына себепші
болды. 1931 жылы қазанда аяулы ақын жазықсыз жазаға ұшырап, жолсыз жазаға
тартылып ГПУ қызметкерлері тарапынан оққа ұшады. Ұлы талант, ғұлама ғалым
көмусіз, кебінсіз ай далада ұзақ жылдар бойы іздеусіз жатты.
Ақын опат болғаннан кейін тоталитарлық кеңес өкіметі ұзақ жылдар
бойында буржуазиялық ұлтшыл “Алаш” партиясының қызметінде болды,
коллективтендіру науқанында бай кулактармен ниеттес болып, кеңес
құрылысында қастандық жасады деп заңсыз, дәлелсіз қаралап келді, 1988 жылы
ақталып Шәкәрім Құдайберді ұлы халқымен қайта табысты.
Ең әуелі Шәкәрім өскен өлке туралы бір ауыз сөз. Ол хіх ғасырдың
басында-ақ қазақ өлкесінің рухани орталығына айналған кәзіргі семей
өңірінің Шынғыс тау бөктерінде, Қүнанбай әулиеті ту тіккен топырақта өмірге
келеді. “ әкесі Құнанбайдың немере інісі еді. Ал шешесі Дәметкен туралы
деректер жоққа тән”. Бірақ бақуатты болыс, Ақынның белгілі атқамінер байы
Құнанбай туралы тарихи деректер бүгіндері басқаша мәлімет береді. Өмірде
қатал болғаны мен Құнанбай өз замандастарынан оза туған ірі саяси тұлға.
Оған тек қана ұлы Абайдың әкесі деп қарауға болмайды. Құнанбай XIX
ғасырдағы көзі қарақты, Ресеймен қарым- қатынастың өз халқына ең қажет
тұстарын зерделеген , оқу мен білім болашақ жолы екенін білген адам.
Содықтанда Ресейде болып жатқан капиталистік даму жүйелерінің қазақ
даласында қалай болғандада да келіп қана қоймай, үлкен сілкініс әкелетінін
білген. Сондықтанда өз балаларына терең біілім беруге ұмтылған. Сонымен
бірге өзі таразы басын тең ұстау имандылық, діни тәрбие беруге тырысқан.
Сондықтанда ол өзі кіндігінен тараған балаларды ғана емес, үрім-
бұтақтарының балаларын оқытуғада ден
қойған. Солардың бірі Шәкәрім. Ол Абайдан бір мүшел, яғни 13 жас кіші.
Шәкәрім ат жолын тартып мінген, шығыс пен Европа әдебиетін едәуір
меңгерген жігіт ағасы еді. Бұл жас Шәкәрімнің идеялық көзқарасы мен
дүниетанымына әсер етеді. Ол Абай арқылы Шығыс поэзиясын таныды, діни-
ағартушылық бағытты бойына жинақтады, қиссаларды оқыды, оны зердесіне
тоқыды.
Шәкәрім жазба әдебиетінің көрнекті өкілі болғандықтан, оның
шығармашылық өсуі, көз қарасының қалыптасуы, дүниетанымын бағдарлау,
сараптау қиын емес. Себебі, оның бәрі ұлы ақынның ойшылдың, ірі ағартушы –
қайраткердің туындыларында сайрап жатыр.
Тарихта өткен оқиғаларды тарихи адамдардың істерін жыраулар дәстүрі
– қазан төңкерісіне дейінгі қазақ әдебиетінде тек жыраулар мен суырып салма
ақындар творчесвосымен ғана шектелмегені ақиқат. Хіх ғасырда дүниеге келген
қазақтың жазба әдәбиеті бұл дәстүрді өз шамасына қарай одан әрмен дамытып,
одан әрі жанғырта түсті. Бұл әдебиеттің өзінен ілгеріде өткен творчество
өкілдері мұрасынан жырлаған тақырыбы, көтерілген мәселесі тұрғысынан азды
көпті өзгешеліктері де болмаи қалған жоқ. Бірақ әдебиеттің тарихилық
мәселелері түптеп келгенде ең алдымен белгілі бір географйялық кеңістікті
тұрақ еткен этностың рухани мүддесін ескере отырып өрнектелетіндіктен,
жазба әдебиет атанатын дәстүрдің тү ұстаушыларының да қазақ жұртына қазақ
қоғамына қызмет етуді өзінің басты кредосы етіп ұстағандығы даусыз.
Сондықтан бірнеше ғасырлық ғұмыры бар жыраулық дәстүр мен өзімен жарыса
өмір кешіп жатқан суырып салма ақындық творчествосының ізбасары болып
өмірге келген қазақтың хіх-хх ғасыр басындағы жазба әдебиетінің тарихилық
мәселелерді меңгеру, жаңғырту жолындағы ізденістер жолы бұрынғы сөз өнері
иелерінің тәжірибиесімен біраз жағдайда сабақтастықтапқандықтарын да күмән
жоқ.
Рас бір қарағанда XIV-XIX ғасырлардағы жыраулар мен ақындар
шығармаларындағы ел басынан өтіп жатқан әр алуан тарихи проблемелар,
олардың тарих ғылымына қызмет етуді көздегендіктен емес, халқының
тағдырынан сырт қала алмағандықтан тарихи тұлғаның тарихқа араласуы болып
көрінетіні сөзсіз. Деректілікке ие жырлардың аз сөзді, қысқа қайырылатын
себебін – олардың тарихи нақтылығынан, мәліметтерінің күмән-күдігі жоқ
дәлдігінен іздеген жоқ.
Бір ғажабы, ғылым әлеміне өздерін қызмет еттік деп есептемейтін
жыраулар мен ауызшы дәстүрдегі ақындар әулетінің жырларындағы тарихи
деректер ешбір еңбектен алынған көшірме емес екені даусыз. Яғни бұлар қанда
дәрежеде болғанда да түпнұсқа еңбектер. Ал, солардағы деректерді ұлт
тарихына байланысты еңбек жазған бірсыпыра кісілердің пайдаланғандары да
болған. Демек, ауызша дәстүрлі поэзия өкілдерінің деректеріне күмән
келтіруге болмайтын шығармаларын тарихи мағлұмат беретін рухани мұраның
қатарына жатқызар болсаң, олардың авторлардың тарих ғылымына қызмет етпеген
деп айту үшін көп тәуекел керек.
Сондай-ақ, жазба әдебиет өкілдері туындыларындағы тарихи деректерден әр
түрлі архивтік, немесе тарихи жазбалардан алынған мәліметтердің ізін көре
отырып, ал авторлардың да ғылым үшін атқарған еңбектерінің нұсқалығын
қандай тұрғыдан түсінуге болады деп ойлауғы тура келеді. Бірақ, әдебиеттің
тарихилығы мәселесі тұрғысынан қарағанда қай-қайсысы да ешбір салмақ
дәрежесі төмен түспейтін творчестволық құбылыс, елеулі фактор екендігінде
дау жоқ. Сол себептен де бұл жайлар әдебиеттің тарихилығын қарастыратын
әдебиеттану ғылымы үшін ең бір елеулі проблемалардың санатына жатады. Ал,
жалпы тұтастай алғанда осы мәселенің әдебиеттану мен тарих ғылымдарының
екеуінің бірдей назарында болатын негізгі себебін әдебиеттің қандай
кезеңінде болсын, ондағы көрініс тапқан тарихилық құбылысының ең алдымен
халықтың елдік санасын марқайту үшін қызмет ететін ерекшелігінен іздеу
керек. Осы тұрғыдан келгенде ауызша дәстүрлі әдебиет пен жазба әдебиеттің
тарихилық мәселелерін қарастыру принциптерінде айтарлықтай шекара-меже
болмайды деп есептейміз. Бірақ, тұтастай алғанда жыраулы құмыра суырып
салма ақындар шығармаларындағы тарихилық-авторлардың өздері көрген
оқиғаларының негізінде жырланатын жайлардан бастау алып, ол жазба әдебиет
өкілдерінің тарихқа баруы, сол арқылы белгілі бір оқиғалардың себебі мен
салдарына көркем сөз шебері ретінде пайымды талдаулар жасауы, ғибратты
қорытындыларға келуі – көбінесе жазба деректерге сүйену арқылы жүзеге
асырылатындығы мен ерекшеленетінін баса көрсету артық емес. Шәкәрім
мұрасында эпостық жанрдың бір түрі, белгілі бір оқиғаны өлеңмен баяндайтын,
сюжетке құрылатын шығармалар-поэмалар елеулі орын алған. Поэма жанрын
айтарлықтай нұсқалары – Абай Құнанбайевтың “Ескендір”, “Масғұт”, “Әзімнің
әңгімесі”, Мағауия Абай ұлы Құнанбайевтың “Медғат – Қасым”, Ақылбай
Абайұлы Құнанбайевтың “Зұлыс”, Сералиннің “Гүлқадиша”, Сұлтанмахмұт
Торайғыровтың “Кедей”, “Адасқан өмір”, т.б. поэмалар қатарына Шәкәрімнің
“Қалқаман – Мамыр”, “Еңлік – Кебек”, Нартайлақ – Айсұлу” шығармалары
қосылады.
“Қалқаман – Мамыр” дастанының тарихилығы
Шәкәрім поэмалары бас аяғы жинақы, сюжеттері ширақ адамдардың қарым-
қатынастары, тартыс-таластары, сүйініш-күйініштері, іс-әрекеттері нанымдары
суреттелген, идеялық – көркемдік қасиеттері мол туындылар. Сырттай
қарағанда Шәкәрім поэмаларының тақырыпдары ұқсас, үйлес – биік махаббаты
жырлау болып көрінгенімен, онда қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынастар астары
астасып қиыстырылып өрілген.
Өткен іс ойға күңгірт көзге танық,
Көрмесе де, білгенге бәрі қанық.
Мың жеті жүз жиырма екінші жыл
Қазақтың Сыр бойынды жүргені анық –
деп басталатын Шәкәрім Құдайбердиевтің “Қалқаман – Мамыр” поэмасы ХХ
ғасыр басындағы поэзиялық сүйекті шығармаларының тарихилығы туралы әңгіме
болған тұста, ерекше назар аударуға тура келер бірігей туындылардың бірі.
Шығарма Семей қаласындағы “Жәрдем” баспасында 1912 жылы басылып шыққан,
ақын қысқа кіріспе жазған. Шәкәрімнің ұл кіріспе сөзі поэма сырын ашуға
бірден бір кілт десе де болады. Кіріспеде “Қалқаман – Мамыр” поэмасы болған
оқиға негізінде жазылғандығы айтылады. Абай ықпалында өскен Шәкәрім көркем
шығарманың шыншыл, реалистік тұрғыдан болғанын парыз тұтқан. Одан әрі
оқиғаға бұрын қандай көзқарас қалыптасқаны, яғни “Ескі қазақтар теріс
көзқарасымен” қарағаны, “ақсақал аузынан да қалып бара жатқаны”,
ұмытылғаны айтылады.
Бұдан бір жыл бұрын Орынборда жеке кітапша болып басылған ақынның
“Түрк, қырғыз, қазақ һәм ханлар шежіресі” атанатын – қазақ қаламгерінің
ішінде алғашқы болып халқымыздың тарихнама ғылымына енуіне үлес қосқан,
шежірелік мұрасына қарағанда бірсыпыра ерекшелігімен өзгешеленетін шығарма.
Бірақ, аталмыш поэма қара сөзбен жазылған шежірелі еңбектей ХХ ғасырдың
алғашқы он жылдығына дейін жарық көрген түрік нәсілдестерінің тарихына
байланысты әр түрлі ғылыми зерттеулерге сүйеніп туындаған шығарма
болмағанымен, мұндағы оқиғалардың барлығы да XVIII ғасырдың бірінші
ширегінде қазақтың бір қауым елінің басынан өткен елеулі оқиғаның көрінісі
мен дерек беретіндігімен айрықша қастерлі.
1722 жылы болған тарихи оқиғаға байланысты шығарылған “Қалқаман –
Мамыр” дастаны әр түрлі нұсқада ел есінде сақталған, “Дала уалаяті”
газетінде 1892 жылы жарияланған. Қазақ Ғылым академиясының Орталық
кітапханасының қолжазба қорында осы дастанның 9 нұсқасы сақталған. Ал енді
ғасырлар қойнауынан “Қалқаман – Мамыр” оқиғасын алып шығып, оған теріс
көзқарастармен келіспей, жаңа тұжырым айтып, осы күнгі көңілінің
көзі ашықтар жазасыз екенін біліп, өткенді жандандырғандай болсын деп
ұмтылған істі алға қоюда “сол асылдардың көзі кетсе де, ізі жоғалмасын
дедім” деуінде не сыр бар, қандай қажеттілік бар деген сұрақ туады. Осы сыр
“Қалқаман – Мамыр” өне бойына өрілген.
Шәкәрім:
Қалқаман мен Мамырды жаздым бұрын,
Оқығандар байқайды онын сырын.
Енді айтамын Еңлік пен Кебек сөзін
Тағы сынай көріңіз мұның түрін, –
деуіне қарағанда “Қалқаман – Мамыр” 1912 жылы жарияланса да, жазылу мерзімі
ертеректе шамасы XIX ғасырдың соңғы жылдары болса керек. Бұл кезде
феодалдық- патриархалдық дәуірдегі тамыр жайған озбырлық қатыгез әдет-
ғұрыптар мен еркіндікті көксеу, халық ой-арманының толқындары шиеленісе
түскенді.
Автор баяндап отырған ғашықтар әңгімесі – ел жадынан орын
тепкен айна қатесіз өкінішті жайдың шынайы шындығы болады. Ақынның
шығармасының басында:
- Өткен іс-ойға күңгірт, көзге танық
Көрмеседе білгенге бәрі қанық
Мың жеті жүз жиырма екінші жыл
Қазақтың Сыр бойынды жүргені анық ...
Бұл сөзім ертек емес, сөздің шыны,
Бір қыз үшін Қалқаман елден кеткен
Соның жайын айтайын тыңда, міне,-
деп сөз бастауында көп мән бар. Мұнан біз автордың болған оқиғаны тек
1722 жылы өткенін, елдің ол кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе:
1. Шәкәрім Құдайбердіұлы – қазақтың көрнекті
ақыны ... ... ... ... ..3
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. “Қалқаман – Мамыр” дастанының
тарихилығы ... ... ... ... ... ... 7
2.2. Ел жадындағы өкінішті жағдайдың
шынайылығы ... ... ... ... 15
2.3. Мағынасы тереңде жатқан ғибратты
мұра ... ... ... ... ... ... ... .19
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Шәкәрім Құдайбердіұлы – қазақтың көрнекті ақыны
Қазақ әдебиетінің бірегей классигі, ұлы Абайдың мұраттас мұрагер шәкірті
аса ірі ақын, ойшыл философ, тарихшы ғалым, қазақтың көрнекті ақыныны,
көсемсөзші, ағартушысы Шәкәрім (Шаһкәрім) Құдайбердіұлы 1858 жылы 11-
шілдеде Семей облысы Абай ауданында дүниеге келді. Шәкәрімнің әкесі
Құдайберді мен ұлы ақынымыз Абай ағалы-інілі туысқан адамдар.
Шәкәрім Құдайбердіұлы – шығармалары арқылы, өз өмір жолы мен
шығармашылық қызметі туралы мол деректер қалдырған қаламгер.
Шәкәрімнің әдеби мұрасы да жоғарыда айтылған кеңестік идеолгияның
кесерінен халқынан жасырын ұсталды. Бірақ оның шығармашылығы
архиптежатқанымен, том-тумдап ел арасында жасырын таратылып та жүрді. Бірақ
Горбачев заманыныңсәтінде Ш. Құдайбердіұлы ақын ретінде ақталып, мұрасы
жарыққа шықты. Қазақыстан Компартиясы Орталық комитетінің Бюросы “Ақын
Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы жөнінде” қаулы қабылдап, нақақтан күйген
халық ардақтысын қайта тірлітті. “Шәкәрімнің әдеби шығармашылығы идеялдық-
көркемдік мазмүнының ауқымдылығымен, әсерлі де көркемдік қуатының
ауқымдылығымен әсерлі де көркемдік қуатының молдығымен ерекшеленеді. Жалпы
алғанда оның шығармашылық мұрасы мол да мағыналы және ол хіх және хх
ғасырдың басындағықазақ әдебиетінен ерекше орын алады. Бұл мұра
ұзақжылдарға “үнсіздік пен нақақ жаладан кейін халыққа оралуға тиіс”
делінген ол қаулыда.
Иә, ақталу мен халықа оралу үлкен жеңіс болады. Бірақ кешегі, 1988
жылдың өзінде адамның жеке көзқарасы үшін айыптау принципі өзгерген жоқ
еді. Мәселен, қаулыдағы мына тұжырымға көз аударайық : “Түрік,
қырғыз,қазақ һәлі хамлар шежіресі” және “Мұсылмандық шарты” деп аталатын
кітапшалардан басқа барлық шығармалары еңбекшілер тәжірбиесіне зардап
тигізерлік зианды идеялардан мүлдем ада екні өз
3
алдына, олардың қоғамымызды рухани байыту ісіне, оның гуманистік және
адамгершілік мұраттарын бегітуге қызмет ететіндігі туралы комисия ұсынған
тұжырымдар мен ұсыныстарға келісті. Ақынның уақытша жаңылысуы мен
қателесуіне келсек, бұл оның дүниетанымындағы белгілі бір шектеуліктің,
көрінісі ретінде бағалануы керек”
Бұл нені меңзейді? Баяғы діни ағартушылық көз қарасы үшін айыптаудың
өзі. Шәкәрім қажы “уақытша жаңылысқан да, қателескен де” емес. Ол адамның
бойындағы рухани тазалық пен имандылық шарттарын дүниетанымы ның ең нәрлі
өзегі санаған. Сондықтан да діни схолостикаға ұрынбай, діни- ағартушылық
ағымның әсерін бойына сіңірді.Әрине, көп оқыған, білімді жан алдағы
ғасырдағы қоғамдық ой- сананың өрбуі жолын жетік білген. Абай мектебінен
өткен адамның бұл жолды одан әрі тереңдете түспеуі мүмкүін еменс. Оның
түсіну үшін ақын өткен ортағы , оның әдеби өміріне әсер еткен мектеп туралы
айтпасқа болмайды.
Арнайы оқу орындары бітірмегенімен Абайдың басшылымен және өз
бетінше іздену нәтижесінде Шәкәрім сол замандағы қазақ арасындағы ең ғұлама
адамдардың бірі болып шығады. Түрік, араб, парсы тілдерін ғана емес, орыс
тілін де жетік біледі, классикалық шығып поэзиясын, орыс және европа
әдебиетінің озық үлгілері терең түсіне оқумен шектелмей, философия мен дін
тарихына қатысына еңбектерді де қадағалап отырады. Шәкәрім сәждадан бас
көтермеген мұсылман болмаса да, орта жастан асқан шағында ел көру, жер
көру мақсатында екі рет қажыға барып қайтады. Шәкәрім өзінің қажы сапары
туралы: “... Мен пақыр 1905 жылдан 1906 жылға қарай қажыға барғанда тақияны
көрдім” - деп жазды. Бұл сапарлар оның ой-өрісін кеңейтеді, қазақ халқы
дін қуған мұсылманшылық жолын емес, ғылым-білім қуған европа халықтарының
жолын таңдауы керек деген ойға беки түседі.
1904 жылғы Абай өлімі, бұдан соң 1905 – 1907 жылдардағы орыс
революциясының жеңіліспен аяқталуы Шәкәрімге қатты әсер етеді. Осы кезде
өзі көптен әуестеніп жүрген толстойшылдық идеясына біржола берілген ақын
өмірден баз кешіп, жұрттан аулақтайда да, Шыңғыс сыртындағы Шақпақ дейтін
жерде таза әдеби қызметпен ғана айналысып қысы-жазы жападан-жалғыз жатады.
1917 – 1925 жылдар аралығында Шәкәрім аз уақыт дүниеауи өмірге қайта
оралғандай болады, ел ішіндегі жақсы өзгерістерді құттықтайды, газет-
журналдар бетіне жаңа заманды мақұлдаған өлеңдер бастырады, алайда қарт
ақын көп ұзамай қайтадан ел өмірінен аулақтайды.
ХХ ғасырдың алғашқы жылдары шәкәрім шығармашылық қызметінің өрлеу
жылдары болды. Ақын 1911 жылы Орынбордан екі кітабын, “Түрік, қырғыз, қазақ
һәм хандар шежіресі”, “ Мұсылмандық шарттарын” бастырып шығарса, 1912 жылы
Семейде “Ярдем” баспасынан, “Қазақ айнасы”, “Қалқаман – Мамыр”, “Жолсыз
жаза” (“Еңлік – Кебек”), үш бірдей кітабын бастырып шығарды. Шәкәрім
өмірінің толысқан кезі бүкіл Ресей мен қазақ даласындағы болып өткен небір
оқиғалар мен зор өзгерістерге тұстас болады. Ресейдегі 1905 жылғы, 1907
жылғы революциялар мен Столыпин реакциясының көп жылғы ауыртпалығы 1941
жылғы бірінші дүниежүзілік соғыс, 1916 жылғы қазақ даласындағы дүрбелең
оқиғалар, 1917 жылғы ақпан, қазан төңкерістері, сонымен бірге ақын өскен
Шыңғыстау, Семей өңіріндегі Колчак ылаңы, аласапыран алмағайып заманда
туған халқының тағдыр-талайына арашашы болған интеллигенциясының алаш
қозғалысы, қазақ даласындағы ақ пен қызыл соғыстары, қазақ даласында Кеңес
өкіметінің орнау, оның саясатындағы адам төзгісіз бұрмалаулар мен
асырасілтеулер; 1920 – 1921 жылғы ашаршылықтар, аша тұяқ қалдырмауға
бекінген 1928 жылғы конфискация науқаны осылардың барлығы да ақын
көзқарасына, болмысына өз ізін қалдырды, әуреледі, азаптады. Алайда, туған
халқына қызмет етуді мақсат еткен ол бұл оқиғалардан сырт қалған жоқ. Оның
өмірге, қоғамдыңқ мәні бар өзгерістерге көзқарасы да бірқалыпты қалып
қоймай, өзгерістерге ұшырады, тіпті жасы ұлғайған қарт қаламгердің түңіліп,
жалғыздық көрген тұстары да болды. Осылайша оның жалғыздануы, өзін
ұмытылған адам санауы басталды. Бұл трагедия кейін де оның ажалына себепші
болды. 1931 жылы қазанда аяулы ақын жазықсыз жазаға ұшырап, жолсыз жазаға
тартылып ГПУ қызметкерлері тарапынан оққа ұшады. Ұлы талант, ғұлама ғалым
көмусіз, кебінсіз ай далада ұзақ жылдар бойы іздеусіз жатты.
Ақын опат болғаннан кейін тоталитарлық кеңес өкіметі ұзақ жылдар
бойында буржуазиялық ұлтшыл “Алаш” партиясының қызметінде болды,
коллективтендіру науқанында бай кулактармен ниеттес болып, кеңес
құрылысында қастандық жасады деп заңсыз, дәлелсіз қаралап келді, 1988 жылы
ақталып Шәкәрім Құдайберді ұлы халқымен қайта табысты.
Ең әуелі Шәкәрім өскен өлке туралы бір ауыз сөз. Ол хіх ғасырдың
басында-ақ қазақ өлкесінің рухани орталығына айналған кәзіргі семей
өңірінің Шынғыс тау бөктерінде, Қүнанбай әулиеті ту тіккен топырақта өмірге
келеді. “ әкесі Құнанбайдың немере інісі еді. Ал шешесі Дәметкен туралы
деректер жоққа тән”. Бірақ бақуатты болыс, Ақынның белгілі атқамінер байы
Құнанбай туралы тарихи деректер бүгіндері басқаша мәлімет береді. Өмірде
қатал болғаны мен Құнанбай өз замандастарынан оза туған ірі саяси тұлға.
Оған тек қана ұлы Абайдың әкесі деп қарауға болмайды. Құнанбай XIX
ғасырдағы көзі қарақты, Ресеймен қарым- қатынастың өз халқына ең қажет
тұстарын зерделеген , оқу мен білім болашақ жолы екенін білген адам.
Содықтанда Ресейде болып жатқан капиталистік даму жүйелерінің қазақ
даласында қалай болғандада да келіп қана қоймай, үлкен сілкініс әкелетінін
білген. Сондықтанда өз балаларына терең біілім беруге ұмтылған. Сонымен
бірге өзі таразы басын тең ұстау имандылық, діни тәрбие беруге тырысқан.
Сондықтанда ол өзі кіндігінен тараған балаларды ғана емес, үрім-
бұтақтарының балаларын оқытуғада ден
қойған. Солардың бірі Шәкәрім. Ол Абайдан бір мүшел, яғни 13 жас кіші.
Шәкәрім ат жолын тартып мінген, шығыс пен Европа әдебиетін едәуір
меңгерген жігіт ағасы еді. Бұл жас Шәкәрімнің идеялық көзқарасы мен
дүниетанымына әсер етеді. Ол Абай арқылы Шығыс поэзиясын таныды, діни-
ағартушылық бағытты бойына жинақтады, қиссаларды оқыды, оны зердесіне
тоқыды.
Шәкәрім жазба әдебиетінің көрнекті өкілі болғандықтан, оның
шығармашылық өсуі, көз қарасының қалыптасуы, дүниетанымын бағдарлау,
сараптау қиын емес. Себебі, оның бәрі ұлы ақынның ойшылдың, ірі ағартушы –
қайраткердің туындыларында сайрап жатыр.
Тарихта өткен оқиғаларды тарихи адамдардың істерін жыраулар дәстүрі
– қазан төңкерісіне дейінгі қазақ әдебиетінде тек жыраулар мен суырып салма
ақындар творчесвосымен ғана шектелмегені ақиқат. Хіх ғасырда дүниеге келген
қазақтың жазба әдәбиеті бұл дәстүрді өз шамасына қарай одан әрмен дамытып,
одан әрі жанғырта түсті. Бұл әдебиеттің өзінен ілгеріде өткен творчество
өкілдері мұрасынан жырлаған тақырыбы, көтерілген мәселесі тұрғысынан азды
көпті өзгешеліктері де болмаи қалған жоқ. Бірақ әдебиеттің тарихилық
мәселелері түптеп келгенде ең алдымен белгілі бір географйялық кеңістікті
тұрақ еткен этностың рухани мүддесін ескере отырып өрнектелетіндіктен,
жазба әдебиет атанатын дәстүрдің тү ұстаушыларының да қазақ жұртына қазақ
қоғамына қызмет етуді өзінің басты кредосы етіп ұстағандығы даусыз.
Сондықтан бірнеше ғасырлық ғұмыры бар жыраулық дәстүр мен өзімен жарыса
өмір кешіп жатқан суырып салма ақындық творчествосының ізбасары болып
өмірге келген қазақтың хіх-хх ғасыр басындағы жазба әдебиетінің тарихилық
мәселелерді меңгеру, жаңғырту жолындағы ізденістер жолы бұрынғы сөз өнері
иелерінің тәжірибиесімен біраз жағдайда сабақтастықтапқандықтарын да күмән
жоқ.
Рас бір қарағанда XIV-XIX ғасырлардағы жыраулар мен ақындар
шығармаларындағы ел басынан өтіп жатқан әр алуан тарихи проблемелар,
олардың тарих ғылымына қызмет етуді көздегендіктен емес, халқының
тағдырынан сырт қала алмағандықтан тарихи тұлғаның тарихқа араласуы болып
көрінетіні сөзсіз. Деректілікке ие жырлардың аз сөзді, қысқа қайырылатын
себебін – олардың тарихи нақтылығынан, мәліметтерінің күмән-күдігі жоқ
дәлдігінен іздеген жоқ.
Бір ғажабы, ғылым әлеміне өздерін қызмет еттік деп есептемейтін
жыраулар мен ауызшы дәстүрдегі ақындар әулетінің жырларындағы тарихи
деректер ешбір еңбектен алынған көшірме емес екені даусыз. Яғни бұлар қанда
дәрежеде болғанда да түпнұсқа еңбектер. Ал, солардағы деректерді ұлт
тарихына байланысты еңбек жазған бірсыпыра кісілердің пайдаланғандары да
болған. Демек, ауызша дәстүрлі поэзия өкілдерінің деректеріне күмән
келтіруге болмайтын шығармаларын тарихи мағлұмат беретін рухани мұраның
қатарына жатқызар болсаң, олардың авторлардың тарих ғылымына қызмет етпеген
деп айту үшін көп тәуекел керек.
Сондай-ақ, жазба әдебиет өкілдері туындыларындағы тарихи деректерден әр
түрлі архивтік, немесе тарихи жазбалардан алынған мәліметтердің ізін көре
отырып, ал авторлардың да ғылым үшін атқарған еңбектерінің нұсқалығын
қандай тұрғыдан түсінуге болады деп ойлауғы тура келеді. Бірақ, әдебиеттің
тарихилығы мәселесі тұрғысынан қарағанда қай-қайсысы да ешбір салмақ
дәрежесі төмен түспейтін творчестволық құбылыс, елеулі фактор екендігінде
дау жоқ. Сол себептен де бұл жайлар әдебиеттің тарихилығын қарастыратын
әдебиеттану ғылымы үшін ең бір елеулі проблемалардың санатына жатады. Ал,
жалпы тұтастай алғанда осы мәселенің әдебиеттану мен тарих ғылымдарының
екеуінің бірдей назарында болатын негізгі себебін әдебиеттің қандай
кезеңінде болсын, ондағы көрініс тапқан тарихилық құбылысының ең алдымен
халықтың елдік санасын марқайту үшін қызмет ететін ерекшелігінен іздеу
керек. Осы тұрғыдан келгенде ауызша дәстүрлі әдебиет пен жазба әдебиеттің
тарихилық мәселелерін қарастыру принциптерінде айтарлықтай шекара-меже
болмайды деп есептейміз. Бірақ, тұтастай алғанда жыраулы құмыра суырып
салма ақындар шығармаларындағы тарихилық-авторлардың өздері көрген
оқиғаларының негізінде жырланатын жайлардан бастау алып, ол жазба әдебиет
өкілдерінің тарихқа баруы, сол арқылы белгілі бір оқиғалардың себебі мен
салдарына көркем сөз шебері ретінде пайымды талдаулар жасауы, ғибратты
қорытындыларға келуі – көбінесе жазба деректерге сүйену арқылы жүзеге
асырылатындығы мен ерекшеленетінін баса көрсету артық емес. Шәкәрім
мұрасында эпостық жанрдың бір түрі, белгілі бір оқиғаны өлеңмен баяндайтын,
сюжетке құрылатын шығармалар-поэмалар елеулі орын алған. Поэма жанрын
айтарлықтай нұсқалары – Абай Құнанбайевтың “Ескендір”, “Масғұт”, “Әзімнің
әңгімесі”, Мағауия Абай ұлы Құнанбайевтың “Медғат – Қасым”, Ақылбай
Абайұлы Құнанбайевтың “Зұлыс”, Сералиннің “Гүлқадиша”, Сұлтанмахмұт
Торайғыровтың “Кедей”, “Адасқан өмір”, т.б. поэмалар қатарына Шәкәрімнің
“Қалқаман – Мамыр”, “Еңлік – Кебек”, Нартайлақ – Айсұлу” шығармалары
қосылады.
“Қалқаман – Мамыр” дастанының тарихилығы
Шәкәрім поэмалары бас аяғы жинақы, сюжеттері ширақ адамдардың қарым-
қатынастары, тартыс-таластары, сүйініш-күйініштері, іс-әрекеттері нанымдары
суреттелген, идеялық – көркемдік қасиеттері мол туындылар. Сырттай
қарағанда Шәкәрім поэмаларының тақырыпдары ұқсас, үйлес – биік махаббаты
жырлау болып көрінгенімен, онда қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынастар астары
астасып қиыстырылып өрілген.
Өткен іс ойға күңгірт көзге танық,
Көрмесе де, білгенге бәрі қанық.
Мың жеті жүз жиырма екінші жыл
Қазақтың Сыр бойынды жүргені анық –
деп басталатын Шәкәрім Құдайбердиевтің “Қалқаман – Мамыр” поэмасы ХХ
ғасыр басындағы поэзиялық сүйекті шығармаларының тарихилығы туралы әңгіме
болған тұста, ерекше назар аударуға тура келер бірігей туындылардың бірі.
Шығарма Семей қаласындағы “Жәрдем” баспасында 1912 жылы басылып шыққан,
ақын қысқа кіріспе жазған. Шәкәрімнің ұл кіріспе сөзі поэма сырын ашуға
бірден бір кілт десе де болады. Кіріспеде “Қалқаман – Мамыр” поэмасы болған
оқиға негізінде жазылғандығы айтылады. Абай ықпалында өскен Шәкәрім көркем
шығарманың шыншыл, реалистік тұрғыдан болғанын парыз тұтқан. Одан әрі
оқиғаға бұрын қандай көзқарас қалыптасқаны, яғни “Ескі қазақтар теріс
көзқарасымен” қарағаны, “ақсақал аузынан да қалып бара жатқаны”,
ұмытылғаны айтылады.
Бұдан бір жыл бұрын Орынборда жеке кітапша болып басылған ақынның
“Түрк, қырғыз, қазақ һәм ханлар шежіресі” атанатын – қазақ қаламгерінің
ішінде алғашқы болып халқымыздың тарихнама ғылымына енуіне үлес қосқан,
шежірелік мұрасына қарағанда бірсыпыра ерекшелігімен өзгешеленетін шығарма.
Бірақ, аталмыш поэма қара сөзбен жазылған шежірелі еңбектей ХХ ғасырдың
алғашқы он жылдығына дейін жарық көрген түрік нәсілдестерінің тарихына
байланысты әр түрлі ғылыми зерттеулерге сүйеніп туындаған шығарма
болмағанымен, мұндағы оқиғалардың барлығы да XVIII ғасырдың бірінші
ширегінде қазақтың бір қауым елінің басынан өткен елеулі оқиғаның көрінісі
мен дерек беретіндігімен айрықша қастерлі.
1722 жылы болған тарихи оқиғаға байланысты шығарылған “Қалқаман –
Мамыр” дастаны әр түрлі нұсқада ел есінде сақталған, “Дала уалаяті”
газетінде 1892 жылы жарияланған. Қазақ Ғылым академиясының Орталық
кітапханасының қолжазба қорында осы дастанның 9 нұсқасы сақталған. Ал енді
ғасырлар қойнауынан “Қалқаман – Мамыр” оқиғасын алып шығып, оған теріс
көзқарастармен келіспей, жаңа тұжырым айтып, осы күнгі көңілінің
көзі ашықтар жазасыз екенін біліп, өткенді жандандырғандай болсын деп
ұмтылған істі алға қоюда “сол асылдардың көзі кетсе де, ізі жоғалмасын
дедім” деуінде не сыр бар, қандай қажеттілік бар деген сұрақ туады. Осы сыр
“Қалқаман – Мамыр” өне бойына өрілген.
Шәкәрім:
Қалқаман мен Мамырды жаздым бұрын,
Оқығандар байқайды онын сырын.
Енді айтамын Еңлік пен Кебек сөзін
Тағы сынай көріңіз мұның түрін, –
деуіне қарағанда “Қалқаман – Мамыр” 1912 жылы жарияланса да, жазылу мерзімі
ертеректе шамасы XIX ғасырдың соңғы жылдары болса керек. Бұл кезде
феодалдық- патриархалдық дәуірдегі тамыр жайған озбырлық қатыгез әдет-
ғұрыптар мен еркіндікті көксеу, халық ой-арманының толқындары шиеленісе
түскенді.
Автор баяндап отырған ғашықтар әңгімесі – ел жадынан орын
тепкен айна қатесіз өкінішті жайдың шынайы шындығы болады. Ақынның
шығармасының басында:
- Өткен іс-ойға күңгірт, көзге танық
Көрмеседе білгенге бәрі қанық
Мың жеті жүз жиырма екінші жыл
Қазақтың Сыр бойынды жүргені анық ...
Бұл сөзім ертек емес, сөздің шыны,
Бір қыз үшін Қалқаман елден кеткен
Соның жайын айтайын тыңда, міне,-
деп сөз бастауында көп мән бар. Мұнан біз автордың болған оқиғаны тек
1722 жылы өткенін, елдің ол кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz