Орта ғасыр әдебиетіндегі «қисса – дастандар» үрдісі

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 4

НЕГІЗГІ БӨЛІМ.

БІРІНШІ ТАРАУ.

«Нәзирагөйлік» дәстүрдің қалыптасып, дамуы . . . 8

ЕКІНШІ ТАРАУ.

Орта ғасыр әдебиетіндегі «қисса - дастандар» үрдісі . . . 16

ҮШІНШІ ТАРАУ.

Қисса - дастандардың дәстүрлі ерекшеліктері мен көркемдік

жалғастығы . . . 31

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 38

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 41

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаты. Бүгінгі күннен бастап кемінде екі жарым - үш мың жыл бұрынғы тарихтар дерегінен бастау алатын қазақ әдебиеті өзінің даму барысында талай-талай кезеңдереден өтті. Тарихтың сан тарам жолдарында көптеген халықтармен тоғысты, мәдени байланыс, қарым-қатынастар жасады. Соның айғақты іздері қазақ әдебиетінің әр саласынан табылады.

Қазақ әдебиетінің тарих бетінде айрықша із қалдырған замандары ислам мәдениетінің өркендеуі мен түрік Оянушылығының тұсы болды. Бұл кездері ислам мәдениетінің аясында өркендеген араб, иран, Орта Азия елдерінің әдебиеттегі қарым-қатысы орасан зор болды. Содан да қазақ қисса-дастандарындағы кейіпкерлер Үрім, Шын-Машын, Бағдат, Исфахан, Мысырды еркін шарлай берді. Тұран мен Иран, араб елдері мәдениетінің тамырластығы біздің Әл-Фараби бабадан бұрын да, кейін де жалғасқан.

Түрік әдебиетіндегі нәзира дәстүрі ежелгі сюжеттерді жаңғырту идеясынан шыққан. Бұл - Оянушылықтың негізгі белгілерінің бірі. Оянушылықты Қытай әдебиетінде «фугу» - көне дәуірге қайта оралу деп атаған (фу - қайта оралу, гу - көне дәуір) . Италияда «қайта туу» деген ат берген.

Айналып келгенде, Оянушылықтың төркіні - көне мәдениетті қайта тірілту. Осы дәстүр ислам мәдениеті аясындағы араб-иран, қытай әдебиеттерінде басталған уақытта оны түрік ақындары да шығармашылық жолмен қабылдап алып, жалғастырды. Түрік ақындарының «қайта оралуы» - ежелгі мұсылман мифтері мен аңыздары, антикалық ойшылдар идеясы болғанымен, түріктік мүддені көтеруді ұмытқан жоқ. Сондықтан да, түрі Оянушылығы дегенді батыл айтуға болады. Өкініштісі сол, әдебиетімізде бұл мәселе әлі арнайы зеттелмеген. [27. 1-17]

Оянушылық дәстүрінің көне деректері Египет әдебиетінде кездеседі екен. Мысалы, біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасырларда Сайс Ренессансының болғандығы тарихта бар. Сайс Ренессансы кейде Еуропа Оянушылығымен (XV-XVI ғ. ) салыстырыла айтылады. Египетті Александр Македонский (б. д. д. 332 ғ. ) басып алған замандардан бастап, эллиндік мәдениеті (б. д. д. V-IV ғ. ) қалыптаса бастайды, осы кездегі тарихи даму көне Египет және грек-македония мәдениетінің симбиозы (араласу) түрінде қалыптасты. Сол арқылы бүкіл шығысқа тарады. Еуропа Оянушылығы Шығыстан бастау алды.

Енді әдебиет тарихындағы жаңғырту дәстүріне келсек, Ассирия - Вавилон әдебиетінен бері қарай бар екен. Ол кезде де бұрынғы сюжеттерді қайталай жазып, белгілі мифтер мен культтерді жаңғыртатын болған. Негізінен, өлең түрінде жазылып, туындыгерлері лақап атымен ғана белгілі болған. Ассирия - Вавилон нәзирасы түгелімен шумерлердің әдеби сюжеттерін қайталап берді, тек құдайларының аттары ғана өз заманына сай өзгертіліп жазылды. Шумердің «Гельгамеш» жыры Вавилон мәдениеті дәуірінде нәзира дәстүрімен қайталап жазылып қалған. [27. 29]

Нәзиралық шығармалар мұнымен ғана шектелмеген. Осы дәуірде жазылған «Даналық пірін мадақтайтын» («Да прославлю я владыку мудрости». Өлеңінің аты бірінші жолындағы сөздерден алынған) атты шығарма да нәзиралық үлгіге жатады. Онда құдайдың жолын ұстаса да, бейнет пен азаптан шыға алмаған кісі туралы, «не қыламын десе де, бәрі - құдайдың қолында», - деген ой айтылады. [14. 32] Осы мазмұндас «Вавилон теодициясы» (б. д. д. XI ғ. ) және «Құдайдың құлы, маған бағын» (б. д. д. X ғ. ) атты шығармалар да бар. Бұл сюжеттер кейін Тауратқа да кірген екен. («Иов кітабы». Құранда - Айып пайғамбар) . Б. д. д. VI ғасырда ассирия патшаларының дана уәзірі «Акихор туралы повесть» жазылған. [27. 32]

Шығыс әдебиетіндегі нәзирашылық дәстүріне ұқсас үрдісті, сондай-ақ, ежелгі грек әдебиетінен табамыз. «Нәзира» Фирдоуси заманынан өріс ала бастаған кезінде оның негізгі тақырыптық аясы шығыс мифологиясы болып басталып, одан діни сюжеттерге, қаһармандық, ғашықтық мәселелеріне ауысқан деуге болады. Грек кикликтерінің негізгі тақырыптары да ежелгі мифология болатын. Бір ғана «Илиада» мен «Одиссеяның» (б. д. д. IX-VIII ғ. ) айналасында қаншама шығарма жазылған. Біздің жыл санауымызға дейінгі 700-жылдар шамасында өмір сүрген Гесиодтың «Теогониясы» жазылып кеткен сюжетке қайта айналып соғу үрдісінің бастамасын жасаған. Одан кейін Апполодордың (б. д. д. III ғ. ) «Құдайлар туралы сын», рим ақыны Овидийдің «Метаморфозасы», тіпті ескі мифологияны жаңғыртушы Гекатей Милетский (Генеология), Геродот («Тарих») сияқты тарихшылар да бар. Бұл дәстүр бірте-бірте құдайлардың ғашықтық оқиғаларын суреттеуге ұласқан. Осыған қарап, шығыс «нәзирасы» - гректің «кикликтермен» тамырлас үрдіс деген ой туындайды.

Қиссаның («қисса» араб сөзі: баяндау) тууына тікелей негіз болған Құран сюжеттері, «Мың бір түн», «Тотынама», «Шахнама» желілері болғанымен, оның түркі бастауларында жоғарыдағы Ассирия - Вавилон, грек, шығыс фольклоры, алғашқы қауымда пайда болған архаикалық мифтерде жатыр. Қисса жанры өзнің қалыптасу кезеңінде осылардың бәрін сіңірді. Ол - жазба әдебиеттің басталу тұсында әлі ауызша әдебиеттен ажырай қоймаған кезеңде туған көне жыр.

Қиссаларда дүние-жаратылыстың пайда болуын, жанды-жансыз нәрселердің шығу тегі мен себептерін, өзен, тау, тас, аспан әлемі, жұлдыздар туралы түсніктер бар. Космогониялық мифтің көріністері кездеседі. Дүниені мекендеген әртүрлі мифтік мақұлықтар: дию, пері, жын-шайтан, жалғыз көзді дәу, аң-хайуан бейнелі адамдар көне заман түсініктерінен туғандығы айқын.

Қиссада адамзат дәуірлерінің қоғамдық қалыптасуының бас кездерінде пайда болған мифтік түсініктер мен қала мәдениетіне тән оқиғалар атасып жатады.

Төңкеріске дейін шыққан кітаптар да мұсылман дініне байланысты әңгімелерді «Хикая» деген. Сондай-ақ қазақтың аз өмір тіршілігінен алынған жырлар «Қисса Алпамыс», «Қисса Айман-Шолпан» деп атала береді. Бірақ оларды қисса ретінде қарастырмаймыз. [28. 51]

Қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі, қисса-дастан жанрының туып дами бастауы XIII-XIV ғасырларға тура келеді. «IX-XV ғасырлар - Орта Азия, Иран және Солтүстік Батыс Индия тарихында гуманизмнің гүлдену дәуірі». [34. 7]

Алтын Орда дәуірінде туған қиссалардан ежелгі мифтік бейненің көркем шығарма қаһарманына айналуын («Қисса Жүсіп»), ғашықтық тақырыбының келтірілуінің («Хұсрау уа Шырын»), діни ағартушылықтың туа бастауын («Жұмжұма, Гүлстан бит-түрки, Қисас-үл әнбия») шығармаларынан көреміз.

Қисса-дастан қазақ әдебиетінде XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезінде дамып - қалыптасты. Онда түрік Ислам дүниесінің мол мұралары қамтылып, заман адамдарының зердесінде қазақ мәдениетінің мыңдаған жылдық тарихы бейнеленіп: «әне, мәселе қайда?» - дегендей, ой түрткі салынды. Түріктік - Исламдық дүниелердің мәні мен маңызын түсіндіруді мақсат еткені үшін, оны жазған ақындарды «пантүрікшіл», «панисламшыл», - деп айыптаған кездері де болды. Әдебиетте саясаттандырудың салдарынан көп жылдар ғылыми зерттеу объектісіне айналмады. [27. 39]

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың генезисі мен дамып-қалыптасуын айқындау:

X-XIV ғасырлардағы түрік әдебиетіндегі Оянушылық мәселесі және нәзира дәстүрінің тууына тоқталу;
XIII-XIV ғасыр әдебиетіндегі нәзира дәстүрінде - жазылған қисса - дастандарды талдау («Гүлстан бит-түрки», «Хұсрау-Шырын») .
Қиссашы ақындар шығармашылығына тоқталу;
XIX-XX ғасыр басындағы қисса-дастандарды сюжеттік негіздеріне қарай жүйелеу;
Қисса-дастанның өзіндік ерекшеліктерін түйіндеп көрсету;
Қисса-дастан жалғастығының кейбір мәселелеріне назар аудару.

Тақырыптың игерілуі мен зерттелуі: Қисса-дастан мәселесінің жалпы жағдайлары М. Әуезов (1964; 1991), С. Мұқанов (1974), Е. Ысмаилов (1956; 1960), Қ. Жұмалиев (1958; 1967), Б. Кенжебаев (1973; 1976), М. Ғабдуллин (1974), Б. Шалабаев (1961), Х. Сүйіншәлиев (1986), Ө. Күмісбаев (1994) еңбектерінде сөз болды.

Қиссашы ақындарды әдебиетке кіргізіп, ақтап алуды қарастыру талаптарын профессор Б. Кенжебаев еңбектерінен көреміз. Б. Кенжебаев Шәді, М. Жүсіп, Н. Наушабаев, т. б. Шығыс сюжетіне өлең жазған ақындарды «ағартушылық бағыттағы ақындар» деп бөлу арқылы, оларды, «кертартпа», «ескішіл» деген айдар тағудан ажыратып алды: «Алайда, әне бір жылдары бізде XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетін менсінбеушілік, жете бағаламаушылық болды. XX ғасыр басында бізде шын мағынасында әдебиет болған жоқ десті. Осыдан XX ғасыр басындағы әдебиет жинап, бастыру, зерттеуге тиісінше көңіл бөлінбеді», деп жазады. [22. 112]

Сондай-ақ М. Бөжиевтің (1964) ; М. Бөжиев - З. Ахметовтің (1968) еңбектері осы мәселені алғаш көтерумен құнды болды. Ә. Қоңыратпаев (1994), Ы. Дүйсенбаевтың (1973) еңбектерінде жүйелене бастады. Қиссашы ақындардың бірі Шәді Жәңгірұлының шығармашылығын Н. Келімбетов арнайы зертеу тақырыбына айналдырды. [28. 63]

Осы кездерде қисса-датстандарды жариялап-жарыққа шығару жұмысы басталды. Алғаш У. Суханбердинаның құрастыруымен жарық көрген «Ғашық наме» (1976), «Қисса-дастандар» (1986) кейін «Ғашықтық дастандары» (1994) болып басылды. Сондай-ақ, Б. Әзібаеваның құрастыруымен «Дастандар» (1990) екі томдығы жарық көрді. С. Қасқабасов, Қ. С. Матыжановтар құрастырған «В. В. Родлов жинаған қазақ фольклорының үлгілерінен» бірнеше қиссалар қосылды.

Қисса -дастандар фольклорлық тұрғыда танып-білудің маңыздылығын талдап жазған Д. Бердібаев еңбектерінің мәні зор болды (1970, 1980) .

Сексенінші жылдан бері қарай қазақ-шығыс әдеби байланыстары жөнінде елеулі еңбектері жазылды. Бұл салада Ш. К. Сәтбаеваның (1972; 1982; 1990), Ө. Күмісбаевтың (1982; 1994; 1996) кітаптары жарық көрді. С. Қасқабасов бұл мәселеге фольклор тұрғысынан келіп, тың пікірлер айтты (1972, 1984) . Ежелгі қиссаларды зерттеу талаптары көрінді. Қисса-дастандар жайлы еңбек жазған А. Қыраубаева есімін айтуға болады.

Қисса-дастандар зерттеушілер тарапынан терминдік мәселеде әр түрлі айтылып жүр: «Қисса», «қисса-хикая», «дастан», «рыцарлық дастан», «қисса-дастан».

Е. Э. Бертельс - «рыцарлық дастан» деп атаса (1934), В. М. Жирмунский, Х. Т. Зарифовтар (1947), Е. М. Мелетинский (1983) сондай-ақ қазақ зерттеушілерінің Б. Азибаева (1991) «романдық дастан» дейді. Ы. Дүйсенбаев ғашықтық қисса-дастандарды «лиро-эпостық жырлар» деп есептеген (1973) . С. Мұқанов (1974), М. Бөжиевтер (1971) «қисса» дейді. Соңғы зерттеулерде дастан атауы жиі қолданылып жүр. «Дастан» - шығыс сюжеттеріне жазылған поэма мағынасын береді.

«Бұл жанр көне дәуірлерден бері қарай қарастырылатындықтан, «қисса-дастан» деген дұрыс болар. Өйткені, ежелден қалыптасқан «қисса» сөзін алып тастаудың реті жоқ. «Қисса» осы жанрдың мағыналық жағынан айырмашылықтары мен ерекшеліктерін жан-жақты аңғартатын сөз» дейді белгілі ғалым А. Қыраубаева. [28. 70]

Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазақ әдебиеті тарихын зерттеудің тәжірибелері, жүйесі, ғылыми нәтижелері, заңдылықтары пайдаланылды. М. Әуезов, Е. Ысмаилов, М. Ғабдуллин, Ә. Марғұлан, Б. Кенжебаев, Ә. Қоңыратбаев сынды ғалымдардың тұжырымдары мен жазған еңбектері пайдалынылды. Сонымен қатар, В. М. Жирмунский, Н. И. Конрад, Е. Э. Бертельс, И. С. Брагинский т. б. шығыстанушылардың пікірлері кездеседі.

Дипломның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Ортағасыр әдебиетіндегі «нәзирагөйлік» дәстүрдің қалыптасып, дамуы

X ғасырдан бері қарайғы түркі әдебиетін Ислам мәдениетінен бөліп қарауы мүмкін емес. Өйткені Египеттен - ұлы Қытай қорғанына дейінгі аралықта билік құрған араб халифатының қол астына қараған елдер «Ислам мәдениеті» дейтін өркениеттің ортақ ошағын тұтатқан еді.

Еуропа елдері философия, математика, астрономия, медицина сияқты ғылымдарды Ислам өркениеті арқылы білді. Көне антикалық мәдениет дәстүрі мен Шығыс дүниесін біріктіру арқылы Еуропалық Оянушылыққа жол салды деп есептейміз. Әл-Фарабидің: «Адамзат өз мекенінде тәртіппен жарастықты жәрдеммен, үнемдік өлшемімен, ынсаппен өмір сүруі керек», - дейтін пәлсафалық түйіні түрік әдебиетінің негізгі ойларымен қабысты. Ислам мәдениеті ғылым, поэзия, өнер т. б. салаларда өзіндік өркениет деңгейіне жетті.

Ислам дінінің негізін қалаған Мұхаммед Пайғамбарымыздың (570-632) өсиет-өнегелері, өмірбаяны, оның сахабалары, әулиелер жайындағы әңгімелері бүкіл Ислам әдебиетінің негізгі тақырыптарының бірі болды. Бұл дүниеде жаңа дін жасаймын немесе дін жол сараптарына өзгеріс енгіземін деп талаптанғандар аз емес. Оған қолы жетіп, тарихта аты қалғандар да, қолы жетпегендер де бар. Мұхаммед Пайғамбар адамгершілікке, сүйіспеншілікке, әділеттілікке негізделген жаңа діннің негізін қалады. «Құдайды сүйгеннен кейінгі басты парыз - бір-біріңді сүй», - деп үйретті. [29. 35]

«Ата-анаға құдайдың нұры жаусын . . . егер Олардың біріне екеуі бірдей жер таянып, қартайып қалса, сырт беруге тиісті емессің. Ұрыспа, дауыс көтеріп, қатты сөз айтушы болма. Мейлінше рақымды бол».

«Пақырға қол ұшын, жоқ- жітікке қайыр-садақа бермеген адам - Алла-тағаланың өсиетін аяқ асты етіп бұзған адам». [26. 15] Тағы-тағы имандылық жолына салатын осындай қағидалар мен хадистер түрік әдебиетімізде негізгі идеялық-көркемдік тақырыптарына айналды. Дүние-таным адамгершілік мұраттар бірлігінің түп қазығы болды.

Ислам тарихы білім, ол үлкен білім . . . Ислам, араб өнері, жалпы дүниежүзілік ғылым сана табысына көп ғасыр бойында аса зор жемістер берген. Ескі антик өнері мен Еуропаның бері де келіп шыққан ояну дәуірінің арасында жатқан бірнеше жүз жылдар меңіреулігі бар. Сондағы көп ғасырдың қараңғылық заманына сәуле беретін, тек араб мәдениеті екенін айтып өтті. Арыдағы Сократ, Платон, Аристотель мирастарының бүгінгі өнерлі халықтар қауымына әкеліп жеткізушілер Шығыстан шыққан данышпандар болғанын ескертті. [28. 85]

Мұхаммед Пайғамбар негізін салған діннің жиынтық ойлары құранда жинақталды, ол арқылы бүкіл Ислам елдеріне таралды.

Әбубәкір Халифаның тұсында (632-634) хатқа түсе бастаған Құран кітабы үшінші Халиф Османның кезінде (644-656) беделді редакциядан өткізіліп, жүйеленді. Кейінгісі қисса-дастандарға сюжет болған. Нұх, Мұса, Ибраһим, Ысмаил, Дәуіт, Сүлеймен, Жақып, Жүсіп, Иса пайғамбарлар оқиғасы олардың өмірінен алынған дидактикалық әңгімелер Құран арқылы кең тарады. [28. 37]

Ислам мәдениетінің қазақ жеріндегі ірі ошақтары - Талас, Сыр бойындағы Отырар, Сайран, Түркістан (Иасы) қалалары болды. Одан жүздеген ақын-жазушылар шықты. Исламдағы сопылық ағымның өкілдері Ахмет Яссауи, Ахмет Жүйнеки, Сүлеймен Бақырғани сынды ғұлама ақындар болды. «Ислам әлеміндегі «әл-инсан әл-кәміл» мәселесін мораль философиясы негізінде қалыптастырған, әрі осы білім саласын ғасырлар бойы насихаттап дамытушылар» софылық әдебиет өкілдері.

Қарахан мәдениетінің алып тұлғалары Баласағұн қаласында туып-өскен әйгілі ақын Жүсіп Баласағұн мен Махмұд Қашқари еңбектері. Бұлар - дүниежүзілік мәдениетке айтарлықтай үлес қосқан тұлғалар.

Осы қалада туып-өскен Ж. Баласағұн «Құтатғу білік» атты кітабымен әлемге әйгілі болды. Қарахан мемлекетінің тағы мәдени ошағы - Қашқар қаласында Махмұд Қашқари атты филолог өмір сүрді. Ол да үш кітаптан тұратын «Түрік сөздігінің жинағын» жазып, өрелі еңбек жасады.

Тамыры терең түрік әдебиетінің ескерткіштері «Орхон жазулары», «Қорқыт ата», «Оғыз қағандығы» туғызған халық ежелгі Құран, Таурат, Інжіл, «Рамаяна», «Панчатандра», «Шаһнама» миф-аңыздары мен салалана түсті. Діни дидактика жанры туды.

Осы мәдени үрдіс монғол жаугершілігі тұсында да толастаған жоқ.

Сондай-ақ Сарай, Сарайшық қалалары да осы дәуірдегі өзіндік өркениеттің белгілеріне жатады. «Өркениет» деген сөзді біз тек Еуропа елдеріне, оның қазіргі қалпына қарай отырып айтамыз, ал негізінде өткен тарихи жағдайлар тұрғысынан қарасақ, X-XIV ғасырлардағы Қазан мәдениеті өзіне тән өркениет дәуірін кешті деп айтсақ қателеспейміз. [27. 85]

Қала мәдениетінің дамуы әдебиет пен ғылымдағы Ұлы тұлғалар Фараби, Яссауи, Баласағұни, Қашқарилердің, Әли, Рабғұзи, Құтб, Хұсам Кәтиб, Хорезмилердің шығармашылығы X-XIV ғасырдың әдебиетінде жан-жақты өсу үрдісінің болғандығын көрсетеді. Осындай даму үрдісі өз ішінде трік Оянушылығын туғызды.

Әдебиеттегі түрік Оянушылығының белгілері, екі үлкен жаугершіліктерден кейін көрініп отырды. X-XII ғасырда Баласағұни «Құтты білікте» державалық түрік мемлекетінің төрт құбылысы тең үлгісін жасағанда, «Өтүкен бектері», «Білге қаған», «Күлтегін», Тоныкөктер құрған Ұлы түрік қағанатын елестете отырып жазса, М. Қашқари түрік елінің бай мәдениетін, тілін жан-жақты сипаттап, түрік рухын ірілендіре түсті. Яғни түркі әдебиетіндегі оянушылықтың (Ренессанс) бастамалары осы туындыгерлерде жатыр.

Түркі оянушылығының екінші бір көтеріле түсу тұсы XIII-XIV ғасыр әдебиетінде көрінді. Орта Азияда Науаи, Әл-Фараби шығармашылығында Оянушылық көріністері бар екені В. М. Жирмунский еңбегіне сүйеніп, қазақ әдебиет тануында алғаш сөз еткен ғалым Әуелбек Қоңыратбаев болған. [30. 66] Түрік әдебиетіндегі оянушылықтың пайда болуын олардың өзін өзі тани бастауынан және Ренессанс мәдениетінің ошағы болған көрші Иран әсерінен - деп біледі. И. С. Брагинский Ренессанстың негізгі шарты орта ғасыр жағдайындағы қала мәдениетінің дамуы, қол өнері, сәулет өнері, сауданың дамуы деп біледі. [10. 74] Осы аталған шарттардың X-XIV ғасырдағы Қазақстанда толығымен болғандығын зерттеулерден көреміз.

Жетпісінші жылдарға таяу алпысыншы жылдардың аяғында бүкіл түрік әдебиетінің тарихына қатысы бар Орта Азия Ренессансы туралы В. М. Жирмунскийдің мақаласына ілесе түрік әдебиетіндегі Ренессанс белгілері туралы ойды татар ғалымдары қозғаған болатын. (Хисамов Н. Ш. 1979) Бұл мәселе қазақ әдебиетінде әлі де арнайы зерттелген емес. Армян, грузин, иран, қытай, араб т. б. Шығыс халықтары әдебиетіндегі ренессанстың бастамалары, оның Еуропа әдебиетінде жалғастық тауып, Италияда аяқталғаны туралы біршама еңбектер жазылған.

Бір мәселе Әл-Фарабидің ғылымдағы тұлғасының Леонардо да Винчимен ұқсастығы Ж. Баласағұнидің көне антика әдебиетінің принциптеріне сүйенетіні, ежелгі грек ойшылдарын дәріптеуі; Яссауи және оның ізіне ерген Иүгінеки, Бақырғани, Хакім аталардың гуманизм идеяларын ту етуі; Нәзира дәстүріндегі хиссалардың ежелгі сюжеттерді қайталай жаза отырып, онда адамгершілік, түріктік мәселелерді көтеруі.

Осы көне дәстүр араб тіліндегі әдеби үрдіс ретінде тарап, араб халифаты қарамағынан шығып, саманид патшалығы құрыла бастаған парсы әдебиетінде қайта жаңғырда. Ал түрік-қазақ әдебиетінде Алтын Орда мемлекетінің кезінде негізгі әдеби үрдіске айналды. Нәзираның негізгі тақырыптары әлі қол үзіп кетпеген көптеген араб сюжеттері және оны жаңғыртқан парсы қисса-хикаялары болғанымен, ол түркі Оянушылығымен астасып кетті. Ақындар ежелгі мифтерден «әділ патша» және «адамгершілік» желілерін алып дамытты.

X-XIV ғасырдағы түрік ақындарының Баласағұниден - Әлиге дейін ел тәуелсіздігі мен бірлігін ұстай білетін «әділ де айбарлы патша» бейнесін жасауға тырысуы; араб және монғол шапқыншылықтарынан кейінгі түрік мемлекетінің іргесін түрік қағанаты тұсындағыдай нығайту қажеттігінен туса керек. Ол - Баласағұниде Күнтуды Еліг пен Айтолды уәзір, «Қисса Жүсіптегі» - Жүсіп патша, «Жұмжұмадағы» - Жұмжұма сұлтан т. б. әкімдер мен хәкімдер.

Нәзиралық әдебиет, қисса-дастан жанрының түрік әдебиетінде дамуына көрші жатқан Иранмен әдеби байланыстар зор әсер етті.

Парсы әдебиетінде XIII-XI ғасырдың бас кезінде классикалық даму үрдісі болды. Араб тілді әдебиеттің аясында мұсылмандық дәуірге дейінгі парсы мәдениетінің культтеріне деген қызығушылық оны жаңғыртушылық басталды.

Классикалық әдеби дәстүр - әлем халықтары мәдениеттері тарихының әртүрлі дамуы, қалыптасу кезеңдерінде байқалатын ықпалды арналар. Азия, Еуропа, Америка, Австралия, Африка құрлықтарында мекендейтін халықтардың бәрінде өздеріне тән ұлттық, әрі әлемдік ықпалдасу, араласу, сіңісу құбылыстарының болатынын көреміз. Әдеби дәстүрдің дамуы құрлықтардағы бірнеше халықтардың қолданылуында басым, белсенді қызмет атқаратын тілдерге де байланысты болды . . .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.