Алматы облысы бойынша астық өндірісінің қазіргі жағдайын талдау

Жоспар

Пән: Өнеркәсіп, Өндіріс
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
2. Алматы облысының қазіргі жағдайы
2.1 Алматы облысы бойынша астық өндірісінің қазіргі жағдайын талдау
2.2 Астық дақылдары өндірісінің экономикалық тиімділігін анықтау

3. Алматы облысы бойынша астық өнімдерін өткізу жолдарын зерттеу
3.1 Өндіріс жағдайы және ішкі астық өндірісін жақсарту жолдары
3.2 Астықтың және астық өнімдері нарығының инфроқұрылымын жетілдіру

Қорытындылар мен ұсыныстар
Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Мемлекет басшысының халыққа Жолдауында анықталған мәселелерді
шешу үшін 2003-2005 жж аралығына жоспарланған мемлекеттік азық-түлік
бағдарламасы қабылданды. Оның ішінде мемлекеттік қолдаудың басым бағыттары
белгіленген. Олар – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйелерінің
тұрақтылығын көтеру, аграрлық кәсіпкерлік жүйесінің тиімділігін құрастыру,
отандық өнімдердің бәсекелестік қабілетін көтеру мен ішкі және сыртқы
нарыққа сату көлемдерін ұлғайту, азық-түлік импортының деңгейін азайту,
мемлекеттің ауыл шаруашылығы өндірісін қолдау шараларын тиімді жүргізу.
Сонымен қатар 2003-2005 жж, мемлекет Президенті ұсынысымен ауыл
шаруашылығын өркендету жолында Ауыл жылдары деп жарияланды.
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің ең бағалысы астық болып
табылады. Астық өндіру агро-өндірістік кешенінің барлық салаларының
дамуының белгісі, өйткені ол АӨК соңғы өнімдерінің ішінде 40 % құрайды.
Тауар өндірушілер үшін ол негізгі табыс көзі болып саналады және өндірістің
шоғырлануына мүмкіндік береді.
Қазақстанда астық өндірісі рентабельділігінің болашағы жерді
интенсификациялау жүиелерін қолданбай болмайтынын көрсетеді. Республиканың
астық өндірісі экономикасы дамыған елдерден материалдар мен техникалық
қамтамасыз етілуімен, қолданатын технологиядан артта қалуымен қатаң
бәсекеде шыдамайтындығы белгілі. Сондықтан жерді пайдалану мәдениетін
біртіндеп көтеру тыңайтқыштардың тиімділігін көрсетеді, гербицидттерді
қолдану қажеттілігін азайтады, өсімдіктердің ауруларға тұрақтылығын
жоғарылатады, нәтижесінде жалпы өнімнің өзіндік құны төмендейді және оның
бәсекелестік қабілетінің жоғарлауына әкеледі.
- 2 -
Шет ел ауыл шаруашылығы өндірушілерінің көбі, өзі өндірген
өнімдерін өңдеу мен сол өнімдер арқылы ішкі нарықты қанағаттандыру үшін
шағын өңдеу зауыттарын ашады. Бұл ауыл шаруашылығы өнімдерінен алатын
пайданы 3-4 есеге көтереді.
Қазақстан экономикасында соңғы 10-15 жылда өткізілген нарықтық
реформалар өндіріс пен басқару үрдісіне қатысушылардың арасындағы,
мемлекеттік органдар мен шаруашылық субъектілердің және іскерлік
серіктестіктердің арасындағы өзара қатынастың мәні мен түрлерінде елеулі
өзгерістерді туғызды .
Кәсіпкерлік іс-қызметпен айналысатын субъектілердің жұмысын
бағалау өлшемімен бірге, осы субектілердің өздері үшін іс-қимылдарының
негізі болып табылатын мақсаттарын да өзгертті. Бұның бәрі өндіріс үрдісін
және жұмыскерлер ұжымын басқару ісін ұйымдастыруға қатысты көзқарастың
өзгеруіне әкелді. Басқарудың және жұмыскерлер құрамын еңбек өнімділігіне
ынталандырудың жаңа нысаны мен түрлері пайда болды.
Нарық жағдайында шаруашылық субъектілердің табысты жұмыс
істеуі үшін осы заманғы ғылыми теория мен практика әдістерін қолдана
білудің маңызы өте зор, сондықтан нарықтық экономиканы қысқаша тұжырымдап
айтсақ, нарықтық қатынас жағдайында өндірісті басқарудың негізгі жүйесі
болып табылады.
Еліміздегі экономикалық реформаны әлем экономикасымен
интеграциялау үшін нарықтық механизмді, нарықты зерттеу әдістерін және
принциптерін, экономикалық конъюнктураны, жоспарлау негіздерін,
кәсіпорынның нарықтық жағдайындағы бәсекелестік мүмкіншіліктерін терең
білу қажет.
Нарықтық қатынастар кезеңінде басқару мәселелері
түбегейлі өзгерістерге ұшырайды, ондағы негізгі күштер сатып
- 3-
алушының тұтынысын қанағаттандыруға және фирма мен тұтынушылардың
арақатынасының ұзақ уақыт болуына арналады.
Кез-келген басқа бизнес тәрізді аграрлық бизнестің
субъектілері :
-кәсіпкерлер
-тұтынушылар
-жалдамалы қызметкерлер
-мемлекет
болып табылады.
Кәсіпкерлік өндіріс құралдарында жеке меншік негізінде,
меншіктің топтық, ұжымдық, кооперативтік, акционерлік және үлестік секілді
түр-түрлері жұмыс істейді.
Нақты өмірде бизнестің бүкіл осы субъектілері , бір-біріне тікелей
ықпал ете отырып , өзара тығыз байланыста жұмыс істейді , яғни бизнес оның
құрамдас бөліктеріндегі кешенді іс-әрекет . Нарық жағдайында шаруашылық
субъектілері табысты жұмыс істеу үшін бәсекеге қабілетті өнім өндірумен
бірге сол өндірілген өнімді өткізу жолдарын зерттеу , тиімді өткізу
арналарын анықтау ең маңызды мәселе болып табылады. Сондықтан осы дипломдық
жұмыста Алматы облысы бойынша астық өнімдерін өткізу жолдары зерттелді.

- 4 -

2. Алматы облысының қазіргі жағдайы

2.1 Алматы облысы бойынша астық өндірісінің қазіргі жағдайын
талдау
Ауыл шаруашылығы мамандары мен басшыларының негізгі міндеті өзіне
тапсырылған саланы халық талабына сай өркендетуді қамтамасыз ету. Осы
мақсатқа жету үшін әр маман нарықтық экономика қатынастарына сай
коммерциялық есеп, жалгерлік, өзіндік құн, баға, табыс пен шығын, тиімділік
сияқты экономикалық ұғымдарды терең түсініп қана қоймай, шаруашылық
жағдайын жан-жақты сауатты түрде талдауы, оның болашаққа дұрыс даму
жолдарын қателеспей белгілеп, дәлелдей алуға қабілетті болуы тиіс. Яғни,
әрбір аграном, зоотехник, мал дәрігері, инженер тек егіншілікті, мал
өсіруді немесе емдеуді, техниканы біліп қана қоймай. міндетті түрде
қоғамдағы өзгерістерге әсер ететін экономика заңдылықтарын игеруі қажет.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіру мақсатымен жерге, малға, өндірістік құралдарға ие болып, бірігіп
ұйымдасып жүмыс істейді. Ұйымдастыру дегеніміз белгілі бір мақсатқа жету
үшін адамдарды біріктіру. Өндірісті ұйымдастыру жұмысшы күшін, құрал-
саймандарды ұтымды пайдалана отырып, өндірілетін өнімнің санын, сапасын
арттыру, бәсекеге қабілетті өнімдер өндіру арқылы тиімді нәтижеге жету
шараларының жүйесі болып табылады.
Өндірістің барлық саласында да еңбек ұжымы қызмет етеді.
Ұжым мүшелерінің саны қанша болса да, олардың әрқайсысына нақты жұмыс
тапсырылуы тиіс. Ол үшін жұмыстардың түрлерін, олардың қалай орындалатынын,
не себепті бөлінетінін жете білу керек.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында өз ерекшеліктеріне
байланысты жұмыстардың түрлері төртке бөлінеді:
-технологиялық жұмыстар -өсімдіктер мен малдың өсу
- 22 -

кезеңдерінебайланысты түрлі технологиялық жұмыс түрлері- жер жырту, егін
егу, егінді күту, ору, аналықтарды ұрықтандыру, төл алу, малды күту,
бордақылау тағы да басқа сол сияқты жұмыстар жатады;
-міндетті жұмыстар - өндірістік құралдарға қатысына байланысты әр
адам негізгі жұмысшы қатарына немесе оған қызмет ететін көмекшісі ретіндегі
міндетін атқарады, ол мамандар мен басшылардың өзіне тиісті міндеті болады;
-кәсіптік жұмыстар, негізгі жұмысшылар өз кәсіби мамандығы бойынша
тракторшы, комбайнер, сауыншы, тағы басқа кәсіптік қызмет атқарады;
-мамандану дәрежесін қажет ететін жұмыстар – кейбір жұмыстарға
мамандану деңгейінің жоғарғы дәрежесі қажет, мысалы 1-класты тракторшы,
жүргізуші тағы басқа жоғарғы дәреже жұмыстың сапалы орындалуына әсер етеді.

Ауыл шаруашылығы жұмыстары жеке адамның қолынан келе
бермейді, сондықтан әрбір адам өз міндетін орындай отырып, барлығы бірігіп
жұмыс атқару арқылы мақсатқа жетеді. Ондай бірлестіктер шаруа қожалықтары,
өндірістік кооперативтер, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер,
акционерлік қоғамдар болып табылады. Алматы облысы бойынша ұйым ретінде
тіркелген кәсіпорындардың саны 1-ші кестеде көрсетілген.

- 23 -
1-кесте. Облыс бойынша тіркелген ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының
саны, 2006 ж.

Меншік түрлері бойынша Саны
Барлығы, 1280
оның ішінде:
–мемлекеттік 38
-жеке меншік, 1229
оның ішінде:
–мемлекет үлесімен 9
-шет елдіктердің қатысуымен 23
-шетелдік 10

Алматы облысы ауыл шаруашылығы өндірісі бойынша 1280 кәсіпорын
тіркелген, оның ішінде меншік түрлері бойынша бөлінген. Ең көп үлесін
алатын
жеке меншік кәсіпорындар 1229, мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындар саны
38.
Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындарға асыл тұқымды мал
заводтары, кейбір құс фабрикалары, ауыл шаруашылығы тәжірибе фабрикалары,
оқу-тәжірибе шаруашылықтары жатады.
Өндірістің қай саласында болса да, жұмыстарды бөліп
орындау және бірлесу тәртібі сақталуы тиіс. Ауыл шаруашылықтарында еңбекті
бірлесіп ұйымдастырудың негізгі түрі өндірістік бригадалар болып табылады.
Бригаданың мүшелері болады. Әрбір жеке шаруашылықтар бірнеше өндірістік
бригадалардан құралады.
Алматы облысы бойынша ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің саны
төмендегі кестеде көрсетілген.

- 24 -

2-кесте Ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің орташа
саны.
2000 2003 2004 2005
Мың адам
есебімен 36,3 22,3 18,9 16,1
Орташа еңбек
ақысы, теңге 4189 6887 10293 12449

Алматы облысы бойынша ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің саны 2000 жылға
қарағанда жыл сайын азайып отыр, 2003 жылы 2000 жылғы көрсеткішпен
салыстырғанда 40%-ке жуық кемісе, 2004, 2005 жылдары екі еседей аса
азайған, оның себебі ауыл тұрғындары бүгінгі күнге дейін ауыл жағдайының
нашарлығынан қалаға көшуде.
Еңбек ақы мөлшері 2000 жылға қарағанда 2-3 есе көбейгенмен, ол
инфляцияны жаба алмағандықтан, әлеуметтік жағдайлары жақсармаған. Ол
жағдайды халықтың жан басына шаққандағы азық-түлік түрлерін тұтыну
мөлшерінен көруге болады. Алдымен Алматы облысы бойынша ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндірудің жан басына шаққандағы мөлшерін талдап көреміз.

3-кесте Жан басына шаққандағы ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, кг
Өнім 2000 2003 2004 2005 2000ж-ға,
түрлері %
Астық 446 673 615 611 131,1
Ет 268 325 331 334 124,6
Сүт 228 297 313 320 140,3
Картоп 108 118 123 126 116,7
Көкөніс 344 364 369 380 110,5
Жұмыртқа 268 359 352 352 137,3

- 25 -
Ауыл шаруашылығы өндірісінде 2003-2005 жылдарының мәліметтері бойынша
астық өндіру мөлшері 673 килограмнан 611 килограмға дейін төмендеген, яғни
2004 жылды 2003 жылмен салыстырғанда 8,7% ал 2005 жылы 9,1% кеміген. Бірақ
2005 жылы 2000 жылмен салыстырғанда 31,1% артық.
Картоп өндіру жан басына шаққанда жыл сайын артып отырған ,
мысалы 2005 жылды 2000 жылмен салыстырғанда 24,6% , ал 2003 жылмен
салыстырғанда 2,8% өскен. Ет, сүт, көкөніс, жұмыртқа өнімдерін өндіру
мөлшері де жыл сайын артып отыр.
Осындай өндіру мөлшерінің жоғарылағанына қарамастан жан
басына шаққандағы осы өнімдерді тұтыну мөлшері жыл сайын азая түскен.

4-кесте Жан басына шаққандағы негізгі азық-түлік өнімдерін
тұтыну, кг.

Тұтынуға тиіс 2000 2004 2005
Өнім түрлері мөлшер 2003
Ғылыми Ең Норма
негіздетөменгі ға %
тұтыну пен
Бюджеті
бойынша
1.Ет және ет82 44 46 31 37 39 47,5

өнімдері
2.Сүт және сүт 405 206 243 189 195 212 52,3
өнімдері
3.Жұмыртқа, 292 140 115 98 92 94 32,2
дана 100 82 79 52 49 52 52,0
4.Картоп
5. Көкөніс және 146 74 108 80 79 76 52,0
бақша өнімдері 95 155 96 147 141 147 154,
6.Нан өнімдері

- 26 -
Жоғарыда көрсетілген кестеде жан басына шаққандағы негізгі
азық-түлік өнімдерін тұтыну деңгейі келтірілген. Ет және ет өнімдері ғылыми
негізделген тұтынуға тиіс мөлшер бойынша 82 кг, болса оның мөлшері жыл
сайын азайып отырған, тек қана 2005 жылы шамалы көбейгенмен, норманың 47,5
ғана құрайды. Яғни тұтыну мөлшерінің жартысына да жетпейді деген сөз, тіпті
ең төменгі тұтыну бюджетіне де 12 % жетпейді Сол сияқты сүт өнімдері
бойынша – 52,3 % , картоп – 52,0 % , жұмыртқа – 32,2 %, көкөніс және бақша
өнімдері – 52,0 %, қамтылған. Нан өнімдері қалыптағы нормадан 1,5 есе
артқан, немесе ең төменгі тұтыну бюджеті көрсеткішіне жуықтаған, бұл
халықтың әлеуметтік жағдайының төмендігін арзан өнімдерді көбірек
тұтынатынын көрсетеді. Тұрғындар ет-сүт өнімдерін сатып алуға мүмкіндігі
жоқ болғандықтан, өз жағдайларына қарай арзан азық-түлікті пайдаланады.
Алматы облысында орналаскан жері мен табиғатына байланысты өсімдік
шаруашылығы және мал шаруашылығы дамыған. Солтүстік аудандарында көбінесе
мал шаруашылығы дамыған . Жазы ыстық, солтүстік аймағы құрғақ, оңтүстік
бөлігі ылғалды. Жауын-шашын көп болады.
Ауыл шаруашылығында өндірістің ең басты құралы – жер. Ауыл
шаруашылығының өндірістік ресурстары пайдалануға арналған немесе ауыл
шаруашылығы өнімін өндіру барысында пайдаланылмайтын еңбек, жер, су
материалдық ресурстардың жиынтығы өндірістік ресурстардың барлық түрін қоса
алғанда ресурстық потенциалды құрайды.
Жер ресурстық потенциалдың маңызды түрлерінің бірі болып
табылады. жер халық шаруашылығының барлық саласында пайдаланылады, алайда
оның ролі барлық жерде бірдей емес. Өйткені өнеркәсіпте жер тек
кәсіпорындарды орналастыратын орын ретінде ғана,
- 27 -
ал ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс құрал жабдығы ретінде көрінеді. Ауыл
шаруашылығында өндірістік қызметтің нәтижелеріне аталынған факторлардан
басқа жердің сапасы зор ықпал етеді.
Ауылшаруашылығының жер ресурстар дегеніміз – мемлекеттің кәсіпорындар
мен ұйымдарға ауыл шаруашылығы өнімін өндіру үшін пайдалануға берген жер
алқаптары. Жердің өндірістік құрал жабдығы ретінде өзіне тән бірқатар
ерекшеліктері бар. Оның ең маңызды ерекшелігі: жердің басқа өндіріс құрал
жабдығы сияқты адам еңбегінің жемісі болып табылмайтынында. Ол адамнан сан
миллиондаған жыл бұрын пайда болған және табиғаттың тартуы немесе
табиғаттың жемісі болып табылады. Сондықтан мұның өзі осынау сыйға аялап
қарауды, жерді бүкіл қогамның мүддесі үшін пайдалануға міндеттейді. өйткені
жерді жаратуға адам еңбегі жұмсалмаған оның құны жоқ. Жерді пайдалануда
амортизациялық жарна төленбейді, ол өзіндік құнды қалыптастыруға қатыспайды
демек ауыл шаруашылығы өнімінің құнын қалыптастыруға қатыспайды.
Жердің екінші ерекшелігі – оның территориялық жағынан шектеулігінде .
жекелеген елдер шегінде жер қорлары олардың шекараларымен айқындалады, ал
жалпы біздің планетамызда оның құрлымының ерекшелігімен, жердің бетімен
айқындалады.
Өндіріс құрал-жабдықтарының көпшілігін ( трактор , комбаин,
автомобиль т.б.) адам жасайды сондықтан олардың саны ұдайы көбейеді, ал
жердің территориясы бұрынғы көлемінде қалады. Егер жер шарының халқы әрбір
қырық жылда шамамен 2 есе көбейетінін ескерсек , жердің сапасын жақсартудың
және оны пайдаланудың тиімділігінің қажеттігі айқындала түседі.
Жердің үшінші ерекшелігі – оның өзгермейтіндігінде . Тарихи даму
барысында адамның білек күші жануарлардың күш-қуатымен соңғысы механикалық
және электр қозғалғыштарымен ауыстырылды ,
- 28 -
оның орнына атом қозғалғышы келді . Ал жер өзгермейтін өндіріс құрал
жабдығы болып қала береді.
Төртінші ерекшелігі – топырақ құнарлылығының әр түрлілігінде.
Құнарлылық – топырақтың аумақ бірлігінен өнімнің белгілі бір мөлшерін бере
алатын айрықша қасиеті . Құнарлылықтың екі түрі бар. Олар –табиғи және
жасанды құнарлылық. Табиғи құнарлылық пен жасанды құнарлылықты ұштастыру
экономикалық немесе тиімді құнарлылық береді.
Бесінші ерекшілігі - жер , топырақ дұрыс пайдаланылғанда тозбайтыны
былай тұрсын , қайта өзінің қасиетін жақсартады.

- 29 -

1-схема

Жердің өндірістік құрал ретіндегі өзіне тән ерекшеліктері.

Жер ресурстары

Топырақтың әртүрлілігі
Жердің территориялық
шектеулігі
Жердің өзгермейтіндігі
Жер-
табиғи
өнім

Топырақты дұрыс пайдаланса жер
тозбайды

- 30 -
Қазақстанға байланысты жерге орналастыру және территорияны ұйымдастыру
жөнінде айтқанда оның территориясының үлкендігін, топырақ-климат жағдайының
алуан түрлі екендігін ашып көрсетпеуге болмайды.
Республика топырағы алуан түрлі. Ауыл шаруашылық жүргізу жүйесі
жасалғанда, оның негізіне алынған аудандастыруға сай Қазақстан мынадай
табиғи экономикалық алты аймаққа бөлінеді.
1.Орманды дала және дала аймағы. Мұнда мал шаруашылығы дамыған. Бұл
аймақтың жер көлемі 24,2 миллион гектар. Жері қара топырақты болып келеді.
Бұл аймаққа Көкшетау және Солтүстік Қазақстан облыстары, Қостанай облысының
Солтүстік және орталық аудандары, Ақмола және Павлодар облыстарының
солтүстік бөлігі жатады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі бағыты-
астық, ет өндірісі.
2. Құрғақ дала аймағы. Мұнда егіншілік пен мал шаруашылығы
өркендеген. Бұл аймақтың жер көлемі 49,1 милион гектар. Бұл аймаққа Орал
және Ақтөбе облыстарының солтүстік аудандары, бірінші аймаққа енбеген
Ақмола облыстарының орталық аудандары, Павлодар облысы, Қарағанды облысының
солтүстік шығыс аудандары, Семей облысының солтүстік және орталық аудандары
жатады.
3. Шөлейт аймақ. Мұнда мал шаруашылығы жақсы дамыған , егіншілік
шамалы ғана. Жалпы көлемі 74,4 млн гектар. Бұл аймаққа екінші аймаққа
енбеген Орал облысының оңтүстік-батыс аудандары, Ақтөбе облысының орталық
аудандары, Қостанай облысының оңтүстік аудандары, сондай ақ Ақмола,
Жезқазған және Семей облысының екінші аймаққа енбеген аудандары жатады.
4. Шөл аймақ. Мал шаруашылығы өркендеген , ішінара суармалы
егіншілікпен айналысады. Территориясы 81,5 миллион гектар.
- 31 -

Бұл аймаққа Атырау облысының оңтүстік аудандары, Шымкент облысының Созақ
ауданы, Жамбыл және Алматы облыстарының солтүстік аудандары жатады.
5. Тянь-Шяньның таулы және тау бөктеріндегі аймағы. Суармалы жер
тәлімі егіншілік , сондай ақ мал шаруашылығы да жақсы дамығын. Жалпы көлемі
31,1 миллион гектар. Бұл Аймаққа үшінші аймаққа енбеген Шымкент, Жамбыл,
Алматы, Талдықорған облыстарының барлық аудандары жатады.
Ауылшаруашылығының барлық саласы жақсы дамыған.
6. Алатаудың таулы және тау бөктеріндегі аймағы. Егіншілік те, мал
шаруашылығы да өркендеген. Жалпы көлемі 9,7 миллион гектар. Бұл аймаққа
Шығыс Қазақстан облысының барлық аудандары кіреді.
Жер –табиғаттың тіршілікке берген таусылмас сыйы, халық қазынасы.
Адамзаттың асыраушысы, қасиетті Жер-Ана жаиында әрине, тарих
қойнауына көз жіберер болсақ, талай сырды аңғарарымыз ақиқат.
5-ші кестеде келтірілген барлық жер көлемінің 72,5 % бөлігі ауыл
шаруашылығында пайдаланылатын жерлер. 25,8 % -орманды жерлер. Жер көлемі
соңғы үш жылда да өзгермеген. Барлық ауыл шаруашылығы жерлерінің 90,5 %
жайылымдық жерлер. Жайылымдық жерлерде баулы аймақтар да, үнемі желдетіп
тұратын жазық жерлер де бар. Шабындық жерлердің көпшілігі – екпелі
көпжылдық шөптер.

- 32 -

2004 2005 2006
Көрсеткіштер Мың Құрылы Мың Құрылы Мың Құлылы
га мы,% га мы% мы%
га
Барлық жер көлемі 22394,9100,0 100,0 22392,100,0
22394,9
Ауыл шаруашылығы жері 16261,0 72,6 1626172,6 16244 572,5
Оның ішінде: -егістік 1083,9 6,6 6,6 1 6,6
1066,9 066,9
-шабындық 467,6 2,8 467,6 2,9 2,9
467,6
-жайылым 14709,4 90,4 1 90,5 90,5
4709,5 14709,
Басқа жерлер 186 0,8 186 0,8 186 0,8
Орман қорының жері 5786,3 25,8 25,8 5 25,8
5786,3 786,3

5-кесте Алматы облысы бойынша жерді пайдалану көрсеткіштері.

- 33 -

2. Астық дақылдары өндірісінің экономикалық
тиімділігін анықтау.
Астық нарығы – еліміздің азық-түлік нарығының ең ірі де маңызды буыны
болып табылады. Реттеу объектісі ретіндегі оның мәні астықтың азық-түлік
қорын қалыптастырудағы жетекші ролі, астық және оның өңдеуден кейінгі
өнімдерінің сан түрлі мақсатта пайдаланылатындығы, астық нарығына
қатысушылар арасындағы экономикалық қатынастардың алуан түрлілігі,
күрделілігі және ерекшелігіне байланысты анықталады.
Тауар өндірушілердің нарықтық қатынастарға қалыптасуларына кедергі
болып отырған негізгі факторлар қатарында қаржы тапшылығы, сату бағасының
төмендігі, баға теңсіздігі несие алу қиындығы және оның өтем ақысының
жоғарылығы, салық салмағы, орын алады. Табиғат – климат жағдайының
қолайсыздықтары, өндірістің мауысымдылығына байланысты тауар өндірушілердің
жұмсайтын шығыны, алатын өнім мөлшері тұрақты емес, астық өткізу тиімділігі
де түрліше. Сондықтан бұл салаға инвестиция мен заемдық капитал тарту өте
тәуекелді іс.
Астық нарығы шет ел тәжірибесі бойынша өзін өзі реттейтін жүйе
екендігін дәлелдеді. Ол мемлекет тарапынын әрдайым қолдауды қажет етеді.
Қазіргі уақытта астық шаруашылығы кәсіпорындарының жағдайын мемлекет
тарапынан мынандай шараларды жүзеге асыру арқылы жақсартуға болады:
мемлекеттік қорға астықты делдалсыз тауар өндірушілердің тікелей өздерінен
сатып алу, мемлекеттің астықты белгілі бір уақытқа кепілдік баға бойынша
кепілдікке алуға міндеттенуі, мемлекеттің резервтік қор жасауы, сатып алу
және тауар инвестициясы механизмдерінің пайдалана отырып, астықтың нарықтық
бағасын реттеу; бюджеттік мақсатты қаржыландыру мен жеңілдік несие беру
және салық саясатын үйлестіру негізінде тауар өндірушілерге қолдау
- 34 -

көрсету.
Алматы облысында өсімдік шаруашылығы, оның ішінде астық өнімдері
өндірісі де дамыған. Астық өнімдерінен күздік және жаздық дақылдар
өсіріледі. Егіс алқабының көрсеткіштері 6-кестеде көрсетілген.

6-кесте. Облыс бойынша астық өнімдерінің егіс алқабы,
мыңга
Дақылдар түрі2000 2003 2004 2005
Дәнді 531,1 485,2 485,6 485,6
дақылдар,

барлығы
Оның ішінде: күздік 220,7 182,4 170,5 162,6
бидай
жаздық бидай 94,8 76,8 82,9 90,4
күздік арпа 6,3 7,6 8,3 11,5
жаздық арпа 152,8 130,6 142,1 139,9
Сұлы 3,9 2,9 3,3 2,8
Дәндік жүгері 40,9 62,2 65,8 65,3
Күріш 11,7 12,7 12,7 13,1

Облыс бойынша дәнді дақылдар егіс алқабының көлемі соңғы үш жылда
өзгермей бірқалыпты мөлшерде болған, жаздық бидай, күріш дақылдары, сонымен
бірге күздік арпаның егістік көлемі жыл сайын артып отырған, яғни жаздық
бидайдың егіс көлемі 2005 жылы 2003 жылға қарағанда 17,7 % , күздік арпа
-1,5 есе, күріш 3,1 % көбейген. Сұлы, жаздық арпа, дәндік жүгері
дақылдарының егіс алқабының көлемі әрі жылы әртүрлі болып, өзгеріп отырған.
Мұндай өзгерістердің себебі әртүрлі аудандар бойынша әртүрлі
жағдайлармен түсіндіріледі. Кейбір аудандарда суармалы
- 35 -
егістіктердің көлемі суландыру техникасының, жетіспеушілігінен кеміген, ал
суарылмайтын егіс алқаптарында техниканың жетіспеушілігінен, кейбір
жағдайларда себетін тұкымның сапасының төмен болу салдарынан қажетті тұқым
мөлшері қамтамасыз етілмеген.

7-кесте. Астық дақылдары өндірісінің көрсеткіштері
2000 2003 2004 2005
Дақылдар
өнімд жалпы өнімд жалпы
цга өнім,ц цга өнім,ц
Алматы облысы бойынша 95242 181784 242871 291170
Оның ішінде:
- ауыл шаруашылығы, 13153 15024 15371 17821
ауыл шаруашылығы
құрал-жабдықтары –

ның жалпы көрсет- 13,8 8,2 6,3 6,1
кіштен үлесі,%

2000 жылға қарағанда негізгі құрал-жабдықтардың саны 2003 жылы 14,2 %
, 2004 жылы 17,0 % , ал 2005 жылы 35,5 % өскен , соған қарамастан жалпы
облыс бойынша көрсеткіштер ішіндегі ауыл шаруашылығы негізгі құралдарының
үлесі азайып отыр. Мысалы, 2000 жылы ол 13,8 % болса 2003 жылы -8,2 % ,
2004 жылы -6,3 % ал 2005жылы небәрі 6,1 % болып екі еседен аса кеміген.
Облыста ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының жалпы

- 37 -
саны -1280, оның ішінде мемлекеттің иелігінде 38 шаруашылық , жеке менщік
иелігінде 1229 шаруашылық , шет ел иелігінде 10 шаруашылық бар. Жеке
меншіктің ішінде ЖШС, АҚ, өндіріс кооперативтері және шаруа қожалықтары
бар. Бұлар әрқайсысы өзінше жеке өндіріспен шұғылданады. Ауыл шаруашылығы
техникаларын сатып алуға жеке шаруашылықтардың қаржы мүмкіндігі жоқ.
Сондықтан лизинг әдісін кеңінен қолдану ұсынылады.
Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын техникалардың саны 2005 жылы 2001
жылға қарағанда азайып кеткендігін төменгі кестеден көруге болады.

9-кесте Ауыл шаруашылығы техникаларының саны, дана
2001 2003 2004 2005
Барлық марка бойынша
тракторлар саны 3958 3077 3230 3021
Соқалар 1542 861 901 856
Дән сепкіштер 1004 816 854 788
Комбаиндар:
астық жинайтын 888 666 661 608
жүгері жинайтын 84 69 75 64

Бұл көрсетілген мәліметтерден де жоғарыда айтылғандардың шындығына
көз жеткізуге болады. Тракторлардың жалпы саны 2001 жылмен салыстырғанда
2003 жылы 24 %-ке , 2004 жылы -18,4 % , ал 2005 жылы -23,7% кеміген. Сол
сияқты дән сепкіштер де тиісінше – 18,8% , 17,6 % және 27,4 % азайған.
Комбайндар саны да жыл сайын азайып отыр.
Алдыңғы мәліметтерде көрсетілгендей егін себу алқабының жалпы
көлемінің кемуі осы техникалардың жетіспеушілігін дәлелдей түседі.
- 38 -
Әрбір кәсіпорын өндірісінің табыстылығы өнім өндіруге басты үлес қосатын
негізгі қорлармен қамтамасыз ету деңгейіне байланысты, сондықтан кәсіпорын
басшылары жыл сайын негізгі қорлардың жалпы санын, құнын, тозу дәрежесін
талдап, қорларды толықтырып, жаңартып отыруы тиіс. Қазіргі кезде ғылыми-
техникалық прогрестің дамуына орай, жаңа технологияларды пайдалана отырып,
өнімдердің сапасын және көлемін арттыру бәсекеге қабілеттілік деңгейін
жоғарлатады.
Кәсіпорындардың табысқа жетіп, мол пайда алуы өндірілген өнімдерді
сатуына байланысты. Неғұрлым көп өнім өндіріп, оның көп үлесін нарыққа
өткізсе, пайда да мол болыды. Ауыл шаруашылығында жыл бойы алынған өнімнің
барлығы түгелдей сатыла бермейді. Оның біраз бөлігі заттай күйінде таза
табыс есебінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.