Ауа температурасының метеорологиялық жағдайы

Жоспар

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Алматы станциясы
1.2 Ақтөбе станциясы

2 АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Ауа температурасының тәуліктік және жылдық жүрісі
2.2 Ауа температурасының биіктік бойынша таралуы

3 ТЕМПЕРАТУРАНЫҢ БИІКТІК БОЙЫНША ТАРАЛУЫНЫҢ ОРТАША ЖЫЛДЫҚ ЖҮРІСІ
3.1 1993.1997 жылдардағы орташа ауа температурасы

4 АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ БИІКТІК БОЙЫНША ТАРАЛУЫНЫҢ СИНОПТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
4.1 1993.1997 жылдар аралығындағы минималды ауа температурасы
4.2 1993.1997 жылдар аралығындағы максималды ауа температурасы

ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Пән: Физика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

Қазақстанның термикалық режимі негізінен республиканың жер
үлкендігімен және физика-географиялық жағынан біркелкі еместігінен,
радиациялықфакторлар мен күрт өзгергіштігімен анықталады. Сонымен қатар
оған күрделі айналадағы орта циркуляциясы да әсер етеді. Мұның бәрі
Қазақстанда көптеген әртүрлі температуралық жағдайларға әкеледі.
Қазақстанда сипатталатын температуралық қатынастар: температураның
солтүстіктен-оңтүстікке қарай біркелкі өсуі болып табылады. Сол себепті
шеткі оңтүстік аудандарда жылы мезгілдің орташа ұзақтығы шамамен он айға
жетеді. Қарлы қыс солтүстік аудандарда созылмалы және өте суық, кейбір
жылдарда қатты да аязды қыстың температурасы минус 45-50 0С -ге дейін
жеткен. Ал жазғы мезгіл өте ыстық болып келеді. Соңғы көктемгі үсіктер
маусым айында да болуы мүмкін.
Республиканың оңтүстік аудандарында қыс тұрақсыз және қатты аязды
емес, жұмсақ. Қысқы мезгілдерде температуралардың 0 0С жоғары көтерілуі жиі
байқалады. Сонымен қатар минус 30-40 0С-ге дейін жететін аяздар болуы
мүмкін. Бұл арктикалық және сібірлік ауа массаларының келуімен байланысты.
Көктемгі үсіктер ең шеткі оңтүстік аудандарда сәуір айының аяғында да
болуы мүмкін, ал күздің түсуі қыркүйектің екінші жазы болуы мүмкін. Негізі
Қазақстанның оңтүстік аудандарында жаз өте ыстық, қапырықты және ұзақ. Бұл
жерлердің температурасы 45-47 0С-ге дейін көтерілуі мүмкін, ал топырақ
температурасы 70 0С-ға жетуі мүмкін. Мұндай жағдай негізінен шөлді
аймақтарға тән.
Орташа жылдық температура республиканың барлық аудандары үшін оң
таңбалы, қаңтар айы қысқы ай күллі республиканың территориясы үшін.
Орташа ауытқу тербелісі шамамен оңтүстік аудандарда минус 1-5 0С, ал
солтүстік аудандарда минус 19 0С -ға дейін. Ең төмен температура
республиканың солтүстік-шығысын айтуға болады. Мұндай заңдылықтың бұзылуы
таулы массивтердің әсерінен болады. Мысалы: батыста Мұғалжар тауының және
Орталық азияның оңтүстігінен жылы ауаның жиі келуінің арқасында, изотерма
біраз солтүстікке қарай көтерілген. Әсіресе таулы массивтердің
температурасының таралуына әсер етуі шығыста, оңтүстік-шығыста және
оңтүстік Қазақыстанда байқалады.
Қазақыстанда термикалық ауа температурасының жылдық амплитудасы жоғары
мәнге өзгереді 18-20 0С-ден 38-40 0С -ге дейін биік таулы аудандарда, ал
жазықта одан да жоғары.
Бүкіл Қазақыстан үшін ең суық ай қаңтар, ал ең жылы ай шілде болып
табылады. Тек биік таулы аудандарда ең ыстық ай тамызға келеді. Бірақ
жылдың максимум және минимум температурасы көршілес айларға ауысуы да болып
тұрады. Мысалы: ең жоғары жылдық амплитуда Қазақыстанның солтүстік шығыс
аудандарына тән.Бұл жер суық қысымен және ыстық жазы мен ерекшеленеді.
Бірте-бірте оңтүстікке қарай жылдық амплитуда азаяды1
Барлық температуралық шкалалар белгілі тұрақты нүктелерге сүйеніп
жасалады. Негізгі тұрақты нүктелер стандартты қысым кезінде мұздың қату
және судың қайнау температуралары.
Тұрақты нүктелер арасындағы бөлік санына байланысты метеорологияда
бірнеше температуралық шкалалар бар: 1. Фаренгеит (t 0F). Қолданысқа 1716
жылы енгізілген. Екі тұрақты нүктелер арасы 180 бөлікке бөлініп, мұздың
қату нүктесіне 32 0F, ал судың қайнау нүктесіне 212 0F температурасы
берілген. Фаренгеиттің 0 0F-і цельсия бойынша минус 17,8 0С -ге тең болады
(00F=17,8 0С). Адам денесінің дұрыс температурасы 100 0F болады. Бұл
температуралық шкала АҚШ пен Англияда негізгі шкала болып табылады.
2. Реомюр(t 0F). Қолданысқа 1730 жылы енгізілген. Екітұрақты нүктелер
арасы 80 бөлікке бөлініп, мұздың қату нүктесіне 0 0R, ал судың қайнау
нүктесіне 80 0R температурасы берілген.
3. Цельсия (t 0С). Қолданысқа 1742 жылы енгізілген. Екі тұрақты
нүктелер арасы 100 бөлікке бөлініп, мұздың қату нүктесіне 0 0С, ал судың
қайнау нүктесіне 100 0С температурасы берілген.
4. Кельвин (Т 0К). Термодинамикалық температуралық шкала, қолданысқа
1848 жылы енгізілген. Бұл шкаланың ең төменгі температурасы абсолюттік ноль
(0 0К) және бір ғана тұрақты нүктеге сүйенеді. Ол тұрақты нүкте – судың
үштік нүктесі, яғни судың үш күиінің (қатты, сұйық, газ) теңдік қалыпта
тұратын нүктесі, оған 273,16 0К мәні берілген. Бұл шкала бойынша мұздың
қату нүктесіне 273 0К,ал судың қайнау нүктесіне 373 0К температурасы
берілген.
Температураны бір шкаладан екінші шкалаға аудару үшін мына қатынастар
қолданылады:2
T 0C=S4t 0R=S9(t 0F-32),
T 0R=4St 0C=49(t 0F-32),
T 0F=9S(t 0C+32)=94(t 0R+32),
T 0F=t 0C+273.
Ауа температурасының жақсы көрсетілген тәуліктік жүрісі, тәулік
бойында жер беті мен атмосферада жылу ағынының өзгерісімен байланысты.
Күндізгі уақытта жер беті күн радиациясының келуімен жылынады, ал түнде
қайта шашыраудың әсерінен қайта суытады. Сол уақытта қысқа толқынды күн
радиациясының жұтылуы және түнде өзі сәуле шашады, ауа температурасына онша
әсер ете қоймайды. Соның салдарынан жер беті мен атмосфераның арасында жылу
алмасу басталады, яғни ауа температурасының тәуліктік өзгеруінің басты
себебі болып келеді. Жылуды жер бетінен атмосфераға беруіне атмосферада
көптегн құбылыстар әсер етеді. Егер жылу тек молекулалық алмасу арқылы ғана
берілсе, онда ауа температурасының тәуліктік тербелісі тек жер бетіне жақын
өте жұқа қабатқа таралар еді. Ол кезде топырақ және ауаның жұқа қабаты
күндіз қатты қызатын еді, ал түнде күрт суитын еді. Бірақ төменгі
тропосферада негізгі рөл турбуленттік алмасуға жатады. Мұның әсерімен
ауаның тәуліктік тербелісінің температурасының биіктігі 1-1,5 километрге
деиін таралады.
Тәуліктік тербеліс және басқа да метеорологиялық жағдаилар жақсы
көрсетілген атмосфера қабаты турбуленттік алмасумен түсіндіріледі. Ол
атмосфера шекарасы деп аталады. Оның биіктігі 300-400 метрден 1-2
километрге деиін таралады.
Зерттеулер нәтижесінде топырақ температурасы минимум күн шығар алдында
байқалады. Күннің көкжиектен көтерілуі мен топырақ беті температурасыда
көтеріле бастайды.
Турбуленттік араласу және радиациялық құбылыс арқылы жылу жер бетінен
ауаға беріледі. Жылудың бір жер бетіне жақын ауа қабаты алады, ал қалған
бөлігі одан жоғары қабаттарға таралып жұтылады.
Таңертеңгі мезгілде ауа температурасы жылдам өседі де, максимум сағат
13-14-де байқалады. Бұдан кейін ауа температурасы ақырын төмендейді. Жазда
сағат 16-17-де күн батқанша жылдам төмендейді, ал күн батқан соң түні бойы
бір қалыпты төмендейді3.
Ауа температурасының режимінің негізгі көрсеткіштеріне жылдық
амплитуданың үлкендігі оның тербелісі, жылдың жылы және ең суық айларының
орташа температурасының әртүрлілігімен анықталады. Тиісті мәліметтер
климаттың континенталдығының шамасын береді. Жылдың ауа температурасының
амплитудасымен климаттың басқада көрсеткіштері үлкен болса, оның
континенталдығы жиі болады.
Ауа температурасының жылдық амплитудасының үлкендігі Қазақстан
аумағының көп жерінде 18-20 0С, ал таулы аудандарда 38-40 0С-ға өзгереді
немесе тегіс жағдайларда оданда жоғары болады.
Барлық Қазақстанға ең суық ай болып , орташа мәлімет бойынша қаңтар ал
ең жылы шілде болып табылады. Бірақ үлкен таулы аудандарда жылдық
температура жүрісінің максимумы тамыз айына ауысады. Бірақта жылдың
максимумымен минимум температуралары кей кезде көрші айлармен ауысады.
Таулы зоналардың алдында жылдық ауатемпературасының максимумының тамыз
айына ауысуы жиі анықталады. Осы сияқты ауа температурасның жылдық
амплитудасы жеке жылдарда қаңтар мен шілде де көп анықтала бермейді.
Жылдық амплитудалардың ең көбі Қазақстанның солтүстік шығыс бөлігінде
өзінің ең қатты қысымымен және жылы жазымен ерекшеленеді. Үлкен
амплитудалар Торғай қақпасының аумағына келеді. Оңтүстікке қарай
амплитудалар төмендейді және де аумақтың үлкен бөлігінде 37-39 0С –
құрайды. Республиканың оңтүстік шеткі жазық аудандарында температураның
жылдық амплитудасы 30-35 0С-қа төмендейді. Негізінде өте жылы қыстың
болмауымен байланысты.
Ауа температурасының түрінің жердің биіктігіне байланысты өзгеруіне
Іле Алатауымен солтүстік беткейінде орналасқан станциялардың мәліметтерінің
көрсеткіштері бойынша айтуға болады. (кесте 1) 1.

Кесте 1. Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі ауа температурасының
жылдық амплитудасы

станция Биіктігі Ауа температурасының жылдық
м.г (м) амплитудасы ( 0С )

Іле, ж – д. ш453 37.0

Алматы 848 30.4

Медеу 1529 22.4

Мыңжылқы 3036 18.9

Барлық ауа массалары қыста суығырақ, ал жазда жылырақ, сондықтан ауа
температурасы барлық жерде жылдық жүрісімен өзгереді. Орташа айлық
температуралар қысқы айларда төмен, ал жазғы айларда жоғары болады.орташа
айлық температуралар көп жылға анықтаулардан олардың бір айдан екінші айға
бір қалыпты өзгеруі қаңтардан немесе ақпаннан шілдеге немесе тамызға және
сосын түсе бастайтынынан көреміз.
Әртүрлі орташа айлық температуралырдың ең жылы және ең суық айларын
ауа температурасының жылдық амплитудасы деп атайды. Климатологияда
температураның орташа айлық анықталғандығынан көреміз.
Ауа температурасының жылдық амплитудасы географиялық ендікте
жоғарылайды. Экваторда күн радиациясының ағыны жыл мезгілдерінде өте жай
өзгереді. Полюстерге қарай келген күн радиациясы қыста және жазда үлкейеді,
ал олармен бірге ауа температурасының жылдық амплитудасы да жоғарылайды.
Теңіз үстінде жылдық амплитуданың ендікте өзгеруі үшін үлкен емес. Бірақта
жер барлық жағынан мұхитпен қоршалған болса, мұздықтан бос болса, онда ауа
температурасының жылдық амплитудасы нөлден Экваторға 5-6 0С, полюске дейін
өзгеретін болса, шынында Тынық мұхитының оңтүстік жағында құрлықтардан
алысырақта жылдық амплитудасы 20 мен 600 с.ш. аралығында 3-15 0С-ға дейін
көтеріледі.
Ауа температурасының жылдық амплитудасы құрлық бетінде теңіз бетіне
қарағанда көбірек. Оңтүстік жарты шардың кішкен құрлықтық массивтеріне
қарағанда олар 15 0С-тан жоғары болады, ал 600 ендіктің астында Азияда
(Якутияда) олар 60 0С-қа жетеді.
Кішкене амплитудалар көп облыстарда құрлық бетінде және де жағалаудағы
сызықтан алысырақ, бірақ бұл облыстарға ауа массалары теңізден көбірек
келеді. Көтерілген амплитудалар мұхит бетінде де анықталады, бірақ бұл
аудандар құрлықтағы ауа массасында көп кездеседі. Мысалы, солтүстік жарты
шардың батыс бөліктерінде температурасының жылдық амплитудасының үлкендігі
төсеніш бетінің мінезіне немесе жердің жағалаудағы сызығына жақын, ал
теңіздік ауа массаларының және континентальді тегіне тағы да барлық
атмосфералы циркуляцияның қайталануымен байланысты 4.
Ауа температурасының жылдық жүрісі бірінші жер бетінің
температурасының жылдық жүрісімен анықталады. Жылдық жүрісінің амплитудасы
орташа айлық ауа температурасының ең ыстық және ең суық айларымен
байланысты.
Солтүстік жарты шардың континентті аудандарында орташа айлық максимум
ауа температурасы шілдеде, ал минимум қаңтар айында байқалады. Теңіздік
және материктік аудандарда олар экстрималды температурасы кішірек болады.
Максимум теипература тамызда, минимум ақпан, наурыз айларында болады.
Құрлықта Ауа температурасының жылдық амплитудасы теңіз, су бетінен көбірек
болады.
Ауа температурасының жылдық амплитудасының жүрісіне алаңның үлкендігі
әсер етеді. Төмен амплитуда Экваторлық зоналарда байқалады. Алаң үлкейген
сайын амплитуда да үлкейеді де полярлы аудан үлкен мәне ие болады. Ауа
температурасының жылдық амплитудасы алаңның теңіз деңгейінен биіктігіне
байланысты болады. Биіктік үлкейген сайын амплитуда кемиді. Ауа
температурасының жылдық жүрісіне ауа райы үлкен әсер етеді. Тұман, жаңбыр
және бұлттылқ көп әсер етеді. Қыста бұлттылықтың жоқтығына байланысты ең
суық айдың орташа температурасының төмендеуі болады, ал жазда – су жылы
айдың орташа температурасының жоғарылауына әкеліп соғады. Ауа
температурасының жылдық жүрісі кейбір географиялық аудандарда әр түрлі
болады. Амплитуданың үлкендігіне және экстрималды ауа температурасына
байланысты ауа температурасының жылдық жүрісі төрт түрге бөлінеді:
1. Экваторлық. Экваторлық аудандарда жылына екі максималды температура
алынады – көктемгі және күзгі. Күн зениетте тұрғанда, екі минимум – қысқы
және жазғы күн тұрақтысы. Күн кішкене биіктікте тұрғанда байқалады. Мұнда
жылдық амплитуда жүрісі аз, теңіз үстінде амплитуда 1 0С, ал құрлықта 5-10
0С- ты құрайды.
2. Тропиктік. Тропиктік ендіктерде Ауа температурасының жылдық жүрісі
жай байқалады, максимум жаздан кейін және минимумы қыстан кейінгі күн
тұрақтысымен байқалады. Жылдық апплитуда жүрісінің үлкеюі Экватордан
кейінгі жазғы және қысқы жылу ағынының үлкендігімен байланысты болады.
Жылдық жүрісінің орташа амплитудасы құрлық үстінде 10-20 0С, ал теңіз
үстінде 5-10 0С- ты құрайды.
3. Қоңыржай белдеу. Қоңыржай ендіктерде температураның жылдық
жүрісінің максимумы жаздан кейін және минимумы қыстан кейінгі күн
тұрақтысымен анықталады. Солтүстік жарты шарда құрлық үстіндегі орташа
айлық максимумды теипература шілде айында, ал теңіз бетінде және
жағалауларда тамызда байқалады. Жылдық амплитуда ендікке байланысты
үлкейеді. Теңіз үстінде және жағалауда олар орташа алғанда 10-15 0С-ты
құрайды, ал құрлық бетінде 40-50 0С, ал 600-тық ендікте 60 0С-қа дейін
жетеді.
4. Полярлы аудандарда қыстың суытуының ұзаруымен және жаздың айнымалы
қысқа болуымен сипатталады. Жылдық амплитуда да теңіз үстінде және полярлы
теңіз жағалауларында 25-40 0С-қа жетеді. Ал құрлықта 65 0С-ты құрайды.
Максималды теипературасы тамыз айында, минимумы қаңтар айында байқалады.
Яғни полярлы қыстың шағына келеді.
Муссонды облыстарда температураның жылдық жүрісінің кейбір ерекше
түрлері қыс пен жазда төмен температуралармен, көктемде және күздің аяғында
өте үлкен теипературамен сипатталады.
Ауа температурасының жылдық жүрісінің қарастырылған түрлері көп жылдық
айғақтармен және өзінің мерзмдері ауытқуымен айқындалады. Әркелкі жылдарда
жылы және суық ауа массаларының әсер етуінен әртүрлі ауытқулар болады.
Теңіздік ауа массаларының құрлыққа келуі амплитуданың төмендеуіне әкеліп
соғады.
Континенталды ауа массаларының теңіз жағалауларымен мұхитқа келуі осы
аудандарда амплитуданың үлкеюіне әкеліп соғады. Температураның мерзмді емес
өзгеруі біріншіден ауа массаларының адьекциясымен байланысты. Мысалы,
қоңыржай ендіктерде мерзмді емес суытулар арктикалық суық ауа массаларының
келуімен байланысты, мүндай құбылыс әдетте күзде байқалады. 5-6.
Ауа температурасының биіктік бойынша өзгеруі температураның
вертикальді градиенті арқылы сипатталады. Әрбір 100 метр биіктеген сайын
температураның өзгеру мәнін температураның вертикальді градиенті дейді
( 0С100м).
Ауа температурасы биіктік бойынша төмендесе оның вертикальді градиенті
оң таңбалы болады. Ауа температурасы биіктік бойынша өссе (инверсиялы)
вертикальді градиент теріс таңбалы болады. Ал изотермия жағдайында
температура биіктік бойынша өзгермейді, тұрақты болады.
Ал еркін атмосфераны қарастырсақ (1500 метрден жоғары) топосфераның
ортаңғы (1,5-7 км) және жоғарғы (7 км - тропопауза) қабаттарында
температураның вертикальді градиенті шекаралық қарағанда жоғарылау болады.
Вертикалбді градиент қоңыржай белдеулерде ортаңғы тропосферада 0,4-0,5
0С100м, жоғарғы тропосферада 0,6-0,7 0С100м болады(қыстан жазға қарай
өседі), ал төменгі ендіктерде ортаңғы тропосферада 0,6-0,7 0С100м, ал
жоғарғы тропосферада 0,7-0,8 0С100м-ты құрайды.
Ортаңғы және жоғарғы тропосферада температураның вертикальді
градиентінің өсуі турбуленттік араласуға байланысты. Жалпы, бүкіл
тропосферада орташа алғанда температураның вертикальді градиенті 0,65
0С100м-ге тең. Тропопауза қабатында вертикальді градиент күрт азайып нөлге
жетеді (изотермия), кейде теріс таңбалы болып инверсия байқалады.
Тропопаузаның ең төменгі температурасы – минус 75 0С, кейде минус 90 0С
Экваторлық аймақта байқалады. Экваторлық және тропиктік аймақта тропопауза
температурасының төмен болуы күшті конвктивті қозғалыстың арқасында
температураның биіктік бойынша төмендеуі үлкен биіктіктерге дейін таралуына
байланысты. Қоңыржай белдеуде тропопаузаның температурасы минус 55 0С
шамасын құрайды. Полярлық аудандарда тропопаузаның температурасы жазда
Қоңыржай белдеулердікінен жоғары, қыста Экваторлық аймақтардағыдай өте
төмен болады. Арктика мен Антарктиданың үстінде қыста стротрсферада
температураның төмендеуі жалғаса беретіндіктен кейде тропопаузаны анықтау
қиынырақ. Поляр түні кезінде стротосфераның 20-25 км биіктігінде
температура минус 80 0С-қа дейін төмендейтіні анықталған 7.
Температураның жылдық жүрісі туралы айтсақ, тропосфера жылдық
жүрісінде температураның өзгерісі азырақ, бірақ стротосферадағы жылдық
жүрісте температура өзгерісі айтарлықтай жоғары. Сонымен қатар, жылдық
жүрістің амплитудасы биіктік бойынша өседі.
Жылдық температураның амплитудасы мен оның максимумының басталу
даталары туралы түсінік (кесте 2) берілген. Мұнда Нью – Джерсиде 13 Ноябрь
1952 жылдан 31 март 1954 жылдар аралығында жүргізілген арнайы бақылаудан
алынған мәліметтер көрсетілген.

Кесте 2. Стратосфера қабатындағы ауа температурасының жылдық жүрісі

Максимум Максимум температура
Р, мб Ттемпература Р,мб Ткүндері
0С күндері 0С
100 2,6 10 Наурыз 5 7,1 8 Маусым
50 3,4 13 Шілде 4 7,0 13 Мамыр
40 4,6 14 Шілде 3 7,1 28 Мамыр
20 6,1 6 Шілде 2,5 12,1 16 Мамыр
15 6,6 28 Шілде 2 14,7 25 Мамыр
10 6,2 18 Шілде

Таблицадан көріп отырғанымыздай 100 мб (шамамен 16 км) жоғары
амплитуда жоғарылаған сайын өседі, әсіресе 3 мб (шамамен 40 км) жоғары тез
өседі. Бұдан басқа 50 мб (шамамен 20 км) жоғары биіктіктің жоғарылауымен
температураның максимумының басталуынан уақыттың озуы байқалады. Бұл мына
өте қызықты фактіні көрсетеді: температуралық толық жоғарыдан төмен қарай
таралады және жылудың қайнар көзі жоғарғы биіктіктерде орналасқан. Бұл
биіктіктердегі ауаның жылуының себебі болып күннің ультра күлгін
радиациясының озонмен жұтылуы табылады. Бұл 2-3 мб деңгейіне жақын
орналасқан температураның жылдық амплитудасы күрт жоғарылайды. Бұл
деңгейдегі озонды құрайтын маусымдық өзгерістер максималды болып табылады.
Керісінше 100 және 50 мб аралығындағы қабатты температураның
максимумының биіктікпен басталу уақытының кешігуі орын алады және мұнда тым
төмен деңгейлердегі жылдық қайнар көздерінің ерекше әсері көрінуін
жорамалдауға болады.
Тропосферада температураның инверсиясы бар қабат маңызды роль
атқарады. Мұндай қабаттар жылдың ауысуы, су буы және басқа да қоспалармен
байланысты жоғарғы қозғалыстар мен турбуленттіліктердің дамуына кедергі
болады. Бұларды басқаша бөгеуші қабат деп атайды.
Температураның инверсиясы жердің бетінде де, сонымен қатар
тропосфераның барлық биіктіктерінде де кездеседі8.
Қаңтар. Қаңтарда 500 гПа деңгейде суық аймақ биік ендіктерде, ал жылы
аймақ төмен ендіктерде орналасады. полюске жақын аймақтарда орташа
температура шамамен минус 40 0С, ал ТМД-ның оңтүстік бөлігінде 22-24 0С.
Тропосферада температуралық режим негізінен турбуленттік алмасумен,
атмосферада судың фазалық өтуімен және радиацияның су буымен жұтылуы,
сонымен қатар радиациялық фактор алдыңғы екеуімен салыстырғанда аз әсер
етеді. Стратосферада температуралық режим негізінен радиациялық
процестермен реттеліп отырады. Стратосферада күннен келетін радиацияны
жұтатын негізгі газ озон болып табылады, сондықтан темпеартураның кеңістік
және уақыттық таралуы тікелей озон мөлшеріне байланысты болады.
Тропосфера мен стратосфераның кызу механизмінің температураның
вертикальді таралуы әр түрлі ендіктерде түрлі өзгерулері болады. Экваторлық
ендікте тропопауза анағұрлым биік болып келеді. Тағы оған биік ендіктермен
салыстырғанда ең кіші температура сай келеді. Солтүстік аудандарда
тропопауза оңтүстік аудандарға қарағанда төменірек орналасады. 100 гПа
деңгейлерде полюске жақын аудандарда температураның таралуы төмен болып
келеді және ТМД-ның шеткі оңтүстік аудандарда (минус 60 0С). ТМД-ның
орталық бөлігінде орташа температура жоғары болып келеді. Ең жоғары
температура осы деңгейде (минус 46..., минус 52 0С) қиыр шығыста байқалады.
Температураның осындай таралуы Экваторлық ендіктерде берілген деңгей
жоғарғы тропосфераның аймағында төмен температуралы, ортаңғы ендіктерде
стратосфераға дейінгі аймақта.
Шілде. Шілдеде температураның кеңістіктік таралуы 500 гПа мен 300 гПа
деңгейлерде оңтүстік аудандарда суық бөлік болып табылады және оңтүстікке
қарай температураның өсуі байқалады. Осыған байланысты шілде температуралық
алаңның жалпы бөлігі берілген биіктікте қаңтардағыдай болып келеді. Бірақ
бұл тек жалпы бөлігі.
200 гПа деңгейде температураның таралуы төменгі деңгейлермен
салыстырғанда температура алабы салыстырмалы өзгереді. Мұнда полюске
қарағанда суық аймақтың тез ауытқуы байқалмайды. Көбінесе жылы аймақ ТМД-
ның териториясының Азиялық бөлігі және полюске жақын аудандар болып
табылады.
Қорытындыға келетін болсақ, еркін атмосферада температуралық режимнің
негізгі ерекшеліктерін айта кетсек.
1. жазда да және қыста да тропосфера аймағында биіктіктегі температура
негізінен жер бетінің әсеріне тәуелді. Сондықтан биіктіктерде
температураның таралуы жер бетінің заңдылығына сай өзгереді.
2. қысқы айларда 15-24 километр аралығында көбінесе жоғары
температуралар аймағы байқалады.
3. стратосфераның жоғарғы бөлігінде қысқы айларда суық аймақтың бөлігі
полюстің үстінде байқалады, ал жазғы айларда полюс үстінде жылы аймақтың
бөлігі байқалады.
4. тропосферада температураның жылдық жүрісі жазғы айларда максимум
және қыста минимум байқалады. Ал төменгі стратосферада мұндай жүріс тек
поляр бассейнінің үстінде байқалады9.
Температура алқабы қысым алқабынан күрделі болып келеді. Горизонталды
температура алқабы бірден өзгермейді, бұндай өзгеріс мұхиттардағы мұздарда,
жылы және суық ағымдарда байқалады. Негізінен температураның кеңістіктік
өзгерісіне жер бетінің бір келкі еместігі (әртүрлі көлдер, орографиялық
ерекшеліктер және т.б.) әсер етеді.
Еркін атмосферада температура алқабы жер бетіне қарағанда бір келкі
болып келеді. Изобаралық деңгейлерде суық пен жылы ошақтарды анықтауға
болады, бірақ бұл жерде де температураның ауытқуы байқалады.
Температура алқабы изотерма арқылы сызылады, ал оның уақыт бойынша
өзгерісін изаллотерма арқылы көрсетеміз.
Температура алқабының негізгі сипаттамалары болып оның вертикалды және
горизонталды градиенттері болып табылады. Горизонталды градиентке
қарағанда, вертикалды градиент бойынша ауа температурасы тез өзгеріске
ұшырайды. Горизонталды градиентке қарағанда, вертикалды градиенттің
температурасы 10³ есе көп.
Бірінші тұжырым. Температураның адвективті өзгеруі горизонталды
өзгерумен тікелей байланысты. Өйткені температура өзгергенімен ауа бөлшегі
өзгермейді.
Екінші тұжырым. Ол ауа бөлшектерінің вертикалды өзгеруі.
Үшінші тұжырым. Температураның жеке өзгеруі яғни температураның өз
бөлшектерінің өзгерісін айтамыз. Бұл өзгеріс жылы ауаның негізгі ағыны
ретінде жүзеге асады10.

1.1 Алматы станциясы

Алматы қаласы Тянь – Шань тауының етегінде орналасқан. Ал оның
оңтүстігінде Алматы метеостанйиясы орналасқан. Жергілікті аймақтың рельефі
жазық болып келген, тек аз ғана төмпешіктер бар. Қала теңіз деңгейінен
орташа алғанда 800 м жоғары жазық ауданда салынған. Тау етегінен Іле
өзенінің аңғарына дейін (оңтүстіктен – солтүстікке дейін) жазықтық біркелкі
төмендейді. Қаладағы төмендеу деңгейі шамамен 20-1000 м. Оңтүстік – шығыс
бағытта 3-5 км қашықтықта жоталар басталады, ал одан жоғары ол тау
жоталарына айналады.
Аймақтың топырағы - қара, қызғылт-қоңыр, сазды және ұсақ тасты.
Грунит сулары 20 м тереңдікте байқалады.
Алматы қаласын бау – бақшалар мен әр түрлі парктер көмкеріп тұр. Қала
шетіндегі солтүстік бағыттағы жергілікті аймақ түрлі өсімдікті дала аңғарын
құрайды, одан кейін құрғақ және құмды кеңістікті аймаққа айналады. Қала
аймағында әр түрлі су ресурс көздері бар.

1.2 Ақтөбе станциясы

Ақтөбе қаласы батыстан Орал маңы үстіртімен, шығысқа Мұғалжар
тауларының арасындағы ауқымды қыраттарының арасындағы ойпатында орналасқан.
Жергілікті жер жалпы Сырт және Орал маңы үстіртінің құрғақ далалы жазықты
ауданына жатады және сирек кездесетін жеке-жеке орналасқан биік емес және
салыстырмалы тегіс төбешіктері бар кең жазық болып табылады. Жан
-жағындағы қоршаған жерден 50-60 м көтерілетін осы төбешіктердің бірінде
қала орналасқан. Қаланың солтүстігімен және шығысынан суы аз Елек өзені
ағып жатыр. Топырағы үлкен құмды қоспасы бар, қоңыр қаштанды, кей жерлерде
әлсіз тұзды сорлар кездеседі. Өсімдігі құрғақ далалы, ағашты өсімдік тек
тұрғылықты жерлерде бар.
1898 жылдары метоалаңның орналасуы туралы мәлімет жоқ.
1904 жылғы метеоалаңның қаланың орталығындағы қалалық Орыс-Қырғыз
училищесіне қарасты бақта орналастырлған. Орны тегіс, одан 1 км қашықтықта
солтүстік –шығысқа қарай Елек өзені ағады , алаңдағы топырақ өсімдіксіз.
1923 жылы метеоалаң қала шетіндегі төбешік шыңында орналасқан жері
ашық, Елек өзені солтүстік –шығысқа қарай 1.5 км -ден ағып өтеді.
1937 жылы станция оңтүстікке қарай 4 км ге ауыстрылады. Орал тегіс
ашық, Елек өзені солтүстік – шығыста 3.5 км де орналасқан.
1956 жылы солтүстікке 20 км-ден биіктігі 14 м аэрологиялық станцияның
2 этажды ғимараты салынған.
Оңтүстік – шығысқа қарай 110м ауданы 2 гектар жеміс – жидек бақшсы
бар.
Метеоалаңындығы топырағы құмды , жоғары горизантты ұсақ тұйірлі яғни,
құм 70%, саз 20% бурал қара топырақ 10%, грунт сулары 6-8м тереңдікте
жатыр.

2 АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

Ауа температурасы дегеніміз- ауа молекулаларының қозғалысының
кинетикалық энергиясын айтамыз.
Атмосфераның жылу режимі деп ауа температурасының атмосферада таралу
және өзгеру сипатын айтады. Атмосфераның жылу режимі оның төселме бетпен
және космостық кеңістікпен жылу алмасумен анықталады. Атмосфераның жоғарғы
қабаттарының температурасы негізінен күн сәулесін жұту арқылы, ал төменгі
қабаттың температурасы жер бетімен жылу алмасу арқылы өзгеріп отырады.
Күндіз күн сәулесін жұту арқылы алдымен жербеті қызады, сосын оның шашатын
ұзынтолқынды инфрақызыл жылулық радиацияны жұту арқылы ауа жылиды. Түнде
жер беті өзі сәуле шашу арқылы суынады да керісінше ауадан жылу алады.

2.1 Ауа температурасының тәуліктік және жылдық жүрісі

Ауаның жылуы мен салқындауы төселме беткейдің жылу режиміне бағынышты
болғандықтан ауа температурасының тәуліктік жүрісі төселме беткейдің
температурасының тәуліктік жүрісімен анықталады. Ауа температурасының
минималды мәні күн шығар алдында байқалады. Көкжиектен күн көтерілген сайын
алғашқы 2-3 сағат ішінде ауа температурасы тез өседі, сосын оның өшуі
баяулайды. Ауа температурасының максималды мәні түстен кейін 14-15 сағатта
орнығады. Одан кейін температура алдымен баяу сосын жылдам төмендейді.
Мұхит пен теңіз үстінде ауа температурасының максималды мәні құрлық
үстіндегіден 2-3 сағатқа кешірек байқалады.
Тұрақты ауа райында ауа температурасының өзгерісі тәулік бойында айқын
ажыратылады. Бірақ ауа температурасының тәуліктік амплитудасы әрқашан
топырақ беті температурасының тәуліктік амплитудасынан кіші болады. Ауа
температурасының тәуліктік амплитудасы әртүрлі факторлаға бағынышты.
1. Географиялық ендік. Ендік өскен сайын ауа температурасының
тәуліктік амплитудасы азаяды. Ең үлкен тәуліктік амплитуда субтропиктік
ендіктерде байқалады. Жылбойында орташа алғанда тәуліктік амплитуда
тропиктік облыстарда 12 0С шамасында, орта ендіктерде 8-9 0С, поляр
шеңберінде 3-4 0С, ал одан жоғары 1-2 0С құрайды.
2. Жыл мезгілі. Қоңыржай белдеуде тәуліктік амплитуданың ең кіші мәні
қыста, ең үлкен мәні жазда орнығады. Көктемде олар күзгі маусымнан біршама
үлкен болады. Ауа температурасының тәуліктік амплитудасы түннің ұзқтығына
да бағынышты. Жоғары ендіктерде жазғы түн өте қысқа болатындықтан
температура өте төмен түсіп үлгермейді, сондықтан амплитуда кішірек болады.
Полярлық аудандарда жазда тәулік бойы күн батпайтын кезде амплитуда 1 0С
шамасында болады. Поляр түні кезінде температураның тәуліктік тербелісі
тіпті байқалмайды, ал көктем мен күзде тәуліктік амплитуда біршама өседі.
Тропиктік ендіктерде температураның тәуліктік амплитудасы жыл маусымдарына
онша бағынбайды, жыл бойы 20-22 0С шамасында болады.
3. Төселме беткейдің сипаты. Су беті үстіндегі ауа температурасының
тәуліктік амплитудасы құрлық үстіндегіден кіші болады. Мұхит және теңіз
үстінде ол 2-3 0С құраса, құрлық ішінде 20-22 0С –ға дейін өседі. Құрғақ
дала мен шөлдерде температураның орташа жылдық тәуліктік амплитудасы 30 0С
–ға дейін жетеді.
4. Бұлттылық. Ауа температурасының тәуліктік амплитудасы бұлттылық
өскен сайын азаяды. Бұлтқабаты күндіз күннен көлеңкелеп температураны
азайтса, түнде жер бетінің сәулешашуын атмосфераға жібермей ауаның
салқындауына кедергі жасайды.
5. Жер бедері. Ойпаң жерлерде ауа күндіз тұрып қалатындықтан қатты
қызады, ал түнде керісінше салқын ауа биік жерлерден ойпаңға ағып түседі.
Сондықтан тегіс жерлерге қарағанда ойпаң жерлерде температураның тәуліктік
амплитудасы жоғары болады. Дөңес рельефтердің шыңында тәуліктік амплитуда
тегіс жердікінен кіші болады.
6. Теңіз деңгейінен биіктік. Теңіз деңгейінен биіктеген сайын ауа
температурасының тәуліктік амплитудасы азаяды, ал максимумы және минимуму
байқалатын уақыт кешігіп орнығады. Тропопауза биіктігінде де амплитудасы 1-
2 0С құрайтын температураның тәуліктік жүрісі байқалады. Бірақ ол, бұл
биіктікте озонның күн сәулесін жұтуымен байланысты.
Ауа температурасының жылдық жүрісі негізінен төселме беттің
температурасының жылдық жүрісімен анықталады. Температураның жылдық
амплитудасы, ең жылы және ең салқын айлардың орташа айлық
температураларының айырмашылығы болып табылады. Солтүстік жарты шарда
құрлықта орташа айлық максималді температура шілдеде, минималді – қаңтарда
байқалады. Мұхиттар мен құрлық жағалауында экстремальді температуралар
кешігіп орнығады: максимумы – тамызда, минимумы – ақпан-наурызда. Су беті
үстінде ауа температурасының жылдық амплитудасы құрлық үстіндегіден біршама
кіші болады.
Ендік өскен сайын ауа температурасының жылдық амплитудасы да өседі. Ең
кіші мәні экваторлық аймақта, ең үлкен мәні полярлық ендіктерде байқалады.
Теңіз деңгейінен биіктеген сайын жылдық амплитуда азаяды.
Амплитуданың мөлшеріне және экстремальдік температуралардың орнығу
уақытына байланысты ауа температурасының жылдық жүрісінің төрт түрі
ажыратылады.
1. Экваторлық тип. Экваторлық аймақта жылына температураның екі
максимумы – көктемгі және күзгі күндіз бен түннің теңелуінен кейін, күн
экватор үстінде тұрғанда, және екі минимумы – қысқы және күзгі күн
тоқырауынан кейін байқалады. Бұл жерде температураның жылдық амплитудасы
кішкентай, себебі жыл бойы келетін жылу аз өзгереді. Мұхиттар үстінде
амплитуда 1 0С шамасында, құрлықта 5-10 0С құрайды.
2. Тропиктік тип. Тропиктік ендіктерде температураның қарапайым жылдық
жүрісі байқалады, максимумы жазғы және минимумы қысқы күн тоқырауынан кейін
орнығады. Жылдық амплитуда экватордан қашықтаған сайын өсе түседі, себебі
жыл бойы келетін жылудың аиырмашылығы өсе түседі, әсіресе қыс пен жазда.
Температураның жылдық амплитудасы мұхиттар үстінде 5-10 0С, құрлықтар
үстінде – 10-20 0С құрайды.
3. Қоңыржай белдеу типі. Бұл белдеуде де температураның максимумы
жазғы және минимумы қысқы күн тоқырауынан кейін орнығады. Температураның
максимумы солтүстік жартышары құрлық үстінде шілдеде, теңіздер үстінде және
жағалауда тамызда байқалады. Ендік өскенде температураның жылдық
амплитудасы да өседі. Мұхиттар мен жағалаулар үстінде олар орташа алғанда
10-15 0С, құрлықтар үстінде 30-50 0С болады, ал 600 ендікте 60 0С жетеді.
4. Полярлық тип. Полярлық аудандарда қыс ұзақ және суық, жаз қысқа да
салқын болады. Температураның жылдық амплитудасы мұхиттар мен жағалау
үстінде 25-40 0С, ал құрлықта 65 0С-дан асады. Максимумы тамызда, миримумы
қаңтарда байқалады.
Бұл, жоғарыда айтылған ауа температурасының жылдық жүріс түрлері
орташа көп жылдық болып табылады, ал жеке жылдары жылы және салқын ауа
массаларының басып кіруінің арқасында оларда біршама ауытқу байқалады.

2.2 Ауа температурасының биіктік бойынша таралуы

Ауа температурасының биіктік бойынша өзгеруі температураның
вертикальді градиенті арқылы сипатталады. Әрбір 100 метр биіктеген сайын
температураның өзгеру мәнін температураның вертикальді градиенті дейді
( 0С100м).
Ауа температурасы биіктік бойынша төмендесе оның вертикальді градиенті
оң таңбалы болады. Ауа температурасы биіктік бойынша өссе (инверсиялы)
вертикальді градиент теріс таңбалы болады. Ал изотермия жағдайында
температура биіктік бойынша өзгермейді, тұрақты болады. Температураның
биіктік бойынша таралуын сипаттайтын сызықты стратификация қисығы деп
айтады. Инверсия және изотермия қабаттарын көбінесе тежегіш қабаттар деп те
атайды. Олар конвекцияның жоғары дамуын тоқтатады, олардың астында су буы
жиналып қалады. Биіктік және уақыт бойынша орташа алғанда тропосферада
температураның вертикальді градиенті 0,65 0С100м тең.
Ал еркін атмосфераны қарастырсақ (1500 метрден жоғары) топосфераның
ортаңғы (1,5-7 км) және жоғарғы (7 км - тропопауза) қабаттарында
температураның вертикальді градиенті шекаралық қарағанда жоғарылау болады.
Вертикалбді градиент қоңыржай белдеулерде ортаңғы тропосферада 0,4-0,5
0С100м, жоғарғы тропосферада 0,6-0,7 0С100м болады(қыстан жазға қарай
өседі), ал төменгі ендіктерде ортаңғы тропосферада 0,6-0,7 0С100м, ал
жоғарғы тропосферада 0,7-0,8 0С100м-ты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.