Солтүстік Қазақстан облысының агроклиматтық ресурсы

Жоспар

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қазақстанның ауылшаруашылығына гидрометеорологиялық қызмет көрсету
1.2 Агроклиматтық аудандастырудың климаттық негізі
1.3 Жаздық бидайдың агроклиматтық факторларға талабы
1.4 Аймақтық агроклиматтың өзгеруі

2 СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОКЛИМАТТЫҚ РЕСУРСЫ
2.1 Физикалық географиялық сипаттама
2.2 Жылу және ылғалмен қамтамасыздық сипаттамалары
2.3. Облыс терреториясын агроклиматтық аудандастыру

3 СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА БИДАЙ ӨСІРУДІҢ АГРОМЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
3.1 Бидайдың орташа облыстық өнімділігінің көпжылдық динамикасы
3.2 Агроклиматтық көрсеткіштерге бидай өнімділігінің тәуелділігі

ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Пән: География
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

1.1 Қазақстанның ауылшаруашылығына гидрометеорологиялық қызмет көрсету

Ауылшаруашылық өндіріс көбінесе ашық аспан астындағы цех деп аталады
және ондағы өнім тікелей табиғи жағдайларда пайда болады. Климат пен ауа-
райын сыртқы орта жағдайы деп қарастырып, маман-агрометеорологтар
ауылшаруашылық дақылдарының өнімін қалыптастыру үшін агрометеорологиялық
шарттарды салыстыратын қажеттіліктерімен қарастырды. Мұнда тек ауа-райының
жағдайын ғана білу жеткіліксіз. Және де белгілі вегетациялық кезеңдердегі
орта факторларына дақылдардың қажеттіліктерін ескеру қажет. Ауыл
шаруашылығына қызмет ететін әрбір агрометеорологиялық станцияларда,
метеорологиялықтармен бірге жүйелі бақылаулар даму фазалары мен өнімділік
элементтеріне, күйіне, далалық жұмыстарға жүргізіледі, сонымен қатар
топырақтағы өнімді ылғал қоры анықталады.
Республикамыздың ауыл шаруашылығына агрометеорологиялық қызмет жасаудың
дамуы тыңайған жерлерді игеруді бастаумен (1954 жылы) сәйкес келеді. Дәнді-
дақылдар алқабының ауданы үлкеюмен метеорологиялық станциялар мен
посттардың саны көбейеді. 1978 жылы агрометеорологиялық бақылаулар 240
пункттерде жүргізіледі 1.
Бірақ бұл жеткіліксіз болды. Сондықтан 1960 жылдан бастап вегетация
кезеңі мен өнімді қалыптастыруда далалар мен жайылымдарға жер үсті және
авиациялық зерттеулер жүргізіле бастады.
Агрометеорологияның маңызды міндеттері мыналар 2:
1) ауылшаруашылық өндірісінің процестері мен объектілеріне ауа-райы мен
климаттың әсер ететін кеңістіктік-уақыттық заңдылықтарын зерттеу;
2) метеорологиялық факторлардың топырақ жағдайына, агрофитоценоздардың
өнімінің дамуына, өсуіне және қалыптасуына ауылшаруашылық дақылдарына ауру
мен зиянкестердің дамуы мен таралу әсерін мөлшерлік бағалау әдістерін
өңдеу;
3) агрометеорологиялық болжамдар әдістерін және ауылшаруашылық
өндірісін агрометеорологиялық қамтамасыздандыру формаларын жетілдіруді
өңдеу;
4) агроклиматтық аудандастыру, ауылшаруашылық дақылдарының жаңа
сорттары мен гибриттерін орналастыру, өсімдік өсіру өнімділігін жоғарылату
үшін климаттың ресурстарын толық және ұтымды пайдалану тәсілдерінің
агроклиматтық дәйектемесі;
5) жерді мелиорациялау және далалардың микроклиматының өзгеру
тәсілдерінің агроклиматтық дәйектемесі;
6) ауыл шаруашылығына қолайсыз және қауіпті гидрометеорологиялық
құбылыстармен күресу әдістерін сонымен бірге осы құбылыстарға белсенді әсер
ету әдістерін өңдеу.
Бұл тапсырмалар агрометеорологиялық ғылыммен және ауылшаруашылық
өндірісін агрометеорологиялық ақпараттармен шұғыл қамтамасыз жасау
мақсатындағы практикамен шешіледі. Нарықтық экономика жағдайында
агрометеорологиялық болжамдарға, әсіресе өнімділік болжамдарына
агробиржалар, бизнесмендер, ауылшаруашылық өнеркәсіптер құштар.
Гидрометқызметінің беретін негізгі ақпараттары мыналар болып табылады:
1) астықтық және бұршақ дәнді-дақылдардың өнімділіктің орташа облыстық
және астықтың ең көп жиналуы туралы болжамдар;
2) көктемдік-далалық жұмыстардың басталуы қарсаңында топырақтағы
ылғалдылық қорына болжам жасау;
3) күздік дәнді-дақылдарды себу мерзімін болжау;
4) республика территориясы бойынша декадалық агрометеорологиялық
бюллетень және тағы басқалар.
Қазақ экология және климат ғылыми зерттеу институты (ҚазЭКҒЗИ)
аэрофотометриялық ақпараттар негізінде өңделген әдістемелер үлкен
аудандарда далалар мен жайылымдар күйі жөнінде шұғыл түрде қысқа
мерзімдерде ақпараттар алуға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта Қазақстанның агрометеорологиялық жүйесі 1986 жылмен
салыстырғанда 50%-ға қысқарды, астық себетін облыстарда екі есеге дейін
азайды. Территорияның агрометеорологиялық жүйелермен жеткіліксіз
қамтамасыздығы агрометболжаушылардың жұмысын қиындатады. Бұл тағы да
мынамен байланысты: соңғы жылдары ауылшаруашылық дақылдарын өндіру
технологиясы әлсіреп кетті. Арамшөптерге, аурулар мен зиянкестерге қарсы
егістіктерді өңдеу, өнімді жинау уақытылы жиналмай жүр, күзде айдалған
жердің көлемі кенеттен қысқарды. Осының салдарынан күшті технология бойынша
ауылшаруашылық дақылдарын өндіруге 80-жылдары бағдарланған әдістемелер
тиімділігі әлсіз болып қалды. Бірақ агрометболжаушылардың көпжылдық жинаған
тәжірибелердің және мұқият талдау жүргізуінің арқасында шығарылған өнімнің
көлемі және болжамдардың дұрыстығы жоғары деңгейде сақталып тұр. Сәйкесінше
соңғы жылдары Казгидромет пен ҚазЭКҒЗИ агрометеорологтарымен бар
агроболжамдар кемелденіп, жаңа әдістер жасалуда, олардың алдын-ала
болжамдары артуда 3,4.
Аграрлы бөлімдегі агрометеорологиялық қызметтің эффективтілігінің
жоғарылауының бір көзі болып аэрокосмостық ақпаратты пайдалану табылады .
Ауылшаруашылық егістерін аэро және космостық суретке түсіру бір уақытта
үлкен территория бойынша вегетациялық кезеңде динамикада егіс жағдайы
жөнінде тікелей мәліметтердің бірнеше түрлерін алуға мүмкіндік береді.
Соңғы кезеңдері спутниктен сәтті қолданылып жүрген NOAA сериялы (AVHRR – 3
радиометрі) жаңа сандық ақпарат жергілікті жердің ені бойынша 2700 км
алатын суретке түсіруді орындайды.
Жұмыста академик Э.Ф. Госсен аграрлы экономикалық кезеңдердің бірнеше
түрін ажыратады 5.
Бірінші кезең (1954-1964 жылдары) – тың және тыңайған жерлерді игеру.
Қазақстанда 25 миллион гектар жер жыртылған. Астық дақылдарының егістік
жерлері игерілгеннен кейін 7 миллион гектардан 24,6 миллион гектарға дейін
өсті. Сәйкесінше өнімділік 5,6 цга-дан 7,0 цга-ға дейін жоғарылады, ал
жалпы жиналған астық 3,9 миллионнан 17,2 миллионға дейін, яғни топырақтың
табиғи құнарлылығына байланысты жерлерді экстенсивті пайдалану жүріп аты.
Екінші кезең (1965-1986 жылдары) – топырақ сақтау егін шаруашылығын
игерудің басы және өңдеумен сипатталады. Өнімділік 8,9 цга-ға дейін
жоғарылады, ал жалпы жиналғаны 24 миллион тонна. Топырақтың желдік эрозияға
ұшырауы толығымен тоқтатылды.
Үшінші кезең (1986-1990 жылдары) – минералды тыңайтқыштарды жаздық
бидайдың жаңа сорттары және өсімдіктерді қорғау тәсілдері астық дақылдарын
өндірудегі күшті басталуымен сипатталады. Ол Қазақстан бойынша орташа
өнімділікті 9-10 цга деңгейінде сақтап қалуға себеп болады.
Төртінші кезең (1991-1996 жылдары) – терең экономикалық дағдарыс пен
интенсивтендіру көлемінің апатты төмендеуіне сәйкес келеді. Ауыспалы
егістер және астық дақылдарының тұқым шаруашылық жүйесі бұзылды.
Нәтижесінде өнімділік 6,5 цга-ға дейін төмендеді.
Мұнымен қатар Э.Ф.Госсен климаттың глобальдық жылуымен байланысты
астықтық өндірістің күдікті мәселесіне көңіл бөледі. GFDL (АҚШ, 1989 жылы)
және UKMO (Біріккен Патшалық) моделінің нәтижесі бойынша алынған мүмкін
болатын және төтенше құрғақ сценарий кезіндегі республиканың егін
шаруашылығының бейімделуін қарастыра отырып, мынау анықталған, яғни
атмосферада СО2 концентрациясының екі есе көбеюінен Қазақстан
территориясында егіс далаларының азаюына алып келетін жаздық бидайдың
солтүстік ендік бағытында өңдеу зонасының қозғауы байқалу мүмкін. Алайда
толық интенсивтендіру (булар, пестицидтер, жаңа сорттардың тұқымдры және
тағы басқалары) нәтижесінде жалпы жинау 20-25 миллион гектар деңгейінде
тұрақтануы мүмкін 6.
Г.Н. Чичасовтың зерттеуі бойынша жақын арада, яғни 30-35 жылда
Солтүстік Қазақстанда температураның глобальды жоғарылауы әсерінен жаздық
бидайдың өнімділігінің төмендеу мүмкіндігі аз. Тағы да 2010 жылдан кейін
Қазақстанның солтүстігінде температуралық-ылғалды жағдайдың оңтайлығымен
байланысты өнімділіктің кейбір артуымен белгіленеді, авторлары
атмосферадағы СО2 концентрациясының екі есе көбеюінің сәтінде жаздық және
күздік бидайдың нашарлығына баға берді. Былай қорытынды жасалынған, жаздық
бидайдың өнімділігі едәуір түрде шамамен 25-30%-ға төмендеді. Ал, күздік
бидайдың өнімділігі бірнеше облыстарда артуы мүмкін, алайда оны
территорияның шектелген бөлігінде ғана жинау мүмкін болады.
Л.А. Воронинаның зерттеуі көрсеткендей, континентке ылғал және жылы
ауа массаларын мұхиттан, әсіресе жылдың суық уақытында, өте тереңірек
кіруіне алып келетін ауа массаларының зоналық тасымалдануы күшейеді және
ендіктік процестердің қайталанушылығы артады. Соның әсерінен жылы және
ылғалды қыстардың қайталанушылығы артады, жазғы кезеңде құрғақшылықтың
белең алу мүмкіндігі өседі. Осыған байланысты ол күздік бидайға жерді
үлкейтуді және республиканың солтүстік облыстарына жылжи отырып, жыртылған
аудандарды кеңейтуді көрсетеді 7.

1.2 Агроклиматтық аудандастырудың климаттық негізі

Климаттық ресурстар ауыл шаруашылығының даму жағдайын анықтайтын
негізгі табиғи факторлардың бірі болып табылады. Агроклиматологияның
міндетінің бірі территорияның агроклиматтық ресурстары мен агроклиматтық
аудандастыруын бағалау болып табылады. Агроклиматтық аудандастыру ауыл
шаруашылығының географиялық таралуы мен мамандануы үшін нағыз маңызы
болатын өз шекарасының ішінде жеткілікті біртекті және аудандастыру
көрсеткіштерінің негізінде қойылған қатынаста бір-бірімен жеткілікті өзгеше
территориялардың белгілі жүйе бойынша әртүрлі аудандарға бөлінуін
қарастырады 8.
Біздің елімізде ауыл шаруашылығының дамуы территория бойынша оның жеке
салаларының қолайлы орналасуын, мәдени өсімдіктер мен үй жануарлары жаңа
ауданға ауыстыруды, ауыл шаруашылығы өнімінің көбін алу мақсатында климат
ресурстарын және оның жоғары сапасын жақсы пайдалануды қажет етеді.
Агроклиматтық ресурстар түсінігіне мыналар кіреді: күн радиациясы,
ылғалдылық, жылу, жел, күндізгі күннің ұзақтығы және тағы басқалар.
Агроклиматтық ресурстарды ауыл шаруашылығы мақсаты үшін уақыт және
кеңістік бойынша бағалау мен оқып білу агроклиматологияның маңызды
мәселесін құрайды. Климат мәдени өсімдіктер мен жануарлардың географиялық
таралуына әсер етеді. Соңғы уақыт үшін мәдени өсімдіктердің солтүстік
ендіктерге қарай жылжуы тән. Солтүстікке кең түрде арпа және көкөніс
дақылдары өтті; тропиктік белдеудің өсімдігі – жүгері қоңыржай белдеудің
едәуір ауданын алды, сонымен қатар күріш те солтүстікке енді, Сібірде
солтүстік бау шаруашылығы құрылды. Европаның өсімдігі бидай АҚШ-та, Канада
мен Аргентинада көп жерлерді алып жатыр.
Радиациялық ресурстар. Егін шаруашылығының энергетикалық негізі болып
жиынтық күн радиациясы, әсіресе, фотосинтетикалық активті радиация
табылады. Өсімдіктің дамуы үшін вегетациялық кезеңде күндізгі күннің
ұзақтығының, күн шұғыласының сағаттар санының маңызды мәні бар. Полярлы
егін шаруашылығының (650) солтүстік шекарасында жазда күндізгі күннің
ұзақтығы 22 сағатқа тең, сол уақытта экваторлық ендіктерде 12 сағат. Күн
ұзақтығына өсімдіктің реакциясы фотопериодизм деп аталады, және өсімдіктер
қысқа күн (12 сағаттан аз), ұзақ күн (12 сағаттан көп) және бейтарап болып
бөлінеді 9.
Мәліметтері бойынша 100С-тан жоғары температурада вегетациялық кезеңде
ФАР шамасы Қазақстан территориясы бойынша 24,5 МВтм2-тан (35 ккалсм2)
солтүстікте, 31,5 МВтм2 (45 ккалсм2) дейін оңтүстікте.
Термикалық ресурстар көрсеткіші ретінде агроклиматологияда вегетациялық
кезең үшін температуралардың активті және эффективті жинағы, орташа айлық
температуралардың орташа және экстремальды мәндер, белгілі температура
шектері арқылы өтетін даталар (биологиялық минимум 50, 100, 150С) және тағы
басқалар қолданылады.
Активті температура жиынтығы жердің ендігіне және теңіз деңгейінен
биіктікке байланысты өзгереді, ал жағалау аудандарда тағы да мұхиттар мен
теңіз ағындарына байланысты. ТМД территориясында ол 300 ден 5000 0С дейін,
ал Қазақстан территориясында 2500 ден 4000 0С дейін жоғарылайды.
10 0С-тан жоғары орташа тәуліктік ауа температурасымен кезеңнің
ұзақтығы ТМД-да алпыс күннен солтүстікте, екі жүз қырық күнге дейін Орта
Азияның оңтүстігінде тербеледі. Бұл кезең қоңыржай ендіктерде ауыл
шаруашылық астықтары көпшілігінің вегетациялық кезеңіне сәйкес келеді.
Мұнда шектейтін фактор үсік болып табылады.
Агрометеорологияда астықтың пісу немесе даму фазасының кезекті түсуі
негізінде эффективті температуралардың жиналған жиынтығы (астықтың
биологиялық минимум шамасына дейін төмендеген орташа тәуліктік температура
жиынтығы) бойынша анықталады. Мысалы, ылғалданудың қалыпты жағдайында
жаздық бидай сорттарының әр түрлері үшін трубкаға шығу-масақтану кезеңінің
өтуі үшін 283 ден 4000С-қа тең эффективті температуралар (50С-тан жоғары)
жиынтығы, ал масақтанудан дәннің сарғаюына дейін 450 ден 5400С қажет10.
Өсімдіктер сонымен қатар ауа температурасының күндіз және түнде
өзгеруіне әсерін тигізеді. Өсімдіктердің бұл реакциясы термопериодизм деп
аталады. Вегетациялық кезеңде неғұрлым тәуліктік амплитуда жоғары болса,
өсімдік соғұрлым өсе береді. Бұл фотосинтез процесі мен дем алудың
температураға бағыныштылығы салдарынан болады. Термопериодизмнің салдары
болып өсімдіктің химиялық құрамының өзгеруі де табылады. Өсімдіктің
химиялық құрамы мен климаттың континенттілігі арасында тікелей байланыс
бар. Континенттік климат жағдайында жемістер мен тамыр жемістерінің
қанттылығы, дәнді дақылдардың ақуыздылығы жоғарылайды. Теңіздік климат
жағдайында дәнді дақылдарда крахмалдың мөлшері жоғарылап, ақуыздық заттар
мөлшері азаяды.
Ылғал ресурстары. Су өсімдік өмірінде үлкен роль атқарады. Ол топырақта
құнарлы заттарды ерітеді және оларды өсімдіктің тканьдеріне жеткізеді.
Өсімдік жасушасында пайда болған көміртегі ретінде қабылдайды. Ақырғысы ол
өсімдіктің ішкі бөлігінен буланып және олардың температурасын төмендетіп,
салқындатқыш ролін атқарады.
Өсімдіктің ылғалмен қамтамасыздығын бағалау үшін олардың ылғалда
пайдалануы туралы мәлімет және ылғалдың топырақта болуы керек. Сонымен
ылғалқамтамасыздықтың тікелей көрсеткіштері болып топырақтағы өнімді ылғал
қоры мен вегетациялық кезеңдегі жауын-шашын жиынтығы табылады. Өсімдіктің
ылғалқамтамасыздығы тағы да жанама көрсеткіштермен, яғни Н.В.Бов пен
Н.Г.Грибкованың сулану коэффициенті (К) мен Г.Т.Селянинованың
гидротермикалық коэффициентімен (ГТК) және тағы басқалар анықталады 2, 9,
10.

К = RE0 (1)

немесе,
К = Wв + RE0 (2)

мұндағы:
WЕ – көктемде топырақтың бір метрлік қабатындағы өнімді ылғалдылық
қоры;
R – вегетациялық кезеңдегі немесе жыл бойындағы жауын-шашын жиынтығы;
Е0 – вегетациялық кезеңдегі немесе жыл бойындағы буланушылықтың
жиынтығы.

ГТК = (3)

мұндағы:
R – температура жиынтығы 10 0С жоғары кезеңдегі жауын-шашын жиынтығы;
- температурасы 10 0С жоғары кезеңдегі ауа температурасының
жиынтығы;
ГТК бойынша бағалау мына шкалалармен жүргізіледі: 0,3-тен аз - өте
құрғақ; 0,3-0,5 – құрғақ; 0,6-0,7 – құрғақтау; 0,8-0,10 – жеткіліксіз
ылғал; 1,0 – ылғалдың келуі мен шығыны тең; 1,0-1,5 – жеткілікті ылғал; 1,5-
тен көп – мол ылғал; 2,0-ден көп – тропиктер үшін мол ылғал 9.
Басқа зерттеушілер (Колосков, Иванов, Будыко, Шашко, Федосеев)
өздерінің ылғалқамтамасыздық көрсеткіштерін ұсынды.
Д.И.Шашконың атмосфералық ылғалдылық коэффициенті (Md):

Md=R (4)

мұндағы:
R – жауын-шашын жиынтығы;
- орташа тәуліктік су буы қысымы тапшылығының жиынтығы.
Өсімдіктердің таралуы мен дамуына мынадай географиялық факторлар әсер
етеді: рельеф, теңіз деңгейінен биіктік, ендік, су қоймаларының жақындығы.
Облыс аумағы агроклиматтық жағдайына байланысты мынандай аймақтарға
бөлінеді 11.
1. Шөлдің құрғақ, ыстық аймағы облыс аумағының көп бөлігін –
Бетбақдала, Мойынқұм, Қызылқұм шөлдерімен облыстың орталық бөлігін қамтиды.
2. Өте құрғақ, ыстықтау аумағы. Бұл бөлікке Түркістан, Бәйдібек,
Түлкібас, Сайран, Төлеби, Қазығұрт аудандары, Созақ ауданының оңтүстік-
шығыс бөлігі креді.
3. Таулы аймақтар Тянь–Шань тауының батыс бөлігімен Қаратау жотасын
қамтиды. Бұл аймақта Түркістан, Созақ, Бәйдібек, Төлеби, Түлкібас, Қазығұрт
аудандары орналасқан.
Бұл аймаққа Созақ,Отырар және Шардара аудандары кіреді. Климаты шұғыл
өзгеріп отыратын температурамен, жауын-шашынның өте аз түсуімен, құрғақ
ауа, булану дәрежесінің жоғары болуымен, күн сәулесінің мол түсуімен
ерекшеленеді.

1.3 Жаздық бидайдың агроклиматтық факторларға талабы

Жаздық бидай – жер бетіндегі негізгі азық-түлік дақылдарының бірі.
Жаздық бидайдың мықты тамырлы жүйесін дамыту мүмкіндігі оның Қазақстан мен
Сібірдің құрғақ аудандарында кеңінен таралуын қамтамасыз етеді, яғни жоғары
температура жағдайда және жиі аңызақ желдермен ылғалқамтамасыздықтың
жеткіліксіздігімен сипатталатын аудандарда. Жаздық бидай өнімділігі бойынша
күздік бидайға ғана жол береді, оны тек күздік бидайды өңдеуге қатты қыстық
жол бермейтін аудандар ғана алмастырады. Жұмсақ бидайдың тез пісетін
сорттарының солтүстік шекарасы 1350 ден 1400 0С қа температура жиынтығының
изолиниясына өтеді, ал қатты бидай сорттары 1600 ден 1700 0С изолиниядан.
Жаздық бидайдың тұқымдары 1 ден 2 0С қа температурада өсе бастайды, ал
көктеу 4 ден 5 0С кезінде басталады. Топырақтың өңделген тереңдігінде
тұқымның 5 0С температурада өнуі жиырмасыншы күні байқалады, ал 10 0С
температурада өнуі тоғызыншы күні байқалады. Бидайдың көктеуін үсік минус 6
дан 8 0С қа басқа уақытқа қалдырады.
Өсімдіктің бірінші даму сатысында ылғалдылықтың қолайлы жағдайы
топырақтың жыртылатын қабатының 30-40 миллиметрде өнімді ылғалдылық қорында
қалыптасады.
Топырақтың қолайлы ылғалы кезінде жаздық бидай бұтақтануының басталуы
көктеуден кейін 67 0С эффективті температуралар жиынтығы жинақталғанда
байқалады және оптимальды болып 13 ден 18 0С ауа температурасы саналады.
Трубкаға шығудан кейін топырақтағы ылғалдылықтың жетіспеуі дамыған
масақтардың мөлшерінің азаюына және ұрықсыздардың көбеюіне алып келеді.
Тіпті жауған мол жауын-шашын да жағдайды жақсарта алмайды. Топырақтың бір
метрлік қабатындағы 80 миллиметр өнімді ылғал қоры бұл кезеңде өсімдіктің
қалыпты дамуын қамтамасыз етпейді.
Жаздық бидай ұзақ күндік өсімдік. Жаздық бидай трубкаға шығудан кейін
жылуға талабы бойынша сортты түрлерін шығара бастайды. Содан, трубкаға шығу
– масақтану кезеңінен өту үшін әртүрлі сорттарға 283 ден 400 0С-қа тең
эффективті температуралар жиынтығы қажет, ал масақтанудан дәннің сарғаюына
дейін 450 ден 540 0С . Масақтану – дәннің сарғаю кезеңі үшін қолайлы ауа
температурасы 16 дан 23 0С қа және топырақтағы өнімді ылғал қоры ең аз
ылғалсиымдылықтың 70 ден 75 % аралығында қажет. Ауаның салыстырмалы
ылғалдылығы 10 нан 12 % төмендеген кезінде және 40 дан 42 0С температурада
тіпті астық суармалы егістерде де мезгілсіз пісуі және солғын болуы мүмкін
12.
Даму кезеңінің басында қарқындылығы минус 5 0С, минус 7 0С үсік өнімді
10 нан 30 %-ға төмендеуіне және вегетация кезеңін 2 ден 8 тәулікке дейін
ұзаруына алып келеді .
Жаздық бидай гүлдену мен дәннің пісуі кезеңінде қарқындылығы минус 1
ден 2 0С үсікте зақымданады. Дәннің сарғаюы басталғаннан кейін тұқымдық
сапасы минус 5 ден 7 0С үсікте де сақталады.
Дәннің пісуі кезінде ылғалды және жаңбырлы ауа-райында құйылу (дәннен
еритін органикалық және минералды заттардың жауын-шашынмен шайылуы)
байқалуы мүмкін. Бұл дәннің солуына алып келеді және өнімді елеулі
төмендетеді. Солу тағы да саңырауқұлақты аурулардың, әсіресе көгерудің
әсерінен болу мүмкін.
Жаздық бидайдың даму фазасында ылғалды пайдалануы бойынша шамамен былай
реттеледі: көктеу кезеңінде 5 ден 7 %, сабақтану фазасында 15 ден 20 %,
өсімдіктің трубкаға шығу және масақтануында 50 ден 60 %, сүттік пісуінде 20
дан 30 % және толық пісу фазасында 3 ден 5 % вегетациялық кезеңде ылғалды
жалпы пайдаланғанда. Жаздық бидайдың вегетациялық кезеңдегі ұзақтығы
тоқсаннан жүз жиырма тәулікке дейін ауытқиды, ол сорттарына және климаттық
жағдайларға байланысты.
Халық шаруашылығын агрометеорологиялық қамтамасыздау мәселелерін шешуі
үшін мыналарды жасау қажет: әкімшілікті аудандар мен жеке ірі шаруашылықтар
үшін агрометеорологиялық болжауларды өңдеу. Мұнда тек климаттық және ауа-
райы факторлары ғана емес, топырақтық, биометриялық және агротехникалық
факторлар да ескерілу қажет. Ақпарат алу әдістемесін агрометеостанция
жүйелерінің сиректелген жағдайында өңдеу.
Батыс Қазақстанда дәнді-дақылдарды егудің агроклиматтық жағдайлары
деген мақалада дәнді-дақылды шаруашылықтарға байланысты Қазақстанның батыс
облыстарының агроклиматтық сипаттамалары қарастырылып талданған 13.
4. Аймақтық агроклиматтың өзгеруі

1992 жылдың маусым айында Қазақстан Республикасы климатының өзгеру
жағдайындағы Біріктірілген Ұлттардың Организациясы туралы Рамочнуға
конверенцияға қол қойды және оны 1995 жылдың мамыр айында жүргізілді 14.
Соңғы жүз жылдарда Қазақстанда ауа температураның орташа мерзімдік және
жылдық жүрісінің жоғарлау тенденциясы байқалды. Орташа жылдық
температураның өсуі 1894-1997 жылдар аралығында айлық бойынша орташа
алғанда 1,3 °С құрайды. Атмосфераның жалпы циркуляциясының барлық
модельдері (АЖЦ) СО2 концентрациясы атмосфера Қазақстанда ауа
температурасының 4 ден 7 ºС-ға жоғарылауын көрсетеді. Температураның
максимумы жоғарлауын қыста және көктемде күтуге болады. Кейбір моделдер
бойынша атмосфералық жауын-шашынның жылдық мөлшерінің 20 % нормадан ұлғаюы
күтіледі. Басқа моделдер бойынша жауын-шашын мөлшері тәжірбиелік тұрғыда
өзгермейді және жуықтап алғанда 10 %-ға төмендейді.
Барлық моделдер аймақта ылғалдану жағдайының нашарлауын айтады.
Ылғалдану жетіспеген алаң Қазақстанда қазіргі кездегі климат кезіндегі
дәнді-дақылдарды өсіретін 6 дан 23 % дейін қысқарады, Республиканың
оңтүстік бөлігінде құрғақшыл зона пайда болды. Мұндай сипаттама климаттың
өзгеру мүмкіндігін елдердің экономика және табиғи ресурстардың жағдайын
айтпауға болмайды.
Жалпы айтқанда, Қазақстанда климаттың өзгеру мүмкіндігінің зерттеуі су
ресурстарын, ауыл шаруашылық және басқа да экономиканың табиғи
өсімдіктердің климаттың жылыну жағдайы үлкен деңгейін көрсетті. Осының
нәтижесінде мүмкіндік негативті жағдайлар позивтіге қарағанда көбірек
белгілі болады.
Метеорологиялық бақылаулар Қазақстанның 13 станциясында ғасырлық
тарихты көрсетеді, осы кезеңде аймақтық климаттың өзгеруін бағалауға
мүмкіндік береді. Соңғы жүз жылда Қазақстанда ауа температурасының орташа
мерзімдік және көп жылдық жоғарылау тенденциясы байқалады Кесте 1.
Көктемгі максимум жылыну кезеңі белгіленген. Орташа жылдық
температураның өсуі орташа алғанда аймақ бойынша 1894-1997 жылдарда 1,3 °С
құрайды.

Кесте 1 1894-1997 жылдар аралығындағы аймақтық территория бойынша
жердің ауа температурасының және жауын-шашын мөлшерінің орташаланған
мәндері

Кезең Ауа температурасы ºС100Жауын-шашын мөлшері
жыл мм100 жыл
Қыс 1 -7
Көктем 8 3
Жаз 1 1
Күз 9 1
Жыл 0,8 -

Орташа температуралар 1961-1990 жылдар арасындағы 30 жылдардағы
салыстырулар осы кезеңнің жылынғанын көрсетеді, әсіресе қыста және көктемде
аймақтың солтүстік бөлігінде. Глобалды маштабта Қазақстан үшін ең жылы
жылдар 80-ші жылдар болды. Соңғы жылдардан көбірек жоғары температуралар
1995-1997 жылдарда байқалды. 1894-1997 жылдар аралығында жауын-шашын
мөлшерінің өзгеруі Қазақстан территориясында теріс тенденция байқалады.
Орташа алғанда аймақ бойынша қыста және жалпы алғанда бір жыл ішінде жауын-
шашындар біршама төмендеп, көктемде, жазда, күзде жоғарлаған. 1961-1990
жылдар аралығында жауын-шашынның орташа көпжылдық, жылдық суммасы соңғы 30
жылдар мен салыстырғанда өзгермеген. Температураның жоғарлауы мен
Қазақстанның территориясынның көп бөлігінде климаттың құрғақшылығының
ұлғаюын көрсетеді.
Аймақтың климатынның өзгеруі атмосфераның жалпы циркуляцияның модельнің
негізінде құрылған (АЖЦ). АҚШ-ң (NCAR) атмосфералық зерттеу орталығынан
алынған. Зерттеу кезінде келесі модельдердің негізднрі қолданылған. GFDL
және GFDL-T АҚШ-тың Принстон университеттінің гидродинамикалық
геофизикалық лабораториясының салмақты және салмақсыз модельдері; UKMO
әртүрлі модельдері көп. Атмосферада СО2 концентрациясының екі еселенуі
кезінде әртүрлі бағамен болатын 2050-2075 жылдарда Қазақстан
территориясында ауа температурасының орташа жылдық және мезгілдік белгі
өсуі күтіледі. Жауын-шашынның өзгеруі үлкен белгісіздікті білдіреді. Кейбір
модельдер бойынша жауын-шашынның мөлшерінің ұлғаюы күтіледі, ал басқалар
бойынша төмендеуі күтіледі. Барлық модельдер жауын- шашынның мезгіл бойынша
әртүрлі өзгеруін береді.

Кесте 2 Қазақстан территориясында ауа температурасының орташа жылдық
өзгеруі (ΔТ) және жауын-шашынның жылдық өзгеруі (ΔR)

Модель АЖЦ ΔТ,ºС ΔR,℅
GISS 4,5 28
GFDL 4,9 24
UKMO 6,9 -12
CCC 6,9 2
GFDL-T 4,9 7

Келтірілген аймақта талдау климатының негізгі өзгеру сипаттамаларын
алуға мүмкіндік береді. Максимальді жылыну модельне сәйкес (UKVO)модель ауа
температурасының орташа жылдық жоғарлауы Қазақстанда СО2 екі еселену
кезінде 6,9 ºС құрайды, жауын-шашындар осының нәтижесінде 12 ℅-ға
төмендейді. Температураның максимальді өсуі және жауын-шашының төмендеуі
белгілі, көктем жаз айларында байқалады. “Максимальді жылыну” бойынша
(GISS) орташа температураның жоғарлауы 4,5 ºС құрайды. Бұл көрсетілім
жауын-шашынның жылдық мөлшерін орташа алғанда 28 ℅-ға ұлғаюын көрсетеді. Ал
басқа көрсетілімдер бойынша орташа жылдық температураның өсуі 4,9 дан 6,9
ºС, жауын-шашын 2 ден 24 ℅ ұлғаюы күтіледі. Мерзімдік шешім кезінде
модельдердің көбеюі қыс айларындағы температураның максимальді ұлғаюын
береді. Сол сияқты Қазақстандағы климаттың өзгеру мүмкіндігі жұмыста
қаралады 15.
Метеорологиялық станцияның негізінде алынған, соңғы 100 жылда ауаның
орташа жылдық температурасы барлық аймақ территориясында 0,2 ºС 10 жыл
ішінде байқалған. Температураның жоғарлауы қыста және көктемде , ал
оңтүстік аудандарда жазда және күзде бақыланады.
Қазақстан территориясында әртүрлі көрністердің қолдануы мен климаттың
өзгеру болжамының шешімдері қаралған. Қаралған көріністер бойынша жауын-
шашынның белгісіз өзгеру уақыты кезінде ауа температурасының өсуі
Республиканың үлкен бөлігінде агрометеорологиялық жағдайлардың нашарлауына
әкеліп соғады. АЖЦ моделі бойынша келтірілген көріністер температураның
және жауын-шашынның потенциялды өзгеру режимінің әсерінен Қазақстан
территориясында ылғалдану жағдайында, олардың тұйық генетикалық
байланыстары аймақта ланшафта шекара зонасы мен өзгеруін ескере отырып,
бақылауға мүмкіндік береді. Осы мақсатпен ылғалдану денгейінде климаттың
классификациясы құрғақ беткейде жылу баланысы теңдеуі копонент негізінде
қолданылған.
Шешімге келгенде келтірілген зерттеулердің негізінде Қазақстан
экономикасының табиғи өсу нәтижесінде климаттың өзгеруі бағаланады.
Зертеулер мен орындалған көп жұмыстар Қазақстан климатына Арал
теңізінің құрғап кетуінің жағдайына баға берген 16.
30 жылдардан бастап Арал теңізі 60 жылдарда болған қиын жағдайлардағы
өсетін антропогенді жағдайларды сезінеді. Гидрологиялық жағдайлардың
өзгеруі, сол сияқты климат күшеюі осы зонада табиғи комплекстің барлық
компоненттері мен қамтитын антропогенді шөл даланы анықтайды. Арал
теңізінің жер денгейі ауа-райына және климаттық факторларға байланысты.
Арал теңізінің ылғалдану режиміне жазғы айларда байқалады. Егер
Қазақстанның толық Арал климатының ұзақ мерзімде тербелу бағасы кезінде
бөліктерге гипатеозадан солтүстік жарты шардың глобальді жылынуы шықса,
онда ылғалдылықтың көрсетілген тенденциялары келесі онжылдықта аймақтың
климат пішіндеуінде маңызды роль атқарады.
Сол сияқты Арал теңізінің төмендеу денгейі климаттың басқада
элементтеріне әсер етеді. Бұл процесс көп жылдан бері жалғасып келе жатыр,
сондықтан аудандарда экожүйе реакциясы жауапты болды. Тұзды шаң, желмен
үлкен қашықтыққа апаратын, өсімдіктердің егіншіліктің төмендетуін
нашарлатады 17.
Ауа ылғалдылығы мен атмосфераның ылғал дәрежесін сипаттау, параметрінің
өзгеруін бағалау жұмыстары Арал теңіізінің көлемінің қысқаруына байланысты
бұған орташа жылдық ауа ылғалдылығын теңіз жағасынан әртүрлі қашықтықта
орналасқан жеті станцияны пайдаланған.
Ауа ылғалдылығы ең көп төмен түскен теңіз аймағында белгіленгенді.
Теңіз ылғалының құрғауы және қысқаруы жылдық барлық айларында ылғал етеді.
Шығыс Арал бөлігінде, ауа ылғалдылығының өзгеруіне тек теңіз деңгейінің
түсуі ғана емес, сонымен қатар Сырдария өзеннің құрғауы да әсер етеді.
Барлық осы факторлар қосындылары және арақашықтықтары ылғалды байланысты
болады. Жер үсті ауа қабатының құрғауы аймақта экологиялық апатқа әкеліп,
басқа да дефляция ошақтарын түзіп болашақта қолайсыз жағдайлар орын алуына
әкеліп соғуы мүмкін 18.
Қазақстанның Солтүстік облыстары және Орталық Арал теңізінің климатына
ықпалын тигізеді. Автор оқулықтары бойынша, Арал теңізіне суық фронт толқын
жасап, Солтүстік Қазақстан обылысы және Орталыққа жауын-шашын мөлшері
көбірек түседі. Осы жұмыстың авторының есебі бойынша, Арал теңізінің құрып
кетуі суық фронт толқынның тұрақты сақталмай тез өтіп кетіп, Тың аймақтарға
алып келуі мүмкін. Сонымен қатар, жауын-шашынның топырақ қабатының артуына
әкеледі 19.
Жоғарыда зерттелгендей бұл жұмыстар теріс екені келтіріледі. Негізгі
мақсатта Арал теңізінің құрғау процессі ауа – райы және климат сол қоршаған
ортаға біраз алыс жатқан территорияға, мысалға Орталық және Солтүстік
Қазақстанның әсері анықталған.
Көрсетіліген зерттеулер қорытындылары бойынша, Арал теңізінің
ылғалдылыққа әсері 100 километр арақашықтықа шамалас. Арал теңізінің
Солтүстік және Орталық Қазақстанға ылғалдылық әсер етуі негізделген. Арал
теңізінің құрғау проблемасы, яғни көлемінің өзгеруі климаттың өзгеруімен
байланысты. 20.
Негізгі бұл зерттеулер бойынша Аралдың климатқа әсері жаға бойындағы
қысқа бөлшектелген аудандарға ғана, яғни жағадан 40-50 километр аралығында
Арал теңізінде голбальдық климатқа әсері біршама күрделі және әртүрлі. Бұл
жұмыстың негізгі мақсаты: Қазақстан климаттының өзгеруін зерттеу, және де
Арал теңіз беткейінің өзгеруімен арақатынастың және де су қоймасының
құрғауының әсері климаттың өзгеруін бағалайды. Зерттелген жағдай да
көрсетілгендей 1960 жылдан бастап теңіз деңгейінің түсуіне бірыңғай екі
факторлар әсер еткен: шамадан тыс хожалыққа және ылғалдықтың азаюына
байланысты. Климаттың өзгеруі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.