Қазақ тілінде сөз таптастырудың негізгі принциптері туралы
Қазақ тіл білімінде қалыптасқан сөз таптастырудың үш принципі бар:
1. семантикалық,
2. морфологиялық,
3. синтаксистік.
Семантикалық принцип бойынша сөздің лексикалық мағынасына қарайды, морфологиялық принцип бойынша сөздің түрлену жүйесін басшылыққа алады, ал синтаксистік принцип бойынша сөздің қай сөйлем мүшесі болуына сүйенеді.
Бұл орныққан түсінікті өзгерту туралы басқа пікір бола қойған жоқ. Қ.Жұбановтан бастап, кейінгі бұл мәселеге арнап қалам тартқан ғалымдардың барлығы бір ауыздан осы үш принципті атап, оларды бірлікте қолдану керектігін айтады. Тек қазақ тілі үшін қай принцип жетекші болуы керек дегенде ғана аздаған пікір алшақтығы кездеседі. Қ.Жұбанов семантикалық принципті жетекші ретінде тани отырып, екінші орынға морфологиялық принципті, үшінші орынға синтаксистік принципті шығарады. С.Аманжоловтың бұл мәселеде Қ.Жұбановпен пікірлестігі көрінеді. А.Ысқақов та үш белгінің де қажеттігін ескере отырып, «кейбір сөз табын анықтау үшін белгінің (принциптің) үшеуі де бірдей қолдануға болса, кейбір сөз таптары үшін я екі белгіні ғана, я бір белгіні ғана қолдануға болады. Ал егер бір белгіні ғана таяныш етерліктей болса, ондайда тек семантикалық белгі ғана тірек болуға тиіс. Олай болатын себебі – сөзді сөз деп тануға таяныш болатын белгі – оның семантикасы» − дейді.
Кезінде негізгі сөздердің семантикалық, морфологиялық және синтаксистік белгілері алынатыны, орыс тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының дамуы барысында лексика-грамматикалық аталған бағыттың көрнекті өкілі В.В.Виноградовтың үлгісін қазақ тілі сөздерін тапқа бөлуде қолдануды ұсынған пікір де болды. 1968 жылы жарық көрген «Қазақ тіліндегі сөздер мен таптарының морфологиялық құрылысы» атты еңбегінде Т.Ерғалиев қазақ тілі сөздерін алдымен негізгі сөз таптары, көмекші сөздер, азат сөздер деп үлкен үш топқа
1. семантикалық,
2. морфологиялық,
3. синтаксистік.
Семантикалық принцип бойынша сөздің лексикалық мағынасына қарайды, морфологиялық принцип бойынша сөздің түрлену жүйесін басшылыққа алады, ал синтаксистік принцип бойынша сөздің қай сөйлем мүшесі болуына сүйенеді.
Бұл орныққан түсінікті өзгерту туралы басқа пікір бола қойған жоқ. Қ.Жұбановтан бастап, кейінгі бұл мәселеге арнап қалам тартқан ғалымдардың барлығы бір ауыздан осы үш принципті атап, оларды бірлікте қолдану керектігін айтады. Тек қазақ тілі үшін қай принцип жетекші болуы керек дегенде ғана аздаған пікір алшақтығы кездеседі. Қ.Жұбанов семантикалық принципті жетекші ретінде тани отырып, екінші орынға морфологиялық принципті, үшінші орынға синтаксистік принципті шығарады. С.Аманжоловтың бұл мәселеде Қ.Жұбановпен пікірлестігі көрінеді. А.Ысқақов та үш белгінің де қажеттігін ескере отырып, «кейбір сөз табын анықтау үшін белгінің (принциптің) үшеуі де бірдей қолдануға болса, кейбір сөз таптары үшін я екі белгіні ғана, я бір белгіні ғана қолдануға болады. Ал егер бір белгіні ғана таяныш етерліктей болса, ондайда тек семантикалық белгі ғана тірек болуға тиіс. Олай болатын себебі – сөзді сөз деп тануға таяныш болатын белгі – оның семантикасы» − дейді.
Кезінде негізгі сөздердің семантикалық, морфологиялық және синтаксистік белгілері алынатыны, орыс тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының дамуы барысында лексика-грамматикалық аталған бағыттың көрнекті өкілі В.В.Виноградовтың үлгісін қазақ тілі сөздерін тапқа бөлуде қолдануды ұсынған пікір де болды. 1968 жылы жарық көрген «Қазақ тіліндегі сөздер мен таптарының морфологиялық құрылысы» атты еңбегінде Т.Ерғалиев қазақ тілі сөздерін алдымен негізгі сөз таптары, көмекші сөздер, азат сөздер деп үлкен үш топқа
Қазақ тілінде сөз таптастырудың
негізгі принциптері туралы
Қазақ тіл білімінде қалыптасқан сөз таптастырудың үш принципі бар:
1. семантикалық,
2. морфологиялық,
3. синтаксистік.
Семантикалық принцип бойынша сөздің лексикалық мағынасына қарайды,
морфологиялық принцип бойынша сөздің түрлену жүйесін басшылыққа алады, ал
синтаксистік принцип бойынша сөздің қай сөйлем мүшесі болуына сүйенеді.
Бұл орныққан түсінікті өзгерту туралы басқа пікір бола қойған жоқ.
Қ.Жұбановтан бастап, кейінгі бұл мәселеге арнап қалам тартқан ғалымдардың
барлығы бір ауыздан осы үш принципті атап, оларды бірлікте қолдану
керектігін айтады. Тек қазақ тілі үшін қай принцип жетекші болуы керек
дегенде ғана аздаған пікір алшақтығы кездеседі. Қ.Жұбанов семантикалық
принципті жетекші ретінде тани отырып, екінші орынға морфологиялық
принципті, үшінші орынға синтаксистік принципті шығарады. С.Аманжоловтың
бұл мәселеде Қ.Жұбановпен пікірлестігі көрінеді. А.Ысқақов та үш белгінің
де қажеттігін ескере отырып, кейбір сөз табын анықтау үшін белгінің
(принциптің) үшеуі де бірдей қолдануға болса, кейбір сөз таптары үшін я екі
белгіні ғана, я бір белгіні ғана қолдануға болады. Ал егер бір белгіні ғана
таяныш етерліктей болса, ондайда тек семантикалық белгі ғана тірек болуға
тиіс. Олай болатын себебі – сөзді сөз деп тануға таяныш болатын белгі –
оның семантикасы − дейді.
Кезінде негізгі сөздердің семантикалық, морфологиялық және
синтаксистік белгілері алынатыны, орыс тіл біліміндегі сөз таптастыру
теориясының дамуы барысында лексика-грамматикалық аталған бағыттың көрнекті
өкілі В.В.Виноградовтың үлгісін қазақ тілі сөздерін тапқа бөлуде қолдануды
ұсынған пікір де болды. 1968 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі сөздер мен
таптарының морфологиялық құрылысы атты еңбегінде Т.Ерғалиев қазақ тілі
сөздерін алдымен негізгі сөз таптары, көмекші сөздер, азат сөздер деп үлкен
үш топқа бөледі, ары қарай олардың бірнешеуінің басын қосатын сөз таптары
да пайда болады. Ғалым негізгі сөз таптарының бірінші тобы ретінде есімдер
тобына етістікті, үшінші хал-жағдайлық сөздер тобына үстеулер, күй
категориясы, еліктеу сөздерді біріктіреді.
Т.Ерғалиев көмекші сөздерге шылауларды жатқызса, азат сөздер тобы
ретінде модаль сөздер мен одағайларды атайды. Соңғы екі сөз табын бір
топта, азат сөздер тобында қарау себебін автор қысқаша былай түсіндіреді:
Негізгі сөздерге де көмекші сөздерге де қосылмайтын ерекше сөздер бар.
Олар сөйлемде белгілі бір қызметке ие емес және басқа мүшемен байланысы жоқ
бөлек, еркін категория болып табылады. Сондықтан термин ретінде олардың
бәрін азат сөздер деп атады (автор еңбегінде ары қарай тек зат есім мен
етістікке тоқталады).
Т.Ерғалиевтың қазақ тіл білімінде негізінен бұрын анықталған сөз
таптарын (күй категорияларынан басқасы) В.В.Виноградов үлгісімен сатылай
отырып ірі топтарға біріктіруі, яғни қазақ тіл сөздерін:
1) негізгі сөз таптары;
а) есімдер;
ә) күй-амалдық сөздер;
б) хал-жағдайлық сөздер;
2) көмекші сөздер (шылаулар);
3) азат сөздер (модаль сөздер мен одағайлар) деп бөлуі тіліміздегі
сөздердің семантика-құрылымдық қасиеттерін аша түсуге біршама мүмкіндік
бергенімен, қазақ тілі білімінде орныға алмады.
Соңғы жылдары қазақ тілі біліміндегі сөз таптары теориясына елеулі
жаңалық енгізген С.Исаев болды. Ғалым еңбегі, ең алдымен, қазақ тіл
біліміне грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық категория
секілді негізгі іргелі грамматикалық ұғымдарды салмақты қазіргі
лингвистиканың даму дәрежесіне сай нақты анықтап, басын ашып беруімен
салмақты екенін айтқан жөн. Тілге қатысты әдебиеттерде бұрын да жиі
қолданылмағанымен, мән-мағынасы айқын емес бұл грамматикалық ұғымдарды
дұрыс түсінбеу салдарының сөз таптастыру проблемасында да бірқатар
қателікке әкелгені белгілі болып отыр. Мысалы, бұрынғы зерттеу еңбектерінде
қазақ тілі сөздерінің алдымен осылайша үш топқа жіктелуін семантикалық
және морфологиялық (формальдық) белгілеріне қарай деп түсініп келсек,
С.Исаев тілдің лексикалық қабаты деңгейі мен грамматикалық қабаты
деңгейінің ара жігін нақты ажырату арқылы бұл түсінікті жоққа шығарды.
Бұндай түсініктің қателігі – тілдің грамматикалық құбылыс пен лексикалық
құбылыстың өзара айырмашылығын, олар тілдің бөлек-бөлек деңгейі екенін
ажырата алмау болып табылады, − дей отыра, ғалым алдымен сөздерді
жоғарыдағыдай үш топқа бөлуде сөздердің морфологиялық белгілерінің еш
қатысы жоқ екендігін айтады, өйткені атауыш сөздердің де түрленетіндері
(зат есім, есімдіктің біразы, етістік) бар, түрленбейтіндері (сын есім,
есімдіктердің кейбірі, үстеу) бар, сол сияқты бұл көмекші сөздерге тән,
яғни көмекші есім, көмекші етістік түрленсе, шылау, еліктеуіш сөздер
түрленбейді. Сондықтан, автор дұрыс айтып отырғандай, морфологиялық
белгілердің тілдегі сөздерді атаушы, көмекші, одағай деп негізге бола
алмайтындығы шындық. С.Исаев лексикалық семантика мен грамматикалық
семантиканы ажырату арқылы сөз таптарын сөздердің грамматикалық
(лексикалық емес) сипаттарына негізделген ортақ белгілері арқылы
біріктірілетін грамматикалық топтары,- деп таныса, жоғарыдағы үш сөз тобын
(атаушы сөздер, көмекші сөздер, одаағай) лексикалық-семантикалық сипаты,
белгілері арқылы жіктелгендіктен, оларды тілдің лексикалық қабаты
деңгейіндегі құбылыс деп түсінеді, демек сөз таптары грамматикалық
сипаттағы топ та, бұлар (атаушы, көмекші сөздер, одағай – С.М.) лексикалық
сипаттағы сөздер болып табылады. Көмекші есімдердің сөз табы ретіндегі зат
есімнің, көмекші етістіктердің лексикалық мағынасы бар-жоғына қарамастан
етістік аясында қараулы да сөз таптарының грамматикалық сипаттағы негізгі
өзек болатын топ екендігін дәлелдейді.
С.Исаев сөзге грамматикалық негізгі өзек болатын грамматикалық
мағынаның лексикалық мағынадан айырмашылығын көрсете отырып, оған
(грамматикалық мағынаға) төмендегіше анықтама береді: ...Грамматикалық
мағына – сөздің тым жалпы мағынасы, сол сөздің әр түрлі салдарынан пайда
болатын және сөздердің бір-бірінен бөлмей, керісінше, белгілі бір
грамматикалық топтарға ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы мағыналары
болып табылады. Ғалым грамматикалық мағынаны жасалу тәсілдеріне, сөздің
грамматикалық сипатын анықтаудағы мәніне қарай жалпы грамматикалық мағына,
категориялық мағына, қатыстық мағына (терминдер де С.Исаевтікі) деп іштей
үшке бөлінеді. Автор жалпы грамматикалық мағынаның сөздің лексикалық
мағынасының жалпылануы арқылы, ғалымның өз сөзімен айтсақ, грамматикалық
формасыз-ақ ішкі семантиканың абстракциялануы, жалпылана түсуі арқылы -
қалыптасу процесін дәл байқап, сөз таптастырудың семантикалық принципі
негізінде осы жалпы грамматикалық мағына жатқанын айтады, яғни осы процесс
нәтижесінде:
1) сөздердің семантикалық жақындығы;
2) ортақтығы пайда болып;
3) грамматикалық топтар құрылады − дейді.
Ғалым тілдегі грамматикалық формалар (қосымшалар) арқылы берілетін
грамматикалық мағынаны катеориялық мағына деп атайды. Автор катеориялық
грамматикалық мағынаны беруші формаларды белгілі бір грамматикалық топтағы
сөздердің (сөз таптарының) түрлену жүйесі ретінде де танып, сөз
таптастырудың морфологиялық принципі негізінде осы катеориялық
грамматикалық мағына жатқанына назар аударады. Ғалымның айтуынша, мысалы,
шақтық мағына белгілі шақ тұлғалары, есімше, көсемше немесе қалып
етістіктері, т.б. арқылы беріліп, етістіктің шақ категориясын жасауға негіз
болады. Басқаша айтсақ, катеориялық грамматикалық мағына әрбір жеке сөз
табының түрлену жүйесін, парадигмалық сипатын анықтауы арқылы сөздерді
түрлі тапқа жіктеуде морфологиялық принцип ретінде қызмет етеді.
А.Ысқақовтың сөз табын ажыратуда сөз тудырушы жұрнатқтарды да (әр сөз
табының) морфологиялық белгісі ретінде қолданылатынын атап көрсеткенін
айтқанбыз. С.Исаев сөзжасамға қатысты тілдік материалдарды талдау арқылы
бұл пікірді жоққа шығарады. ...Кез келген сөзжасам қосымшасы тек бір ғана
сөз табының шеңберінде өмір сүрмейді, бір ғана сөз табының грамматикалық
көрсеткіші бола алмайды. Айталық, -шы, -ші қосымшасы тілімізде қаншама жаңа
туынды жасаса да, біріншіден, тек зат есім түбірге ғана жалғанып қоймайды,
етістік түбірге де (жасау-шы, жарату-шы, қанау-шы тап) жалғану мүмкіндігі
бар. Тіпті бір қосымшаның семантикалық сипатына салмайтын фактілер де бар:
-ық, -ік, -к қосымшасы, бір жағынан есім (зат есім, сын есім, т.б.) түбірге
жалғанып, соған қатысты нақты қимылды білдеретін сөз тудырады, семнатикалық
жалпылануы арқылы ол сөз етістік болады: қыз-ақ (дірдеңеге қызығу), тар-ық,
жол-ық, тобы-ық, бір-ік, көз-ік, т.б. екінші жағынан, қимылды білдіретін
(етістік) түбірлерге жалғанып қимылдың атауы, қимылдың нәтижесі мәніндегі
сөздер жасайды да, олар я зат, я сын есім болады: қыз-ық, (қызық іс
дегенде), толы-қ, аш-ық, өл-ік, жасы-қ, сал-ық, бөл-ік т.б. бұндай
қосымшалар саны бірқыдыру − дейді ғалым. Автор сондай-ақ грамматикаларда
зат есімнен зат есім жасайтын өнімді жұрнақ деп беріліп жүрген –шы, -ші
қосымшасының зат есімнің көптік, септік, тәуелдік, жалғаулары секілді
барлық зат есімге жалғанып, грамматикалық абстракция жасай алмайтынын,
сөзжасам қосымшалары ретінде сөз табының грамматикалық сипатын анықтайтын
формалық көрсеткіші бола алмайтынының дәлелі тұрғысында қарастырады. Ғалым
келтірген мысалдар сөз тудырушы жұрнақтарының сөз табын айыруда нақты
морфологиялық белгі меже бола алмайтынын көрсетеді. Сонымен қатар,
біздіңше, бұл жерде сөз тудырушы жеке жұрнақтардың өнімді, өнімсіз
қолданылу сипатының әр сөз табына қатысты әр түрлі екенін де ескеру керек
секілді.
С.Исеаевтың, осылайша, сөз таптастырудың негізінде жалпы грамматикалық
мағына жатқан семантикалық принципін, негізінде категориялық грамматикалық
мағына жатқан морфологиялық принципін, негізінде қатыстық грамматикалық
мағына жатқан синтаксистік принципін басшылыққа ала отырып, қазақ тілі
сөздерін түрлі топтарға жіктейді. Ғалым осы принциптер негізінде өзі
анықтаған сөз таптарын, бұрынғы зертеулерде айтыла беретіндей грамматикалық
категория деп те танымайды, грамматикалық категоия ұғымына нақты анықтама
беруі арқылы автор сөз таптарын бұл өлшем сыртында қалдырады. Ғалымның сөз
таптарына қатысты ой-тұжырымдарын талдау барысында, өзі ашып айтпаса да,
оның сөз таптарын грамматикалық категория деп емес, сөздердің грамматикалық
сипаттағы семантика-құрылымдық (немесе семантика-тұлғалық) топтары деп
танитыны байқалады.
С.Исаев қорытынды пікір ретінде қазақ тіліндегі он сөз табын
көрсетеді:
1. Зат есім 6. Етістік
2. Сын есім 7. Еліктеу сөздер
3. Сан есім 8. Шылаулар
4. Есімдік 9. Одағай
5. Үстеу 10. Модаль сөздер
Біз ғалымның модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде қатарға қосуын өте
орынды деп ойлаймыз, себебі сонау 1958 жылы Е.Жанпейісов: Қазіргі қазақ
тіліндегі модаль сөздер атты кандидаттық диссертиациясында (бұл зерттеуде
де модаль сөздер жеке сөз табы ретінде аталмайды) жан-жақты зерттеп шықса
да, күні бүгінге дейін сөз табының статусын ала алмай келеді. Ал модаль
сөздердің Е.Жанпейісов өз зерттеуінде көрсеткен, семантика-құрылымдық
белгілеріне қарағанда сөз табы деп тануға әдбен болатын сияқты.
Модаль сөздер секілді сөз табы ретінде бірде танылып, бірде танылмау
қазақ тілі білімінде белгілі дәрежеде шылау сөздерге де қатыста болмақ
болды. Қазақ тілі сөздерін түрлі топқа жіктеген Н.И. Ильминский,
П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский сияқты орыс түркологтары еңбектерінде
союз, послелог (кейде частица) деген атпен шылау сөздердің түрлері жеке-
жеке сөз табы ретінде берілгені мәлім. Сөз таптарын алғаш рет қазақ тілінде
жүйелеген А.Байтұрсынов та союз, послелогтарды тиісінше жалғаулық, демеулік
деп атап, бөлек-бөлек сөз таптары ретінде таниды. Ал, 30-жылдардағы
Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев, С.Аманжолов еңбектерінен бастап, бұлар шылау сөздер
деген ортақ атпен біріктіріліп, бір сөз табы ретінде анықталды. Ал, 50-
жылдар аяғымен 60-жылдар ішінде шылау сөздердің түрлерін жеке сөз таптары
ретінде тануға қайта ықылас болғаны байқалды. 1955 жылы Р.Әміров
жалғаулықтарды, 1964 жылы Ф.Кенжебаева септеуліктер мен демеуліктерді
кандидаттық диссертация деңгейінде зерттеп, қорғады. 1967 жылы жарық көрген
академиялық грамматикада жалғаулық, септеулік демеуліктердің әрқайсысы жеке
сөз табы ретінде қаралады. Тілімізде бір алуан сөз лексикалық мағынадан
айырылып, сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің арасындағы қатынасты білдіру
үшін немесе сөзге қосымша мағына үстеу үшін жұмсалып, грамматикалық мағына
болмағанымен, өздеріне тән, қызметіне тән мағыналары бар. Ол – абстрактылы
грамматикалық мағына.
Мағынасындағы, жұмсалуындағы осы ерекшеліктері ескеріліп бұл сөздің
құрамындағы айрықша бір топ, сөздердің айрықша түрі ретінде дараланып
шылаулар деп аталады. Шылау деген атау бұл сөздерді сөз табы ретінде емес,
сөздік қордағы өзара грамматикалық ортақ сипаты бар ерекше түр, топ екенін
атайды. Шылаулар сөз тіркестерін құрауға тең компонент болып қатынаса
алмайды, өзіне жалғау, жұрнақ жалғамайды. Бұлар атаулы сөздерге
аналитикалық форма беруші амал ретінде жалғасады.
Осындай ортақ сипатты негізінде бір топ болып танылған шылау сөздер
сөз табына қойылатын талаптар (критерий) тұрғысынан саралағанда, өзара мына
үш тапқа бөлінеді:
1. Септеуліктер.
2. Жалғаулықтар.
3. Демеуліктер.
Сөз таптарының қатарына шылаулар осы тапқа сай дараланып енеді –
делінген онда. Алайда қазақ тілі білімінің кейінгі дамуы барысында бұл
тұжырым орныға алмады, яғни қазіргі кезде жалғаулық, септеулік, демеуліктер
біріктіріліп, шылау сөздер атауымен бір сөз табы ретінде белгілі. Жалпы
шылау сөздер түрлерінің әрқайсысының бірде жеке-жеке сөз таптары ретінде,
бірде бәрі біріктіріліп, бір сөз табы ретінде танылуы, біздіңше, қазақ тілі
біліміндегі сөз таптастыру теориясының даму жағдайына тікелей байланысты.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы жоғарыда аталған орыс түркоглогтары мен XX
ғасыр басындағы А.Байтұрсынов еңбектерінде шылау сөздер түрлерінің жеке-
жеке сөз таптары ретінде танылулары зерттеу авторларының қазақ тілі
сөздерін таптастыру барысында семантикалық принципті ғана басшылыққа
алуының нәтижесі болды. Ал, XX ғасырдың 30-жылдарынан бастап, қазақ тілі
білімінде сөз таптастырудың семантикалық, морфологиялық, синтаксистік
принциптерінің енуіне байланысты жалғаулық, демеулік, септеуліктердің ортақ
морфологиялық, синтаксистік блгілері анықталып, бір сөз табы аясында
біріктірілді.
Қазіргі қазақ тілі сөздерін түрлі семантикалық – құрылымдық топтарға
(сөз таптарына) жіктеуде бір қиыншылық туғызатын жайт – көш, тоң, жылы
секілді тағы басқа бір қатар түбір сөздердің әрі есім, әрі етістік болып
келуі болып табылады. Қазақ тілінде бір буынды түбір негіздерді жан-жақты
зерттеп, салихалы еңбек жазған Ә.Қайдаров Во всем своем многообразии форм
и содержания односложеные корни – основы изучаемого языка прежде всего
характеризуется своей принадлежностью к той или иной части речи. Они
группируется главным образом вокруг категории имен, включающей и
односложные подражательные основы, и категории глаголов. Все заимственные и
фонологически адаптированные односложные основы, как правило, поплняют
только категорию имен, а так называемые синкретические корни – основы
относятся одновременно и к именам и к глаголам - дейді. Міне, қазіргі
қазақ тіліндегі осындай сөздердің белгілі сөз табына меншіктілігін анықтау
белгілі дәрежеде қиыншылық туғызады. А.Ысқақов Қазіргі қазақ тілі
оқулығында бұл туралы Қазақ тілінде тым ерте замандардан бері қарай әрі
есім әрі етістік мағынасында қолданылатын омоним сөздер бар. Ондай
омонимдер лексика-семантикалық жағынан қарағанда бір негізден шыққындығы
аңғарылып тұратын сөздер болса да, грамматикалық жатқан бір сыңары есім,
бір сыңары етістік болып келеді. Бұлардың қатарына, мысалы, той, көш, тоң
тәрізді түбір омонимдерді жатқызуға болады. Мысалы, Қаратаудың басынан көш
келеді, көшкен сайын бір тайлақ бос келеді (халық өлеңі) дегендегі көш
сөзі де көшкен сөзі де, Тойға барсаң, тойып бар (мақал) тойға сөзі де,
тойып сөзі де әрі есім, әрі етістік болып қолданылатын сөздер. Мұндай
омонимдерден жаңатуынды сөздер, басқа туынды формалар жасайтындай жағдайда,
олардың есім сыңарлары есімдерше, етістік сыңарлары етістіктерше түрленіп
(мысалы: көшші көш басында, тойшы той басында; көшкен, көшер, көшсе;
тойған, тойып, тойса т.б.) соларға тән категориялық формаларды иелене
кетеді. Сондықтан сөздерді таптастырғанда, мұндай омонимдердің есім
сыңарлары есімдерге, етістік сыңарлары етістіктерге жатқызылып, сол сөз
таптарының аяларында қарастырылу керек,- деп қана қысқаша мәлімет береді.
Не десек те, тегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
негізгі принциптері туралы
Қазақ тіл білімінде қалыптасқан сөз таптастырудың үш принципі бар:
1. семантикалық,
2. морфологиялық,
3. синтаксистік.
Семантикалық принцип бойынша сөздің лексикалық мағынасына қарайды,
морфологиялық принцип бойынша сөздің түрлену жүйесін басшылыққа алады, ал
синтаксистік принцип бойынша сөздің қай сөйлем мүшесі болуына сүйенеді.
Бұл орныққан түсінікті өзгерту туралы басқа пікір бола қойған жоқ.
Қ.Жұбановтан бастап, кейінгі бұл мәселеге арнап қалам тартқан ғалымдардың
барлығы бір ауыздан осы үш принципті атап, оларды бірлікте қолдану
керектігін айтады. Тек қазақ тілі үшін қай принцип жетекші болуы керек
дегенде ғана аздаған пікір алшақтығы кездеседі. Қ.Жұбанов семантикалық
принципті жетекші ретінде тани отырып, екінші орынға морфологиялық
принципті, үшінші орынға синтаксистік принципті шығарады. С.Аманжоловтың
бұл мәселеде Қ.Жұбановпен пікірлестігі көрінеді. А.Ысқақов та үш белгінің
де қажеттігін ескере отырып, кейбір сөз табын анықтау үшін белгінің
(принциптің) үшеуі де бірдей қолдануға болса, кейбір сөз таптары үшін я екі
белгіні ғана, я бір белгіні ғана қолдануға болады. Ал егер бір белгіні ғана
таяныш етерліктей болса, ондайда тек семантикалық белгі ғана тірек болуға
тиіс. Олай болатын себебі – сөзді сөз деп тануға таяныш болатын белгі –
оның семантикасы − дейді.
Кезінде негізгі сөздердің семантикалық, морфологиялық және
синтаксистік белгілері алынатыны, орыс тіл біліміндегі сөз таптастыру
теориясының дамуы барысында лексика-грамматикалық аталған бағыттың көрнекті
өкілі В.В.Виноградовтың үлгісін қазақ тілі сөздерін тапқа бөлуде қолдануды
ұсынған пікір де болды. 1968 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі сөздер мен
таптарының морфологиялық құрылысы атты еңбегінде Т.Ерғалиев қазақ тілі
сөздерін алдымен негізгі сөз таптары, көмекші сөздер, азат сөздер деп үлкен
үш топқа бөледі, ары қарай олардың бірнешеуінің басын қосатын сөз таптары
да пайда болады. Ғалым негізгі сөз таптарының бірінші тобы ретінде есімдер
тобына етістікті, үшінші хал-жағдайлық сөздер тобына үстеулер, күй
категориясы, еліктеу сөздерді біріктіреді.
Т.Ерғалиев көмекші сөздерге шылауларды жатқызса, азат сөздер тобы
ретінде модаль сөздер мен одағайларды атайды. Соңғы екі сөз табын бір
топта, азат сөздер тобында қарау себебін автор қысқаша былай түсіндіреді:
Негізгі сөздерге де көмекші сөздерге де қосылмайтын ерекше сөздер бар.
Олар сөйлемде белгілі бір қызметке ие емес және басқа мүшемен байланысы жоқ
бөлек, еркін категория болып табылады. Сондықтан термин ретінде олардың
бәрін азат сөздер деп атады (автор еңбегінде ары қарай тек зат есім мен
етістікке тоқталады).
Т.Ерғалиевтың қазақ тіл білімінде негізінен бұрын анықталған сөз
таптарын (күй категорияларынан басқасы) В.В.Виноградов үлгісімен сатылай
отырып ірі топтарға біріктіруі, яғни қазақ тіл сөздерін:
1) негізгі сөз таптары;
а) есімдер;
ә) күй-амалдық сөздер;
б) хал-жағдайлық сөздер;
2) көмекші сөздер (шылаулар);
3) азат сөздер (модаль сөздер мен одағайлар) деп бөлуі тіліміздегі
сөздердің семантика-құрылымдық қасиеттерін аша түсуге біршама мүмкіндік
бергенімен, қазақ тілі білімінде орныға алмады.
Соңғы жылдары қазақ тілі біліміндегі сөз таптары теориясына елеулі
жаңалық енгізген С.Исаев болды. Ғалым еңбегі, ең алдымен, қазақ тіл
біліміне грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық категория
секілді негізгі іргелі грамматикалық ұғымдарды салмақты қазіргі
лингвистиканың даму дәрежесіне сай нақты анықтап, басын ашып беруімен
салмақты екенін айтқан жөн. Тілге қатысты әдебиеттерде бұрын да жиі
қолданылмағанымен, мән-мағынасы айқын емес бұл грамматикалық ұғымдарды
дұрыс түсінбеу салдарының сөз таптастыру проблемасында да бірқатар
қателікке әкелгені белгілі болып отыр. Мысалы, бұрынғы зерттеу еңбектерінде
қазақ тілі сөздерінің алдымен осылайша үш топқа жіктелуін семантикалық
және морфологиялық (формальдық) белгілеріне қарай деп түсініп келсек,
С.Исаев тілдің лексикалық қабаты деңгейі мен грамматикалық қабаты
деңгейінің ара жігін нақты ажырату арқылы бұл түсінікті жоққа шығарды.
Бұндай түсініктің қателігі – тілдің грамматикалық құбылыс пен лексикалық
құбылыстың өзара айырмашылығын, олар тілдің бөлек-бөлек деңгейі екенін
ажырата алмау болып табылады, − дей отыра, ғалым алдымен сөздерді
жоғарыдағыдай үш топқа бөлуде сөздердің морфологиялық белгілерінің еш
қатысы жоқ екендігін айтады, өйткені атауыш сөздердің де түрленетіндері
(зат есім, есімдіктің біразы, етістік) бар, түрленбейтіндері (сын есім,
есімдіктердің кейбірі, үстеу) бар, сол сияқты бұл көмекші сөздерге тән,
яғни көмекші есім, көмекші етістік түрленсе, шылау, еліктеуіш сөздер
түрленбейді. Сондықтан, автор дұрыс айтып отырғандай, морфологиялық
белгілердің тілдегі сөздерді атаушы, көмекші, одағай деп негізге бола
алмайтындығы шындық. С.Исаев лексикалық семантика мен грамматикалық
семантиканы ажырату арқылы сөз таптарын сөздердің грамматикалық
(лексикалық емес) сипаттарына негізделген ортақ белгілері арқылы
біріктірілетін грамматикалық топтары,- деп таныса, жоғарыдағы үш сөз тобын
(атаушы сөздер, көмекші сөздер, одаағай) лексикалық-семантикалық сипаты,
белгілері арқылы жіктелгендіктен, оларды тілдің лексикалық қабаты
деңгейіндегі құбылыс деп түсінеді, демек сөз таптары грамматикалық
сипаттағы топ та, бұлар (атаушы, көмекші сөздер, одағай – С.М.) лексикалық
сипаттағы сөздер болып табылады. Көмекші есімдердің сөз табы ретіндегі зат
есімнің, көмекші етістіктердің лексикалық мағынасы бар-жоғына қарамастан
етістік аясында қараулы да сөз таптарының грамматикалық сипаттағы негізгі
өзек болатын топ екендігін дәлелдейді.
С.Исаев сөзге грамматикалық негізгі өзек болатын грамматикалық
мағынаның лексикалық мағынадан айырмашылығын көрсете отырып, оған
(грамматикалық мағынаға) төмендегіше анықтама береді: ...Грамматикалық
мағына – сөздің тым жалпы мағынасы, сол сөздің әр түрлі салдарынан пайда
болатын және сөздердің бір-бірінен бөлмей, керісінше, белгілі бір
грамматикалық топтарға ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы мағыналары
болып табылады. Ғалым грамматикалық мағынаны жасалу тәсілдеріне, сөздің
грамматикалық сипатын анықтаудағы мәніне қарай жалпы грамматикалық мағына,
категориялық мағына, қатыстық мағына (терминдер де С.Исаевтікі) деп іштей
үшке бөлінеді. Автор жалпы грамматикалық мағынаның сөздің лексикалық
мағынасының жалпылануы арқылы, ғалымның өз сөзімен айтсақ, грамматикалық
формасыз-ақ ішкі семантиканың абстракциялануы, жалпылана түсуі арқылы -
қалыптасу процесін дәл байқап, сөз таптастырудың семантикалық принципі
негізінде осы жалпы грамматикалық мағына жатқанын айтады, яғни осы процесс
нәтижесінде:
1) сөздердің семантикалық жақындығы;
2) ортақтығы пайда болып;
3) грамматикалық топтар құрылады − дейді.
Ғалым тілдегі грамматикалық формалар (қосымшалар) арқылы берілетін
грамматикалық мағынаны катеориялық мағына деп атайды. Автор катеориялық
грамматикалық мағынаны беруші формаларды белгілі бір грамматикалық топтағы
сөздердің (сөз таптарының) түрлену жүйесі ретінде де танып, сөз
таптастырудың морфологиялық принципі негізінде осы катеориялық
грамматикалық мағына жатқанына назар аударады. Ғалымның айтуынша, мысалы,
шақтық мағына белгілі шақ тұлғалары, есімше, көсемше немесе қалып
етістіктері, т.б. арқылы беріліп, етістіктің шақ категориясын жасауға негіз
болады. Басқаша айтсақ, катеориялық грамматикалық мағына әрбір жеке сөз
табының түрлену жүйесін, парадигмалық сипатын анықтауы арқылы сөздерді
түрлі тапқа жіктеуде морфологиялық принцип ретінде қызмет етеді.
А.Ысқақовтың сөз табын ажыратуда сөз тудырушы жұрнатқтарды да (әр сөз
табының) морфологиялық белгісі ретінде қолданылатынын атап көрсеткенін
айтқанбыз. С.Исаев сөзжасамға қатысты тілдік материалдарды талдау арқылы
бұл пікірді жоққа шығарады. ...Кез келген сөзжасам қосымшасы тек бір ғана
сөз табының шеңберінде өмір сүрмейді, бір ғана сөз табының грамматикалық
көрсеткіші бола алмайды. Айталық, -шы, -ші қосымшасы тілімізде қаншама жаңа
туынды жасаса да, біріншіден, тек зат есім түбірге ғана жалғанып қоймайды,
етістік түбірге де (жасау-шы, жарату-шы, қанау-шы тап) жалғану мүмкіндігі
бар. Тіпті бір қосымшаның семантикалық сипатына салмайтын фактілер де бар:
-ық, -ік, -к қосымшасы, бір жағынан есім (зат есім, сын есім, т.б.) түбірге
жалғанып, соған қатысты нақты қимылды білдеретін сөз тудырады, семнатикалық
жалпылануы арқылы ол сөз етістік болады: қыз-ақ (дірдеңеге қызығу), тар-ық,
жол-ық, тобы-ық, бір-ік, көз-ік, т.б. екінші жағынан, қимылды білдіретін
(етістік) түбірлерге жалғанып қимылдың атауы, қимылдың нәтижесі мәніндегі
сөздер жасайды да, олар я зат, я сын есім болады: қыз-ық, (қызық іс
дегенде), толы-қ, аш-ық, өл-ік, жасы-қ, сал-ық, бөл-ік т.б. бұндай
қосымшалар саны бірқыдыру − дейді ғалым. Автор сондай-ақ грамматикаларда
зат есімнен зат есім жасайтын өнімді жұрнақ деп беріліп жүрген –шы, -ші
қосымшасының зат есімнің көптік, септік, тәуелдік, жалғаулары секілді
барлық зат есімге жалғанып, грамматикалық абстракция жасай алмайтынын,
сөзжасам қосымшалары ретінде сөз табының грамматикалық сипатын анықтайтын
формалық көрсеткіші бола алмайтынының дәлелі тұрғысында қарастырады. Ғалым
келтірген мысалдар сөз тудырушы жұрнақтарының сөз табын айыруда нақты
морфологиялық белгі меже бола алмайтынын көрсетеді. Сонымен қатар,
біздіңше, бұл жерде сөз тудырушы жеке жұрнақтардың өнімді, өнімсіз
қолданылу сипатының әр сөз табына қатысты әр түрлі екенін де ескеру керек
секілді.
С.Исеаевтың, осылайша, сөз таптастырудың негізінде жалпы грамматикалық
мағына жатқан семантикалық принципін, негізінде категориялық грамматикалық
мағына жатқан морфологиялық принципін, негізінде қатыстық грамматикалық
мағына жатқан синтаксистік принципін басшылыққа ала отырып, қазақ тілі
сөздерін түрлі топтарға жіктейді. Ғалым осы принциптер негізінде өзі
анықтаған сөз таптарын, бұрынғы зертеулерде айтыла беретіндей грамматикалық
категория деп те танымайды, грамматикалық категоия ұғымына нақты анықтама
беруі арқылы автор сөз таптарын бұл өлшем сыртында қалдырады. Ғалымның сөз
таптарына қатысты ой-тұжырымдарын талдау барысында, өзі ашып айтпаса да,
оның сөз таптарын грамматикалық категория деп емес, сөздердің грамматикалық
сипаттағы семантика-құрылымдық (немесе семантика-тұлғалық) топтары деп
танитыны байқалады.
С.Исаев қорытынды пікір ретінде қазақ тіліндегі он сөз табын
көрсетеді:
1. Зат есім 6. Етістік
2. Сын есім 7. Еліктеу сөздер
3. Сан есім 8. Шылаулар
4. Есімдік 9. Одағай
5. Үстеу 10. Модаль сөздер
Біз ғалымның модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде қатарға қосуын өте
орынды деп ойлаймыз, себебі сонау 1958 жылы Е.Жанпейісов: Қазіргі қазақ
тіліндегі модаль сөздер атты кандидаттық диссертиациясында (бұл зерттеуде
де модаль сөздер жеке сөз табы ретінде аталмайды) жан-жақты зерттеп шықса
да, күні бүгінге дейін сөз табының статусын ала алмай келеді. Ал модаль
сөздердің Е.Жанпейісов өз зерттеуінде көрсеткен, семантика-құрылымдық
белгілеріне қарағанда сөз табы деп тануға әдбен болатын сияқты.
Модаль сөздер секілді сөз табы ретінде бірде танылып, бірде танылмау
қазақ тілі білімінде белгілі дәрежеде шылау сөздерге де қатыста болмақ
болды. Қазақ тілі сөздерін түрлі топқа жіктеген Н.И. Ильминский,
П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский сияқты орыс түркологтары еңбектерінде
союз, послелог (кейде частица) деген атпен шылау сөздердің түрлері жеке-
жеке сөз табы ретінде берілгені мәлім. Сөз таптарын алғаш рет қазақ тілінде
жүйелеген А.Байтұрсынов та союз, послелогтарды тиісінше жалғаулық, демеулік
деп атап, бөлек-бөлек сөз таптары ретінде таниды. Ал, 30-жылдардағы
Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев, С.Аманжолов еңбектерінен бастап, бұлар шылау сөздер
деген ортақ атпен біріктіріліп, бір сөз табы ретінде анықталды. Ал, 50-
жылдар аяғымен 60-жылдар ішінде шылау сөздердің түрлерін жеке сөз таптары
ретінде тануға қайта ықылас болғаны байқалды. 1955 жылы Р.Әміров
жалғаулықтарды, 1964 жылы Ф.Кенжебаева септеуліктер мен демеуліктерді
кандидаттық диссертация деңгейінде зерттеп, қорғады. 1967 жылы жарық көрген
академиялық грамматикада жалғаулық, септеулік демеуліктердің әрқайсысы жеке
сөз табы ретінде қаралады. Тілімізде бір алуан сөз лексикалық мағынадан
айырылып, сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің арасындағы қатынасты білдіру
үшін немесе сөзге қосымша мағына үстеу үшін жұмсалып, грамматикалық мағына
болмағанымен, өздеріне тән, қызметіне тән мағыналары бар. Ол – абстрактылы
грамматикалық мағына.
Мағынасындағы, жұмсалуындағы осы ерекшеліктері ескеріліп бұл сөздің
құрамындағы айрықша бір топ, сөздердің айрықша түрі ретінде дараланып
шылаулар деп аталады. Шылау деген атау бұл сөздерді сөз табы ретінде емес,
сөздік қордағы өзара грамматикалық ортақ сипаты бар ерекше түр, топ екенін
атайды. Шылаулар сөз тіркестерін құрауға тең компонент болып қатынаса
алмайды, өзіне жалғау, жұрнақ жалғамайды. Бұлар атаулы сөздерге
аналитикалық форма беруші амал ретінде жалғасады.
Осындай ортақ сипатты негізінде бір топ болып танылған шылау сөздер
сөз табына қойылатын талаптар (критерий) тұрғысынан саралағанда, өзара мына
үш тапқа бөлінеді:
1. Септеуліктер.
2. Жалғаулықтар.
3. Демеуліктер.
Сөз таптарының қатарына шылаулар осы тапқа сай дараланып енеді –
делінген онда. Алайда қазақ тілі білімінің кейінгі дамуы барысында бұл
тұжырым орныға алмады, яғни қазіргі кезде жалғаулық, септеулік, демеуліктер
біріктіріліп, шылау сөздер атауымен бір сөз табы ретінде белгілі. Жалпы
шылау сөздер түрлерінің әрқайсысының бірде жеке-жеке сөз таптары ретінде,
бірде бәрі біріктіріліп, бір сөз табы ретінде танылуы, біздіңше, қазақ тілі
біліміндегі сөз таптастыру теориясының даму жағдайына тікелей байланысты.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы жоғарыда аталған орыс түркоглогтары мен XX
ғасыр басындағы А.Байтұрсынов еңбектерінде шылау сөздер түрлерінің жеке-
жеке сөз таптары ретінде танылулары зерттеу авторларының қазақ тілі
сөздерін таптастыру барысында семантикалық принципті ғана басшылыққа
алуының нәтижесі болды. Ал, XX ғасырдың 30-жылдарынан бастап, қазақ тілі
білімінде сөз таптастырудың семантикалық, морфологиялық, синтаксистік
принциптерінің енуіне байланысты жалғаулық, демеулік, септеуліктердің ортақ
морфологиялық, синтаксистік блгілері анықталып, бір сөз табы аясында
біріктірілді.
Қазіргі қазақ тілі сөздерін түрлі семантикалық – құрылымдық топтарға
(сөз таптарына) жіктеуде бір қиыншылық туғызатын жайт – көш, тоң, жылы
секілді тағы басқа бір қатар түбір сөздердің әрі есім, әрі етістік болып
келуі болып табылады. Қазақ тілінде бір буынды түбір негіздерді жан-жақты
зерттеп, салихалы еңбек жазған Ә.Қайдаров Во всем своем многообразии форм
и содержания односложеные корни – основы изучаемого языка прежде всего
характеризуется своей принадлежностью к той или иной части речи. Они
группируется главным образом вокруг категории имен, включающей и
односложные подражательные основы, и категории глаголов. Все заимственные и
фонологически адаптированные односложные основы, как правило, поплняют
только категорию имен, а так называемые синкретические корни – основы
относятся одновременно и к именам и к глаголам - дейді. Міне, қазіргі
қазақ тіліндегі осындай сөздердің белгілі сөз табына меншіктілігін анықтау
белгілі дәрежеде қиыншылық туғызады. А.Ысқақов Қазіргі қазақ тілі
оқулығында бұл туралы Қазақ тілінде тым ерте замандардан бері қарай әрі
есім әрі етістік мағынасында қолданылатын омоним сөздер бар. Ондай
омонимдер лексика-семантикалық жағынан қарағанда бір негізден шыққындығы
аңғарылып тұратын сөздер болса да, грамматикалық жатқан бір сыңары есім,
бір сыңары етістік болып келеді. Бұлардың қатарына, мысалы, той, көш, тоң
тәрізді түбір омонимдерді жатқызуға болады. Мысалы, Қаратаудың басынан көш
келеді, көшкен сайын бір тайлақ бос келеді (халық өлеңі) дегендегі көш
сөзі де көшкен сөзі де, Тойға барсаң, тойып бар (мақал) тойға сөзі де,
тойып сөзі де әрі есім, әрі етістік болып қолданылатын сөздер. Мұндай
омонимдерден жаңатуынды сөздер, басқа туынды формалар жасайтындай жағдайда,
олардың есім сыңарлары есімдерше, етістік сыңарлары етістіктерше түрленіп
(мысалы: көшші көш басында, тойшы той басында; көшкен, көшер, көшсе;
тойған, тойып, тойса т.б.) соларға тән категориялық формаларды иелене
кетеді. Сондықтан сөздерді таптастырғанда, мұндай омонимдердің есім
сыңарлары есімдерге, етістік сыңарлары етістіктерге жатқызылып, сол сөз
таптарының аяларында қарастырылу керек,- деп қана қысқаша мәлімет береді.
Не десек те, тегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz