Қазіргі уақыттағы қылмыстық құқықтағы заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы мәселелері
Мазмұны:
Кіріспе.
1.тарау. ҚЫЛМЫС СУБЪЕКТІСІ.ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ БІР ЭЛЕМЕНТІ
§ 1. Қылмыс субектісінің түсінігі және қылмыс субъектісінің бүгінгі күнгі кейбір өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 бет
§ 2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8 бет
ІІ.ТАРАУ. ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
§ 1. Шет мемлекеттердің қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының қалыптасуы мен бүгінгі күнгі өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12 бет
§ 2. Отандық қылмыстық құқықтың теориясындағы заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы мәселелеріне қатысты пікірталастар
Қорытынды
Қолданылған нормативтік.құқықтық актілер мен әдебиеттер
Кіріспе.
1.тарау. ҚЫЛМЫС СУБЪЕКТІСІ.ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ БІР ЭЛЕМЕНТІ
§ 1. Қылмыс субектісінің түсінігі және қылмыс субъектісінің бүгінгі күнгі кейбір өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 бет
§ 2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8 бет
ІІ.ТАРАУ. ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
§ 1. Шет мемлекеттердің қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының қалыптасуы мен бүгінгі күнгі өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12 бет
§ 2. Отандық қылмыстық құқықтың теориясындағы заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы мәселелеріне қатысты пікірталастар
Қорытынды
Қолданылған нормативтік.құқықтық актілер мен әдебиеттер
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылық мәселелері.
Мазмұны:
Кіріспе.
1-тарау. ҚЫЛМЫС СУБЪЕКТІСІ-ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ БІР ЭЛЕМЕНТІ
§ 1. Қылмыс субектісінің түсінігі және қылмыс субъектісінің бүгінгі күнгі
кейбір өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...6 бет
§ 2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиіс
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8 бет
ІІ-ТАРАУ. ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
§ 1. Шет мемлекеттердің қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығы институтының қалыптасуы мен бүгінгі күнгі өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..12 бет
§ 2. Отандық қылмыстық құқықтың теориясындағы заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығы мәселелеріне қатысты пікірталастар
Қорытынды
Қолданылған нормативтік-құқықтық актілер мен әдебиеттер
Кіріспе
Бітіру жұмысын зерттеудің өзектілігі. Қазір біздің қоғамымызда
көптеген өзгерістер болып жатыр, көптеген өзгерістермен қоса түрлі меншік
нысандары пайда болуда және бұл мән-жайлар Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңның өзгеруі мен толығуына жан-жақты деңгейде әсер етіп жатыр.
1997 жылғы қадылданған Қазақстан республикасының жаңа Қылмыстық кодексі
қазіргі біздің қоғамға өте қажет және бұрын бізге таныс емес жаңа қылмыс
құрамдарын ұсынды. Бірақ қабылданған заңның жаңалығы, оған түрлі өзгерістер
енгізілуі оның толық жетілгендігін білдірмейді.
Кейбір авторлар пікірінше жаңадан қабылданған қылмыстық заң күшіне
енген соң көптеген қоғамдық қажеттіліктерге жауап бере алмады. Қылмыстық-
құқықтық новеллаларды жасау және өзгерту негізінде олардың мазмұнын
анықтайтын теориялық қылмыстық-құқықтық концепциялар жатыр. Сол себепті
зерттеушілер зерттеу деңгейі толық деңгейде емес делінген құқықтық
идеяларға көп көңіл бөледі.
Еліміздегі қылмыстық-құқықтық реформалар тұсында көптеген заңгер-
ғалымдардың көңілін өзіне аударған осындай мәселелердің бірі-заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы мәселесі. Бұл мәселе соңғы он бес жыл
ішінде отандық қылмыстық құқық теориясындағы ең күрделі мәселелердің біріне
айналды. Және күні бүгінге дейін өзінің нақты шешімін таппай келе жатқан
мәселе.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында және заңнамаларда
бетпердесі ғана ашылып отыр, оның ,яғни заңды тұлғаларды қылмыстық құқықтың
субъектісі ретінде толықтай танылуына әлі де болса қылмыстық заңнамаға
бірқатар өзгерістер мен толық тырулар енгізілу керектігі айдан анық көрініс
тауып отыр. Осы себептен бұл мәселенің шешілу деңгейін қанағаттанарлық деп
бағалауға болмайды.
Шетелдердің қылмыстық құқығына көз жүгіртетін болсақ, көптеген
экономикасы дамыған елдерде (АҚШ,Франция,Англия,Қытай,Голландия және т.б.)
кейбір қылмыстар үшін жауаптылыққа жеке тұлғалармен қатар заңды тұлғалар да
тартылады.
Уақыттың бір орнында тұрмай жылжып бара жатқанын ескерсек және
уақытпен қоса қазіргі күні еліміздегі экономикалық жағдай, сәйкесінше осы
саладағы заңнама да күннен-күнге өзгеруде. Бүгінгі күні заңды тұлғалар
кейбір экономикалық және экологиялық құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік
жауаптылыққа тартылады. Бірақ қылмыстық құқықта сөз болып отырған зардаптың
орнын әкімшілік немесе азаматтық санкциялармен толтыру мүмкін емес.
Осылайша бүгінгі күні Қазақстан Республикасының қылмыстық
құқығындағы заңды тұлғалардың жауаптылығы жөніндегі пікір-талас әлі
тоқтаған жоқ. Мұның өзі өз кезегінде зерттелінетін тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Зерттеу объектісі мен пәні. Осы бітіру жұмысының зерттеу объектісі
болып заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты табылады.
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын көздейтін шетелдердің
қылмыстық құқық нормалары, отандық азаматтық және қылмыстық құқық, отандық
және шетелдік заңгер-ғалымдардың жауаптылық және оның субъектілері
мәселесіне, жауаптылықтың негіздеріне, заңды тұлғаның түсінігіне және
зерттеу тақырыбына қатысты өзге де сұрақтарға байланысты теориялық ой
пікірлері осы жұмыстың зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты
заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығымен байланысты мәселелерге кешенді
талдау жасау. Осы мақсатқа жету үшін, шешімі осы бітіру жұмысының мазмұнын
құрайтын келесідей міндеттер алға қойылды:
-АҚШ, Франция, Қытай заңнамаларының негізінде заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығын көздейтін қылмыстық-құқықтық нормаларға салыстырмалы
зерттеу жүргізу және осы жасалған талдау нәтижесінде Қазақстандағы заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының болашағы;
- құқық субъектісі ретінде заңды тұлғаның мәнін ашатын азаматтық
құқық нормаларына және ғылыми теориялардың ережелеріне кешенді талдау
жүргізу;
- заңды тұлғаларды қылмыс субъектісі ретінде тану мүмкіндігін немесе
мүмкін еместігін анықтау;
- заңды тұлғаларды қылмыс және жазаның субъектісі ретінде танудың
қажеттілігін және негізділігін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ең алдымен зерттеу тақырыбын таңдаумен
және шешу үшін алға қойылған мақсаттармен түсіндіріледі. Бұл жұмыста
отандық қылмыстық заңнамаға заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын
енгізудің негізгі қайшылықтарын анықтау мақсатында шетелдік қылмыстық
заңнамадағы заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының тарихи
қалыптасуына кешенді талдау жасалынған.
Зерттеудің практикалық маңызы осы жұмыста жасалған қорытындылар мен
ұсыныстарды қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің ережелерін одан ары қарай
теориялық зерттеу мен жетілдіруде қолдану мүмкіндігінен көрінеді.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеудің алдына қойылған мақсаты мен міндеттері
бұл жұмыстың құрылымын анықтап берді. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, төрт параграфтан , қорытындыдан және осы жұмысқа пайдаланылған
әдебиеттердің библиографиялақ тізімінен тұрады.
Бұл бітіру жұмысының бірінші бөлімінде мен қылмыс субъектісі
мен осы қылмыс субъектілеріне қатысты бүгінгі таңдағы орын алып отырған
өзекті мәселелері жөнінде тоқталып кеттім. Біздің Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес қылмыс субъектісі болып табылатын тұлғалар жөнінде
бірнеше мәліметтер мен түсініктемелер және ережелерге орын бердім. Заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылық мәселесі атты бітіру жұмысымның екінші
бөліміндешетелдік мемлекеттердегі заңды тұлғалардың қылмыстық
жауапкершілігі жөнінде мәліметтер жазып, олардың ерекшеліктері мен орын
алған өзекті мәселелер жайында тоқталып өттім. Және осы еңбегімнің ішінде
заңды тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігі жөніндегі өзекті мәселелермен
қатар, олардың төңірегінде орын алып жатқан түрлі пікірталастар жөнінде
және заңды тұлғалар қылмыстық құқықтарында қылмыс субъектісі болып
табылатын әртүрлі шетел мемлекеттерінің заңнамаларын салыстыра отырып
талдау жасалынған. Егерде заңды тұлғалар қылмыс субъектісі болып танылса
одан туындайтын міндеттемелер мен мән-жайлар жөнінде де біршама тоқталып
өткен ғылыми деректер жазылды.
І-Тарау.Қылмыс субъектісі-қылмыс құрамының бір элементі
§ 1. Қылмыс субектісінің түсінігі және қылмыс субъектісінің бүгінгі күнгі
кейбір өзекті мәселелері
Қылмыс субъектісі – қылмыс құрамының бір элементі болып табылады.
Онсыз қылмыстық жауаптылық мүмкін емес. Қылмыс субъектісі термин ретінде
біздің қылмыстық заңда қолданылмайды. Мұның себебі Қылмыстық кодекстің
Жалпы және Ерекше бөлімдерінде, біріншіден, белгілі бір қылмыстық әрекет
үшін жауаптылықтың негіздерінің көрсетілуі, екіншіден, қылмыс субъектісінің
белгілерін көрсету барысында әртүрлі нақты терминологиялардың қолданылуымен
түсіндіріледі.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Жалпы бөлімінде
қылмыс жасаған тұлғалар туралы (6, 7, 8 және т.б. баптарда), қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиісті тұлғалар туралы (14, 15 және т.б. баптарда),
қылмысы үшін сотталған адамдар туралы (70, 71, 72, 73 баптар) және т.б.
туралы айтылған. Сонымен қатар Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінде есі
дұрыс емес адам қылмыс субъектісі бола алмайтындығы көрсетілген (16-бап).
Ал Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде қызметтік өкілеттігін пайдаланып
қылмыс жасаған тұлғалар, коммерциялық немесе өзге де ұйымдарда басқарушылық
әрекеттерін жүзеге асыратын тұлғалардың қылмысы, мемлекеттік қызметкерлер
жасайтын қылмыс және т.б. туралы айтылған. Кейбір жекелеген қылмыстар үшін
жауаптылыққа тартылуға тиіс нақты тұлғалар да келтірілген: кәмелетке
толмағанның ата-аналары (131-баптың 2-тармағы), нотариустар (229-бап),
судьялар (350-бап), кеме капитандары (305-бап), куәгер немесе жәбірленуші
(353-бап). Осы көрсетілген нормалар арқылы біз қылмыс субъектісінің
түсінігін көруімізге болады.
Қылмыс субъектісі белгілі бір белгілерге ие болғанда ғана қылмыстық
жауаптылықты арқалана алады. Біздің қылмыстық заң ондай белгілерді міндетті
және факультативті (қосымша) деп қарастырады.
Міндетті белгілер қылмыс субъектісі болып табылатын кез келген
тұлғаны сипаттайды. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 14-бабына
сәйкес қылмыс субъектісі болып белгілі бір жасқа толған, есі дұрыс жеке
тұлға танылады. Кейде бұл белгілерді жалпы деп те атайды. Бірақ оларды
жалпы деп атау қисынсыз. Өйткені бұл белгілер кез келген тұлғаға міндетті
болып табылады. Бұл белгілердің тым болмағанда біреуінің болмауы қылмыс
субъектісінің жоқ екендігін білдіреді. Сәйкесінше қылмыс құрамы да жоқ
болады.
Факультативтік белгілер тек қылмыстық заңда тікелей көрсетілген
жағдайда ғана орын алады. Факультативтік белгі қылмыстың арнайы
субъектсінің анықтау кезде қолданылады. Мұндай белгілер қылмыс
субъектісінің азаматтығына, жынысына, қызметіне байланысты субъектіге
қосымша талаптар қажет болғанда қолданылады. Факультативтік белгілердің жоқ
болуы, тек қана арнайы субъект жасай алатын қылмыстар үшін жауаптылықты
жоққа шығарады.
Қылмыс субъектілерінің ауқымының бұлай шектелуі – заңды тұлғалар,
яғни кәсіпорындар, мекемелер, партиялар қылмыс субъектісі бола алмайды
дегенді білдіреді. Бұл мәселе заңдылық деңгейінде отандық қылмыстық құқық
үшін дәстүрлі жағдайда шешілген. Бірақ теориялық тұрғыда заңды тұлғалардың
жауаптылығы жөніндегі мәселе төңірегіндегі айтыс тоқтамай келеді.
Қылмыс субъектісі түсінігінен қылмыскер тұлғасы түсінігін ажырата
білу керек. Жалпы қылмыс субъектісі қылмыс жасаған тұлға болып
табылатындықтан, оларды теңдестіруге қылмыстық құқықта жол беріледі. Бірақ
қылмыс субъектісі қылмыс жасаған тұлғаны сипаттаса, қылмыскер тұлғасы әрбір
қылмыс субъектісінің жеке ерекшеліктерін сипаттайды. Мысалы, біз мұны сот
айыпкерді жеке басын ескере отырып, оны құрметті, әскери, арнаулы немесе
өзге де атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік
сыныбынан айыруын көздейтін Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 50-
бабынан көре аламыз.
Криминологияда қылмыскер тұлғасы негізінен қылмыстылықтың немесе
нақты қылмыстың себебін анықтау және қылмыстан сақтандыру мақсатында
қарастырылады. Осы айтылғандардан біз қылмыс субъектісі мен қылмыскер
тұлғасының қатынасы маңызды екенін көруімізге болады. Қылмыс субъектісінің
белгілері қылмыс жасалды ма деген сұраққа әсер ететін болса, қылмыскердің
жеке басын сипаттайтын белгілер оны жауаптылыққа тартып, жаза тағайындауға
әсер етеді.
Қылмыс субъектісінің түсінігін қарастыру барысында бұл түсінікті
қылмыстық құқық доктринасында толық сипатталмағанын көруге болады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында “қылмыс субъектісі – қылмыс
жасаған және онысы үшін қылмыстық жауаптылықты арқалана алатын адам” –
деген түсінік қолданылады[1]. Бір жағынан бұл дұрыс түсінік. Бірақ кейбір
авторлардың пікірінше, бұл түсінікте қылмыс субъектісінің жасаған қылмысы
үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылу міндеті көрсетілмеген. Бұл міндет заңды
тікелей көрсетілмесе де, қылмыс субъектісінің жауаптылыққа тартылуын
көздейтін қылмыстық құқық нормаларына сәйкес (3,14 баптар) қылмыс
субъектісінің таңдау құқығы болмайды. Сәйкесінше, оны қылмыстық
жауаптылыққа тартуға міндеттейді[2].
Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келгенде қылмыс
субъектісі – ол қылмыс жасаған, қылмыстық жауаптылыққа тартылуға міндетті
және тартыла алатын тұлға.
§ 2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес қыпмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиіс тұлғалар
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша кімдер қылмыстық
жауаптылыққа тартылады?
Біздің Қылмыстық кодексте қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті
адамдар нақты көрсетілген. Қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті адамдар
қатарына қылмыстық заң мыналарды жатқызған: қылмыстық жауаптылық басталатын
жасқа толған, есі дұрыс, есі дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасы
бұзылған, мас күйінде қылмыс жасаған тұлғалар. Көрсетілген қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиісті тұлғалар қылмыстық жауаптылықтың туындауының
жалпы шарттарын көрсетеді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, белгілі бір жасқа толу мен есі
дұрыстық қылмыс субъектісінің негізгі белгілері емес тек қылмыстық
жауаптылықтың шарттары болып табылады[3]. Мысалы, егер есі дұрыс емес адам
біреуді өлтіресе, онда бұндай әрекеттер қауіпті емес деп түсінуге болмайды.
Аталған жағдай тек қылмыстық жауаптылықты болдырмайды. Ал қылмыстық
жауаптылық басталатын жасқа толмаған тұлғалар жасаған қылмыстық әрекеттер
өндірісте қылмыс құрамының жоқ екендігінен емес, оның қылмыстық жауаптылық
басталатын жасқа толмағандығына байланысты қылмыстық іс қозғалмайды.
Қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті тұлғалар Қылмыстық кодекс
нормаларын қарастыру барысында біз мұндай жауаптылыққа Қазақстан
Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдардың
тартылатындығын көреміз.
1. Қылмыс субъектісінің жасына байланысты белгілері .
Қылмыстық құқықта жасқа байланысты белгілердің болуы қылмыс
субъектілерінің өздерінің жас мөлшеріне қарай әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қауіптілігін толық түсінбейтіндігінен немесе басқара алмайтындығымен
түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 15-бабының 1-бөлігіне
сәйкес қылмыс жасаған сәтте 16 жасқа толған адам қылмыстық жауаптылыққа
тартылады. Ал қылмыс жасаған сәтте 14 жасқа толған адам осы баптың 2-
бөлігіне сәйкес қылмыстар үшін (мысалы, кісі өлтіргені (96-бап), зорлаған
(120-бап), ұрлық жасағаны (175-бап), тонағаны (178-бап), ұрып-соққаны (179-
шы бап), қорқытып алғаны (181-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатын көздемей заңсыз
иеленгені (185-ші баптың екінші, үшінші, төртінші бөліктері), ауырлататын
мән-жайлар кезінде мүлікті қасақана жойғаны немесе бүлдіргені (187-ші
баптың екінші, үшінші бөліктері), терроризм (233-ші бап), адамды кепілге
алуы (234-ші бап), террористік акті жөнінде біле тұра өтірік хабарлағаны
(242-ші бап), қару-жарақты, оқ-дәріні, жарылғыш заттармен жарылғыш
құрылғыларды ұрлағаны не қорқытып алғаны (255-ші бап), ауырлататын мән-
жайлардағы бұзақылығы (257-ші баптың екінші, үшінші бөлігі), тағылық (258-
ші бап), есірткі заттардынемесе жүйеге әсер ететін
заттарды ұрлағаны немесе қорқытып алғаны (260-шы бап), ауырлататын мән-
жайлар кезінде қайтыс болған адамдардың мүрдесін және олардың жерленген
жерлерін қорлағаны (275-ші бап, екінші бөлігі), көлік құралдарын немесе
қатынас жолдарын қасақана жарамсыз еткені (299-шы бап) үшін қылмыстық
жауаптылыққа тартылады.
Егер кәмелетке толмаған адам 15-ші баптың бірінші немесе екінші
бөлігінде көзделген жасқа толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты
немесе психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе
орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық
көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуы
тиісті емес. Кәмелетке толмаған субъектілерге мынадай жаза түрлері
қолданылады:
1. Айыппұл;
2. Белгілі бір қызметпен айналысуын шектеу;
3. Қоғамдық жұмыстарға тарту;
4. Түзеу жұмыстары;
5. Бас бостандығын шектеу;
6. Қамау;
7. Бас бостандығынан айыру болып табылады.
Ал кейбір қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық 18 жастан басталады.
Өйткені бұл қылмыстарды жасау үшін белгілі бір жасқа толу қажет. Мысалы,
әскери қылмыстарды жасау үшін міндетті түрде әскери қызметші болу керек. Ал
әскер қатарына адамдар 18 жасқа толғаннан кейін ғана қабылданады. Яғни
айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, белгілі бір қылмысы үшін жауапқа
тартылатын жасқа жетпеуі-оны қылмыс субъектісі деп тануға жол бермейді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 15-бабының 3-бөлігіне
сәйкес егер кәмелетке толмаған адам қылмыстық жауаптылық басталатын жасқа
толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық жағынан
артта қалуы салдарынан кіші-гірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау
кезіндегі өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен
қоғамдық қауіптілігін толық түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиіс емес.
2. Есі дұрыстық
Жоғарыда қарастырғанымыздай, есі дұрыстық қылмыстық жауаптылықтың
қажетті шарты болып табылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде есі дұрыстықты сипаттайтын арнаулы норма жоқ. Есі дұрыс
еместікке қарағанда есі дұрыстық заңда қылмыс жасаған адамды жауаптылыққа
тарту кезінде сақталуы тиіс талап ретінде қарастырған (14-бап). Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 17-бабында есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасы бұзылған адамның қылмыстық жауаптылығы туралы
айтылған. Сәйкесінше, біздің қылмыстық құқықта есі дұрыстық белгісіне сай
келетін адамдардың екі санаты бар: толық есі дұрыс адамдар және шектеулі
есі дұрыс адамдар. Біздің қылмыстық заң олардың екеуін де есі дұрыс адамдар
ретінде қарастырады.
Бұрындары есі дұрыстық тек есі дұрыс еместіктің қарама-қарсы
мағынасы ретінде ғана қарастырылған болатын. Бірақ бұл қате пікір, өйткені
есі дұрыстық есі дұрыс еместіктің антонимі ғана емес оның өзіне тән
белгілері бар және ол қылмыстық жауаптылықтың негізгі шарттарының бірі
болып табылады. Осыған сәйкес есі дұрыстықтың түсінігі заңда көрініс табуы
керек. Қылмыстық заңда есі дұрыстықтың түсінігі және белгілерінің болмауы
оның толық емес екендігін көрсетеді.
Есі дұрыстық – ол қылмыс жасаған адамның жасына және психикалық
денсаулығына қатысты өз іс-әрекеттерінің (әрекетсіздіктерінің) іс жүзіндегі
сипаты мен қоғамдық қауіптілігін түсіне алатын және басқара алатын және осы
әрекеті үшін қылмыстық жауаптылық арқалана алатын психикалық жағдайы.
3. Шектеулі есі дұрыстық.
Біздің Қылмыстық құқықта есі дұрыстықпен қатар шектеулі есі
дұрыстық деген ұғым бар (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 17-
бабы). Қылмыстық кодексте шектеулі есі дұрыстық ұғымы есінің дұрыстығын
жоққа шығармайтын психикалық бұзылу деген түсінікпен берілген. Шектеулі есі
дұрыстық дегенде біз қылмыс жасаған сәтінде өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық
көлемінде ұғына алмаған адамның қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатылмайтын есі дұрыстығын жоққа шығармайтын психикалық жағдайын
түсінуіміз керек. Бұл психикалық жағдайды сот жаза тағайындағанда
жеңілдетуші мән-жай ретінде ескереді.
4. Есі дұрыс еместік.
Есі дұрыс еместікке қылмыстық заңда анықтама берілген (Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 16-бабы). Яғни, қылмыс жасаған кезінде
созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдығы
немесе өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін ұғына
алмаған немесе оған ие бола алмаған адам есі дұрыс емес болып танылады.
Есі дұрыс еместіктің ұғымын ашып көрсеткенде қылмыстық құқық екі
белгіні: медициналық (биологиялық) және заңдылық (психологиялық) белгіні
қолданады.
Бұл екі белгінің өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары бар.
Егерде екі белгінің арасынан медициналық белгіні алып қарайтын болсақ, онда
медициналық белгі бойынша қылмыс жасаған адамның аурулық жағдайына
байланысты болған қабілетсіздіктің себебі анықталады. Ал заңдылық белгі
адамның өзінің істеген әрекетіне есеп бере алмауынан немесе өзінің әрекетін
басқара алмауынан тұрады.
5.Қылмыстың арнайы субъектісі.
Біздің Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде қылмыс
субъектілеріне арнайы анықтамалар берілген. Олардың турлері, арасындағы
айырмашылықтар мен ерекшеліктер туралы да сөздер айтылған. Дегенмен кейбір
субъектілер жөнінде арнайы анықтамалар жоқ. Оларға тек қана кейбір
сипаттама белгілер ғана берілген.
Соның бір мысалы ретінде қазақстан республикасының қылмыстық
заңнамасы бойынша қылмыс субъектісінің міндетті қатарына жататын, қылмыстың
арнайы субъектісін алып қарауға болады. Кейбір қылмыстар құрамы үшін
қылмыс субъектісі болуға есі дұрыстық, белгілі бір жасқа толу жеткіліксіз.
Ондай құрамдарға субъект болу үшін осы көрсетілген белгілердің үстіне басқа
да қосымша белгілер болуы қажет. Яғни арнайы қылмыс субъектісіне жатқызылу
үшін жалпы қылмыс субъектілірінің белгілерінің болуы жеткіліксіз болып
табылады. Оларға сонымен қоса тағы да бірнеше критерийлер, белгілер тән.
Осы белгілердің барлығы орын алып көрсетілген жағдайда ғана қылмыс
субъектісі жай қылмыс субъектісінің қатарынан шығарылып, арнайы қылмыс
субъектісінің қатарына жатқызылады.
Мысалы, мемлекеттік құпияны (172-бап) жариялаудың субъектісі болып
тек сол құпия сеніп тапсырылған қызмет немесе жұмыс бабымен өзіне мәлім
болған адам танылады. Және медицина қызметкерінің медициналық қызмет
көрсетуден бас тартуы, сонымен бірге әскери қылмыстар үшін жауапқа
тартылуды алып қарауға болады. Яғни заңға сәйкеснемесе арнайы ереже бойынша
көмек көрсетуге міндетті адамның делелді себептерсіз науқасқа көмек
көрсетпеуі жөніндегі мәселе. Медицина қызметкерінің қызмет көрсетуден бас
тартқаны үшін жай адамдар, жай қылмыс субъектілері қылмыстық жауапқа
тартылмайды. Ол үшін қылмыстық әрекет немесе әрекетсіздік жасаған адам
міндетті түрде осы медицина саласының маманы болуы міндеттеледі. Аталған
қылмыс құрамының ерекшелігі, мұндай қылмыстарды арнаулы атағы, лауазымы жоқ
адамдар жасай алмайды. Сонымен қылмыстың арнайы субъектісі дегеніміз
субъектіге тән жалпы белгілермен қатар Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөліміндегі тиісті нормаларда көрсетілген қосымша- арнаулы белгілері бар
адамдарды айтамыз.
Қолданылып жүрген қылмыстық зааңда қылмыстың арлаулы субъектісі
туралы жалпы ұғым берілмеген. Қылмыстың арнаулы субъектісін сипаттайтын
белгілер Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті нормаларының
диспозициясында көрсетілген.
ІІ-ТАРАУ. ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
§ 1. Шет мемлекеттердің қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығы мәселелері
а ) Англо-американ құқықтық жүйесіндегі елдердің қылмыстық құқығында заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының қалыптасуы және дамуы
Бүгінгі күні әлемдегі ірі дамыған елдердің құқықтық жүйесінде заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты кездеседі.Заңды тұлға сияқты
қылмыстың жаңа субъектісі ол елдердің қылмыстық құқығында жайдан-жай пайда
болмай, бірнеше жылдар, тіпті ғасырлар бойы қалыптасып, әр түрлі
кезеңдерден өтіп,сол елдердің қылмыстық құқығынан орын алған.
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығының теориясын тарихи
тұрғыдан қарастыру үшін біз ең алдымен АҚШ және Англияны мысал ретінде
алуымыз керек. Өйткені заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы соңғы 200
жыл ішінде теориялық мәселеден бүгінгі күні негігі белгілері көптеген
Еуропа елдерінің заңнамасына қажет болып отырған қылмыстық құқық
институтына айналды.
Жалпы заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының англо-
американдық құқықтық жүйесінде жақсы дамуын құқықтық дәстүр немесе кейбір
ғылыми концепциялардың үстемдігі ретінде қарастыруға болмайды.Заңдардың
динамикасы әрқашан қоғамдық қатынастардың тез өзгеруіне тәуелді болып
келеді.Өзін бүгінгі күні индустриалдық қоғам деп санайтын,капиталистік
қоғамда заң негізінде шешуді қажет ететін,құқықтық тәртіпті қорғаудың жаңа
мәселелері туындауда.Сондықтан жаңа қылмыстық заңның мазмұны мен қоғамның
әлеуметтік өмірінен туындаған объективтік қажеттіліктер арасындағы
байланысты байқау керек.Сонымен қатар әлеуметтік өзгерістер, қылмыстылық
жағдайы және қылмыстық заңның арасында белгілі бір функционалдық тәуелділік
бар.
Бұл жұмыстың осы бөлімінде англо-американдық құқықтық жүйедегі
елдердің қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың жауаптылығы институтын
зерттеу үшін АҚШ қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың жауаптылығы
қарастырылады.
Бұрын Америка заңгерлері корпорациялардың қылмыстық
жауаптылығына теріс көзқараспен қарайтын. Бірақ күн сайын өндірістің және
корпорациялардың қызметінің өсуі мен дамуы бұл мәселеге деген көзқарасты
өзгертті. Өйткені корпорациялардың қызметін қадағалаудың тиімді әдістері
керек болды.
Бүгінгі күні АҚШ заңгерлері үшін корпорациялардың қылмыстық
жауаптылығы ешқандай пікір-талас туғызбайды деуге болады[4]. АҚШ-та
федералдық және жеке штаттарының заңнамаларына сәйкес корпорациялар жеке
тұлғамен қатар және дербес қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Федеарлдық қылмыстық заңнамада корпорациялардың тікелей қылмыстық
жауаптылығын көздейтін қызметтер аясы көрсетілген. Олар: өмірге және
денсаулыққа қауіпті өнімдер ұсыну, корпорациялардың қаржылық есептерін
жалған жасау, ақшалай және мүліктік қорларды мақсатсыз жұмсау, қоршаған
ортаны ластау және т.б. Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын көздейтін
қызметтер кейін биржадағы алаяқтық, салық төлеуден жалтару, коммерциялық
сатып алу, антитрестік заңдарды бұзу сияқты қызметтермен толықты.
АҚШ қылмыстық құқығында корпорациялардың жауаптылығы өзге
елдердегідей сипатта болды. АҚШ-та корпорациялардың қылмыстық жауаптылығы
институтын енгізу ең алдымен ірі корпорациялардың қызметіне бақылауды
күшейтумен байланысты. Өйткені ХІХ ғасыр аяғында АҚШ-та үлкен бизнестің
монополиялану процесі басталды. Кейде ірі корпорациялар тұтынушылар мен
қоғам мүддесін ескермейтін. Корпорацияларға қарсы азаматтық құқықтық
санкциялар тиімсіз болуға айналды. Міне, осы кезде Үкімет корпорациялардың
экономикалық саладағы қоғам мүддесіне қайшы әрекеттеріне қарсы қылмыстық-
құқықтық санкциялар арқылы ашық күреске шықты[5]. Сөйтіп өмірге 1887 жылы
“Штаттар арасындағы сауда-саттық”, 1890 жылы “Антитрестік Шерман Заңы”
сияқты заңдар қабылданды. Осы жоғарыда аталған заңдар АҚШ қылмыстық
құқығындағы корпорациялардың қылмыстық жауаптылығына бастау салды.
1962 жылы АҚШ заңгерлерімен жасалып шыққан Үлгі Қылмыстық кодекс
бойынша да корпорациялар қылмыс субъектісі болып табылады. Осы Үлгі кодекс
арқылы көптеген штаттардың кодекстеріне корпорациялардың қылмыстық
жауаптылығы енгізілді. Бірақ корпорациялардың қылмыстық жауаптылығы
институты әр штаттың қылмыстық кодекстерінде әртүрлі түсінікпен енгізілген.
Мысалы, Гавая штатының Қылмыстық кодексіне сәйкес корпорация “қылмысқа
кінәлі”, ал Джорджия штатының Қылмыстық кодексіне сәйкес “қудалануы”
мүмкін.
Бізге АҚШ-тың сот жүйесі, сот прецеденттеріне сүйенетіні белгілі.
Ал осы корпорацияларға байланысты ең маңызды және ең алғашқы сот прецеденті
1909 жылы орын алды. АҚШ Жоғарғы Соты өз шешімінде “корпорацияның мүддесіне
әрекет ететін өкілдің әрекеті корпорацияға жаза тағайындауға негіз болуы
Конституцияға қайшы еместігін көрсетті”[6].
Кейіннен соттар бұл шешімге штаттардың, сонымен қатар федералдық
соттарда істерді қараған кезде көп сүйенді.
Бұрын АҚШ қылмыстық құқығында заңды тұлғалар тек заңмен көзделген
тисті міндеттерді орындамағаны үшін жауаптылыққа тартылатын.Ал кейіннен
заңды тұлғалар тиісті емес міндеттерді жасағары үшін қылмыстық жауаптылыққа
тартылатын болды.Мұның бірнеше себептері бар.
Біріншіден, капиталистік қатынастардың күрделенуі заңды тұлғалардың
рөлін арттырды.Заңды тұлғалар жай ғана жұмысшылар бірлестігінен күрделі
иерархиялы құрылымға айналды.Бұл құрылымға белгілі бір мақсаттар үшін
біріккен адамдардың мүдделері көп жағдайда қоғам мүдделеріне қайшы келеді.
Екіншіден, заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы өздеріне заңмен
көзделген міндеттерді тиісінше орындамағаны үшін бұрын жауапты болып
табылған болатын. Сондықтан АҚШ соттары үшін заңды тұлғаның қылмыстық
әрекет үшін кінәлілігі дәлелденген болатын.
Көп уақыт бойы корпорациялар тек адамдар ғана жасайтын қылмыстар
үшін жауаптылыққа тартылмайды деп есептелінген. Бірақ қылмыстық заң
корпорацияның бұл қылмыстарда тікелей орындаушы болмағанымен, өзге қатысушы
ретінде жауаптылыққа тартылуына жоққа шығармайтын. Уақыт өте келе
корпорацияларды тек қана адамдар жасай алатын қылмыстар үшін де орындаушы
ретінде жауаптылыққа тартылуы мүмкін екендігі белгілі болды. 1984 жылғы
америкалық “Юнион Карбайд” компаниясының ісі бұған мысал бола алады.
Үндістанның Бхопал қаласындағы зауыттардың біріндегі улы газдың сыртқа
шығуының нәтижесінде 4035 адам қайтыс болып, 50 мың адам әртүрлі ауруға
шалдықты. Осы әрекеті үшін аталған заңды тұлға кейіннен тікелей кінәлі
болып танылды.
Жоғарыда айтқанымыздай, АҚШ-та бірлестіктердің қылмыстық
жауаптылығы 1962 жылы Америка құқығы институтының заңгерлерімен жасап
шығарылған Үлгі Қылмыстық кодексінде көрсетілген. Бұл кодекс штаттардағы
қылмыстық заңның дамуына үлкен ықпал етті. Бұл кодекстің 2.07-бабына сәйкес
қылмыстық жауаптылыққа тек қана корпорациялар ғана емес, сонымен қатар
заңды тұлға болып табылмайтын мекемелер де тартылуы мүмкін (мысалы,
үкіметтік орган ретінде құрылған мекемелер немесе үкіметтік бағдарламаларды
жүзеге асыру үшін құрылған үкіметтік органдар)[7].
АҚШ-та федералдық деңгейде корпорациялардың құқыққа қайшы
әрекеттеріне қарсы күрес негізіне төрт типті заң актілерінің негізінде
жүргізіледі. Олар: антитрестік заңнама, жалған жарнамаға қарсы заңдар,
еңбек қатынастары туралы ұлттық заң және патенттік құқы, авторлық құқық
және тауар белгілері туралы заңдар.
Федералдық деңгейде жоғарыда аталғандардан бөлек заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығын көздейтін заң актілері бар. Олардың ішіндегі ең
маңыздсы болып бүгінгі күні “Ұйымдасқан қылмысқа бақылау туралы” Заң болып
табылады. Бізді бұл заңда қызықтыратын “бопсалаушы және сыбайлас ұйымдар
туралы статут” бөлімі (RICO). Осыған ұқсас тағы бір заң тұрақтықызмет
ететін “Қылмыстық кәсіпорын туралы” Заң (ССЕ)[8].
Бұл заңдарға сәйкес қылмыстық жазалау объектілері болып тұрақты
қызмет ететін кез келген саладағы қылмыстық кәсіпорын болып табылады
(мысалы, порнобизнес, накобизнес, құмар ойындар бизнесі және т.б.).
Заңдарда жаза ретінде экономикалық санкциялар көзделді (айыппұл, тәркілеу).
Бірақ та тәжірибеде “кәсіпорын” түсінігін талқылау барысында үлкен
пікірталастар туындады. Бұл түсінік мемлекеттік органдарды қамтиды ма, жоқ
па деген сұраққа жауап ұзақ уақыт болмады. Сондықтан сот тәжірибесіне
жүгінуге тура келді. Көп жағдайда судьялардың бұл сұраққа жауабы оң болды.
Осыған сәйкес Пенсильвания штатының кіріс басқармасының бақылаушысының
штатқа салық салынбай контрабандалық жолмен келген темекі өнімдері үшін
алған парасы қылмыс болып табылса, ал басқарма “кәсіпорын” болып
табылды[9].
АҚШ-та заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығының тағы бір
ерекшелігі, заңды тұлға заңда тікелей көзделген жағдайдан бөлек өз өкілінің
әрекеті үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Бұл жағдай агенттің
әрекеті заңды тұлға әрекетінің құрамдас бөлігі болатын жағдайда орын алады.
Ескеретін бір жәйт, агенттің әрекеті оның қызметтік міндетінің аясында
болуы керек және агенттің негізгі мақсаты заңды тұлғаға пайда әкелу болып
табылуы тиіс. Заңды тұлғаның жауаптылығын туындататын тағы бір жағдай
агенттің әрекетін кейіннен заңды тұлға тарапынан қолдау табуы тиіс.
Кейбір заңгерлердің корпорациялар кісі өлтіру қылмысы үшін де
қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін деген аргументтерінің ұзақ уақыт
дәлелдері болмады. И.Д.Козочкин өз еңбегінде “корпорация неліктен кісі
өлтіру қылмысы үшін жауапты болмайды? Егер заңды тұлға өз шешімі арқылы
жұмысшыларын ешқандай сақтандырусыз өте қауіпті жерлерге жіберіп, ол жерде
қысқа уақыт болудың өзі өмірге қауіпті екенін жұмысшылардан жасырса, онда
бұл жерде корпорация ол адамдар өліміне кінәлі болуы тиіс”[10].
1978 жылы күзде АҚШ-тың Индиана штатының Бас атторнейі Форд
компаниясына “Пинто” маркалы автомобилінде адамның тірідей жанып кеткені
үшін айып тақты. Тергеу барысында компания басшылығы машинаның жанармай
багының өте қауіпті жерде орналасқанын және қақтығыс салдарынан жарылуы
қаупі бар екенін біле отырып, сатуға шығарғаны анықталды. Бұл Американың
сот төрелігі тарихындағы корпорацияға кісі өлімі сияқты қылмыс үшін айып
тағылған тұңғыш жағдай болды.
Корпорацияны кінәлі деп тапқанның өзінде сол әрекетке сай норманы
тәжірибеде қолдану өте қиын жұмыс.
Бұл мәселе тәжірибеде әртүрлі шешіледі: кейбір штаттарда заң
ережелеріне сәйкес, ал енді бір штаттарда сот тәжірибесінде қалыптасқан
ережелермен. Жалпы кейбір нормаларда “тұлға” терминіне корпорация да кіреді
дейді. Атап өтетін жәйт, кейібр штаттардың Қылмыстық кодексіне сәйкес
(мысалы, Нью-Йорк штатының) бұл термин корпорациялардан бөлек әртүрлі
серіктестіктерді және заңды тұлға болып табылмайтын бірлестіктерді қамтуы
мүмкін. Бірақ кейбір зерттеушілердің пікірінше, серіктестіктер мен заңды
тұлға болып табылмайтын бірлестіктер корпорацияларға қарағанда өте қылмыс
субъектісі ретінде танылады.
Корпорацияларға айыптау үкімі шығып, заңда көзделген жазалар
тағайындалғанның өзінде бұл жазалардың басқа да зардаптары болуы мүмкін.
Айыппұл төлеуден келген шығындарды көп жағдайда корпорацияның басқару
органдарына немесе өкіліне ешқандай қатысы жоқ қатардағы акционерлер
көтереді. Кейде келтірілген шығынның орнын тұтынушылар да көтеруі мүмкін.
Корпорацияның және оның мүддесі үшін қылмыс жасаған жеке тұлғаның
қылмыстық жауаптылығының арақатынасы да әлі бұрыс шешілмеген. Бұған
байланысты көптеген штаттардың Қылмыстық кодексінде жеке тұлға корпорация
мүддесі үшін істеген әрекетіне өз мүддесі үшін істеген әрекеті ретінде
жауап беруі керек деген норма бар. Бұл норма АҚШ-тың Үлгі Қылмыстық
кодексінде де көзделген. Үлгі кодексті жасаушылардың бұл норманы кодекске
енгізудегі мақсаты – корпорацияның пайдасына әрекет еткеннен басқа ешқандай
мүдде көздеген жоқпын деген желеумен корпорация жұмысшыларының
жауаптылықтан жалтаруынан сақтану.
АҚШ-та заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты ғасырдан
астам уақыт өмір сүрсе де, бүгінгі күні заңды тұлғалар қылмыстық
жауаптылыққа өте сирек тартылады. Қылмыстық қудалау қаупіне кезіккен
корпорациялар құқық қорғау органдарымен келісімге келгенді жөн көреді. Осы
айтылған келісімдердің АҚШ-тың құқық қорғау органдарының тәжірибесінде кең
тараған түрі - “кінәні мойындау туралы келісім”. Бұл келісім бойынша
корпорациялар заңға қайшы әрекеттің нәтижесінде келтірілген шығынның орнын
толтыруға міндеттенеді. Ал құқық қорғау органдары нақты қылмысқа кінәлі
болып табылатын корпорация қызметкерлеріне қарсы қылмыстық қудалауды жүзеге
асырмауды уәде етеді. Дәл осындай жағдай Нью-Йорк қаласының айналасын қала
қоқыстарымен және өндіріс қалдықтарымен ластаған бір корпорацияның қызметін
тергеу барысында анықталды[11].
АҚШ қылмыстық құқығында кепілдік бермесе де заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығын көздейтін нормалардың болуының үлкен маңызы бар.
Өйткені кез келген корпорацияның әрекеті жазаланбай қалмайды. Жаза
нәтижесінде корпорация иелері үлкен шығындарға батуы мүмкін және
басқарушылар өз қызметтерінен кетуі мүмкін. Несие берушілердің сенімінен
шығу, клиенттерін жоғалту, мемлекеттік тапсырыстардан сырт қалу сияқты
келеңсіз жағдайларға әкеп соқтыратын заңды тұлғаның әрекетін “қылмыс” деп
тану фактісінің өзінің маңызы ерекше.
ә) Романо-германдық құқықтық жүйесіндегі заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығының қалыптасуы және дамуы
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы мәселесі романо-германдық
құқықтық жүйеге жататын Еуропа елдерінде англо-американдық құқықтық
жүйедегі елдердегідей емес, кейін пайда болды. Соңғы елу жылдықта заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы мәселесі Еуропада халықаралық деңгейде
қарастырылуда. 1978 жылы Еуропа Кеңесінің қылмыстылық мәселелері жөніндегі
Еуропа комитеті өзінің мүше елдеріне кейбір экологиялық қылмыстар үшін
заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын көздеуді ұсынады. Кейіннен 1985
жылы БҰҰ-ның қылмыстылықтың алдын алу туралы VІІ Конгресі бұл ұсынысты
қолдады.
Жалпы романо-германдық құқықтық жүйе жеке кінәлілік және жеке
жауаптылық принциптерінің негізінде құрылғанын ескерсек, заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығы Европада өте даулы мәселе екенін аңғаруымызға болады.
Бірақ мұндай қиындықтарға қарамастан заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығы институты кейбір елдердің қылмыстық құқығынан өз орнын табуда.
1950 жылы Голландияда “Экономикалық қылмыстар туралы” Заңға сәйкес
корпорациялар нақты қылмыстар үшін жауаптылыққа тартылатын болды.1976 жылы
бұл норма Қылмыстық кодекстің жалпы бөліміне енгізілді.
Бұдан басқа Норвегия, Финляндия, сияқты елдердің қылмыстық
құқығында заңды тұлға қылмыс субъектісі ретінде танылады.
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты жан-жақты
зерттеліп, әртүрлі даму кезеңдерінен өткен мемлекет ол-Франция. Бұл елдің
1992 жылы қабылданған Қылмыстық кодексіне сәйкес заңды тұлғалар кейбір
жағдайларда жеке тұлғалармен қатар қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Революцияға дейінгі француз құқығына кейбір бірлестіктердің
қылмыстық жауаптылығы таныс еді. Оларға әртүрлі ассоциациялар,
корпорациялар және тіпті белгілі бір аумақта тұратын адамдардың ерекше
бірлестігі ретінде қалалар да жатқызылады.
1670 жылы жарық көрген қылмыстық іс жүргізу саласындағы ірі
ордананстың бір тарауы толығымен бірлестіктердің жауаптылығына арналды. Бұл
тарауда әртүрлі бірлестіктерге қолданылатын жазалардың түрлері мен оларды
қолдану тәртібі белгіленді. Ордананс судьяға жазаны “қылмыскердің”
статусына және табиғатына сәйкес келетіндей тағайындауды ұсынды. Жазалардың
түрлеріне мыналар кірді: ірі мөлшердегі айыппұлдар, әртүрлі төлемдер, яғни
мүліктік сипаттағы жазалар. Ал қалаларға, ерекше бірлестіктер ретінде
жазалар қарастырылды: толық қирату, әртүрлі құқықтардан, артықшылықтардан
және жеңілдіктерден айыру.
ХVІІІ ғ. аяғында Ұлы Француз буржуазиялық революциясы өзінің
мақсаты ретінде жеке бостандық пен жауаптылықтың жеке даралығы принципін
қамтамасыз етуді алға ұстады. Сөйтіп бірлестіктердің қылмыстық жауаптылығын
Француз қылмыстық құқығынан алып тастады. Сондықтан 1810 жылғы Франция
Қылмыстық кодексінде заңды тұлғалардың жауаптылық мәселесі туралы
айтылмаған.
Сонымен қатар Францияда әртүрлі қоғамдардың қылмыстық жауаптылығы
жанама түрде басқа қылмыстық-құқықтық актілермен қарастырылды. Бүгінгі күні
олардың барлығы күшін жойған, бірақ олардың бұрын болғаны туралы фактінің
өзі көрсеткіш болып табылады. Мысалы, заңды тұлғаға, егер оның басшысына
салынған айыппұлды төлемегені үшін айыппұл төлеу міндетті болды. Келесі
мысал ретінде 1934 жылы 19-шілдедегі “Теңіз саудасы туралы” Заңды
қарастыруға болады. Бұл заң кеме капитаны мен иесінің, егер соңғысы ұйым
болса да ортақ қылмыстық жауаптылығын бекітті.
Франция тарихында 1810 жылдан кейін әртүрлі бірлестіктерге тек қана
жанама емес, сонымен қатар тікелей қылмыстық жауаптылық көздейтін жағдайлар
болды. 1957 жылы күшін жойған 1810 жылғы Франция Қылмыстық кодексінің 428-
бабына сәйкес әдеби шығармаларға байланысты құқықтарды бұзғаны үшін өз
театрларында әдеби шығармаларды заңсыз түрде қойғаны үшін кез келген
әртістер ассоциациясы қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс. Заңды
тұлғалардың тікелей қылмыстық жауаптылығын көздейтін құқықтық актілердің
қатарына 1945 жылғы 5-мамырда жарық көрген Ордонансты жатқызуға болады. Бұл
Ордонанс ІІ дүниежүзілік соғыс кезінде жау жағында болған баспасөз
мекемелеріне қылмыстық қудалауды белгіледі. Баспасөз мекемесінің иесі болып
табылатын жеке тұлғамен қатар қылмыстық жауаптылыққа жау жағында болған
баспасөз мекемесінің иесі болып табылатын кез келген қоғам, кез келген
ассоциация негізгі орындаушы немесе қатысушы ретінде жалпы тәртіппен
тартылуы мүмкін болды. ІІ дүниежүзілік соғыс уақытында баспасөз және баспа
мекемелерінің иесі заңды тұлғаларға қарағанда жеке тұлғалар арасынан өте
сирек кездесетін еді.
Осыған сәйкес Ордонанс негізінен әртүрлі ұйымдарға қолдануға
арналған болатын. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдету мәселесі тек заңды
тұлғаның бекіткен әрекетін орындаған адамға ғана (яғни, мәжбүрлі түрде
орындаған) қолданылды. Бірақ мұндай жеңілдік заңды тұлғаның басшыларына
қолданылмады. Ордонанс заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын анықтайтын
мынадай негізгі критериларын айқындады: 1) әрекет заңды тұлғаның атынан
жасалуы тиіс; 2) әрекет заңды тұлғаның пайдасына жасалуы тиіс; 3) әрекет
заңды тұлғаның заңды түрде сайланған органымен немесе басшысымен жасалуы
тиіс. Сонымен қатар Ордонанс заңды тұлғалардың өзіне ғана тән санкциялар
жүйесін енгізді. Олар: заңды тұлғалардың қызметін қандай нысанда болмасын
қайта құрылуына тыйым салу арқылы тоқтату, мүлікті жалпы және арнайы
тәркілеу және сот шешімін баспасөз бетіне жариялау. Кейіннен Ордананстың
аталған ережелері Францияның жаңа Қылмыстық кодексінің жобаларын жасау
кезінде қолданылып заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының
негізіне айналды.
Жоғарыда аталған мысалдар заң бойынша заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығы тікелей немесе жанама нысанда көзделген тек бірнеше ғана
жағдай. Кейбір жағдайларда қылмыстық жауаптылыққа заңды тұлға болып
табылмайтын ұйымдар тартылып, жаза ретінде “қылмыскер” ұйым болса да, кейде
бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалған жағдайлар және заңды тұлғамен
бірге жеке тұлғаның қылмыстық жауаптылыққа тартылған кездері болды.
Келтірілген мысалдар Францияда заңды тұлғалардың жауаптылығы
жайдан-жай пайда болмай, оның бірнеше жыл бойы дамығанын көрсетеді. Сонымен
қатар 1934 жылы арнайы комиссияның дайындаған Франция Қылмыстық кодексінің
жобасында заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы туралы арнайы тарау
болды. Бірақ кейінгі ІІ дүниежүзілік соғыстың басталуымен байланысты орын
алған жағдайлар жаңа Қылмыстық кодексті қабылдауға мүмкіндік бермеді. Заң
шығарушы органдарда талқылаудан өтпеген 1934 жылғы Франция Қылмыстық
кодексі заңды тұлғаларды оның органымен, заңды тұлғаның атынан және заңды
тұлға ұсынған құралдарды пайдаланып жасаған қылмыстық әрекет үшін қылмыстық
жауаптылыққа тартуды көздеді.
ХХ ғасырдың ІІ жартысында Француз заңгерлері заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығы мәселесіне қайта оралды. Бірақ бұл жолы заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын қолдаушылар өздерінің қарсыластары
тарапынан өте үлкен қарсылыққа тап болды. Атап айтсақ, қарсыластарының
көлденең қойған аргументі – ол қылмыстық жауаптылықтың жеке-даралығы
принципі. Заңды тұлғалардың жауаптылығын қолдаушылар өздерінің
қарсыластарының бұл аргументін өте орында деп бағалады.
1980 жылдардың аяғында Францияның жаңа Қылмыстық кодексін талқылау
барысында туындаған бұл пікірталас өз жемісін берді және заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығының туындауының негізгі алғышарттарын жасап шығумен
аяқталды.
1992 жылғы Францияның Қылмыстық кодексіне сәйкес қылмыстық
жауаптылыққа мемлекеттен басқа кез келген заңды тұлға тартылуы мүмкін. Бұл
жерде қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін заңды тұлғаларды біз шартты
түрде екі топқа бөліп қарастыруымызға болады. Бірінші кезекте бұл жеке
құқықтағы заңды тұлғалар. Мысалы, коммерциялық қоғамдар, ассоциациялар,
қорлар және т.б. азаматтық-құқықтық бірлестіктер. Сонымен қатар
жауаптылыққа жасалған әрекетке Франция соттарының юрисдикциясы тарайтын кез
келген шетелдік жеке құқық заңды тұлғалар да тартылуы мүмкін. Бұл заңды
тұлғалардың бірінші тобы. Ал екінші топ жария құқықтың заңды тұлғаларынан
тұрады. Франция Қылмыстық кодексінің алғашқы жобаларына заңды тұлғалардың
бұл түрі енбей қалған болатын. Бірақ аталған мәселені заң шығарушы
органдарда талқылау нәтижесінде қылмыстық жауаатылық жария құқықтағы заңды
тұлғаларға да қолданылатын болды.
Заңды тұлғалар қылмыстық жауаптылыққа жеке тұлғамен бірге және өзі
жеке-дара тартылуы мүмкін. Франция Қылмыстық кодексінің 121-2 бабы бойынша
“заңды тұлғаның жауаптылығы сол әрекетке қатысушы немесе орындаушы болып
табылатын жеке тұлғаның жауаптылығын жоққ шағырмайды”. Бұл жерде біздің
заңгерлер қылмыстық құқықтың ең маңызды принциптерінің бірі – бір қылмыс
үшін екі рет жауапқа тартуға жол берілмейтіндігі принципінің бұзылғандығын
айтулары мүмкін. Бірақ француз заңгерлері заңды тұлғамен бірге қылмыстық іс-
әрекетті (әрекетсіздікті) тікелей орындаушының жауапқа тартылуынан ешқандай
принциптің бұзылмағандығын айтады. Мысалы, банктің басшысы болып
табылмайтын өкілінің алаяқтығының нәтижесінде банк ірі мөлшерде пайда
түсіреді. Бұл жерде банкпен бірге қылмыстық әрекеттің тікелей орындаушысы -
өкілдік бірлескен жауаптылығы болуы мүмкін. Жоғарыда айтылған принцип
француз заңгерлерінің пікірінше тек банк өкілінің әрекеті үшін банк басшысы
жауап берген кезде бұзылады.
Франция Қылмыстық кодексі бойынша заңды тұлғаның қылмыстық
жауаптылығы міндетті мына шарттарға байланысты туындайды:
1) қылмыстық іс-әрекет (әрекетсіздік) заңды тұлғаның пайдасына жасалуы
тиіс;
2) заңды тұлғаның басшысы немесе өкілі арқылы жасалуы тиіс.
Жасалған қылмыстық әрекеттің заңды тұлғаның “пайдасына” жасалуы
заңды тұлға қылмыстық әрекеттен ірі мөлшерде пайда табады. Бұл жерде
мүліктік пайда туралы айтылып отыр. Бірақ Франция Қылмыстық кодексі бойынша
заңды тұлға басқа да мақсаттар үшін жауапқа тартылуы мүмкін. Мысалы, заңды
тұлға террористердің саяси және діни мақсатындағы террорлық әрекеттері үшін
қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Заңды тұлғаның қылмыстық жауаптылығының басты шарты – қылмыстық
әрекетті заңды тұлғаның басшысы немесе өкілімен жасалуы керек. Нормативтік
актілерге және құрылтай құжаттарына сәйкес заңды тұлғаның өкілі болып
табылмайтын қатардағы қызметкерлер, техникалық қызметкерлер сияқты
тұлғалардың қылмыстық әрекеті заңды тұлғаның пайдасына жасауы, заңды
тұлғаның қылмыстық жауаптылығына әкеп соқпайды.
Францияда заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы кез келген
қылмыстық әрекетке емес, тек нормативтік актіде көрсетілген қылмыстарға
ғана туындайды. Франция Қылмыстық кодексіне сәйкес заңды тұлға келесідей
қылмыстары үшін ғана жауаптылыққа тартылады: адамзатқа қарсы қылмыстар
үшін, есірткі заттарын заңсыз тарату, адамдарға тәжірибе жүргізу, жеке
өмірге қол сұғу, жалған ақпарат тарату, компьютерлік қылмыстар, терроризм,
жалған ақша шығару, дискриминация, жеңгетайлық, ұрлаудың барлық түрі,
қылмыстық топтарды құру, сенімге қиянат жасау. Заңды тұлғаның басшысы
немесе өкілімен заңды тұлғаның пайдасына жасалған жоғарыда аталған кез
келген қылмыс үшін жауаптылық туындайды.
Франция Қылмыстық кодексі заңды тұлғалардың тек қана аяқталған
қылмыс үшін ғана емес, сонымен қатар аяқталмаған қылмыс үшін де
жауаптылығын қарастырған. Бұған қоса заңды тұлға тек қана орындаушы ғана
емес, көмектесуші және айдап салушы бола алады. Бұл туралы Франция
Қылмыстық кодексінің 121-4, 121-6, 121-7 баптарында көрсетілген.
Францияда жаңа Қылмыстық кодекс күшіне енген соң сегіз айға жуық
заңды тұлғаның қылмыстық жауаптылыққа тартылу фактісі болмады. Заңды
тұлғаның қылмыстық жауаптылығына байланысты ең алғашқы шешім 1995 жылы 9-
мамырда орын алды. Қылмыстық жауаптылыққа заңсыз еңбек күшін қолданғаны
үшін заңды тұлғамен қатар жеке тұлға да тартылды. Француз заңгерлерінің
пікірінше, бұл шешімнің ешқандай негіздейтін бөлімі жоқ. Үкімнің осы
бөлігінен үзінді келтірсек. “Материалдар бойынша тергеу және талқылау
нәтижесінде заңды тұлғаның әрекеті нақты бекітіліп, N. қоғамын және Х
мырзаны ... ретінде сараланған әрекеті үшін кінәлі деп танылсын”. Бұл
шешім қылмыстық құқықтың теоретиктері мен тәжірибе мамандарын таң қалдырды.
Өйткені олар соттардан Қылмыстық кодексте заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығын туындататын шарттардың қолданылуын және орындылығын күткен
еді.
Екінші шешім 1995 жылы 3-қарашада шықты. Бұл жол жәбірленушінің үш
айдан астам уақыт толық еңбек қабілетін жоғалтуына әкеп соққан қасақана
емес дене жарақатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны:
Кіріспе.
1-тарау. ҚЫЛМЫС СУБЪЕКТІСІ-ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ БІР ЭЛЕМЕНТІ
§ 1. Қылмыс субектісінің түсінігі және қылмыс субъектісінің бүгінгі күнгі
кейбір өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...6 бет
§ 2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиіс
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8 бет
ІІ-ТАРАУ. ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
§ 1. Шет мемлекеттердің қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығы институтының қалыптасуы мен бүгінгі күнгі өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..12 бет
§ 2. Отандық қылмыстық құқықтың теориясындағы заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығы мәселелеріне қатысты пікірталастар
Қорытынды
Қолданылған нормативтік-құқықтық актілер мен әдебиеттер
Кіріспе
Бітіру жұмысын зерттеудің өзектілігі. Қазір біздің қоғамымызда
көптеген өзгерістер болып жатыр, көптеген өзгерістермен қоса түрлі меншік
нысандары пайда болуда және бұл мән-жайлар Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңның өзгеруі мен толығуына жан-жақты деңгейде әсер етіп жатыр.
1997 жылғы қадылданған Қазақстан республикасының жаңа Қылмыстық кодексі
қазіргі біздің қоғамға өте қажет және бұрын бізге таныс емес жаңа қылмыс
құрамдарын ұсынды. Бірақ қабылданған заңның жаңалығы, оған түрлі өзгерістер
енгізілуі оның толық жетілгендігін білдірмейді.
Кейбір авторлар пікірінше жаңадан қабылданған қылмыстық заң күшіне
енген соң көптеген қоғамдық қажеттіліктерге жауап бере алмады. Қылмыстық-
құқықтық новеллаларды жасау және өзгерту негізінде олардың мазмұнын
анықтайтын теориялық қылмыстық-құқықтық концепциялар жатыр. Сол себепті
зерттеушілер зерттеу деңгейі толық деңгейде емес делінген құқықтық
идеяларға көп көңіл бөледі.
Еліміздегі қылмыстық-құқықтық реформалар тұсында көптеген заңгер-
ғалымдардың көңілін өзіне аударған осындай мәселелердің бірі-заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы мәселесі. Бұл мәселе соңғы он бес жыл
ішінде отандық қылмыстық құқық теориясындағы ең күрделі мәселелердің біріне
айналды. Және күні бүгінге дейін өзінің нақты шешімін таппай келе жатқан
мәселе.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында және заңнамаларда
бетпердесі ғана ашылып отыр, оның ,яғни заңды тұлғаларды қылмыстық құқықтың
субъектісі ретінде толықтай танылуына әлі де болса қылмыстық заңнамаға
бірқатар өзгерістер мен толық тырулар енгізілу керектігі айдан анық көрініс
тауып отыр. Осы себептен бұл мәселенің шешілу деңгейін қанағаттанарлық деп
бағалауға болмайды.
Шетелдердің қылмыстық құқығына көз жүгіртетін болсақ, көптеген
экономикасы дамыған елдерде (АҚШ,Франция,Англия,Қытай,Голландия және т.б.)
кейбір қылмыстар үшін жауаптылыққа жеке тұлғалармен қатар заңды тұлғалар да
тартылады.
Уақыттың бір орнында тұрмай жылжып бара жатқанын ескерсек және
уақытпен қоса қазіргі күні еліміздегі экономикалық жағдай, сәйкесінше осы
саладағы заңнама да күннен-күнге өзгеруде. Бүгінгі күні заңды тұлғалар
кейбір экономикалық және экологиялық құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік
жауаптылыққа тартылады. Бірақ қылмыстық құқықта сөз болып отырған зардаптың
орнын әкімшілік немесе азаматтық санкциялармен толтыру мүмкін емес.
Осылайша бүгінгі күні Қазақстан Республикасының қылмыстық
құқығындағы заңды тұлғалардың жауаптылығы жөніндегі пікір-талас әлі
тоқтаған жоқ. Мұның өзі өз кезегінде зерттелінетін тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Зерттеу объектісі мен пәні. Осы бітіру жұмысының зерттеу объектісі
болып заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты табылады.
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын көздейтін шетелдердің
қылмыстық құқық нормалары, отандық азаматтық және қылмыстық құқық, отандық
және шетелдік заңгер-ғалымдардың жауаптылық және оның субъектілері
мәселесіне, жауаптылықтың негіздеріне, заңды тұлғаның түсінігіне және
зерттеу тақырыбына қатысты өзге де сұрақтарға байланысты теориялық ой
пікірлері осы жұмыстың зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты
заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығымен байланысты мәселелерге кешенді
талдау жасау. Осы мақсатқа жету үшін, шешімі осы бітіру жұмысының мазмұнын
құрайтын келесідей міндеттер алға қойылды:
-АҚШ, Франция, Қытай заңнамаларының негізінде заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығын көздейтін қылмыстық-құқықтық нормаларға салыстырмалы
зерттеу жүргізу және осы жасалған талдау нәтижесінде Қазақстандағы заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының болашағы;
- құқық субъектісі ретінде заңды тұлғаның мәнін ашатын азаматтық
құқық нормаларына және ғылыми теориялардың ережелеріне кешенді талдау
жүргізу;
- заңды тұлғаларды қылмыс субъектісі ретінде тану мүмкіндігін немесе
мүмкін еместігін анықтау;
- заңды тұлғаларды қылмыс және жазаның субъектісі ретінде танудың
қажеттілігін және негізділігін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ең алдымен зерттеу тақырыбын таңдаумен
және шешу үшін алға қойылған мақсаттармен түсіндіріледі. Бұл жұмыста
отандық қылмыстық заңнамаға заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын
енгізудің негізгі қайшылықтарын анықтау мақсатында шетелдік қылмыстық
заңнамадағы заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының тарихи
қалыптасуына кешенді талдау жасалынған.
Зерттеудің практикалық маңызы осы жұмыста жасалған қорытындылар мен
ұсыныстарды қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің ережелерін одан ары қарай
теориялық зерттеу мен жетілдіруде қолдану мүмкіндігінен көрінеді.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеудің алдына қойылған мақсаты мен міндеттері
бұл жұмыстың құрылымын анықтап берді. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, төрт параграфтан , қорытындыдан және осы жұмысқа пайдаланылған
әдебиеттердің библиографиялақ тізімінен тұрады.
Бұл бітіру жұмысының бірінші бөлімінде мен қылмыс субъектісі
мен осы қылмыс субъектілеріне қатысты бүгінгі таңдағы орын алып отырған
өзекті мәселелері жөнінде тоқталып кеттім. Біздің Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес қылмыс субъектісі болып табылатын тұлғалар жөнінде
бірнеше мәліметтер мен түсініктемелер және ережелерге орын бердім. Заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылық мәселесі атты бітіру жұмысымның екінші
бөліміндешетелдік мемлекеттердегі заңды тұлғалардың қылмыстық
жауапкершілігі жөнінде мәліметтер жазып, олардың ерекшеліктері мен орын
алған өзекті мәселелер жайында тоқталып өттім. Және осы еңбегімнің ішінде
заңды тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігі жөніндегі өзекті мәселелермен
қатар, олардың төңірегінде орын алып жатқан түрлі пікірталастар жөнінде
және заңды тұлғалар қылмыстық құқықтарында қылмыс субъектісі болып
табылатын әртүрлі шетел мемлекеттерінің заңнамаларын салыстыра отырып
талдау жасалынған. Егерде заңды тұлғалар қылмыс субъектісі болып танылса
одан туындайтын міндеттемелер мен мән-жайлар жөнінде де біршама тоқталып
өткен ғылыми деректер жазылды.
І-Тарау.Қылмыс субъектісі-қылмыс құрамының бір элементі
§ 1. Қылмыс субектісінің түсінігі және қылмыс субъектісінің бүгінгі күнгі
кейбір өзекті мәселелері
Қылмыс субъектісі – қылмыс құрамының бір элементі болып табылады.
Онсыз қылмыстық жауаптылық мүмкін емес. Қылмыс субъектісі термин ретінде
біздің қылмыстық заңда қолданылмайды. Мұның себебі Қылмыстық кодекстің
Жалпы және Ерекше бөлімдерінде, біріншіден, белгілі бір қылмыстық әрекет
үшін жауаптылықтың негіздерінің көрсетілуі, екіншіден, қылмыс субъектісінің
белгілерін көрсету барысында әртүрлі нақты терминологиялардың қолданылуымен
түсіндіріледі.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Жалпы бөлімінде
қылмыс жасаған тұлғалар туралы (6, 7, 8 және т.б. баптарда), қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиісті тұлғалар туралы (14, 15 және т.б. баптарда),
қылмысы үшін сотталған адамдар туралы (70, 71, 72, 73 баптар) және т.б.
туралы айтылған. Сонымен қатар Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінде есі
дұрыс емес адам қылмыс субъектісі бола алмайтындығы көрсетілген (16-бап).
Ал Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде қызметтік өкілеттігін пайдаланып
қылмыс жасаған тұлғалар, коммерциялық немесе өзге де ұйымдарда басқарушылық
әрекеттерін жүзеге асыратын тұлғалардың қылмысы, мемлекеттік қызметкерлер
жасайтын қылмыс және т.б. туралы айтылған. Кейбір жекелеген қылмыстар үшін
жауаптылыққа тартылуға тиіс нақты тұлғалар да келтірілген: кәмелетке
толмағанның ата-аналары (131-баптың 2-тармағы), нотариустар (229-бап),
судьялар (350-бап), кеме капитандары (305-бап), куәгер немесе жәбірленуші
(353-бап). Осы көрсетілген нормалар арқылы біз қылмыс субъектісінің
түсінігін көруімізге болады.
Қылмыс субъектісі белгілі бір белгілерге ие болғанда ғана қылмыстық
жауаптылықты арқалана алады. Біздің қылмыстық заң ондай белгілерді міндетті
және факультативті (қосымша) деп қарастырады.
Міндетті белгілер қылмыс субъектісі болып табылатын кез келген
тұлғаны сипаттайды. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 14-бабына
сәйкес қылмыс субъектісі болып белгілі бір жасқа толған, есі дұрыс жеке
тұлға танылады. Кейде бұл белгілерді жалпы деп те атайды. Бірақ оларды
жалпы деп атау қисынсыз. Өйткені бұл белгілер кез келген тұлғаға міндетті
болып табылады. Бұл белгілердің тым болмағанда біреуінің болмауы қылмыс
субъектісінің жоқ екендігін білдіреді. Сәйкесінше қылмыс құрамы да жоқ
болады.
Факультативтік белгілер тек қылмыстық заңда тікелей көрсетілген
жағдайда ғана орын алады. Факультативтік белгі қылмыстың арнайы
субъектсінің анықтау кезде қолданылады. Мұндай белгілер қылмыс
субъектісінің азаматтығына, жынысына, қызметіне байланысты субъектіге
қосымша талаптар қажет болғанда қолданылады. Факультативтік белгілердің жоқ
болуы, тек қана арнайы субъект жасай алатын қылмыстар үшін жауаптылықты
жоққа шығарады.
Қылмыс субъектілерінің ауқымының бұлай шектелуі – заңды тұлғалар,
яғни кәсіпорындар, мекемелер, партиялар қылмыс субъектісі бола алмайды
дегенді білдіреді. Бұл мәселе заңдылық деңгейінде отандық қылмыстық құқық
үшін дәстүрлі жағдайда шешілген. Бірақ теориялық тұрғыда заңды тұлғалардың
жауаптылығы жөніндегі мәселе төңірегіндегі айтыс тоқтамай келеді.
Қылмыс субъектісі түсінігінен қылмыскер тұлғасы түсінігін ажырата
білу керек. Жалпы қылмыс субъектісі қылмыс жасаған тұлға болып
табылатындықтан, оларды теңдестіруге қылмыстық құқықта жол беріледі. Бірақ
қылмыс субъектісі қылмыс жасаған тұлғаны сипаттаса, қылмыскер тұлғасы әрбір
қылмыс субъектісінің жеке ерекшеліктерін сипаттайды. Мысалы, біз мұны сот
айыпкерді жеке басын ескере отырып, оны құрметті, әскери, арнаулы немесе
өзге де атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік
сыныбынан айыруын көздейтін Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 50-
бабынан көре аламыз.
Криминологияда қылмыскер тұлғасы негізінен қылмыстылықтың немесе
нақты қылмыстың себебін анықтау және қылмыстан сақтандыру мақсатында
қарастырылады. Осы айтылғандардан біз қылмыс субъектісі мен қылмыскер
тұлғасының қатынасы маңызды екенін көруімізге болады. Қылмыс субъектісінің
белгілері қылмыс жасалды ма деген сұраққа әсер ететін болса, қылмыскердің
жеке басын сипаттайтын белгілер оны жауаптылыққа тартып, жаза тағайындауға
әсер етеді.
Қылмыс субъектісінің түсінігін қарастыру барысында бұл түсінікті
қылмыстық құқық доктринасында толық сипатталмағанын көруге болады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында “қылмыс субъектісі – қылмыс
жасаған және онысы үшін қылмыстық жауаптылықты арқалана алатын адам” –
деген түсінік қолданылады[1]. Бір жағынан бұл дұрыс түсінік. Бірақ кейбір
авторлардың пікірінше, бұл түсінікте қылмыс субъектісінің жасаған қылмысы
үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылу міндеті көрсетілмеген. Бұл міндет заңды
тікелей көрсетілмесе де, қылмыс субъектісінің жауаптылыққа тартылуын
көздейтін қылмыстық құқық нормаларына сәйкес (3,14 баптар) қылмыс
субъектісінің таңдау құқығы болмайды. Сәйкесінше, оны қылмыстық
жауаптылыққа тартуға міндеттейді[2].
Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келгенде қылмыс
субъектісі – ол қылмыс жасаған, қылмыстық жауаптылыққа тартылуға міндетті
және тартыла алатын тұлға.
§ 2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес қыпмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиіс тұлғалар
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша кімдер қылмыстық
жауаптылыққа тартылады?
Біздің Қылмыстық кодексте қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті
адамдар нақты көрсетілген. Қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті адамдар
қатарына қылмыстық заң мыналарды жатқызған: қылмыстық жауаптылық басталатын
жасқа толған, есі дұрыс, есі дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасы
бұзылған, мас күйінде қылмыс жасаған тұлғалар. Көрсетілген қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиісті тұлғалар қылмыстық жауаптылықтың туындауының
жалпы шарттарын көрсетеді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, белгілі бір жасқа толу мен есі
дұрыстық қылмыс субъектісінің негізгі белгілері емес тек қылмыстық
жауаптылықтың шарттары болып табылады[3]. Мысалы, егер есі дұрыс емес адам
біреуді өлтіресе, онда бұндай әрекеттер қауіпті емес деп түсінуге болмайды.
Аталған жағдай тек қылмыстық жауаптылықты болдырмайды. Ал қылмыстық
жауаптылық басталатын жасқа толмаған тұлғалар жасаған қылмыстық әрекеттер
өндірісте қылмыс құрамының жоқ екендігінен емес, оның қылмыстық жауаптылық
басталатын жасқа толмағандығына байланысты қылмыстық іс қозғалмайды.
Қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті тұлғалар Қылмыстық кодекс
нормаларын қарастыру барысында біз мұндай жауаптылыққа Қазақстан
Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдардың
тартылатындығын көреміз.
1. Қылмыс субъектісінің жасына байланысты белгілері .
Қылмыстық құқықта жасқа байланысты белгілердің болуы қылмыс
субъектілерінің өздерінің жас мөлшеріне қарай әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қауіптілігін толық түсінбейтіндігінен немесе басқара алмайтындығымен
түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 15-бабының 1-бөлігіне
сәйкес қылмыс жасаған сәтте 16 жасқа толған адам қылмыстық жауаптылыққа
тартылады. Ал қылмыс жасаған сәтте 14 жасқа толған адам осы баптың 2-
бөлігіне сәйкес қылмыстар үшін (мысалы, кісі өлтіргені (96-бап), зорлаған
(120-бап), ұрлық жасағаны (175-бап), тонағаны (178-бап), ұрып-соққаны (179-
шы бап), қорқытып алғаны (181-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатын көздемей заңсыз
иеленгені (185-ші баптың екінші, үшінші, төртінші бөліктері), ауырлататын
мән-жайлар кезінде мүлікті қасақана жойғаны немесе бүлдіргені (187-ші
баптың екінші, үшінші бөліктері), терроризм (233-ші бап), адамды кепілге
алуы (234-ші бап), террористік акті жөнінде біле тұра өтірік хабарлағаны
(242-ші бап), қару-жарақты, оқ-дәріні, жарылғыш заттармен жарылғыш
құрылғыларды ұрлағаны не қорқытып алғаны (255-ші бап), ауырлататын мән-
жайлардағы бұзақылығы (257-ші баптың екінші, үшінші бөлігі), тағылық (258-
ші бап), есірткі заттардынемесе жүйеге әсер ететін
заттарды ұрлағаны немесе қорқытып алғаны (260-шы бап), ауырлататын мән-
жайлар кезінде қайтыс болған адамдардың мүрдесін және олардың жерленген
жерлерін қорлағаны (275-ші бап, екінші бөлігі), көлік құралдарын немесе
қатынас жолдарын қасақана жарамсыз еткені (299-шы бап) үшін қылмыстық
жауаптылыққа тартылады.
Егер кәмелетке толмаған адам 15-ші баптың бірінші немесе екінші
бөлігінде көзделген жасқа толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты
немесе психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе
орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық
көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуы
тиісті емес. Кәмелетке толмаған субъектілерге мынадай жаза түрлері
қолданылады:
1. Айыппұл;
2. Белгілі бір қызметпен айналысуын шектеу;
3. Қоғамдық жұмыстарға тарту;
4. Түзеу жұмыстары;
5. Бас бостандығын шектеу;
6. Қамау;
7. Бас бостандығынан айыру болып табылады.
Ал кейбір қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық 18 жастан басталады.
Өйткені бұл қылмыстарды жасау үшін белгілі бір жасқа толу қажет. Мысалы,
әскери қылмыстарды жасау үшін міндетті түрде әскери қызметші болу керек. Ал
әскер қатарына адамдар 18 жасқа толғаннан кейін ғана қабылданады. Яғни
айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, белгілі бір қылмысы үшін жауапқа
тартылатын жасқа жетпеуі-оны қылмыс субъектісі деп тануға жол бермейді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 15-бабының 3-бөлігіне
сәйкес егер кәмелетке толмаған адам қылмыстық жауаптылық басталатын жасқа
толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық жағынан
артта қалуы салдарынан кіші-гірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау
кезіндегі өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен
қоғамдық қауіптілігін толық түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық
жауаптылыққа тартылуға тиіс емес.
2. Есі дұрыстық
Жоғарыда қарастырғанымыздай, есі дұрыстық қылмыстық жауаптылықтың
қажетті шарты болып табылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде есі дұрыстықты сипаттайтын арнаулы норма жоқ. Есі дұрыс
еместікке қарағанда есі дұрыстық заңда қылмыс жасаған адамды жауаптылыққа
тарту кезінде сақталуы тиіс талап ретінде қарастырған (14-бап). Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 17-бабында есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасы бұзылған адамның қылмыстық жауаптылығы туралы
айтылған. Сәйкесінше, біздің қылмыстық құқықта есі дұрыстық белгісіне сай
келетін адамдардың екі санаты бар: толық есі дұрыс адамдар және шектеулі
есі дұрыс адамдар. Біздің қылмыстық заң олардың екеуін де есі дұрыс адамдар
ретінде қарастырады.
Бұрындары есі дұрыстық тек есі дұрыс еместіктің қарама-қарсы
мағынасы ретінде ғана қарастырылған болатын. Бірақ бұл қате пікір, өйткені
есі дұрыстық есі дұрыс еместіктің антонимі ғана емес оның өзіне тән
белгілері бар және ол қылмыстық жауаптылықтың негізгі шарттарының бірі
болып табылады. Осыған сәйкес есі дұрыстықтың түсінігі заңда көрініс табуы
керек. Қылмыстық заңда есі дұрыстықтың түсінігі және белгілерінің болмауы
оның толық емес екендігін көрсетеді.
Есі дұрыстық – ол қылмыс жасаған адамның жасына және психикалық
денсаулығына қатысты өз іс-әрекеттерінің (әрекетсіздіктерінің) іс жүзіндегі
сипаты мен қоғамдық қауіптілігін түсіне алатын және басқара алатын және осы
әрекеті үшін қылмыстық жауаптылық арқалана алатын психикалық жағдайы.
3. Шектеулі есі дұрыстық.
Біздің Қылмыстық құқықта есі дұрыстықпен қатар шектеулі есі
дұрыстық деген ұғым бар (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 17-
бабы). Қылмыстық кодексте шектеулі есі дұрыстық ұғымы есінің дұрыстығын
жоққа шығармайтын психикалық бұзылу деген түсінікпен берілген. Шектеулі есі
дұрыстық дегенде біз қылмыс жасаған сәтінде өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық
көлемінде ұғына алмаған адамның қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатылмайтын есі дұрыстығын жоққа шығармайтын психикалық жағдайын
түсінуіміз керек. Бұл психикалық жағдайды сот жаза тағайындағанда
жеңілдетуші мән-жай ретінде ескереді.
4. Есі дұрыс еместік.
Есі дұрыс еместікке қылмыстық заңда анықтама берілген (Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 16-бабы). Яғни, қылмыс жасаған кезінде
созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдығы
немесе өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін ұғына
алмаған немесе оған ие бола алмаған адам есі дұрыс емес болып танылады.
Есі дұрыс еместіктің ұғымын ашып көрсеткенде қылмыстық құқық екі
белгіні: медициналық (биологиялық) және заңдылық (психологиялық) белгіні
қолданады.
Бұл екі белгінің өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары бар.
Егерде екі белгінің арасынан медициналық белгіні алып қарайтын болсақ, онда
медициналық белгі бойынша қылмыс жасаған адамның аурулық жағдайына
байланысты болған қабілетсіздіктің себебі анықталады. Ал заңдылық белгі
адамның өзінің істеген әрекетіне есеп бере алмауынан немесе өзінің әрекетін
басқара алмауынан тұрады.
5.Қылмыстың арнайы субъектісі.
Біздің Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде қылмыс
субъектілеріне арнайы анықтамалар берілген. Олардың турлері, арасындағы
айырмашылықтар мен ерекшеліктер туралы да сөздер айтылған. Дегенмен кейбір
субъектілер жөнінде арнайы анықтамалар жоқ. Оларға тек қана кейбір
сипаттама белгілер ғана берілген.
Соның бір мысалы ретінде қазақстан республикасының қылмыстық
заңнамасы бойынша қылмыс субъектісінің міндетті қатарына жататын, қылмыстың
арнайы субъектісін алып қарауға болады. Кейбір қылмыстар құрамы үшін
қылмыс субъектісі болуға есі дұрыстық, белгілі бір жасқа толу жеткіліксіз.
Ондай құрамдарға субъект болу үшін осы көрсетілген белгілердің үстіне басқа
да қосымша белгілер болуы қажет. Яғни арнайы қылмыс субъектісіне жатқызылу
үшін жалпы қылмыс субъектілірінің белгілерінің болуы жеткіліксіз болып
табылады. Оларға сонымен қоса тағы да бірнеше критерийлер, белгілер тән.
Осы белгілердің барлығы орын алып көрсетілген жағдайда ғана қылмыс
субъектісі жай қылмыс субъектісінің қатарынан шығарылып, арнайы қылмыс
субъектісінің қатарына жатқызылады.
Мысалы, мемлекеттік құпияны (172-бап) жариялаудың субъектісі болып
тек сол құпия сеніп тапсырылған қызмет немесе жұмыс бабымен өзіне мәлім
болған адам танылады. Және медицина қызметкерінің медициналық қызмет
көрсетуден бас тартуы, сонымен бірге әскери қылмыстар үшін жауапқа
тартылуды алып қарауға болады. Яғни заңға сәйкеснемесе арнайы ереже бойынша
көмек көрсетуге міндетті адамның делелді себептерсіз науқасқа көмек
көрсетпеуі жөніндегі мәселе. Медицина қызметкерінің қызмет көрсетуден бас
тартқаны үшін жай адамдар, жай қылмыс субъектілері қылмыстық жауапқа
тартылмайды. Ол үшін қылмыстық әрекет немесе әрекетсіздік жасаған адам
міндетті түрде осы медицина саласының маманы болуы міндеттеледі. Аталған
қылмыс құрамының ерекшелігі, мұндай қылмыстарды арнаулы атағы, лауазымы жоқ
адамдар жасай алмайды. Сонымен қылмыстың арнайы субъектісі дегеніміз
субъектіге тән жалпы белгілермен қатар Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөліміндегі тиісті нормаларда көрсетілген қосымша- арнаулы белгілері бар
адамдарды айтамыз.
Қолданылып жүрген қылмыстық зааңда қылмыстың арлаулы субъектісі
туралы жалпы ұғым берілмеген. Қылмыстың арнаулы субъектісін сипаттайтын
белгілер Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті нормаларының
диспозициясында көрсетілген.
ІІ-ТАРАУ. ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
§ 1. Шет мемлекеттердің қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығы мәселелері
а ) Англо-американ құқықтық жүйесіндегі елдердің қылмыстық құқығында заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының қалыптасуы және дамуы
Бүгінгі күні әлемдегі ірі дамыған елдердің құқықтық жүйесінде заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты кездеседі.Заңды тұлға сияқты
қылмыстың жаңа субъектісі ол елдердің қылмыстық құқығында жайдан-жай пайда
болмай, бірнеше жылдар, тіпті ғасырлар бойы қалыптасып, әр түрлі
кезеңдерден өтіп,сол елдердің қылмыстық құқығынан орын алған.
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығының теориясын тарихи
тұрғыдан қарастыру үшін біз ең алдымен АҚШ және Англияны мысал ретінде
алуымыз керек. Өйткені заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы соңғы 200
жыл ішінде теориялық мәселеден бүгінгі күні негігі белгілері көптеген
Еуропа елдерінің заңнамасына қажет болып отырған қылмыстық құқық
институтына айналды.
Жалпы заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының англо-
американдық құқықтық жүйесінде жақсы дамуын құқықтық дәстүр немесе кейбір
ғылыми концепциялардың үстемдігі ретінде қарастыруға болмайды.Заңдардың
динамикасы әрқашан қоғамдық қатынастардың тез өзгеруіне тәуелді болып
келеді.Өзін бүгінгі күні индустриалдық қоғам деп санайтын,капиталистік
қоғамда заң негізінде шешуді қажет ететін,құқықтық тәртіпті қорғаудың жаңа
мәселелері туындауда.Сондықтан жаңа қылмыстық заңның мазмұны мен қоғамның
әлеуметтік өмірінен туындаған объективтік қажеттіліктер арасындағы
байланысты байқау керек.Сонымен қатар әлеуметтік өзгерістер, қылмыстылық
жағдайы және қылмыстық заңның арасында белгілі бір функционалдық тәуелділік
бар.
Бұл жұмыстың осы бөлімінде англо-американдық құқықтық жүйедегі
елдердің қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың жауаптылығы институтын
зерттеу үшін АҚШ қылмыстық құқығындағы заңды тұлғалардың жауаптылығы
қарастырылады.
Бұрын Америка заңгерлері корпорациялардың қылмыстық
жауаптылығына теріс көзқараспен қарайтын. Бірақ күн сайын өндірістің және
корпорациялардың қызметінің өсуі мен дамуы бұл мәселеге деген көзқарасты
өзгертті. Өйткені корпорациялардың қызметін қадағалаудың тиімді әдістері
керек болды.
Бүгінгі күні АҚШ заңгерлері үшін корпорациялардың қылмыстық
жауаптылығы ешқандай пікір-талас туғызбайды деуге болады[4]. АҚШ-та
федералдық және жеке штаттарының заңнамаларына сәйкес корпорациялар жеке
тұлғамен қатар және дербес қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Федеарлдық қылмыстық заңнамада корпорациялардың тікелей қылмыстық
жауаптылығын көздейтін қызметтер аясы көрсетілген. Олар: өмірге және
денсаулыққа қауіпті өнімдер ұсыну, корпорациялардың қаржылық есептерін
жалған жасау, ақшалай және мүліктік қорларды мақсатсыз жұмсау, қоршаған
ортаны ластау және т.б. Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын көздейтін
қызметтер кейін биржадағы алаяқтық, салық төлеуден жалтару, коммерциялық
сатып алу, антитрестік заңдарды бұзу сияқты қызметтермен толықты.
АҚШ қылмыстық құқығында корпорациялардың жауаптылығы өзге
елдердегідей сипатта болды. АҚШ-та корпорациялардың қылмыстық жауаптылығы
институтын енгізу ең алдымен ірі корпорациялардың қызметіне бақылауды
күшейтумен байланысты. Өйткені ХІХ ғасыр аяғында АҚШ-та үлкен бизнестің
монополиялану процесі басталды. Кейде ірі корпорациялар тұтынушылар мен
қоғам мүддесін ескермейтін. Корпорацияларға қарсы азаматтық құқықтық
санкциялар тиімсіз болуға айналды. Міне, осы кезде Үкімет корпорациялардың
экономикалық саладағы қоғам мүддесіне қайшы әрекеттеріне қарсы қылмыстық-
құқықтық санкциялар арқылы ашық күреске шықты[5]. Сөйтіп өмірге 1887 жылы
“Штаттар арасындағы сауда-саттық”, 1890 жылы “Антитрестік Шерман Заңы”
сияқты заңдар қабылданды. Осы жоғарыда аталған заңдар АҚШ қылмыстық
құқығындағы корпорациялардың қылмыстық жауаптылығына бастау салды.
1962 жылы АҚШ заңгерлерімен жасалып шыққан Үлгі Қылмыстық кодекс
бойынша да корпорациялар қылмыс субъектісі болып табылады. Осы Үлгі кодекс
арқылы көптеген штаттардың кодекстеріне корпорациялардың қылмыстық
жауаптылығы енгізілді. Бірақ корпорациялардың қылмыстық жауаптылығы
институты әр штаттың қылмыстық кодекстерінде әртүрлі түсінікпен енгізілген.
Мысалы, Гавая штатының Қылмыстық кодексіне сәйкес корпорация “қылмысқа
кінәлі”, ал Джорджия штатының Қылмыстық кодексіне сәйкес “қудалануы”
мүмкін.
Бізге АҚШ-тың сот жүйесі, сот прецеденттеріне сүйенетіні белгілі.
Ал осы корпорацияларға байланысты ең маңызды және ең алғашқы сот прецеденті
1909 жылы орын алды. АҚШ Жоғарғы Соты өз шешімінде “корпорацияның мүддесіне
әрекет ететін өкілдің әрекеті корпорацияға жаза тағайындауға негіз болуы
Конституцияға қайшы еместігін көрсетті”[6].
Кейіннен соттар бұл шешімге штаттардың, сонымен қатар федералдық
соттарда істерді қараған кезде көп сүйенді.
Бұрын АҚШ қылмыстық құқығында заңды тұлғалар тек заңмен көзделген
тисті міндеттерді орындамағаны үшін жауаптылыққа тартылатын.Ал кейіннен
заңды тұлғалар тиісті емес міндеттерді жасағары үшін қылмыстық жауаптылыққа
тартылатын болды.Мұның бірнеше себептері бар.
Біріншіден, капиталистік қатынастардың күрделенуі заңды тұлғалардың
рөлін арттырды.Заңды тұлғалар жай ғана жұмысшылар бірлестігінен күрделі
иерархиялы құрылымға айналды.Бұл құрылымға белгілі бір мақсаттар үшін
біріккен адамдардың мүдделері көп жағдайда қоғам мүдделеріне қайшы келеді.
Екіншіден, заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы өздеріне заңмен
көзделген міндеттерді тиісінше орындамағаны үшін бұрын жауапты болып
табылған болатын. Сондықтан АҚШ соттары үшін заңды тұлғаның қылмыстық
әрекет үшін кінәлілігі дәлелденген болатын.
Көп уақыт бойы корпорациялар тек адамдар ғана жасайтын қылмыстар
үшін жауаптылыққа тартылмайды деп есептелінген. Бірақ қылмыстық заң
корпорацияның бұл қылмыстарда тікелей орындаушы болмағанымен, өзге қатысушы
ретінде жауаптылыққа тартылуына жоққа шығармайтын. Уақыт өте келе
корпорацияларды тек қана адамдар жасай алатын қылмыстар үшін де орындаушы
ретінде жауаптылыққа тартылуы мүмкін екендігі белгілі болды. 1984 жылғы
америкалық “Юнион Карбайд” компаниясының ісі бұған мысал бола алады.
Үндістанның Бхопал қаласындағы зауыттардың біріндегі улы газдың сыртқа
шығуының нәтижесінде 4035 адам қайтыс болып, 50 мың адам әртүрлі ауруға
шалдықты. Осы әрекеті үшін аталған заңды тұлға кейіннен тікелей кінәлі
болып танылды.
Жоғарыда айтқанымыздай, АҚШ-та бірлестіктердің қылмыстық
жауаптылығы 1962 жылы Америка құқығы институтының заңгерлерімен жасап
шығарылған Үлгі Қылмыстық кодексінде көрсетілген. Бұл кодекс штаттардағы
қылмыстық заңның дамуына үлкен ықпал етті. Бұл кодекстің 2.07-бабына сәйкес
қылмыстық жауаптылыққа тек қана корпорациялар ғана емес, сонымен қатар
заңды тұлға болып табылмайтын мекемелер де тартылуы мүмкін (мысалы,
үкіметтік орган ретінде құрылған мекемелер немесе үкіметтік бағдарламаларды
жүзеге асыру үшін құрылған үкіметтік органдар)[7].
АҚШ-та федералдық деңгейде корпорациялардың құқыққа қайшы
әрекеттеріне қарсы күрес негізіне төрт типті заң актілерінің негізінде
жүргізіледі. Олар: антитрестік заңнама, жалған жарнамаға қарсы заңдар,
еңбек қатынастары туралы ұлттық заң және патенттік құқы, авторлық құқық
және тауар белгілері туралы заңдар.
Федералдық деңгейде жоғарыда аталғандардан бөлек заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығын көздейтін заң актілері бар. Олардың ішіндегі ең
маңыздсы болып бүгінгі күні “Ұйымдасқан қылмысқа бақылау туралы” Заң болып
табылады. Бізді бұл заңда қызықтыратын “бопсалаушы және сыбайлас ұйымдар
туралы статут” бөлімі (RICO). Осыған ұқсас тағы бір заң тұрақтықызмет
ететін “Қылмыстық кәсіпорын туралы” Заң (ССЕ)[8].
Бұл заңдарға сәйкес қылмыстық жазалау объектілері болып тұрақты
қызмет ететін кез келген саладағы қылмыстық кәсіпорын болып табылады
(мысалы, порнобизнес, накобизнес, құмар ойындар бизнесі және т.б.).
Заңдарда жаза ретінде экономикалық санкциялар көзделді (айыппұл, тәркілеу).
Бірақ та тәжірибеде “кәсіпорын” түсінігін талқылау барысында үлкен
пікірталастар туындады. Бұл түсінік мемлекеттік органдарды қамтиды ма, жоқ
па деген сұраққа жауап ұзақ уақыт болмады. Сондықтан сот тәжірибесіне
жүгінуге тура келді. Көп жағдайда судьялардың бұл сұраққа жауабы оң болды.
Осыған сәйкес Пенсильвания штатының кіріс басқармасының бақылаушысының
штатқа салық салынбай контрабандалық жолмен келген темекі өнімдері үшін
алған парасы қылмыс болып табылса, ал басқарма “кәсіпорын” болып
табылды[9].
АҚШ-та заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығының тағы бір
ерекшелігі, заңды тұлға заңда тікелей көзделген жағдайдан бөлек өз өкілінің
әрекеті үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Бұл жағдай агенттің
әрекеті заңды тұлға әрекетінің құрамдас бөлігі болатын жағдайда орын алады.
Ескеретін бір жәйт, агенттің әрекеті оның қызметтік міндетінің аясында
болуы керек және агенттің негізгі мақсаты заңды тұлғаға пайда әкелу болып
табылуы тиіс. Заңды тұлғаның жауаптылығын туындататын тағы бір жағдай
агенттің әрекетін кейіннен заңды тұлға тарапынан қолдау табуы тиіс.
Кейбір заңгерлердің корпорациялар кісі өлтіру қылмысы үшін де
қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін деген аргументтерінің ұзақ уақыт
дәлелдері болмады. И.Д.Козочкин өз еңбегінде “корпорация неліктен кісі
өлтіру қылмысы үшін жауапты болмайды? Егер заңды тұлға өз шешімі арқылы
жұмысшыларын ешқандай сақтандырусыз өте қауіпті жерлерге жіберіп, ол жерде
қысқа уақыт болудың өзі өмірге қауіпті екенін жұмысшылардан жасырса, онда
бұл жерде корпорация ол адамдар өліміне кінәлі болуы тиіс”[10].
1978 жылы күзде АҚШ-тың Индиана штатының Бас атторнейі Форд
компаниясына “Пинто” маркалы автомобилінде адамның тірідей жанып кеткені
үшін айып тақты. Тергеу барысында компания басшылығы машинаның жанармай
багының өте қауіпті жерде орналасқанын және қақтығыс салдарынан жарылуы
қаупі бар екенін біле отырып, сатуға шығарғаны анықталды. Бұл Американың
сот төрелігі тарихындағы корпорацияға кісі өлімі сияқты қылмыс үшін айып
тағылған тұңғыш жағдай болды.
Корпорацияны кінәлі деп тапқанның өзінде сол әрекетке сай норманы
тәжірибеде қолдану өте қиын жұмыс.
Бұл мәселе тәжірибеде әртүрлі шешіледі: кейбір штаттарда заң
ережелеріне сәйкес, ал енді бір штаттарда сот тәжірибесінде қалыптасқан
ережелермен. Жалпы кейбір нормаларда “тұлға” терминіне корпорация да кіреді
дейді. Атап өтетін жәйт, кейібр штаттардың Қылмыстық кодексіне сәйкес
(мысалы, Нью-Йорк штатының) бұл термин корпорациялардан бөлек әртүрлі
серіктестіктерді және заңды тұлға болып табылмайтын бірлестіктерді қамтуы
мүмкін. Бірақ кейбір зерттеушілердің пікірінше, серіктестіктер мен заңды
тұлға болып табылмайтын бірлестіктер корпорацияларға қарағанда өте қылмыс
субъектісі ретінде танылады.
Корпорацияларға айыптау үкімі шығып, заңда көзделген жазалар
тағайындалғанның өзінде бұл жазалардың басқа да зардаптары болуы мүмкін.
Айыппұл төлеуден келген шығындарды көп жағдайда корпорацияның басқару
органдарына немесе өкіліне ешқандай қатысы жоқ қатардағы акционерлер
көтереді. Кейде келтірілген шығынның орнын тұтынушылар да көтеруі мүмкін.
Корпорацияның және оның мүддесі үшін қылмыс жасаған жеке тұлғаның
қылмыстық жауаптылығының арақатынасы да әлі бұрыс шешілмеген. Бұған
байланысты көптеген штаттардың Қылмыстық кодексінде жеке тұлға корпорация
мүддесі үшін істеген әрекетіне өз мүддесі үшін істеген әрекеті ретінде
жауап беруі керек деген норма бар. Бұл норма АҚШ-тың Үлгі Қылмыстық
кодексінде де көзделген. Үлгі кодексті жасаушылардың бұл норманы кодекске
енгізудегі мақсаты – корпорацияның пайдасына әрекет еткеннен басқа ешқандай
мүдде көздеген жоқпын деген желеумен корпорация жұмысшыларының
жауаптылықтан жалтаруынан сақтану.
АҚШ-та заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты ғасырдан
астам уақыт өмір сүрсе де, бүгінгі күні заңды тұлғалар қылмыстық
жауаптылыққа өте сирек тартылады. Қылмыстық қудалау қаупіне кезіккен
корпорациялар құқық қорғау органдарымен келісімге келгенді жөн көреді. Осы
айтылған келісімдердің АҚШ-тың құқық қорғау органдарының тәжірибесінде кең
тараған түрі - “кінәні мойындау туралы келісім”. Бұл келісім бойынша
корпорациялар заңға қайшы әрекеттің нәтижесінде келтірілген шығынның орнын
толтыруға міндеттенеді. Ал құқық қорғау органдары нақты қылмысқа кінәлі
болып табылатын корпорация қызметкерлеріне қарсы қылмыстық қудалауды жүзеге
асырмауды уәде етеді. Дәл осындай жағдай Нью-Йорк қаласының айналасын қала
қоқыстарымен және өндіріс қалдықтарымен ластаған бір корпорацияның қызметін
тергеу барысында анықталды[11].
АҚШ қылмыстық құқығында кепілдік бермесе де заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығын көздейтін нормалардың болуының үлкен маңызы бар.
Өйткені кез келген корпорацияның әрекеті жазаланбай қалмайды. Жаза
нәтижесінде корпорация иелері үлкен шығындарға батуы мүмкін және
басқарушылар өз қызметтерінен кетуі мүмкін. Несие берушілердің сенімінен
шығу, клиенттерін жоғалту, мемлекеттік тапсырыстардан сырт қалу сияқты
келеңсіз жағдайларға әкеп соқтыратын заңды тұлғаның әрекетін “қылмыс” деп
тану фактісінің өзінің маңызы ерекше.
ә) Романо-германдық құқықтық жүйесіндегі заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығының қалыптасуы және дамуы
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы мәселесі романо-германдық
құқықтық жүйеге жататын Еуропа елдерінде англо-американдық құқықтық
жүйедегі елдердегідей емес, кейін пайда болды. Соңғы елу жылдықта заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы мәселесі Еуропада халықаралық деңгейде
қарастырылуда. 1978 жылы Еуропа Кеңесінің қылмыстылық мәселелері жөніндегі
Еуропа комитеті өзінің мүше елдеріне кейбір экологиялық қылмыстар үшін
заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын көздеуді ұсынады. Кейіннен 1985
жылы БҰҰ-ның қылмыстылықтың алдын алу туралы VІІ Конгресі бұл ұсынысты
қолдады.
Жалпы романо-германдық құқықтық жүйе жеке кінәлілік және жеке
жауаптылық принциптерінің негізінде құрылғанын ескерсек, заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығы Европада өте даулы мәселе екенін аңғаруымызға болады.
Бірақ мұндай қиындықтарға қарамастан заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығы институты кейбір елдердің қылмыстық құқығынан өз орнын табуда.
1950 жылы Голландияда “Экономикалық қылмыстар туралы” Заңға сәйкес
корпорациялар нақты қылмыстар үшін жауаптылыққа тартылатын болды.1976 жылы
бұл норма Қылмыстық кодекстің жалпы бөліміне енгізілді.
Бұдан басқа Норвегия, Финляндия, сияқты елдердің қылмыстық
құқығында заңды тұлға қылмыс субъектісі ретінде танылады.
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институты жан-жақты
зерттеліп, әртүрлі даму кезеңдерінен өткен мемлекет ол-Франция. Бұл елдің
1992 жылы қабылданған Қылмыстық кодексіне сәйкес заңды тұлғалар кейбір
жағдайларда жеке тұлғалармен қатар қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Революцияға дейінгі француз құқығына кейбір бірлестіктердің
қылмыстық жауаптылығы таныс еді. Оларға әртүрлі ассоциациялар,
корпорациялар және тіпті белгілі бір аумақта тұратын адамдардың ерекше
бірлестігі ретінде қалалар да жатқызылады.
1670 жылы жарық көрген қылмыстық іс жүргізу саласындағы ірі
ордананстың бір тарауы толығымен бірлестіктердің жауаптылығына арналды. Бұл
тарауда әртүрлі бірлестіктерге қолданылатын жазалардың түрлері мен оларды
қолдану тәртібі белгіленді. Ордананс судьяға жазаны “қылмыскердің”
статусына және табиғатына сәйкес келетіндей тағайындауды ұсынды. Жазалардың
түрлеріне мыналар кірді: ірі мөлшердегі айыппұлдар, әртүрлі төлемдер, яғни
мүліктік сипаттағы жазалар. Ал қалаларға, ерекше бірлестіктер ретінде
жазалар қарастырылды: толық қирату, әртүрлі құқықтардан, артықшылықтардан
және жеңілдіктерден айыру.
ХVІІІ ғ. аяғында Ұлы Француз буржуазиялық революциясы өзінің
мақсаты ретінде жеке бостандық пен жауаптылықтың жеке даралығы принципін
қамтамасыз етуді алға ұстады. Сөйтіп бірлестіктердің қылмыстық жауаптылығын
Француз қылмыстық құқығынан алып тастады. Сондықтан 1810 жылғы Франция
Қылмыстық кодексінде заңды тұлғалардың жауаптылық мәселесі туралы
айтылмаған.
Сонымен қатар Францияда әртүрлі қоғамдардың қылмыстық жауаптылығы
жанама түрде басқа қылмыстық-құқықтық актілермен қарастырылды. Бүгінгі күні
олардың барлығы күшін жойған, бірақ олардың бұрын болғаны туралы фактінің
өзі көрсеткіш болып табылады. Мысалы, заңды тұлғаға, егер оның басшысына
салынған айыппұлды төлемегені үшін айыппұл төлеу міндетті болды. Келесі
мысал ретінде 1934 жылы 19-шілдедегі “Теңіз саудасы туралы” Заңды
қарастыруға болады. Бұл заң кеме капитаны мен иесінің, егер соңғысы ұйым
болса да ортақ қылмыстық жауаптылығын бекітті.
Франция тарихында 1810 жылдан кейін әртүрлі бірлестіктерге тек қана
жанама емес, сонымен қатар тікелей қылмыстық жауаптылық көздейтін жағдайлар
болды. 1957 жылы күшін жойған 1810 жылғы Франция Қылмыстық кодексінің 428-
бабына сәйкес әдеби шығармаларға байланысты құқықтарды бұзғаны үшін өз
театрларында әдеби шығармаларды заңсыз түрде қойғаны үшін кез келген
әртістер ассоциациясы қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс. Заңды
тұлғалардың тікелей қылмыстық жауаптылығын көздейтін құқықтық актілердің
қатарына 1945 жылғы 5-мамырда жарық көрген Ордонансты жатқызуға болады. Бұл
Ордонанс ІІ дүниежүзілік соғыс кезінде жау жағында болған баспасөз
мекемелеріне қылмыстық қудалауды белгіледі. Баспасөз мекемесінің иесі болып
табылатын жеке тұлғамен қатар қылмыстық жауаптылыққа жау жағында болған
баспасөз мекемесінің иесі болып табылатын кез келген қоғам, кез келген
ассоциация негізгі орындаушы немесе қатысушы ретінде жалпы тәртіппен
тартылуы мүмкін болды. ІІ дүниежүзілік соғыс уақытында баспасөз және баспа
мекемелерінің иесі заңды тұлғаларға қарағанда жеке тұлғалар арасынан өте
сирек кездесетін еді.
Осыған сәйкес Ордонанс негізінен әртүрлі ұйымдарға қолдануға
арналған болатын. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдету мәселесі тек заңды
тұлғаның бекіткен әрекетін орындаған адамға ғана (яғни, мәжбүрлі түрде
орындаған) қолданылды. Бірақ мұндай жеңілдік заңды тұлғаның басшыларына
қолданылмады. Ордонанс заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын анықтайтын
мынадай негізгі критериларын айқындады: 1) әрекет заңды тұлғаның атынан
жасалуы тиіс; 2) әрекет заңды тұлғаның пайдасына жасалуы тиіс; 3) әрекет
заңды тұлғаның заңды түрде сайланған органымен немесе басшысымен жасалуы
тиіс. Сонымен қатар Ордонанс заңды тұлғалардың өзіне ғана тән санкциялар
жүйесін енгізді. Олар: заңды тұлғалардың қызметін қандай нысанда болмасын
қайта құрылуына тыйым салу арқылы тоқтату, мүлікті жалпы және арнайы
тәркілеу және сот шешімін баспасөз бетіне жариялау. Кейіннен Ордананстың
аталған ережелері Францияның жаңа Қылмыстық кодексінің жобаларын жасау
кезінде қолданылып заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы институтының
негізіне айналды.
Жоғарыда аталған мысалдар заң бойынша заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығы тікелей немесе жанама нысанда көзделген тек бірнеше ғана
жағдай. Кейбір жағдайларда қылмыстық жауаптылыққа заңды тұлға болып
табылмайтын ұйымдар тартылып, жаза ретінде “қылмыскер” ұйым болса да, кейде
бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалған жағдайлар және заңды тұлғамен
бірге жеке тұлғаның қылмыстық жауаптылыққа тартылған кездері болды.
Келтірілген мысалдар Францияда заңды тұлғалардың жауаптылығы
жайдан-жай пайда болмай, оның бірнеше жыл бойы дамығанын көрсетеді. Сонымен
қатар 1934 жылы арнайы комиссияның дайындаған Франция Қылмыстық кодексінің
жобасында заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы туралы арнайы тарау
болды. Бірақ кейінгі ІІ дүниежүзілік соғыстың басталуымен байланысты орын
алған жағдайлар жаңа Қылмыстық кодексті қабылдауға мүмкіндік бермеді. Заң
шығарушы органдарда талқылаудан өтпеген 1934 жылғы Франция Қылмыстық
кодексі заңды тұлғаларды оның органымен, заңды тұлғаның атынан және заңды
тұлға ұсынған құралдарды пайдаланып жасаған қылмыстық әрекет үшін қылмыстық
жауаптылыққа тартуды көздеді.
ХХ ғасырдың ІІ жартысында Француз заңгерлері заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығы мәселесіне қайта оралды. Бірақ бұл жолы заңды
тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын қолдаушылар өздерінің қарсыластары
тарапынан өте үлкен қарсылыққа тап болды. Атап айтсақ, қарсыластарының
көлденең қойған аргументі – ол қылмыстық жауаптылықтың жеке-даралығы
принципі. Заңды тұлғалардың жауаптылығын қолдаушылар өздерінің
қарсыластарының бұл аргументін өте орында деп бағалады.
1980 жылдардың аяғында Францияның жаңа Қылмыстық кодексін талқылау
барысында туындаған бұл пікірталас өз жемісін берді және заңды тұлғалардың
қылмыстық жауаптылығының туындауының негізгі алғышарттарын жасап шығумен
аяқталды.
1992 жылғы Францияның Қылмыстық кодексіне сәйкес қылмыстық
жауаптылыққа мемлекеттен басқа кез келген заңды тұлға тартылуы мүмкін. Бұл
жерде қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін заңды тұлғаларды біз шартты
түрде екі топқа бөліп қарастыруымызға болады. Бірінші кезекте бұл жеке
құқықтағы заңды тұлғалар. Мысалы, коммерциялық қоғамдар, ассоциациялар,
қорлар және т.б. азаматтық-құқықтық бірлестіктер. Сонымен қатар
жауаптылыққа жасалған әрекетке Франция соттарының юрисдикциясы тарайтын кез
келген шетелдік жеке құқық заңды тұлғалар да тартылуы мүмкін. Бұл заңды
тұлғалардың бірінші тобы. Ал екінші топ жария құқықтың заңды тұлғаларынан
тұрады. Франция Қылмыстық кодексінің алғашқы жобаларына заңды тұлғалардың
бұл түрі енбей қалған болатын. Бірақ аталған мәселені заң шығарушы
органдарда талқылау нәтижесінде қылмыстық жауаатылық жария құқықтағы заңды
тұлғаларға да қолданылатын болды.
Заңды тұлғалар қылмыстық жауаптылыққа жеке тұлғамен бірге және өзі
жеке-дара тартылуы мүмкін. Франция Қылмыстық кодексінің 121-2 бабы бойынша
“заңды тұлғаның жауаптылығы сол әрекетке қатысушы немесе орындаушы болып
табылатын жеке тұлғаның жауаптылығын жоққ шағырмайды”. Бұл жерде біздің
заңгерлер қылмыстық құқықтың ең маңызды принциптерінің бірі – бір қылмыс
үшін екі рет жауапқа тартуға жол берілмейтіндігі принципінің бұзылғандығын
айтулары мүмкін. Бірақ француз заңгерлері заңды тұлғамен бірге қылмыстық іс-
әрекетті (әрекетсіздікті) тікелей орындаушының жауапқа тартылуынан ешқандай
принциптің бұзылмағандығын айтады. Мысалы, банктің басшысы болып
табылмайтын өкілінің алаяқтығының нәтижесінде банк ірі мөлшерде пайда
түсіреді. Бұл жерде банкпен бірге қылмыстық әрекеттің тікелей орындаушысы -
өкілдік бірлескен жауаптылығы болуы мүмкін. Жоғарыда айтылған принцип
француз заңгерлерінің пікірінше тек банк өкілінің әрекеті үшін банк басшысы
жауап берген кезде бұзылады.
Франция Қылмыстық кодексі бойынша заңды тұлғаның қылмыстық
жауаптылығы міндетті мына шарттарға байланысты туындайды:
1) қылмыстық іс-әрекет (әрекетсіздік) заңды тұлғаның пайдасына жасалуы
тиіс;
2) заңды тұлғаның басшысы немесе өкілі арқылы жасалуы тиіс.
Жасалған қылмыстық әрекеттің заңды тұлғаның “пайдасына” жасалуы
заңды тұлға қылмыстық әрекеттен ірі мөлшерде пайда табады. Бұл жерде
мүліктік пайда туралы айтылып отыр. Бірақ Франция Қылмыстық кодексі бойынша
заңды тұлға басқа да мақсаттар үшін жауапқа тартылуы мүмкін. Мысалы, заңды
тұлға террористердің саяси және діни мақсатындағы террорлық әрекеттері үшін
қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Заңды тұлғаның қылмыстық жауаптылығының басты шарты – қылмыстық
әрекетті заңды тұлғаның басшысы немесе өкілімен жасалуы керек. Нормативтік
актілерге және құрылтай құжаттарына сәйкес заңды тұлғаның өкілі болып
табылмайтын қатардағы қызметкерлер, техникалық қызметкерлер сияқты
тұлғалардың қылмыстық әрекеті заңды тұлғаның пайдасына жасауы, заңды
тұлғаның қылмыстық жауаптылығына әкеп соқпайды.
Францияда заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы кез келген
қылмыстық әрекетке емес, тек нормативтік актіде көрсетілген қылмыстарға
ғана туындайды. Франция Қылмыстық кодексіне сәйкес заңды тұлға келесідей
қылмыстары үшін ғана жауаптылыққа тартылады: адамзатқа қарсы қылмыстар
үшін, есірткі заттарын заңсыз тарату, адамдарға тәжірибе жүргізу, жеке
өмірге қол сұғу, жалған ақпарат тарату, компьютерлік қылмыстар, терроризм,
жалған ақша шығару, дискриминация, жеңгетайлық, ұрлаудың барлық түрі,
қылмыстық топтарды құру, сенімге қиянат жасау. Заңды тұлғаның басшысы
немесе өкілімен заңды тұлғаның пайдасына жасалған жоғарыда аталған кез
келген қылмыс үшін жауаптылық туындайды.
Франция Қылмыстық кодексі заңды тұлғалардың тек қана аяқталған
қылмыс үшін ғана емес, сонымен қатар аяқталмаған қылмыс үшін де
жауаптылығын қарастырған. Бұған қоса заңды тұлға тек қана орындаушы ғана
емес, көмектесуші және айдап салушы бола алады. Бұл туралы Франция
Қылмыстық кодексінің 121-4, 121-6, 121-7 баптарында көрсетілген.
Францияда жаңа Қылмыстық кодекс күшіне енген соң сегіз айға жуық
заңды тұлғаның қылмыстық жауаптылыққа тартылу фактісі болмады. Заңды
тұлғаның қылмыстық жауаптылығына байланысты ең алғашқы шешім 1995 жылы 9-
мамырда орын алды. Қылмыстық жауаптылыққа заңсыз еңбек күшін қолданғаны
үшін заңды тұлғамен қатар жеке тұлға да тартылды. Француз заңгерлерінің
пікірінше, бұл шешімнің ешқандай негіздейтін бөлімі жоқ. Үкімнің осы
бөлігінен үзінді келтірсек. “Материалдар бойынша тергеу және талқылау
нәтижесінде заңды тұлғаның әрекеті нақты бекітіліп, N. қоғамын және Х
мырзаны ... ретінде сараланған әрекеті үшін кінәлі деп танылсын”. Бұл
шешім қылмыстық құқықтың теоретиктері мен тәжірибе мамандарын таң қалдырды.
Өйткені олар соттардан Қылмыстық кодексте заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылығын туындататын шарттардың қолданылуын және орындылығын күткен
еді.
Екінші шешім 1995 жылы 3-қарашада шықты. Бұл жол жәбірленушінің үш
айдан астам уақыт толық еңбек қабілетін жоғалтуына әкеп соққан қасақана
емес дене жарақатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz