Әкім Тарази повестеріндегі кейіпкерлердің адамгершілік әлемі
КІРІСПЕ
I. ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ АДАМГЕРШІЛІК, МОРАЛЬ МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
II. ӘКІМ ТАРАЗИ ПОВЕСТЕРІНДЕГІ КЕЙІПКЕРЛЕРДІҢ АДАМГЕРШІЛІК ӘЛЕМІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
I. ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ АДАМГЕРШІЛІК, МОРАЛЬ МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
II. ӘКІМ ТАРАЗИ ПОВЕСТЕРІНДЕГІ КЕЙІПКЕРЛЕРДІҢ АДАМГЕРШІЛІК ӘЛЕМІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әдебиет ғылымының бүгінгі әдеби процесті
зерттеп, тексеруі – үлкен міндет. Өйткені уақыт өткен сайын әдеби
құбылыстың жаңа нышандары пайда болып, оның даму заңдылығын саралап,
салмақтап отыру парызы туындайды. Бұл орайда адамның қоғамдық санасының
жемісі – көркемөнер шығармалары жаңа көзқарасты, тың бағалауарды қажет
етеді. Ал ол үшін әдебиеттің ішкі диалектикалық өсу жолдарын қарастырып,
көркемдік – эстетикалық табыстарының мән – маңызын ашу керек.
Сондықтан қазақ прозасын зертеуші ғалымдарымыздың, сонымен қатар,
Әкім Таразидің повестерінің белгілі бір проблемасын объектіге алып,
зерттеуді мақсат еттік. Бұл – ең алдымен кейіпкер бейнесі және
адамгершілік мәселесі. Аталған тақырып бойынша өз алдына дербес
қарастырылған ешқандай зерттеу жұмысы кездеспейді. Тек аз ғана
зертеушілеріміздің кейіпкерлердің адамгершілік әлемі жөнінде диссертациялар
мен монографиялары бар. Кейіпкер және адамгершілік мәселесі - әдебиеттегі
мәңгілік мәселелердің бірі. Кейіпкер әдеби-эстетикалық категория болса,
адамгершілік – моральдық – этикалық категория. Бұл ұғымдарды бір-бірінен
бөліп қараудың жөні жоқ. Өйткені кейіпкерсіз әдеби шығарма болмайтыны
сияқты, кейіпкердің де адамгершілік қасиетінсіз мәні болмас еді.
Тақырыптың өзектілігі. Әдебиетте қазіргі кейіпкер және оның
адамгершілік бейнесі өте актуальды проблемаға айналып отыр. Кейіпкердің
адамгершілік сипаты, моральдық болмысы қашанда әдебиет өнерінің нақты
объектісі болып келеді. Адам образы үнемі өзінің көп сырлы мәнімен
суреттеліп, оның жеке тұлғасы жан –жақты ашыла түсуде. Оның іс-әрекеті,
қоғамдық және жеке өмірі шындыққа сай алынып, нағыз азаматтық келбетімен
көрінуде. Мұның өзі кейіпкер образының әдебиеттегі көркемдік рөлін,
этикалық – эстетикалық болмысын, адамның жаратылысын анықтайтын құбылыс.
Бұл – сондай-ақ суреткерлер талантымен бейнеленетін дара характерлердің,
нанымды да, жанды образдың дүниеге келуі болып табылатынына сөз жоқ.
Мұндайда нақты адамгершілік критерилерге назар аударсақ :
- жақсылық ;
- әділдік ;
- шындық ;
- адалдық ;
- мейірімділік ;
- қарапайымдылық ;
- азаматтық ;
- ізгілік ;
- ізеттілік ;
- парыз
сияқты қасиеттер шығармаларда тиісінше сөз болып келеді.
Кейіпкердің рухани жан – дүниесі гармониялық тұтастыққа алынып, терең
психологиялық тұрғыда берілуі өте маңызды. Бұл сайып келгенде халықтың
адамгершілік санасының өсуіне, этикалық нормалардың қалыптасуына байланысты
алынса, көкейдегі мақсаттың да жүзеге асқаны. Адамгершілік қасиет –
кейіпкердің биік рухани табиғатын танытпақ. Қайсібір тарих - әлеуметтік
кезеңдерде халық өмірінің қажетіне, талап- тілегінің өсуіне орай этикалық
нормалар да жетіліп, дамып, байып отыратыны заңды. Бұл орайда қоғамдық -
әлеуметтік өзгерістерге байланысты жаңаша моральдық – этикалық нормалар
пайда болып, ескі мен жаңаның ара жігі айқындала түседі. Ал мұның өзі ұзақ
уақытты қамтитын тарихи даму мен рухани ізденістердің нәтижесі болып
саналады. Заман өзгерісі адамдардың көзқарасына, дүниетанымына
айналасындағылармен қарым – қатынасына ерекше әсер етпек. Осыдан келіп,
әдебиеттегі кейіпкердің де жаңаша бейнеде, рухани түрлену үстінде көрінуі
диалектикаға сай келмек.
Бұл орайда мына жайларды атап айту керек :
- адам мен адамның ;
- адам мен қоғамның ;
- адам мен ортаның ;
- адам мен табиғаттың ;
- адам мен заманның ;
ара қатынасы, байланысы және қайшылығы көркемдікпен көрініс табуы қажет.
Қазіргі әдебиет, соның ішінде Әкім Тарази адамның жеке тұлғасына
айырықша мән беріп, оның жанды да, көркем бейнеленуіне күш салып келеді.
Жаңа адамның жан – дүниесі мен характерінің қалыптасуын шебер де, көркем
түрде суреттеу әдебиеттің маңызды міндетіне айналған. Әрбір жеке тұлғаның
өзін-өзі көрсетуі мен жалпы халықтың парызына, бүкіл адамзаттың гуманистік
қасиетіне баса назар аударылып отыр. Жеке тұлғаның көркем концепциясына,
тәрбиелік-өнегелік жақтарына терең үңіліп, тың шығармалар беруде. Мұндайда
адамгершілік идеалды ашу негізгі борыш. Қаһарман – шығармадағы автор
идеясын жүзеге асырушы тұлға болумен бірге, көркемдік – эстетикалық
көзқарас негізінде туған әдебиет образы екені белгілі. Алайда ол өзінің
дербес әрекетімен көрінетін, өмір сүру ерекшелігін танытатын, өз сөзі мен
ойын, көзқарас болмысын толық паш ететін толыққанды бейне екенін атап айту
керек. Салыстырмалы түрде алғанда басқаға бағынышты емес, өзіндік сана-
сезіммен, өз алдына әрекет етуші бостандық иесі болып саналады. Бүгінгі
өмір шындығын көркем шындыққа айналдыруда суреткерлер жан – жақты
ізденістер танытуда. Уақыттың өзі алға тартқан әдебиет пен өмірдің
байланысын тереңдете түсу кезек күттірмейтін мақсат.
Әкім Таразидің көптеген повестерінде қаһарман, кейіпкер проблемасы
үлкен мәнге ие болып отыр. Бүгінгі оқырманды бар адамгершілік болмысымен,
жан – жақты характер қырларымен тұшынтатын кейіпкер керек. Өйткені, жер
жүзі әдебиетімен сусындауға оқырман үшін мүмкіндік туып отырған уақытта
кейіпкер образына қазақ жазушыларының да селқос қарауына хақысы жоқ. Әрбір
жаңа шығармадан халық замандас тұлғасын күтеді. Өмір, қоғам қайшылықтары
шығармада қаншалықты дәрежеде көрінгені ешбір елеусіз нәрсе емес. Сол
арқылы шындық пен ақиқаттың қалай айтылғаны, көркемдік ой мен танымның
қаншалықты шебер берілгені барынша назар аудармақ.Шығармаларда адамгершілік
– философиялық ойларға терең бойлап, жаңа қаһарманның бойындағы бұған дейін
білінбеген, осы заманға сәйкес өзгеріс сипаттарын көре білу және көркем
суреттеу парыз. Сөйтіп, бүкіл адамзатқа ортақ, құнды мәселелер идеялық
арқау етіп көтерілуі тиіс. Бұл кейінгі он-он бес жылда тек қазақ әдебиеті
ғана емес, басқа да көптеген халықтар әдебиетінде онан сайын күшейе түскен
тенденция. Осыған орай зерттеуші Г.Фридлендердің: Сонымен көркем шығарма
өзінің табиғатында жазушының уақыт пен диалогын паш етеді. Халықпен, елмен,
ғасырлармен және ұрпақтармен болған әрекетті көрсетеді- деп түйіндеуі
көкейге қонады [1, 91].
Әдебиеттегі жағымды кейіпкер типі-өзінің бұрынғы тарихи бастауларына
сүйеніп, бүгінгі өмірдің реалистік қалпын таныту үшін алатыны белгілі.
Мұның өзі толымды характерлердің туып, қалыптасуына әжептәуір ықпал ететін,
қазіргі жаңа адамның жан-жақты әрі прогресті дамуын көрсететін тұлға. Оның
азаматтық белсенді позициясы ел, халық алдындағы парыз бен борыш жүгін
көтеруі-эстетикалық идеалға негіз болмақ. Жағымды кейіпкер өмірдің құнды
жақтарын танытып қана қоймай, нақты шындықтың болмысын көз алдымызға
әкеліп, өмірдің және қоғамның алға басуын көркемдік оймен айқындай
түсетінін де айтуымыз керек. Мұндай кейіпкерлер образы арқылы халықтың ең
жақсы қасиеттері бейнеленеді, өз кезіндегі реальды тарихи процестің алға
тартып отырған қажетті міндеттері арқау етіледі. Сонымен кейіпкер өз
заманына байланысты алынады. Қоғамның тарихи дамуы, өмір өзгерістері, жаңа
мақсат-мұраттар әдебиеттегі идеалдың да өзгешелігіне әсер етеді.
Алайда жағымды кейіпкерді эстетикалық идеалды бейнелейтін жалғыз ғана
құрал деп қарауға болмайды. Егер олай ойласақ, идеалды кейіпкер пайда
болады да, көркемдік құны қалмайтыны түсінікті. Бұрын әдебиетте мұндай
кейіпкерлер де кездескен. Ондайда әдеби бейнені немесе кейіпкерді жасанды
түрде екі полюсте көрсету әдетке айналды. Соның салдарынан тәуір
кейіпкерлер арқылы адам өмірі тым керемет етіп суреттеліп, өмір өз қалпынан
боямаланып көрсетіп, қайшылық-тартыстардың жігі жатқызылып, жылтыр күйінде
беріледі. Мұндай жағдай әсіресе, қоғамдық тоқырау жылдарында өріс алды.
Сайып келгенде, кейіпкерлердің жағымды немесе жағымсыз деп бөлінуі
шартты нәрсе. Адам образының диалектикасы-оның жан-жақты бейнеленуін қажет
етеді. Өмірде адамдар тағдыры қашанда күрделі. Кез-келген суреткер соны аша
білуі қажет. Жалпы жеке адам тұлғасының қалыптасу процесі көп қырлы әрі
қарама-қайшылықты болуы табиғи жәйт. Әрбір тұлға дара да, қайталанбас
индивидуалды болып келеді. Қаһарманның, кейіпкердің жеке тұлғасы сомдалып,
жинақталған образ ретінде беріледі. Оның жалқыдан жалпыны танытатын қасиеті
аңғарылады. Өмір күрделі болумен қатар, онда сондай-ақ тынымсыз күрестер де
жүріп жататыны да ақиқат. Онда қуаныш та, реніш те кездесуі мүмкін.
Кейіпкерлер сол ортада, сол орайда алынып көрсетіледі.
Адамгершілік! Бұл сөздік қорымыздағы сөлі ерекше, мәні мәңгілі
айқын, салмағы пара-парсыз парасатты сөз. Сөз ғана емес, адамның ең асыл
қасиетін анықтайтын бірден-бір аяулы ұғым. Ұғым ғана емес, тіршіліктің
мәнін, дүниенің санын төрт тоғандап, ұстап тұрған ең ұлы принцип. Шынын
айтқанда, жеке дара принцип қана емес, заңның да, заманның да, адамның да
құдіреттілігін танытатын ең ұлы күш! Өйткені адамгершілікке негізделген
жерде не нәрсеге де құдірет даритындығы мәлім.
Осы ұлы күш – адамгершілік қасиет жеке адамның ғана басындағы емес,
жалпы қоғамның да қордалы байлығы. Ал, оның белгілі бір адамдар бойындағы
аздығынан айналасындағы адамдарға ғана емес, қоғамға да тиетін кесірі көл –
көсір. Олай дейтін себебіміз, бір кесірлі адамнан көп адамға тиетін зиянның
шексіз болатындығын еске алсақ, адамдық қасиеті тапшы бір адамнан көп адам
зор зардап шегуі мүмкін. Сондықтан да ең қауіпті адам ар – ұяттан ада,
адамгершіліктен жұрдай адам.
Біз бұл зерттеуде кейіпкердің адамгершілік бейнесін шығармадағы
сюжеттік – мазмұндық жүйеге орай алып қарастырдық. Өйткені, сол арқылы
кейіпкердің нақты келбеті көрініп отырады да, поэтикалық – көркемдік
бейнелеу құралдары образ ашуға зор септігін тигізеді. Кейіпкердің белсенді
іс-әрекет үстінде көрініп, терең көңіл – күй сынақтарын бастан кешіруі –
олардың нағыз адамгершілік парасатын тануға мүмкіндік береді. Неге десеңіз,
әңгіме тек жақсылық пен жамандық туралы ғана емес, сонымен бірге осынау
кереғар, қарама – қайшы мәселенің пайда болу себебі неде екенін де
суреткерлер ашып көрсетуі бұлжымас талап. Ал оның терең жан – дүние
психологиясы мен характер қақтығысынсыз анықталмайтын құбылыс. Сол үшін де
жағымды – жағымсыздық қасиеттің өзі шығармада кейде ашық күреске ұласып,
оқиғалар мен сюжеттік желілер арқылы күшейтіліп көрсетіледі. Бұл сондықтан
бізге де әдебиеттегі адамгершілік проблемасын айқындауға негіз болған
себепткер екеніне сөз жоқ.
Адамгершілік, мораль мәселесі өмірде де, өнерде де үлкен жүк
көтеретін,адамзат үшін қай уақытта да ең маңызды мәселе екені белгілі.
әдебиет пен моральды бір- бірінен бөліп қарауға келмейді,олар өзара тығыз
байланыста.Кез-келген көркем туындының мақсаты – адам игілігі болса, ар-
ождан,адамгершіліксіз шығарма жалпы өнер туындысы болмайды.Бұл жөнінде
әдебиет зерттеушісі Сағат Әшімбаев: Ең бастысы екеуін өзара қарсы қоюға
немесе оларды бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Шартты түрде алып қарар
болсақ, бұлар мазмұн мен түрдің диалектикалық тұтастығындай өзара
байланысты әрі сабақтас ұғымдар. Бұл жерде әдебиет түрдің орнында болса, ал
мораль мазмұнның міндетін атқарады,-дейді [2, 46].
Бұл күрделі де маңызды мәселені жазушы Әкім Тарази шығармалары
негізінде зерттеуді мақсат тұттық. Көркем туындылардың басты арқауы
адамгершілік, көркем тартыс болған көрнекті қаламгер шығармашылығының
бірнеше уақыттан аса тарихы бар.
Қаламгер тынымсыз ізденістер жасап, қаһарманның, кейіпкердің
азаматтық позициясында көрінетін іс-әрекетімен бірге, олардың рухани
әлеміне бойлауды алдарына мақсат етіп қойды. Мұның өзі адам өмірін
шығармада құрғақ сипаттамай, ішкі дүние сырларын психологиялық тұрғыда
көркем түрде суреттеуге ықпал етті.
Әдебиеттің ішкі даму заңдылығын пайдалана отырып, қаламгер халық
күткен, олардың көкейінде жүрген кейбір мәселелерді алға тартты. Ондайда
түрлі әдеби-тәсілдерді қолдана отырып жалпы адамзаттық мақсат-мұраттарды
шығармаларына арқау етті. Уақыт пен кеңістікке орай, өткен мен бүгінді,
бүгін мен болашақты байланыстыра қарап, жаңа көзқараста көркем туындыларды
дүниеге әкелді. Халықтық тұрмыс-тіршілік қаламгер шығармаларының көркемдік
болуын әрлендіре түсті.
Адамгершілік мәселесі жазушы творчествосында қазіргі уақытта онан
сайын күшейеді деп сенеміз. Жазушы үшін кейіпкер болмысын жан-жақты
суреттеу арқылы, типтік характерлерді дүниеге әкелуі-күрделі творчестволық
процесс екені белгілі. Сондықтан типтік бейнелер бір күнде туа қалмайды. Ол
үшін уақыт керек және кейіпкерлер типтік жағдайларда көрінгенде ғана
толымды шықпақ. Типтік бейне көркемдік идеяға қатысты түрде алынады. Бұдан
әдебиеттің танымдық мәні де көзге түседі. Адам образын күшейтетін оның
характер қырлары. Бұл характер орайда берілуінің ерекше мәні бар. Ол
жинақталып берілу мен бірге қайталанбас дербес тұлға ретінде суреттелуде
принциптік шарт болып саналады. Шығармада қаһарманның ішкі және сыртқы
күйлерін көрсете отырып түрлі ситуацияларда, әсіресе сюжеттік даму
барысында характер қырлары да ашылып отырады. Қоғам мен адам, адам мен
табиғат арасындағы және адамның ішкі психологиялық, драмалық қайшылықтары
шығармада әртүрлі тартыстар туғызуға себепкер болады. Сөйтіп оқиғалар
шиеленісе түседі. Мұның барлығы кейіпкердің мінезі арқылы, оның іс
әрекетінде танытатын құбылыстар. Өмірде адамдық парыздың өтелуін сезіну-
үлкен салмақ жүктейтіні белгілі. Кейіпкерлер болса үнемі осындай үдеден
шығуға тырысып, қиындық үстінде көрінуі шындыққа жақын. Бүгінде кейіпкердің
адамгершілік белсендіілі айрықша танылуымен қатар, оның өзгелер тағдырына
да ортақтас болып келуі-маңызды мәселеге айналып отыр.
Замандас қаһарманның арман-мұраты, мінез-құлқы, қоғамдық және
моральдық сана-сезімі логикалық тұтастықта алғанда ғана құндылығы артпақ.
Ізгілікке құштарлық, жамандыққа төзбеу, адамгершілік жауапкершілікті сезіну-
ерекше қасиеттер болып табылады. Сөйтіп кейіпкердің ішкі тартысы шығармада
көп роль атқарады. Әкім Тразидің қаламгерлік шығармашылығы туралы арнайы
зерттеу жұмысы жоқ. Тек қана бір-екі романы көлемінде аз ғана пайымдаулар
бар.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты қазақ
әдебиетіндегі повесть жанры, соның ішінде Әкім Тарази повестері бойынша
бүгінгі қаһарман тұлғасын берумен оның адамгершілік болмысының суреттелуін
арнайы зерттеп байқау. Осындай мақсаттардан шыға отырып алдымызға мынандай
міндеттерді қоямыз:
-жұмыста қойлып отырған бүкіл адамзатқа тән, ортақ рухани парасат
мәселелерінің, биік адамгершілік идеалдың жазушы шығармаларында қалай
көрініп жүргенін шама шарқымызша пайымдау.Бүгінгі күні онан сайын өсе
түскен ұлттық сана-сезім проблемасына көз жіберу;
-қаламгер творчествосындағы оған дейін айтылмаған жаңаша ойларға,
кейбір әдеби әдіс-тәсілдерге, тың қолтаңбалық стильге назар аудару да
парыз;
-жазушы повестеріндегі адамгершілік мәселесінің мәнін ашуға
негізделген көркем тартыстың құрылымдық ерекшеліктерін, табиғатын көрсету,
кейіпкер тұлғасын даралаудағы маңызын айқындау;
-повесттерде кейіпкерлердің адамгершілік әлемін танутудағы автор
шеберлігін пайымдау;
-көркемдік әдіс-тәсілдерге анализ жасау;
-жазушы шығармаларында кейіпкерлердің адамгершілік қасиеттерін
саралайтын монолог, диалог, ішкі монолог, ишара-белгі, ой ағымы,
психологиялық параллелизим тағы да басқа көркемдік тәсілдердің қолданылу
ерекшеліктерін айқындау;
Осыған орай зерттеу обьектісіне өзіміз қарастырып отырған мәселерге
байланысты повесттерді іріктеп алдық. Олардың жетістігі мен көркемдік
табыстарына, ізденістеріне ой жіберіп, сонымен бірге, қайсыбір кемшілік
тұстарына да тоқталу міндет.
Тақырыптың зерттеу нысанасы ретінде қазақ прозасындағы адамгершілік,
мораль мәселелерінің зерттелуі жайында бірнеше зерттеуші ғалымдарымыздың
диссертациялық еңбектерін пайдаландық. Олар: С.Әшімбаевтың Шындыққа
сүйіспеншілік, Т.Бегниязовтың Кейіпкердің адамгершілік әлемі,
Г.Оразованың Нығмет Ғабдуллин прозасындағы кейіпкерлердің адамгершілік
әлемі, С.Қалқабаеваның Әзілхан Нұршайықовтың прозасындағы адамгершілік
ізденістер және Әкім Таразидің белгілі Дауа. Жеті. Қырық жеті, Әулет,
Аяз бен Бибі, Ләйлі, Өрт, Жадыра повестерін алдық.
Зерттеу әдісі. Әкім Тарази шығармашылығының қазақ прозасындағы алатын
орны, қаламгер шеберлігін зерттеуде, хронологиялық, салыстырмалы зерттеу
әдістерін басшылыққа алдық.
Бітіру жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысының міндеттеріне сай жұмыс
кіріспеден, негізгі бөлім екі тараудан, қорытынды бөлімінен және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ АДАМГЕРШІЛІК, МОРАЛЬ МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Сағат Әшімбаев өмір мен өнердің негізгі өзегі-шындықты айтуды өзінің
басты парызы етіп санаған. Оның бұл мақаласында адмгершілік, әдебиет және
мораль мәселелерін қарастырған.
Әдебиет пен мораль арасындағы табиғи байланыс және олардың бір-
біріне қарама-қарсы туралы әркездерде әртүрлі пікірлер айтылып келген. Ең
бастысы екеуін өзара қарсы қоюға немесе оларды бір-бірінен бөліп қарауға
болмайды. Шартты түрде алып қарар болсақ, бұлар мазмұн мен түрдің
диалектикалық тұтастығындай өзара байланысты әрі сабақтас ұғымдар. Бұл
жерде әдебиет түрдің орнында болса, ал мораль мазмұнның міндетін атқарады.
Сондықтан да, әдебиетті қоғам өміріндегі кездейсоқ шындықтардың таза
көркемдік айнасы деп қана қарауға болмайды. Жазушы өз шығармасында өзі өмір
сүріп отырған қоғамдағы моральдық атмосфераны реалиастікпен суреттеу арқылы
әлеуметтік өмірдің тынысын танытады. Соған орай типтік характерлер жасайды
-дейді[2, 46 ]. Сыншы бұған мысал ретінде Ф.М.Достоевскийдің романдарын
алып қарастырады. Оның кез-келген романында буржуазиялық қоғамдағы тозығы
жеткен моральдық қайшылықтар, сол қайшылықтан туған характерлердің
психологиялық қақтығыстары суреттелінетін және Достоевскийдің шеберлігі сол-
негізгі кейіпкерлер іс-әрекеттерінің логикалық мотивировкасы, сол дәуірдің
антигуманистік моралінен туындап, өрбіп жатқанын көрсете білгенін айтады.
Сағат Әшімбаев әдебиетті белгілі бір қоғамның материалдық дамуның
немесе экономикалық өсуінің шежіресі емес, керісінше өз заманының саяси-
әлеуметтік жағдайына сәйкес моральдық және рухани жағынан өсуі мен
өзгеруінің, кері кетуі мен кемелденуінің таразысы әрі айнасы соған сәйкес
нағыз жазушы жан сүйсінтер жақсылықпен қатар кейбір адамдар бойына сүліктей
жабысып келе жатқан жаманшылықты, зұлымдықты өнердің эстетикалық заңдарына
сүйене отырып көркемдік тұрғыдан бейнеленуі деп біледі. Мысалыға, Шекспир
мен Гете, Шолохов пен Әуезов творчествосымен дәлелдейді. Яго, Фруст пен
Мефистофель тек моральдық жағанан ғана бір-біріне қарама-қарсы антиподтар
емес. Хауа Ана мен Адам атадан бергі барша адамның бойында кездесетін
жақсылық пен жаманшылықтың, парасат пен кесапаттың типтік символы санамызға
сіңісіп кетті. Сондықтан да әдебиет қоғамдық құрылысты өзгертуші адамдар
бойына күрескерлік пен саяси саналылықтың ұрығын себуші, сондай-ақ жалпы
моральдық атмосфераны қалыптастыратын эстетикалық құбылыс. Материалдық
жағдайдың жақсаруы, ғылым мен техниканың айрықша дамуы адамдар санасын
өзгертудің субьективтік факторлары ғана. Адамның моральдық тазалығын,
рухани байлығын, жан-дүниесінің сұлулығын, сезімінің мөлдірлігін
қалыптастырудағы әдебиеттің рөлін ешқандайда сыртқы күштер ауыстыра
алмайды. Әдебиеттің аса жауапты да абыройлы миссиясы да осында жатыр. Олай
болса совет адамдарын патриотизм мен интернационализм рухында баулудағы
өзімшілдік пен қара бастың қамын ойлауға (эгоизм), тоғышарлыққа, аярлыққа,
жексұрындық пен сұрқиялыққа қарсы тәрбиелеудегі совет жазушысының
азаматтық міндеті де айрықша. Осы ретте өз заманындағы рухани кесепат
атаулыға ең алдымен жазушыларды жауапқа тарту керек- Т.Манның деген сөзін
айта кеткеннің жөні келіп отыр.
Сыншы бұл мақаласының екінші тарауында ең алдымен адамгершілік және
мораль мәселесін орыс жазушыларының еңбектерінен іздейді: Моральдық
проблемалар... Немесе адамгершілік және ар-ұждан мәселелері...
Ол ең алдымен, етек-жеңін жинап есейген, кемеліне келген елдердің
әдебиеттерінің өткені мен бүгінгісін шет пұшпақтай қарай бастайды. Орыс
әдебиетінің асыл дәуірі саналатын XIX ғасырдың өкілі Н.В.Гогольден бастайды
оның Өлі жандар атты еңбегінде-Чичиковтың сайқымазақ сапары туралы ода
емес, өліп бара жатқан, күні өтіп бара жатқан патшалық Россияның сол
заманғы азғындауын, тоғышарлықтың иеленуіне түсіп кеткендігін көз алдымызға
елестететіні трагоколикалық жыр емес пе?!
Өлі жандар-орыс өміріндегі тоғышарлық асқынған дертті сынау мен
шенеудің теңдесі жоқ үздік үлгісі. Сондай-ақ, Гогольдің Шинель повесін
қарастырады. Шинель повесі де Россиядағы ғана емес, қай қоғамдағы
болмысын жалпы адам баласының бойындағы кездесетін моральдық азғындаудың ең
сұрқия да сыпайы түрі-тоғышарлық індетті, аярлық мінезді әшекерлеудің әлем
әдебиеті бойынша озық үлгісі деп бағалайды. Шинельдегі пұшаймен жан
Акакий Акакиевич сияқты сорақы типтер, тоғышар пенделер бүгінде кездеспейді
деп айту қиын.Акакидің бар мұраты жақсы шинель киюден аспаса, ал оның
бүгінгі ағайындары бар мақсаты да қарақан бастың қамын күйттеу, ауырдың
үсті, жеңілдің астымен жүріп оңай олжа табу, бөсіп ішкенге күйсеп жегенге
мәз болу, борбиып ісінген саусақтарына алтын жүзік сап, кілегейленіп шел
басқан отсыз, ойсыз көздерін қара көзілдірікпен тасалау. Олардың әңгімесі
қайткенде баю мен өзгеден артық өмір сүруді айтудан, машиналардың әртүрлі
маркасы туралы даурыға сөйлеуден аспайды.
Гогольден кейін Салтыков-Щедрин мен Гончаровтар да көтерген моральдық
көкейтесті мәселелерді қарастырады. Гончаровың шығармашылығының ішінде
Обломовты талдайды. Гончаровтың Обломовы тоғышарлық пен
мақсатсыздықтың шенінде қалған дел-сал, ұйқылы-ояу, бейшара, көрсоқыр
жандардың трагедиясын айқара ашып берді.
Одан кейін, Чеховтың прозасын да бірсыпыра талдап өтті. Оның әсіресе
атақты Құндақтаулы адам, Ионыч, Әдебиет пәнінің мұғалімі тағы басқа
да әңгімелеріне көбірек тоқтады. Бұл әңгімелерінде замандастары бойында
әпжыландай оралған тоғышарлық мінездер, моральдық жат қылықтар, жүрек
айнытар әрекеттер аяусыз әжуаланатындығын тайға таңба басқандай сызып
көрсетті. Мысалыға, Беликов сияқты тоғышар типтерді алады. Беликов Чехов
заманында ғана өмір сүрмеген. Бір қарағанда Беликов өзімен - өзі жүрген
тыныш өмір сүретін адам сияқты, ал шындығында олай емес. Оның басты
кемшілігі қоғамда тұрып, сол қоғамның мүдделерінен өз бойын аулақ
ұстауында. Сондықтан да Беликовтер ешкімге пәлендей жақсылық та жасай
алмайды, керсінше олар бүкіл жаманшылық атаулының тууына, етек алуына
өздерінің үндестігімен себепші ғана болады. Олардың ештеңеге селт етіп
немесе жаны ауырып мазасы кетпейді, тек өзімшілдік пасық сезімінің
шылауында ғана өмір сүреді. Олар – алынбайды, жасымайды, тасымайды, тек
өздерінің шимырт тірлігімен жер басып жүргендеріне мәз. Оларда рухани
белсенділік жоқ, азаматтық ар атына әділетсіздікке, зұлымдыққа қарсы шығу,
шындықтың аяқ-асты болуына жол бермеу, адалдық пен адамдық сезімдердің
бұрмалануынан келіп тұрса да ешуақытта ондай игі іске бара алмайды. Беликов
сияқты сырты адам, іші надан типтердің қауіпсіздігі осында жатыр. Сондықтан
да оларды әшекерлеу ұлы гуманист жасушының тұлғасын заңғар биікке көтеріп
тұр.
Әкім Тарази А.П.Чехов әңгімелерін дүниежүзі бойынша әрі кең таралып,
әрі көп оқылатынын және оның көптеген әңгімелерінен кинофильм,
телеспектакльдер түсірілгенін жазады. Жазушы, кез – келген елдің
кемелденген әдебиетін алып қарамайық, кемел жазушысының творчествасына
үңілмейік, мораль тақырыбына, адамгершілік проблемаларына арналмаған
шығарманы табу қиын. Азаматтықтың қайнар көзі – адамгершілік екені баршаға
мәлім. Демек, азамат дегеніміз шынайы адамгершіліктың жыршысы емес пе?!
Ендеше, жұмыр жер төсінде гуманизмның салтанат құруы - әскердің, атом
бомбаларының күші емес, әлемнің әйгілі гуманист жазушыларының рухани күші
деп біледі.
Сыншының қарастырған келесі бір мәселесі соңғы уақыттағы жалпы совет
әдебиетіндегі адамгершілік, мораль тақырыптарында көптеген шығармалардың
дүниеге келуі. Мысалы, Ф.Абрамовтың, И.Друцэнің, В.Аксеповтың, В.Шукшиннің,
В.Распутиннің, Ю.Трифоновтың, тағы басқалардың әңгіме, повестерін атап
өтеді. Әсіресе, Юрий Трифоновтың Айырбас, Күн ілгергі нәтиже сияқты
повестерінде тоғышарлық трагедия реалистікпен суреттелгенін көрсетеді. Тағы
бір айта кететін жайт, ол адамды моральдық тұрғыдан жан – жақты зерттеу
тенденциясы Шыңғыс Айтматовтың Ақ кеме, Василь Быковтың Сотников
повестерінде де айырықша деп бағалады. Зұлымдық пен сұрқиялық әрекеттердің
бастауы – адам бойындағы тоғышарлық мінез, жан дүниесіндегі жабайылық
сезімі Ақ кемені оқу үстінде сезінесің дейді және ондағы кейіпкер
Оразқұлды суреттеу арқылы мансапқорлық пен пайдакүнемдік, өзімшілдік пен
қызғаншақтық, күншілдік пен есепқұмарлық, көрсеқызарлық пен дүниеқоңыздық,
арамдық пен сараңдық, пайдақорлық пен жалақорлықтың мәнін ашып береді.
Ал, жазушы осы мақаласының үшінші тарауында соңғы жылдардағы қазақ
әдебиетіндегі әсіресе, проза саласындағы адамгершілік, мораль тақырыбындағы
жазылған көптеген әңгіме, повестер жайында жазады. Олардың ішіне Мұхтар
Әуезовтың толық аяқталмай қалған Өскен өркені, З. Шашкинның Теміртауы,
Т. Ахтановтың Бораны, Т. Әлімқұловтың Ақбоз аты, І. Есенберлиннің
Айқасы мен Ғашықтары, Ә. Нұршайықовтың Махаббат қызық мол жылдары,
Қ.Жұмаділовтың Көкейтестісі, Р.Тоқтаровтың Бақыты, С.Жүнісовтың
Жапандағы жалғыз үйі, М.Сүндетовтың Ескексіз қайығы сияқты романдарды
кіргізеді. Осы аталған романдарды талқылай келе, адам жанының рухани
байлығы мен моральдық сұлулығы, сондай-ақ өмірде кездесетін санқилы
сұрқиялық әрекеттер мен тоғышарлық мінездер де әртүрлі дәрежеде
суреттеліп, көркемдік шешімдерін тапқан болатын дейді. Жоғарыдағы
романдардың ішінде С.Жүнісовтың, Т.Ахтановтың, Ә.Нұршайықовтың,
І.Есенберлиннің, Ғ.Мүсіреповтың романдарындағы кейіпкерлер әлеміне көбірек
тоқталып өтеді. Әр жазушының әр кейіпкерін әр қырынан бағалайды. Мысалы:
Сәкеннің Қарасайы-өзімшіл, дүниеқоңыз, қараниет. Сондай-ақ мансапқұмар,
жалған азаматтық, қоғам мүддесіне жаны ауырмайтын, жеке басын ойлайтын,
құрбандыққа шалып кететін сырты жылтыр, іші сырдаң сыпайы Тахауидің
Қасболат образын ашады. Ал, Әзілханның Тұманжанын-сүңгіп шықса да су
жұқпайтын пысықай ретінде көрсетсе, Ілиястың Ақбаянын да мәз етпейді.
Оның адамға тән емес жат мінездерін аша отырып, оқушыға мұндай жандардан
бойларын аулақ ұстауын айтады. Бұл да жастарды, әсіресе, оқырман қауымды
адамтершілікке баулудың бір тәсілі деп түсіндіреді.
Сонымен қатар, сыншы қазақ романистерінің үлкені де, кішісі де өз
шығармаларында коммунистік мораль принциптеріне жатпайтын, жағымсыз
әрекеттер мен мінездерді осылай айқара ашып, сынап отырғандығы қуанарлық
құбылыс деп бағалайды. Мұның өзі екінші жағынан қарағанда замандастарымызды
гуманистік мораль рухында тәрбиелеудің ең тамаша жолы дегенге кеп саяды.
Осы тұрғыдан алғанда қалаулы қайраткер, сүйікті жазушымыз
Ғ.Мүсіреповтың мораль тақырыбында соңғы кездері жазып, жарияланып жүрген
дүниелерін ерекше бағалайды. Ғабиттың кейінгі жазған кемел дүниелерінің
көбісінде-ақ жанамалап немесе астарлап болсын, адамгершілік мәселесі. Ар
тазалығы, жан тазалығы, жан сұлулығы дәріптеліп суреттелуімен қатар ешбір
моральға келмейтін келеңсіздіктер, дарақылық, мақсат-мағынасыз қызық қуу,
өсек пен төсек, екі жүзділік, тоғышарлық тағыда басқа мәселелердің
көптігін сызып көрсетеді.
Мақаланың соңғы IV-тарауында мораль проблемасы, адам бойындағы
қордаланған тоғышарлық жат қылықтар, ардан ада жандардың характерлері мен
психологиялары жас та жасамыс біраз қазақ прозаиктерінің әңгіме
повесттерінде суреттеліп келе жатқанын айта кетуді жөн көреді. Дәл осы
мәселелерге қатысты біршама жазушыларымыз: Т.Әлімқұловтың Жүрегі жіңішке
тікенін және Құлқынын, Ә.Таразидің Келіні мен Өртін, Ш.Мұртазаевтің
Тұйық шарбағын, С.Мұратбековтың Күсен-Күсекесі мен Мұрагерін,
Қ.Наймағамбетовтың Бастауын, Т.Әбдіковтың Түнгі қонақтары мен Бас
сүйегін, Т.Нұрмағанбетовтың Қош бол атасы және басқалардың осы сияқты,
әңгіме, повесттерінде осынау қилы-қырлы сан тарау соқтықпалы-соқпақсыз
өмірдегі мекен-тұрағы, мінез-құлқы, іс-әрекеттері бар тоғышар жандардың бір-
біріне ұқсамайтын образ, характерлері нанымды көркем ситуациялар арқылы
бейнеленгенін аша айтады.
Сонымен бірге, қазіргі тұрмыс-тіршілігін, ондағы адамдардың
образдарын Сағат Әшімбаев Ә.Таразидің Өртін, Ш.Мұртазаның Тұйық
шарбағын, С.Мұратбековтың Үскірігін, Қ.Найманбаевтің Бастауын мысалға
ала отырып, өміршең моральға сай келмейтін тозығы жеткен іс-әрекеттер
суреттерін көрсетеді.
Қысқасы, С.Әшімбаев: Нағыз жазушы әлеуметке ортақ өз кезінің таза
моральдық атмосферасының рухани бейнелеушісі болуымен қатар, өмірдегі
келеңсіздікті батыл айыптаушы, жалпы адамзатқа ортақ гуманистік моральдың
насихатшысы әрі оны берік қалыптастырушы қайраткер азамат екенін ұмытпаған
жөн. Сонда ғана замана мен замандастар алдындағы суреткерлер парызы
өтелмек!-деп қорытындылайды [2,51].
Келесі бір қарастырайын деп отырған зерттеуші жазушы Төрегелді
Бекниязовтың Кейіпкердің адамгершілік проблемасы атты ғылыми еңбегі.
Төрегелді Бекниязовтың бұл еңбегі кіріспе, екі бөлімнен, қорытындыдан
тұрады. Кіріспесінде жалпы әдебиетте қазіргі кейіпкер және оның
адамгершілік бейнесінің өте актуальды проблемаға айналып отырғанын айта
келе, бірнеше жазушы, зерттеуші ғалымдардың еңбектеріне тоқталып өтеді. Ол
адамгершілік критерийлерде назар аударып, оларды, жақсылық әділдік, шындық,
адалдық, мейірімділік, азаматтық ізгілік, парыз сияқты топтарға бөліп,
санамалап айтып өтеді. Сонымен қатар, басқа халықтар әдебиетіне де көңіл
бөліп, жазушылардың осы заманғы мәселелерді тақырып етіп алып,
замандастар образын сомдауын, олардың тікелей адамгершілік болмысына ден
қоюын айтып кетеді. Мысалы, Ю.Бондарев, Ш.Айтматов, С.Залыгин, М.Кәрім,
В.Астафьев, Ф.Искандеп, Ф.Абрамов, М.Авижюс, Ю.Трифонов, В.Распутин,
В.Белов, Г.Матевосян, В.Быков секілді қаламгерлер творчествосын зерттейді
де, еңбектерін қарастырды.
Қаһарман туралы біраз зерттеушілердің М.Бахтин, Т.Якшенко, Л.Тинзбург,
В.Адухтина, Т.Бровиан, А.Влосенко, Л.Киросян, В.Гусев, Ф.Хатипов,
В.Степанов әр кезде ой тұжырымдар жасағандығын айтады. Ал, адамгершілік
мәселесі туралы Ф.Кузнецовтың Размышление нравственности (1979),
В.Гусевтің худежственное и нравственное (1989), И.Кузмичевтің
Нравственные основы совесткой литературы (1986), А.Гусейновтің Золотое
правило нравственности (1979), И.Скаковтың (Нравственные уроки историй
(1984), О.Дробницкийдің проблемы нравственноти (1977) деген ғылыми
еңбектерін атап айтады.
Сонымен қатар, әдебиеттегі замандас бейнесі туралы көптеген қазақ
ғалымдарымыздың пікірлеріне де назар аударады. Мысалыға, Р.Бердібаевтың
Қазаргі қазақ прозасындағы замандас келбеті, Ш.Елеукеновтың Замандас
парасаты, С. Байжановтың Замандас туралы толғау, Ж.Ысмағұловтың Облик
современика деп аталатын еңбектерін алады. Және ұлы жазушы М.Әуезовтің
Қазіргі роман және оның геройы деп аталатын әйгілі мақаласының
маңыздылығын көрсетеді.
Жазушы Т.Бекниязов қазақ прозасының, соның ішіндегі (қазақ) повесть
жанрының қалыптасуын, осы жанрда кейіпкерді бейнелеу мен көркемдік
құралдарды пайдалану тәсілдерін зерттеп, ұсынған ғалымдардың еңбектерін
қарастырады және повесть жанры туралы кейбір анықтамаларға, зерттеушілердің
ой-тұжырымдарына назар аударып, оның бұрынғы кезден бастап-ақ пайда болғаны
жөнінде, уақыт өте келе дамып, жетілгендігін көрсетеді. Оларға алдымен орыс
ғалымдары әрісін айтпағанда В.Белинский, В.Шкловский, В.Тимофеевтің
еңбектерін мысал етеді.
Одан кейін қазақ әдеби зерттеуінде повесть жанры жөнінде нақты
анықтамалар аздығын баса айтады. Тек А.Байтұрсыновтың, Қ.Жұмаділовтің.
З.Қабдоловтың еңбектерін көрсетеді. Қазақ повесінің формалық табиғаты
арнайы зерттелмеген болса да, осы жанрдағы шығармалар туралы бірқатар
зерттеулер жүргізген ғалымдарды жазады. Олар, Ә.Әзиев алғашқы повесть
жөнінде, Ә.Нағметов көркемдік ізденістер жөнінде, Б.Майтанов жас
замандастар жөнінде, А.Исмақова кейбір теориялық мәселелер жөнінде,
Б.Ыбрайымов басқаларға арналған повестер жөнінде, С.Ақашева жанрлық-
стильдік ерекшеліктер жөнінде тоқталып өткен.
Т.Бекниязов неғұрлым жаңа повестерді алып зерттеуді мақсат етеді.
Жұмысы кіріспе, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Бірінші тарауын
Кейіпкердің адамгершілік бейнесі деп алып, ондағы повестерді талдай келе,
кейіпкерлерін сан қырлы жағынан танытады.
Белгілі жазушыларымыз Әбіш Кекілбаевтың, Мұхтар Мағауиннің, Оралхан
Бөкеевтің, Дүкенбай Досжановтың суреткерлік ізденістеріне, кейіпкер мен
оның адамгершілік қасиетін берудегі концепцияларына, көркемдік шеберліке ой
жіберіп, нақты шығармаларына талдау жасайды.
Екінші тарауын Кейіпкер мінезінің адамгершілік сипаты деп алады.
Мұнда қаламгерлер Ә.Таразидің, О.Бөкеевтің, М.Сүндетовтың, Б.Қойшыбаевтың
повестеріне тоқталып өтеді. Ондағы кейіпкерлердің характерінің адамгершілік
қырлары қандай тәсілдермен ашылатынын көрсете білді. Қаһарман бейнесі оның
характерінсіз көрінбейтіні белгілі. Сондықтан характер эволюциясы және
оның қалыптасуы арқылы қаһарманның санасын, адамшылық тұлғасын да сомдады.
Сонымен қатар, бұл тарауында бірен-саран жас жазушылардың ізденістеріне
байқаулар жасалды.
Т.Бекниязов бұл диссертациялық еңбегін жазу барысында алдына бірнеше
мақсат-міндеттер қоя білді. Олар мына төмендегідей:
Зерттеудің мақаты мен міндеттері: қазақ әдебиетіндегі повесть жанры
бойынша бүгінгі қаһарман тұлғасын беру. Сексенінші жылдардағы әлі зерттеле
қоймаған қазақ повестерінің даму заңдылығына көз жіберу; Сонымен қатар,
зерттеу обьктісіне қарастырып отырған мәселерге байланысты шығармаларды
іріктеп алады. Олардың жетістігі мен көркемдік табыстарына, ізденістеріне
ой жіберіп, қайсыбір кемшілік тұстарына да тоқталып өтеді.
Енді, бірінші тарауына тоқталып өтсек, онда кейіпкердің адамгершілік
бейнесі туралы біраз тұшымды ой-пікірлер берген. Көптеген ғалымдардың
шығармаларындағы кейіпкерлерге талдау жасайды.
Ертеден-ақ халықтың арман-мақсатын, мұң-мұқтажын көтерер кейіпкерлер
тұлғасы сомдалған. Бұл әсіресе, халық ауыз әдебиетінде кең өріс алады.
Келе-келе жазба әдебиет оны ары қарай дамытып әкетеді. Әдебиеттегі
мұндайлық қаһармандардың болашаққа ұмтылу, өмір үшін күрескерлік құбылысы-
әріден келе жатқан дәстүр жалғастығының желісі. Уақыт өткен сайын адам
өзінің зор болмысымен мүсінделе береді. Ол бұрынғы Ахиллес пен Прометейдің
бүгінгі жалғасы.
Т.Бекниязов орыс әдебиетінде В.Астафьевтің Қайғылы детектив,
Ю.Бондаревтің Ойын, Ф.Абрамовтың Тірі, О.Гончардің Шіркеу, В.Быковтің
Карьер, В.Беловтың Бәрі де алда, В.Распутиннің Өрт деген шығармаларды
және Л.Толстойдың, Достоевскийдің шығармаларын алып талдайды. Ғалым бұл
шығармаларды заманымыздың ең көкейкесті проблемаларын көтерген деп ойлайды.
Айталық, Распутиннің Өрт повесінде адамның қиын жағдайы, жан күйзелісі
азаматтық ісі суреттеледі. Биіктен бас қаһарманын қандай адам, не қызмет
істейтініне шейін айтып өтеді. Бас кейіпкер-қарапайым еңбек адамы,
Леспромхоздың шофері Иван Петрович Егоров. В.Распутиннің бұл туындысыда
публикациялық стиль нышаны байқалғанымен, негізінен жазушы сол өзіне тән
нәзік психологиялық суреткер ретінде шеберлік танытқандығын аша айтады.
Одан кейін қазақ әдебиетінің ірі майталмандарының еңбектерін де бірсыпыра
талдап өтеді. Және бір-бірімен салыстырады. Мысалы, жоғарыда талдап өткен
В.Распутиннің туындысы мен О.Бөкеевтің шығармасын салыстырады. Бұл екеуінің
көтерген мәселесі төркіндес. Мұндағы Сайтан көпір кейіпкер үшін Өрттен
кем емес. Бірақ, О.Бөкеев шығармасы Распутин шығармасынан ерте
жазылғандығын ескертеді.
Жазушы, қаһарманның адамгершілік проблемасы-тек О.Бөкеев шығармасында
ғана емес, қазақ жазушыларының қай-қайсының да сүйіп жазатын, жүрегінің бар
жылуын төгетін обьектісіне айналғанын жазады.
Ал, сондай жазушылардың қатарына Дүкенбай Досжановты және Қабдеш
Жұмаділовті атайды. Бұл екі қаламгер де мейлі роман жазсын, мейлі повесть
жазсын өз кейіпкерлерінің адамгершілік бейнесін, жомарт жанын, парасат
биігін сөз етеді. Автор олардың сексенінші жылдардың орта шенінде қатар
шыққан Тілегімді бере гөр, Сәйгүліктер деп аталатын повестерін алып
талдайды. Олар тек қана республика көлемінде емес, көптеген шет елдерде де
танымал дейді. Мысалы, Д.Досжанов шығармалары Европа халықтарының біраз
тіліне аударылған. Ал, Қ.Жұмаділовтің Қытай Халық Республикасында және
кейбір Орта Азия республикаларында туындылары шығып жүр екен.
Жазушы Д.Досжановтың тағы бір ерекшелігін, яғни өзінің повстерінде
халықтық көркем тілге әу бастан ерекше көңіл бөліп келе жатқандығын ерекше
атап өтеді. Соның айғағындай повестің ғана емес, оның тарихи романдарында
да ұлттық қасиетті танытатын тілдік бояулардың қанықтығы анық.
Т.Бекниязов тіл туралы айта келе, классиктеріміз Абай, Ыбырайдан
бастап, А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Б.Майлин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин
шығармаларында да халық тілінің бай қорының бар екенін жазады.
Мысалы, М.Әуезовтің Абай жолы эпопеясы, оның тілдік потенциялы кім-
кімді де бей-жай қалдырмайды. Ал, Д.Досжанов кейіпкерлерінің тілі де
өзгеге ұқсамайтын, өзіндік мәнерімен ғана көрінеді. Д.Досжанов
шығармаларында әр кейіпкердің саптауын бөлек, өзіне тән табиғи жарасымын
табады, баяндауы өте көркем. Ә дегеннен сыдыра жөнелмей асықпай, баппен
баяндайды.
Жазушының айтуы бойынша әркім өз концепциясын ұсынады. Ал әдебиет
заңдылығы көпке ортақ. Дегенмен, пікір қозғаудан шындық туатыны ақиқат.
Адам образы туралы жаңа ұғым-түсініктердің, уақыт корректировкасының
өзгерістері жоққа шығаруға болмайды. Ұнамды, ұнамсыз болу себебін, оның
функциялық қызметін жаңаша ойлау арқылы қарастырса абзал. Өмірдегі әлдебір
қиын ситуациялардың әсерінен адамның теріс жолға түсіп кетуі мүмкін, бірақ
(дәлелдеуші) адамгершілік тәрбие бар жерде қайтадан дұрыс жолға түсу жоқ
емес. Ол айналадағы адамдар ортасының ықпалына байланысты екен. Өмірде
болып жатқан жаңалықтар да көп дейді. Олай болса, кейіпкер диалектикасын да
осы тұрғыдан қарап, оның тұлғасын нанымды түрде бейнелеу жөн. Оның да
пенде ретіндегі жетістік-кемшілігін жете суреттеп, бар шындық болмысын
дүниеге әкелу керек. Ақырында ұнамды, ұнамсыз образ тұлғасы автордың
көркемдік эстетикалық ойына, көсқарасына және творчестволық шеберлігіне
тығыз байланысты болып кететіні сөзсіз.
Сонымен қатар, зертеуші мұндай жағдайда О.Бөкеевтің Сайтан көпір.
Д.Досжановтың Тілегімді бере гөр, Қ.Жұмаділовтің Сәйгүліктер және тағы
да басқа поветерінен көрер едік дейді. Әр жазушының кейіпкері жақсылы-
жаманды қасиеттерімен танылады. Адамгершілік ар, тағдыр-таразыға түскенде
қаһармандардың жан-дүниесі әр қырынан көрінетіні рас.
Зертеуші сексенінші жылдары бұрынғыға қарағанда әдебиетте миф, ертегі-
аңыз, фантастика элементтерін пайдалану онан сайын күшейе түсті деп
дәлелдейді. Мұның мысалы басқа да жазушылармен бірге, әсіресе, Ш.Айтматов
творчествосынан жарқырап көрінеді. Қазақ жазушылары: Ә.Кекілбаев,
М.Мағауин, Д.Досжанов, Ә.Тарази, О.Бөкеевтерді жатқызды.
Т.Бекниязов бұл тарауды қорыта келіп, О.Бөкеев, Д.Досжанов,
Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, Қ.Жұмаділовтерге қазаргі қазақ повесінің дамуына
өзіндік үлес қосқан үлкен жазушылар деп баға берді. Олардың аталмыш
жанрдың мүмкіндіктерін пайдаланып, сондай-ақ, дәстүр игілігін жалғастыру
арқылы жаңа арналарға бет бұрғанын байқайды. С.Сейфуллин, М.Әуезов,
Б.Майлиннің, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтың, Ғ.Мұстафиннің тағы да
басқалардың қазақ әдебиетінде салып кеткен көркемдік шеберлігін осынау
қаламгерлер бүгінде қастерлі түрде қабылдап және оны өздерінше
ізденістермен әрі қарай іліп әкетуі-жарасымды құбылыс дер едік.
Т.Бекниязов бір атап айтарлығы, жазушылар біз қарастырып отырған
қаһарман мен адамгершілік мәселесін беруде де өз шеберлігін тәуір
көрсеткен. Олар адам образын құрғақ сипаттамай, жанды құбылыс үстінде,
әлеуметтік және моральдық-эстетикалық тартыстар мен әрекеттерге байланысты
ашады. Бұл ретте авторлар сюжеттік желілерді кейіпкердің қалыптасу жолдары
үшін ұтымды пайдаланады, сатылы композиция құрады.Негізгі кейіпкерлер
тағдыры мен өмірі осылайша шығарманың тұтас мазмұндық жүйесін қамтиды.
Адамгершілік мәселесі ішкі жан-дүние толқыныстарына байланысты алынумен
бірге, әртүрлі тартыстардың түйінді-түйінді тұстарында да нақты көрініс
беруі-қаламгерлер тәсілінің бір қыры. Ондайда қайсарлық пен батылдық,
адалдық пен әділдік, болашақ күндерге деген үміт-сенімді көруге болады.
Мұның бәрі жай ғана коллозия емес, қаламгердің әдеби-эстетикалық,
концептуальды ой түюі мен идеялық шешімінің көрініс табуы деп қараған жөн.
Сөйтіп, жақсылық пен жамандықтың, мәңгілік пен өткіншіліктің, бақыт пен
қайғының ара салмағын таразылай отырып, ұлағат пен өнегеге мегзеу-
суреткерліктің көкейкесті мұраты болса керек деп сөз түйінін жасайды.
Т.Бекниязовтың екінші тарауына көшсек, Кейіпкер мінезінің
адамгершілік сипатын жан-жақты көрсетеді. Ол бұл тарауында соңғы жылдары
жазылған повестерге тоқталып өтеді. Ә.Таразидің, Ә.Кекілбаевтың,
М.Мағуиннің, Д.Досжанның, Қ.Жұмаділовтың, О.Бөкеевтің, М.Сүндетовтың
творчествосын талдайды.
Әдебиеттің көркемдік процесін зерттеу үшін әрине, арғы-бергі
суреткерлерге соқпай өте алмаймыз. Соңғы жазылған жазба әдебиетімізден,
яғни, Абай, Ыбырайдан бастап, бүгінде ақтаңдақ әсерінен арылып,
ортамызға қайта оралған XXғасырдың басындағы алыптарымыз Ш.Құдайбергенов,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов мұраларын қайтадан
зердеге алып қарайды. Олардың заман туралы, қоғамдық өзгерістер туралы
жазған көркем шығармалары дәстүрінде бүгінгі қазақ әдебиеті дамып, өркендеп
келе жатқаны белгілі. С.Сейфуллин, Б.Майлин, М.Әуезов, І.Жансүгіров,
С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин туындылары әдебиет көкжиегін бүкіл
әлемге мәшһүр еткенін айта кетеді. Ол әр жазушының кешінде екі үш
шығармасына талдау жасайды. Ондағы кейіпкерлердің адамгершілік және
молральдық мәселелеріне көңіл бөледі. Мысалы, Ә.Таразидің Дауа. Жеті.
Қырық жеті, Әулет шығармаларындағы кейіпкерлердің характерлерін
талдайды.
Жазушының бұл талданған екі шығармасында да идеялық түпқазық-рухани
күш беретін туған жерді, ата-жұртты қадірлеп, ұлттық, халықтық қасиет-
дәстүрді жоғалтпау, сонда ғана жер бетінде кәдімгі адам қалпында өмір
кешетініңді мезгейді. Сондай-ақ ұрпақтар жалғастығы, өмірдің мәңгілігі,
тәрбие төркіні, мінез-қасиеттердің атадан балаға ұласататыны повестерде
негізгі мотивке айналған.
Ал, одан кейін Оралхан Бөкеевтің Қар қызы повесін талдайды. Өйткені,
нақ осы повесте қаһармандардың характерлері айрықша көрініп, шынайы
суреттелген. Повестегі негізгі үш кейіпкер: Нұрлан, Бақытжан, Аманжандардың
образын көркем бейнелейді. Мысалы: Нұржан ақылды жігіт. Аманжанның мінезі
шатақ. Бақытжан болса қорқақ.
Оралханды тілге бай жазушы дей келе, оның повестерінің көркем болуы
соның айғағы дейді. Өйткені, Оралхан шығармашылығында теңеу, эпитет,
метафора мол ұшырасады. Сонымен қатар бұл Қар қызы повесін талдай отырып,
қара көк аспан гауһарға шомылып тұр; қыз алтын ағыстың ортасында жүзген
аққуға ұқсайды; сезім жетегіндегі ару өң мен түстің екі арасындағы бейкүнә
масаң халде еді; деген фразаларға назар аударады.
Бүгінгі өмірден шығарма жазып, замандас образын сомдап жүрген
жазушының бірі- Мағзұм Сүндетов. Т.Бекниязов М.Сүндетовтың шығармашылығна
тоқталып өтеді. Мағзұм Сүндетовтың прозалық жинағы да шығып үлгерген.
Соның ішінде повестері бір төбе. Осы бір төбе повестердің ішінен Гармония,
симметрия және Марат деп аталатын повесін алып талдайды. Ондағы кейіпкер
Мараттың характерін беру елеулі бір дүние. Оның портретінің ә деп
бастағанда-ақ берілуі, Марат мінезінің біраз сырларын алдымызға жайып
салғандай. Оның ұяң , адал жігіт екеніне көзімізді толық жеткізеді.
Одан кейін, Б.Қойшыбаевтың Киелі мұра деп аталатын повесіне тоқталып
өтеді. Бұл шығармада осы күнгі жастардың бас қосып, семьялы болу, сол
семьяның қайтсе бақытқа жететіні туралы сыр толғайды. Негізгі кейіпкер
ерлі-зайыпты жастар Абылай мен Әльфия. Екеуі де осы күнгі білімді,
мәдениетті жастарға мұра боп келе жатқан тәбәрік-қамшыны бергенін айтады.
Ол бұлардың ұрпақтары үшін қымбат мүлік. Бұлардың семья ұйытқысы,
берекесін сақтайтын киелі мұра.
Одан кйінгі келесі бір жазушымыз Қуаныш Жиенбаевтың Теңіздегі бір
тамшы деген кітабын да айта өтеді. Мұның негізгі кейіпкері
Ұлбосын.Ұлбосын- жылқы бағатын қыз. Повестің бүкіл оқиғасы осы қаһарманның
көзқарасымен, ой-түсінігімен баяндалады. Өміріне қастандық жасалған ауру
әке-Жақан, өгей шеше- Қатпа, оған еріп келген кішкене бала Жамансары мен
Ұлбосынның ара қатынасы ішкі психологиялық сырлармен астасып жататындығы
оқиғаның қоюландыра түсетіндігін көрсетеді.
Қуаныштың екінші бір шағын повесі-Сынақ мерзімі деп аталады. Мұны да
Т.Бекниязов жан-жақты талдайды. Шығармада ауыл-мәселесі егін, су проблемасы
көтеріледі. Бұл көркем шығарма фон ретінде алынған. Т.Бекниязовтың
айтуынша, бүгінгі күн тынысын сезе білетіні байқалады. Лирикалық
баяндауларда негізгі кейіпкерлері- Әділхан мен Қазыбек. Бұл екеуі балалық
шақта бірге өскен. Әділхан өз еңбегімен іскер: адамгершілікпен жоғарыласа,
Қазыбек жеңіл жолдар арқылы лауазымға қол жеткізеді екен. Ең жаманы-арада
болған қызғаныш. Оны өршітетін Қазыбек. Ол Әділхан жеткен табыстарды көре
алмайды. Т.Бекниязов Қ.Жиенбаевтың повесін талдай отырып, кейіпкерлердің
адамшылық қасиетін көрсетуді жөн көреді. Келесі талдаған шығармасы Жәнібек
Кәрменовтың Махаббат әні повесі. Бұл- жастар сүйіспеншілігіне арналған
повесть. Повесть жап-жақсы оқылады. Күрделі сюжет жоқ. Шұрайлы тілмен
баяндау бар. Оқушысын тарта біледі.
Ауылға демалысқа келген жазушы жігітке Манарбек деген досы көңіл сырын
ақтарады. Қаладағы досының келуі Манарбектің қызға деген алғашқы жігіттік
сезімін баяндап беруіне себепші болады. Манарбек Дана есімді қызбен бірге
оқиды, оны ұнатады. Бірақ араға үшінші кейіпкер –суретші Қалкен келіп
қосылады да, бұлардың балауса сезімінің жолы болмайды. Шығарма жүгін
көтеріп тұрған оқиға негізі, характер қақтығысы осы төңіректе.
Ж.Кәрменов кейіпкерлерін бірден күрделі тартысқа түсірмегенмен,
олардың ой-сезімін, өмірге көзқарасын ішкі психологиялық драматизмге құра
білді.
Одан кейін тағы да осы Ж.Кәрменовтың Боз айғырдың үйірі повесін
талдайды. Негізгі кейіпкері жылқышы жігіт Кәрім, оның әйелі Толқынның
тағдырын суреттеп сол арқылы автор моральдық- этикалық мәселеден сыр
қозғайды. Жас жұбайлар жарасымды келісім таппай, жеңіл ойлау Толқын
төркініне кетіп тынады. Кәрімнің әкесі қарапайым бейнеткеш жан болса,
Толқының әкесі өзін жоғары ұстаған совхоздың бас бугальтері.
Кейіпкердің характер тартысы да осындай теңсіздік мінез-құлықтан туындайды.
Менсінбеушілік, көлденең пайданың арқасында асып-тасушылық шығармада
сынға алынған. Ар тазалығы алға тартылады. Толқын ферма меңгерушісі
Тілеужанға жем бола жаздайды. Кәрімнің өзі мал ұрлаушылардың
тұзғынына әрең ілікпей қалады.Шығарманы оқып отырып Кәрім мен
оның әке-шешесіне іштей тілектес болып отырасың. Ал қарсы
топ: Аман, Айтбай, Жарасбектердің жымысқы істеріне зығырданың
қайнайды. Көптеген қиындықтардан соң, Кәрім семьясымен қайта
табысады.
Бұдан шығатын қорытындыны Т.Бекниязов былай береді:
Жазушы өз шығармасы арқылы оқырманға әр кез көкейкесті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әдебиет ғылымының бүгінгі әдеби процесті
зерттеп, тексеруі – үлкен міндет. Өйткені уақыт өткен сайын әдеби
құбылыстың жаңа нышандары пайда болып, оның даму заңдылығын саралап,
салмақтап отыру парызы туындайды. Бұл орайда адамның қоғамдық санасының
жемісі – көркемөнер шығармалары жаңа көзқарасты, тың бағалауарды қажет
етеді. Ал ол үшін әдебиеттің ішкі диалектикалық өсу жолдарын қарастырып,
көркемдік – эстетикалық табыстарының мән – маңызын ашу керек.
Сондықтан қазақ прозасын зертеуші ғалымдарымыздың, сонымен қатар,
Әкім Таразидің повестерінің белгілі бір проблемасын объектіге алып,
зерттеуді мақсат еттік. Бұл – ең алдымен кейіпкер бейнесі және
адамгершілік мәселесі. Аталған тақырып бойынша өз алдына дербес
қарастырылған ешқандай зерттеу жұмысы кездеспейді. Тек аз ғана
зертеушілеріміздің кейіпкерлердің адамгершілік әлемі жөнінде диссертациялар
мен монографиялары бар. Кейіпкер және адамгершілік мәселесі - әдебиеттегі
мәңгілік мәселелердің бірі. Кейіпкер әдеби-эстетикалық категория болса,
адамгершілік – моральдық – этикалық категория. Бұл ұғымдарды бір-бірінен
бөліп қараудың жөні жоқ. Өйткені кейіпкерсіз әдеби шығарма болмайтыны
сияқты, кейіпкердің де адамгершілік қасиетінсіз мәні болмас еді.
Тақырыптың өзектілігі. Әдебиетте қазіргі кейіпкер және оның
адамгершілік бейнесі өте актуальды проблемаға айналып отыр. Кейіпкердің
адамгершілік сипаты, моральдық болмысы қашанда әдебиет өнерінің нақты
объектісі болып келеді. Адам образы үнемі өзінің көп сырлы мәнімен
суреттеліп, оның жеке тұлғасы жан –жақты ашыла түсуде. Оның іс-әрекеті,
қоғамдық және жеке өмірі шындыққа сай алынып, нағыз азаматтық келбетімен
көрінуде. Мұның өзі кейіпкер образының әдебиеттегі көркемдік рөлін,
этикалық – эстетикалық болмысын, адамның жаратылысын анықтайтын құбылыс.
Бұл – сондай-ақ суреткерлер талантымен бейнеленетін дара характерлердің,
нанымды да, жанды образдың дүниеге келуі болып табылатынына сөз жоқ.
Мұндайда нақты адамгершілік критерилерге назар аударсақ :
- жақсылық ;
- әділдік ;
- шындық ;
- адалдық ;
- мейірімділік ;
- қарапайымдылық ;
- азаматтық ;
- ізгілік ;
- ізеттілік ;
- парыз
сияқты қасиеттер шығармаларда тиісінше сөз болып келеді.
Кейіпкердің рухани жан – дүниесі гармониялық тұтастыққа алынып, терең
психологиялық тұрғыда берілуі өте маңызды. Бұл сайып келгенде халықтың
адамгершілік санасының өсуіне, этикалық нормалардың қалыптасуына байланысты
алынса, көкейдегі мақсаттың да жүзеге асқаны. Адамгершілік қасиет –
кейіпкердің биік рухани табиғатын танытпақ. Қайсібір тарих - әлеуметтік
кезеңдерде халық өмірінің қажетіне, талап- тілегінің өсуіне орай этикалық
нормалар да жетіліп, дамып, байып отыратыны заңды. Бұл орайда қоғамдық -
әлеуметтік өзгерістерге байланысты жаңаша моральдық – этикалық нормалар
пайда болып, ескі мен жаңаның ара жігі айқындала түседі. Ал мұның өзі ұзақ
уақытты қамтитын тарихи даму мен рухани ізденістердің нәтижесі болып
саналады. Заман өзгерісі адамдардың көзқарасына, дүниетанымына
айналасындағылармен қарым – қатынасына ерекше әсер етпек. Осыдан келіп,
әдебиеттегі кейіпкердің де жаңаша бейнеде, рухани түрлену үстінде көрінуі
диалектикаға сай келмек.
Бұл орайда мына жайларды атап айту керек :
- адам мен адамның ;
- адам мен қоғамның ;
- адам мен ортаның ;
- адам мен табиғаттың ;
- адам мен заманның ;
ара қатынасы, байланысы және қайшылығы көркемдікпен көрініс табуы қажет.
Қазіргі әдебиет, соның ішінде Әкім Тарази адамның жеке тұлғасына
айырықша мән беріп, оның жанды да, көркем бейнеленуіне күш салып келеді.
Жаңа адамның жан – дүниесі мен характерінің қалыптасуын шебер де, көркем
түрде суреттеу әдебиеттің маңызды міндетіне айналған. Әрбір жеке тұлғаның
өзін-өзі көрсетуі мен жалпы халықтың парызына, бүкіл адамзаттың гуманистік
қасиетіне баса назар аударылып отыр. Жеке тұлғаның көркем концепциясына,
тәрбиелік-өнегелік жақтарына терең үңіліп, тың шығармалар беруде. Мұндайда
адамгершілік идеалды ашу негізгі борыш. Қаһарман – шығармадағы автор
идеясын жүзеге асырушы тұлға болумен бірге, көркемдік – эстетикалық
көзқарас негізінде туған әдебиет образы екені белгілі. Алайда ол өзінің
дербес әрекетімен көрінетін, өмір сүру ерекшелігін танытатын, өз сөзі мен
ойын, көзқарас болмысын толық паш ететін толыққанды бейне екенін атап айту
керек. Салыстырмалы түрде алғанда басқаға бағынышты емес, өзіндік сана-
сезіммен, өз алдына әрекет етуші бостандық иесі болып саналады. Бүгінгі
өмір шындығын көркем шындыққа айналдыруда суреткерлер жан – жақты
ізденістер танытуда. Уақыттың өзі алға тартқан әдебиет пен өмірдің
байланысын тереңдете түсу кезек күттірмейтін мақсат.
Әкім Таразидің көптеген повестерінде қаһарман, кейіпкер проблемасы
үлкен мәнге ие болып отыр. Бүгінгі оқырманды бар адамгершілік болмысымен,
жан – жақты характер қырларымен тұшынтатын кейіпкер керек. Өйткені, жер
жүзі әдебиетімен сусындауға оқырман үшін мүмкіндік туып отырған уақытта
кейіпкер образына қазақ жазушыларының да селқос қарауына хақысы жоқ. Әрбір
жаңа шығармадан халық замандас тұлғасын күтеді. Өмір, қоғам қайшылықтары
шығармада қаншалықты дәрежеде көрінгені ешбір елеусіз нәрсе емес. Сол
арқылы шындық пен ақиқаттың қалай айтылғаны, көркемдік ой мен танымның
қаншалықты шебер берілгені барынша назар аудармақ.Шығармаларда адамгершілік
– философиялық ойларға терең бойлап, жаңа қаһарманның бойындағы бұған дейін
білінбеген, осы заманға сәйкес өзгеріс сипаттарын көре білу және көркем
суреттеу парыз. Сөйтіп, бүкіл адамзатқа ортақ, құнды мәселелер идеялық
арқау етіп көтерілуі тиіс. Бұл кейінгі он-он бес жылда тек қазақ әдебиеті
ғана емес, басқа да көптеген халықтар әдебиетінде онан сайын күшейе түскен
тенденция. Осыған орай зерттеуші Г.Фридлендердің: Сонымен көркем шығарма
өзінің табиғатында жазушының уақыт пен диалогын паш етеді. Халықпен, елмен,
ғасырлармен және ұрпақтармен болған әрекетті көрсетеді- деп түйіндеуі
көкейге қонады [1, 91].
Әдебиеттегі жағымды кейіпкер типі-өзінің бұрынғы тарихи бастауларына
сүйеніп, бүгінгі өмірдің реалистік қалпын таныту үшін алатыны белгілі.
Мұның өзі толымды характерлердің туып, қалыптасуына әжептәуір ықпал ететін,
қазіргі жаңа адамның жан-жақты әрі прогресті дамуын көрсететін тұлға. Оның
азаматтық белсенді позициясы ел, халық алдындағы парыз бен борыш жүгін
көтеруі-эстетикалық идеалға негіз болмақ. Жағымды кейіпкер өмірдің құнды
жақтарын танытып қана қоймай, нақты шындықтың болмысын көз алдымызға
әкеліп, өмірдің және қоғамның алға басуын көркемдік оймен айқындай
түсетінін де айтуымыз керек. Мұндай кейіпкерлер образы арқылы халықтың ең
жақсы қасиеттері бейнеленеді, өз кезіндегі реальды тарихи процестің алға
тартып отырған қажетті міндеттері арқау етіледі. Сонымен кейіпкер өз
заманына байланысты алынады. Қоғамның тарихи дамуы, өмір өзгерістері, жаңа
мақсат-мұраттар әдебиеттегі идеалдың да өзгешелігіне әсер етеді.
Алайда жағымды кейіпкерді эстетикалық идеалды бейнелейтін жалғыз ғана
құрал деп қарауға болмайды. Егер олай ойласақ, идеалды кейіпкер пайда
болады да, көркемдік құны қалмайтыны түсінікті. Бұрын әдебиетте мұндай
кейіпкерлер де кездескен. Ондайда әдеби бейнені немесе кейіпкерді жасанды
түрде екі полюсте көрсету әдетке айналды. Соның салдарынан тәуір
кейіпкерлер арқылы адам өмірі тым керемет етіп суреттеліп, өмір өз қалпынан
боямаланып көрсетіп, қайшылық-тартыстардың жігі жатқызылып, жылтыр күйінде
беріледі. Мұндай жағдай әсіресе, қоғамдық тоқырау жылдарында өріс алды.
Сайып келгенде, кейіпкерлердің жағымды немесе жағымсыз деп бөлінуі
шартты нәрсе. Адам образының диалектикасы-оның жан-жақты бейнеленуін қажет
етеді. Өмірде адамдар тағдыры қашанда күрделі. Кез-келген суреткер соны аша
білуі қажет. Жалпы жеке адам тұлғасының қалыптасу процесі көп қырлы әрі
қарама-қайшылықты болуы табиғи жәйт. Әрбір тұлға дара да, қайталанбас
индивидуалды болып келеді. Қаһарманның, кейіпкердің жеке тұлғасы сомдалып,
жинақталған образ ретінде беріледі. Оның жалқыдан жалпыны танытатын қасиеті
аңғарылады. Өмір күрделі болумен қатар, онда сондай-ақ тынымсыз күрестер де
жүріп жататыны да ақиқат. Онда қуаныш та, реніш те кездесуі мүмкін.
Кейіпкерлер сол ортада, сол орайда алынып көрсетіледі.
Адамгершілік! Бұл сөздік қорымыздағы сөлі ерекше, мәні мәңгілі
айқын, салмағы пара-парсыз парасатты сөз. Сөз ғана емес, адамның ең асыл
қасиетін анықтайтын бірден-бір аяулы ұғым. Ұғым ғана емес, тіршіліктің
мәнін, дүниенің санын төрт тоғандап, ұстап тұрған ең ұлы принцип. Шынын
айтқанда, жеке дара принцип қана емес, заңның да, заманның да, адамның да
құдіреттілігін танытатын ең ұлы күш! Өйткені адамгершілікке негізделген
жерде не нәрсеге де құдірет даритындығы мәлім.
Осы ұлы күш – адамгершілік қасиет жеке адамның ғана басындағы емес,
жалпы қоғамның да қордалы байлығы. Ал, оның белгілі бір адамдар бойындағы
аздығынан айналасындағы адамдарға ғана емес, қоғамға да тиетін кесірі көл –
көсір. Олай дейтін себебіміз, бір кесірлі адамнан көп адамға тиетін зиянның
шексіз болатындығын еске алсақ, адамдық қасиеті тапшы бір адамнан көп адам
зор зардап шегуі мүмкін. Сондықтан да ең қауіпті адам ар – ұяттан ада,
адамгершіліктен жұрдай адам.
Біз бұл зерттеуде кейіпкердің адамгершілік бейнесін шығармадағы
сюжеттік – мазмұндық жүйеге орай алып қарастырдық. Өйткені, сол арқылы
кейіпкердің нақты келбеті көрініп отырады да, поэтикалық – көркемдік
бейнелеу құралдары образ ашуға зор септігін тигізеді. Кейіпкердің белсенді
іс-әрекет үстінде көрініп, терең көңіл – күй сынақтарын бастан кешіруі –
олардың нағыз адамгершілік парасатын тануға мүмкіндік береді. Неге десеңіз,
әңгіме тек жақсылық пен жамандық туралы ғана емес, сонымен бірге осынау
кереғар, қарама – қайшы мәселенің пайда болу себебі неде екенін де
суреткерлер ашып көрсетуі бұлжымас талап. Ал оның терең жан – дүние
психологиясы мен характер қақтығысынсыз анықталмайтын құбылыс. Сол үшін де
жағымды – жағымсыздық қасиеттің өзі шығармада кейде ашық күреске ұласып,
оқиғалар мен сюжеттік желілер арқылы күшейтіліп көрсетіледі. Бұл сондықтан
бізге де әдебиеттегі адамгершілік проблемасын айқындауға негіз болған
себепткер екеніне сөз жоқ.
Адамгершілік, мораль мәселесі өмірде де, өнерде де үлкен жүк
көтеретін,адамзат үшін қай уақытта да ең маңызды мәселе екені белгілі.
әдебиет пен моральды бір- бірінен бөліп қарауға келмейді,олар өзара тығыз
байланыста.Кез-келген көркем туындының мақсаты – адам игілігі болса, ар-
ождан,адамгершіліксіз шығарма жалпы өнер туындысы болмайды.Бұл жөнінде
әдебиет зерттеушісі Сағат Әшімбаев: Ең бастысы екеуін өзара қарсы қоюға
немесе оларды бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Шартты түрде алып қарар
болсақ, бұлар мазмұн мен түрдің диалектикалық тұтастығындай өзара
байланысты әрі сабақтас ұғымдар. Бұл жерде әдебиет түрдің орнында болса, ал
мораль мазмұнның міндетін атқарады,-дейді [2, 46].
Бұл күрделі де маңызды мәселені жазушы Әкім Тарази шығармалары
негізінде зерттеуді мақсат тұттық. Көркем туындылардың басты арқауы
адамгершілік, көркем тартыс болған көрнекті қаламгер шығармашылығының
бірнеше уақыттан аса тарихы бар.
Қаламгер тынымсыз ізденістер жасап, қаһарманның, кейіпкердің
азаматтық позициясында көрінетін іс-әрекетімен бірге, олардың рухани
әлеміне бойлауды алдарына мақсат етіп қойды. Мұның өзі адам өмірін
шығармада құрғақ сипаттамай, ішкі дүние сырларын психологиялық тұрғыда
көркем түрде суреттеуге ықпал етті.
Әдебиеттің ішкі даму заңдылығын пайдалана отырып, қаламгер халық
күткен, олардың көкейінде жүрген кейбір мәселелерді алға тартты. Ондайда
түрлі әдеби-тәсілдерді қолдана отырып жалпы адамзаттық мақсат-мұраттарды
шығармаларына арқау етті. Уақыт пен кеңістікке орай, өткен мен бүгінді,
бүгін мен болашақты байланыстыра қарап, жаңа көзқараста көркем туындыларды
дүниеге әкелді. Халықтық тұрмыс-тіршілік қаламгер шығармаларының көркемдік
болуын әрлендіре түсті.
Адамгершілік мәселесі жазушы творчествосында қазіргі уақытта онан
сайын күшейеді деп сенеміз. Жазушы үшін кейіпкер болмысын жан-жақты
суреттеу арқылы, типтік характерлерді дүниеге әкелуі-күрделі творчестволық
процесс екені белгілі. Сондықтан типтік бейнелер бір күнде туа қалмайды. Ол
үшін уақыт керек және кейіпкерлер типтік жағдайларда көрінгенде ғана
толымды шықпақ. Типтік бейне көркемдік идеяға қатысты түрде алынады. Бұдан
әдебиеттің танымдық мәні де көзге түседі. Адам образын күшейтетін оның
характер қырлары. Бұл характер орайда берілуінің ерекше мәні бар. Ол
жинақталып берілу мен бірге қайталанбас дербес тұлға ретінде суреттелуде
принциптік шарт болып саналады. Шығармада қаһарманның ішкі және сыртқы
күйлерін көрсете отырып түрлі ситуацияларда, әсіресе сюжеттік даму
барысында характер қырлары да ашылып отырады. Қоғам мен адам, адам мен
табиғат арасындағы және адамның ішкі психологиялық, драмалық қайшылықтары
шығармада әртүрлі тартыстар туғызуға себепкер болады. Сөйтіп оқиғалар
шиеленісе түседі. Мұның барлығы кейіпкердің мінезі арқылы, оның іс
әрекетінде танытатын құбылыстар. Өмірде адамдық парыздың өтелуін сезіну-
үлкен салмақ жүктейтіні белгілі. Кейіпкерлер болса үнемі осындай үдеден
шығуға тырысып, қиындық үстінде көрінуі шындыққа жақын. Бүгінде кейіпкердің
адамгершілік белсендіілі айрықша танылуымен қатар, оның өзгелер тағдырына
да ортақтас болып келуі-маңызды мәселеге айналып отыр.
Замандас қаһарманның арман-мұраты, мінез-құлқы, қоғамдық және
моральдық сана-сезімі логикалық тұтастықта алғанда ғана құндылығы артпақ.
Ізгілікке құштарлық, жамандыққа төзбеу, адамгершілік жауапкершілікті сезіну-
ерекше қасиеттер болып табылады. Сөйтіп кейіпкердің ішкі тартысы шығармада
көп роль атқарады. Әкім Тразидің қаламгерлік шығармашылығы туралы арнайы
зерттеу жұмысы жоқ. Тек қана бір-екі романы көлемінде аз ғана пайымдаулар
бар.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты қазақ
әдебиетіндегі повесть жанры, соның ішінде Әкім Тарази повестері бойынша
бүгінгі қаһарман тұлғасын берумен оның адамгершілік болмысының суреттелуін
арнайы зерттеп байқау. Осындай мақсаттардан шыға отырып алдымызға мынандай
міндеттерді қоямыз:
-жұмыста қойлып отырған бүкіл адамзатқа тән, ортақ рухани парасат
мәселелерінің, биік адамгершілік идеалдың жазушы шығармаларында қалай
көрініп жүргенін шама шарқымызша пайымдау.Бүгінгі күні онан сайын өсе
түскен ұлттық сана-сезім проблемасына көз жіберу;
-қаламгер творчествосындағы оған дейін айтылмаған жаңаша ойларға,
кейбір әдеби әдіс-тәсілдерге, тың қолтаңбалық стильге назар аудару да
парыз;
-жазушы повестеріндегі адамгершілік мәселесінің мәнін ашуға
негізделген көркем тартыстың құрылымдық ерекшеліктерін, табиғатын көрсету,
кейіпкер тұлғасын даралаудағы маңызын айқындау;
-повесттерде кейіпкерлердің адамгершілік әлемін танутудағы автор
шеберлігін пайымдау;
-көркемдік әдіс-тәсілдерге анализ жасау;
-жазушы шығармаларында кейіпкерлердің адамгершілік қасиеттерін
саралайтын монолог, диалог, ішкі монолог, ишара-белгі, ой ағымы,
психологиялық параллелизим тағы да басқа көркемдік тәсілдердің қолданылу
ерекшеліктерін айқындау;
Осыған орай зерттеу обьектісіне өзіміз қарастырып отырған мәселерге
байланысты повесттерді іріктеп алдық. Олардың жетістігі мен көркемдік
табыстарына, ізденістеріне ой жіберіп, сонымен бірге, қайсыбір кемшілік
тұстарына да тоқталу міндет.
Тақырыптың зерттеу нысанасы ретінде қазақ прозасындағы адамгершілік,
мораль мәселелерінің зерттелуі жайында бірнеше зерттеуші ғалымдарымыздың
диссертациялық еңбектерін пайдаландық. Олар: С.Әшімбаевтың Шындыққа
сүйіспеншілік, Т.Бегниязовтың Кейіпкердің адамгершілік әлемі,
Г.Оразованың Нығмет Ғабдуллин прозасындағы кейіпкерлердің адамгершілік
әлемі, С.Қалқабаеваның Әзілхан Нұршайықовтың прозасындағы адамгершілік
ізденістер және Әкім Таразидің белгілі Дауа. Жеті. Қырық жеті, Әулет,
Аяз бен Бибі, Ләйлі, Өрт, Жадыра повестерін алдық.
Зерттеу әдісі. Әкім Тарази шығармашылығының қазақ прозасындағы алатын
орны, қаламгер шеберлігін зерттеуде, хронологиялық, салыстырмалы зерттеу
әдістерін басшылыққа алдық.
Бітіру жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысының міндеттеріне сай жұмыс
кіріспеден, негізгі бөлім екі тараудан, қорытынды бөлімінен және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ АДАМГЕРШІЛІК, МОРАЛЬ МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Сағат Әшімбаев өмір мен өнердің негізгі өзегі-шындықты айтуды өзінің
басты парызы етіп санаған. Оның бұл мақаласында адмгершілік, әдебиет және
мораль мәселелерін қарастырған.
Әдебиет пен мораль арасындағы табиғи байланыс және олардың бір-
біріне қарама-қарсы туралы әркездерде әртүрлі пікірлер айтылып келген. Ең
бастысы екеуін өзара қарсы қоюға немесе оларды бір-бірінен бөліп қарауға
болмайды. Шартты түрде алып қарар болсақ, бұлар мазмұн мен түрдің
диалектикалық тұтастығындай өзара байланысты әрі сабақтас ұғымдар. Бұл
жерде әдебиет түрдің орнында болса, ал мораль мазмұнның міндетін атқарады.
Сондықтан да, әдебиетті қоғам өміріндегі кездейсоқ шындықтардың таза
көркемдік айнасы деп қана қарауға болмайды. Жазушы өз шығармасында өзі өмір
сүріп отырған қоғамдағы моральдық атмосфераны реалиастікпен суреттеу арқылы
әлеуметтік өмірдің тынысын танытады. Соған орай типтік характерлер жасайды
-дейді[2, 46 ]. Сыншы бұған мысал ретінде Ф.М.Достоевскийдің романдарын
алып қарастырады. Оның кез-келген романында буржуазиялық қоғамдағы тозығы
жеткен моральдық қайшылықтар, сол қайшылықтан туған характерлердің
психологиялық қақтығыстары суреттелінетін және Достоевскийдің шеберлігі сол-
негізгі кейіпкерлер іс-әрекеттерінің логикалық мотивировкасы, сол дәуірдің
антигуманистік моралінен туындап, өрбіп жатқанын көрсете білгенін айтады.
Сағат Әшімбаев әдебиетті белгілі бір қоғамның материалдық дамуның
немесе экономикалық өсуінің шежіресі емес, керісінше өз заманының саяси-
әлеуметтік жағдайына сәйкес моральдық және рухани жағынан өсуі мен
өзгеруінің, кері кетуі мен кемелденуінің таразысы әрі айнасы соған сәйкес
нағыз жазушы жан сүйсінтер жақсылықпен қатар кейбір адамдар бойына сүліктей
жабысып келе жатқан жаманшылықты, зұлымдықты өнердің эстетикалық заңдарына
сүйене отырып көркемдік тұрғыдан бейнеленуі деп біледі. Мысалыға, Шекспир
мен Гете, Шолохов пен Әуезов творчествосымен дәлелдейді. Яго, Фруст пен
Мефистофель тек моральдық жағанан ғана бір-біріне қарама-қарсы антиподтар
емес. Хауа Ана мен Адам атадан бергі барша адамның бойында кездесетін
жақсылық пен жаманшылықтың, парасат пен кесапаттың типтік символы санамызға
сіңісіп кетті. Сондықтан да әдебиет қоғамдық құрылысты өзгертуші адамдар
бойына күрескерлік пен саяси саналылықтың ұрығын себуші, сондай-ақ жалпы
моральдық атмосфераны қалыптастыратын эстетикалық құбылыс. Материалдық
жағдайдың жақсаруы, ғылым мен техниканың айрықша дамуы адамдар санасын
өзгертудің субьективтік факторлары ғана. Адамның моральдық тазалығын,
рухани байлығын, жан-дүниесінің сұлулығын, сезімінің мөлдірлігін
қалыптастырудағы әдебиеттің рөлін ешқандайда сыртқы күштер ауыстыра
алмайды. Әдебиеттің аса жауапты да абыройлы миссиясы да осында жатыр. Олай
болса совет адамдарын патриотизм мен интернационализм рухында баулудағы
өзімшілдік пен қара бастың қамын ойлауға (эгоизм), тоғышарлыққа, аярлыққа,
жексұрындық пен сұрқиялыққа қарсы тәрбиелеудегі совет жазушысының
азаматтық міндеті де айрықша. Осы ретте өз заманындағы рухани кесепат
атаулыға ең алдымен жазушыларды жауапқа тарту керек- Т.Манның деген сөзін
айта кеткеннің жөні келіп отыр.
Сыншы бұл мақаласының екінші тарауында ең алдымен адамгершілік және
мораль мәселесін орыс жазушыларының еңбектерінен іздейді: Моральдық
проблемалар... Немесе адамгершілік және ар-ұждан мәселелері...
Ол ең алдымен, етек-жеңін жинап есейген, кемеліне келген елдердің
әдебиеттерінің өткені мен бүгінгісін шет пұшпақтай қарай бастайды. Орыс
әдебиетінің асыл дәуірі саналатын XIX ғасырдың өкілі Н.В.Гогольден бастайды
оның Өлі жандар атты еңбегінде-Чичиковтың сайқымазақ сапары туралы ода
емес, өліп бара жатқан, күні өтіп бара жатқан патшалық Россияның сол
заманғы азғындауын, тоғышарлықтың иеленуіне түсіп кеткендігін көз алдымызға
елестететіні трагоколикалық жыр емес пе?!
Өлі жандар-орыс өміріндегі тоғышарлық асқынған дертті сынау мен
шенеудің теңдесі жоқ үздік үлгісі. Сондай-ақ, Гогольдің Шинель повесін
қарастырады. Шинель повесі де Россиядағы ғана емес, қай қоғамдағы
болмысын жалпы адам баласының бойындағы кездесетін моральдық азғындаудың ең
сұрқия да сыпайы түрі-тоғышарлық індетті, аярлық мінезді әшекерлеудің әлем
әдебиеті бойынша озық үлгісі деп бағалайды. Шинельдегі пұшаймен жан
Акакий Акакиевич сияқты сорақы типтер, тоғышар пенделер бүгінде кездеспейді
деп айту қиын.Акакидің бар мұраты жақсы шинель киюден аспаса, ал оның
бүгінгі ағайындары бар мақсаты да қарақан бастың қамын күйттеу, ауырдың
үсті, жеңілдің астымен жүріп оңай олжа табу, бөсіп ішкенге күйсеп жегенге
мәз болу, борбиып ісінген саусақтарына алтын жүзік сап, кілегейленіп шел
басқан отсыз, ойсыз көздерін қара көзілдірікпен тасалау. Олардың әңгімесі
қайткенде баю мен өзгеден артық өмір сүруді айтудан, машиналардың әртүрлі
маркасы туралы даурыға сөйлеуден аспайды.
Гогольден кейін Салтыков-Щедрин мен Гончаровтар да көтерген моральдық
көкейтесті мәселелерді қарастырады. Гончаровың шығармашылығының ішінде
Обломовты талдайды. Гончаровтың Обломовы тоғышарлық пен
мақсатсыздықтың шенінде қалған дел-сал, ұйқылы-ояу, бейшара, көрсоқыр
жандардың трагедиясын айқара ашып берді.
Одан кейін, Чеховтың прозасын да бірсыпыра талдап өтті. Оның әсіресе
атақты Құндақтаулы адам, Ионыч, Әдебиет пәнінің мұғалімі тағы басқа
да әңгімелеріне көбірек тоқтады. Бұл әңгімелерінде замандастары бойында
әпжыландай оралған тоғышарлық мінездер, моральдық жат қылықтар, жүрек
айнытар әрекеттер аяусыз әжуаланатындығын тайға таңба басқандай сызып
көрсетті. Мысалыға, Беликов сияқты тоғышар типтерді алады. Беликов Чехов
заманында ғана өмір сүрмеген. Бір қарағанда Беликов өзімен - өзі жүрген
тыныш өмір сүретін адам сияқты, ал шындығында олай емес. Оның басты
кемшілігі қоғамда тұрып, сол қоғамның мүдделерінен өз бойын аулақ
ұстауында. Сондықтан да Беликовтер ешкімге пәлендей жақсылық та жасай
алмайды, керсінше олар бүкіл жаманшылық атаулының тууына, етек алуына
өздерінің үндестігімен себепші ғана болады. Олардың ештеңеге селт етіп
немесе жаны ауырып мазасы кетпейді, тек өзімшілдік пасық сезімінің
шылауында ғана өмір сүреді. Олар – алынбайды, жасымайды, тасымайды, тек
өздерінің шимырт тірлігімен жер басып жүргендеріне мәз. Оларда рухани
белсенділік жоқ, азаматтық ар атына әділетсіздікке, зұлымдыққа қарсы шығу,
шындықтың аяқ-асты болуына жол бермеу, адалдық пен адамдық сезімдердің
бұрмалануынан келіп тұрса да ешуақытта ондай игі іске бара алмайды. Беликов
сияқты сырты адам, іші надан типтердің қауіпсіздігі осында жатыр. Сондықтан
да оларды әшекерлеу ұлы гуманист жасушының тұлғасын заңғар биікке көтеріп
тұр.
Әкім Тарази А.П.Чехов әңгімелерін дүниежүзі бойынша әрі кең таралып,
әрі көп оқылатынын және оның көптеген әңгімелерінен кинофильм,
телеспектакльдер түсірілгенін жазады. Жазушы, кез – келген елдің
кемелденген әдебиетін алып қарамайық, кемел жазушысының творчествасына
үңілмейік, мораль тақырыбына, адамгершілік проблемаларына арналмаған
шығарманы табу қиын. Азаматтықтың қайнар көзі – адамгершілік екені баршаға
мәлім. Демек, азамат дегеніміз шынайы адамгершіліктың жыршысы емес пе?!
Ендеше, жұмыр жер төсінде гуманизмның салтанат құруы - әскердің, атом
бомбаларының күші емес, әлемнің әйгілі гуманист жазушыларының рухани күші
деп біледі.
Сыншының қарастырған келесі бір мәселесі соңғы уақыттағы жалпы совет
әдебиетіндегі адамгершілік, мораль тақырыптарында көптеген шығармалардың
дүниеге келуі. Мысалы, Ф.Абрамовтың, И.Друцэнің, В.Аксеповтың, В.Шукшиннің,
В.Распутиннің, Ю.Трифоновтың, тағы басқалардың әңгіме, повестерін атап
өтеді. Әсіресе, Юрий Трифоновтың Айырбас, Күн ілгергі нәтиже сияқты
повестерінде тоғышарлық трагедия реалистікпен суреттелгенін көрсетеді. Тағы
бір айта кететін жайт, ол адамды моральдық тұрғыдан жан – жақты зерттеу
тенденциясы Шыңғыс Айтматовтың Ақ кеме, Василь Быковтың Сотников
повестерінде де айырықша деп бағалады. Зұлымдық пен сұрқиялық әрекеттердің
бастауы – адам бойындағы тоғышарлық мінез, жан дүниесіндегі жабайылық
сезімі Ақ кемені оқу үстінде сезінесің дейді және ондағы кейіпкер
Оразқұлды суреттеу арқылы мансапқорлық пен пайдакүнемдік, өзімшілдік пен
қызғаншақтық, күншілдік пен есепқұмарлық, көрсеқызарлық пен дүниеқоңыздық,
арамдық пен сараңдық, пайдақорлық пен жалақорлықтың мәнін ашып береді.
Ал, жазушы осы мақаласының үшінші тарауында соңғы жылдардағы қазақ
әдебиетіндегі әсіресе, проза саласындағы адамгершілік, мораль тақырыбындағы
жазылған көптеген әңгіме, повестер жайында жазады. Олардың ішіне Мұхтар
Әуезовтың толық аяқталмай қалған Өскен өркені, З. Шашкинның Теміртауы,
Т. Ахтановтың Бораны, Т. Әлімқұловтың Ақбоз аты, І. Есенберлиннің
Айқасы мен Ғашықтары, Ә. Нұршайықовтың Махаббат қызық мол жылдары,
Қ.Жұмаділовтың Көкейтестісі, Р.Тоқтаровтың Бақыты, С.Жүнісовтың
Жапандағы жалғыз үйі, М.Сүндетовтың Ескексіз қайығы сияқты романдарды
кіргізеді. Осы аталған романдарды талқылай келе, адам жанының рухани
байлығы мен моральдық сұлулығы, сондай-ақ өмірде кездесетін санқилы
сұрқиялық әрекеттер мен тоғышарлық мінездер де әртүрлі дәрежеде
суреттеліп, көркемдік шешімдерін тапқан болатын дейді. Жоғарыдағы
романдардың ішінде С.Жүнісовтың, Т.Ахтановтың, Ә.Нұршайықовтың,
І.Есенберлиннің, Ғ.Мүсіреповтың романдарындағы кейіпкерлер әлеміне көбірек
тоқталып өтеді. Әр жазушының әр кейіпкерін әр қырынан бағалайды. Мысалы:
Сәкеннің Қарасайы-өзімшіл, дүниеқоңыз, қараниет. Сондай-ақ мансапқұмар,
жалған азаматтық, қоғам мүддесіне жаны ауырмайтын, жеке басын ойлайтын,
құрбандыққа шалып кететін сырты жылтыр, іші сырдаң сыпайы Тахауидің
Қасболат образын ашады. Ал, Әзілханның Тұманжанын-сүңгіп шықса да су
жұқпайтын пысықай ретінде көрсетсе, Ілиястың Ақбаянын да мәз етпейді.
Оның адамға тән емес жат мінездерін аша отырып, оқушыға мұндай жандардан
бойларын аулақ ұстауын айтады. Бұл да жастарды, әсіресе, оқырман қауымды
адамтершілікке баулудың бір тәсілі деп түсіндіреді.
Сонымен қатар, сыншы қазақ романистерінің үлкені де, кішісі де өз
шығармаларында коммунистік мораль принциптеріне жатпайтын, жағымсыз
әрекеттер мен мінездерді осылай айқара ашып, сынап отырғандығы қуанарлық
құбылыс деп бағалайды. Мұның өзі екінші жағынан қарағанда замандастарымызды
гуманистік мораль рухында тәрбиелеудің ең тамаша жолы дегенге кеп саяды.
Осы тұрғыдан алғанда қалаулы қайраткер, сүйікті жазушымыз
Ғ.Мүсіреповтың мораль тақырыбында соңғы кездері жазып, жарияланып жүрген
дүниелерін ерекше бағалайды. Ғабиттың кейінгі жазған кемел дүниелерінің
көбісінде-ақ жанамалап немесе астарлап болсын, адамгершілік мәселесі. Ар
тазалығы, жан тазалығы, жан сұлулығы дәріптеліп суреттелуімен қатар ешбір
моральға келмейтін келеңсіздіктер, дарақылық, мақсат-мағынасыз қызық қуу,
өсек пен төсек, екі жүзділік, тоғышарлық тағыда басқа мәселелердің
көптігін сызып көрсетеді.
Мақаланың соңғы IV-тарауында мораль проблемасы, адам бойындағы
қордаланған тоғышарлық жат қылықтар, ардан ада жандардың характерлері мен
психологиялары жас та жасамыс біраз қазақ прозаиктерінің әңгіме
повесттерінде суреттеліп келе жатқанын айта кетуді жөн көреді. Дәл осы
мәселелерге қатысты біршама жазушыларымыз: Т.Әлімқұловтың Жүрегі жіңішке
тікенін және Құлқынын, Ә.Таразидің Келіні мен Өртін, Ш.Мұртазаевтің
Тұйық шарбағын, С.Мұратбековтың Күсен-Күсекесі мен Мұрагерін,
Қ.Наймағамбетовтың Бастауын, Т.Әбдіковтың Түнгі қонақтары мен Бас
сүйегін, Т.Нұрмағанбетовтың Қош бол атасы және басқалардың осы сияқты,
әңгіме, повесттерінде осынау қилы-қырлы сан тарау соқтықпалы-соқпақсыз
өмірдегі мекен-тұрағы, мінез-құлқы, іс-әрекеттері бар тоғышар жандардың бір-
біріне ұқсамайтын образ, характерлері нанымды көркем ситуациялар арқылы
бейнеленгенін аша айтады.
Сонымен бірге, қазіргі тұрмыс-тіршілігін, ондағы адамдардың
образдарын Сағат Әшімбаев Ә.Таразидің Өртін, Ш.Мұртазаның Тұйық
шарбағын, С.Мұратбековтың Үскірігін, Қ.Найманбаевтің Бастауын мысалға
ала отырып, өміршең моральға сай келмейтін тозығы жеткен іс-әрекеттер
суреттерін көрсетеді.
Қысқасы, С.Әшімбаев: Нағыз жазушы әлеуметке ортақ өз кезінің таза
моральдық атмосферасының рухани бейнелеушісі болуымен қатар, өмірдегі
келеңсіздікті батыл айыптаушы, жалпы адамзатқа ортақ гуманистік моральдың
насихатшысы әрі оны берік қалыптастырушы қайраткер азамат екенін ұмытпаған
жөн. Сонда ғана замана мен замандастар алдындағы суреткерлер парызы
өтелмек!-деп қорытындылайды [2,51].
Келесі бір қарастырайын деп отырған зерттеуші жазушы Төрегелді
Бекниязовтың Кейіпкердің адамгершілік проблемасы атты ғылыми еңбегі.
Төрегелді Бекниязовтың бұл еңбегі кіріспе, екі бөлімнен, қорытындыдан
тұрады. Кіріспесінде жалпы әдебиетте қазіргі кейіпкер және оның
адамгершілік бейнесінің өте актуальды проблемаға айналып отырғанын айта
келе, бірнеше жазушы, зерттеуші ғалымдардың еңбектеріне тоқталып өтеді. Ол
адамгершілік критерийлерде назар аударып, оларды, жақсылық әділдік, шындық,
адалдық, мейірімділік, азаматтық ізгілік, парыз сияқты топтарға бөліп,
санамалап айтып өтеді. Сонымен қатар, басқа халықтар әдебиетіне де көңіл
бөліп, жазушылардың осы заманғы мәселелерді тақырып етіп алып,
замандастар образын сомдауын, олардың тікелей адамгершілік болмысына ден
қоюын айтып кетеді. Мысалы, Ю.Бондарев, Ш.Айтматов, С.Залыгин, М.Кәрім,
В.Астафьев, Ф.Искандеп, Ф.Абрамов, М.Авижюс, Ю.Трифонов, В.Распутин,
В.Белов, Г.Матевосян, В.Быков секілді қаламгерлер творчествосын зерттейді
де, еңбектерін қарастырды.
Қаһарман туралы біраз зерттеушілердің М.Бахтин, Т.Якшенко, Л.Тинзбург,
В.Адухтина, Т.Бровиан, А.Влосенко, Л.Киросян, В.Гусев, Ф.Хатипов,
В.Степанов әр кезде ой тұжырымдар жасағандығын айтады. Ал, адамгершілік
мәселесі туралы Ф.Кузнецовтың Размышление нравственности (1979),
В.Гусевтің худежственное и нравственное (1989), И.Кузмичевтің
Нравственные основы совесткой литературы (1986), А.Гусейновтің Золотое
правило нравственности (1979), И.Скаковтың (Нравственные уроки историй
(1984), О.Дробницкийдің проблемы нравственноти (1977) деген ғылыми
еңбектерін атап айтады.
Сонымен қатар, әдебиеттегі замандас бейнесі туралы көптеген қазақ
ғалымдарымыздың пікірлеріне де назар аударады. Мысалыға, Р.Бердібаевтың
Қазаргі қазақ прозасындағы замандас келбеті, Ш.Елеукеновтың Замандас
парасаты, С. Байжановтың Замандас туралы толғау, Ж.Ысмағұловтың Облик
современика деп аталатын еңбектерін алады. Және ұлы жазушы М.Әуезовтің
Қазіргі роман және оның геройы деп аталатын әйгілі мақаласының
маңыздылығын көрсетеді.
Жазушы Т.Бекниязов қазақ прозасының, соның ішіндегі (қазақ) повесть
жанрының қалыптасуын, осы жанрда кейіпкерді бейнелеу мен көркемдік
құралдарды пайдалану тәсілдерін зерттеп, ұсынған ғалымдардың еңбектерін
қарастырады және повесть жанры туралы кейбір анықтамаларға, зерттеушілердің
ой-тұжырымдарына назар аударып, оның бұрынғы кезден бастап-ақ пайда болғаны
жөнінде, уақыт өте келе дамып, жетілгендігін көрсетеді. Оларға алдымен орыс
ғалымдары әрісін айтпағанда В.Белинский, В.Шкловский, В.Тимофеевтің
еңбектерін мысал етеді.
Одан кейін қазақ әдеби зерттеуінде повесть жанры жөнінде нақты
анықтамалар аздығын баса айтады. Тек А.Байтұрсыновтың, Қ.Жұмаділовтің.
З.Қабдоловтың еңбектерін көрсетеді. Қазақ повесінің формалық табиғаты
арнайы зерттелмеген болса да, осы жанрдағы шығармалар туралы бірқатар
зерттеулер жүргізген ғалымдарды жазады. Олар, Ә.Әзиев алғашқы повесть
жөнінде, Ә.Нағметов көркемдік ізденістер жөнінде, Б.Майтанов жас
замандастар жөнінде, А.Исмақова кейбір теориялық мәселелер жөнінде,
Б.Ыбрайымов басқаларға арналған повестер жөнінде, С.Ақашева жанрлық-
стильдік ерекшеліктер жөнінде тоқталып өткен.
Т.Бекниязов неғұрлым жаңа повестерді алып зерттеуді мақсат етеді.
Жұмысы кіріспе, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Бірінші тарауын
Кейіпкердің адамгершілік бейнесі деп алып, ондағы повестерді талдай келе,
кейіпкерлерін сан қырлы жағынан танытады.
Белгілі жазушыларымыз Әбіш Кекілбаевтың, Мұхтар Мағауиннің, Оралхан
Бөкеевтің, Дүкенбай Досжановтың суреткерлік ізденістеріне, кейіпкер мен
оның адамгершілік қасиетін берудегі концепцияларына, көркемдік шеберліке ой
жіберіп, нақты шығармаларына талдау жасайды.
Екінші тарауын Кейіпкер мінезінің адамгершілік сипаты деп алады.
Мұнда қаламгерлер Ә.Таразидің, О.Бөкеевтің, М.Сүндетовтың, Б.Қойшыбаевтың
повестеріне тоқталып өтеді. Ондағы кейіпкерлердің характерінің адамгершілік
қырлары қандай тәсілдермен ашылатынын көрсете білді. Қаһарман бейнесі оның
характерінсіз көрінбейтіні белгілі. Сондықтан характер эволюциясы және
оның қалыптасуы арқылы қаһарманның санасын, адамшылық тұлғасын да сомдады.
Сонымен қатар, бұл тарауында бірен-саран жас жазушылардың ізденістеріне
байқаулар жасалды.
Т.Бекниязов бұл диссертациялық еңбегін жазу барысында алдына бірнеше
мақсат-міндеттер қоя білді. Олар мына төмендегідей:
Зерттеудің мақаты мен міндеттері: қазақ әдебиетіндегі повесть жанры
бойынша бүгінгі қаһарман тұлғасын беру. Сексенінші жылдардағы әлі зерттеле
қоймаған қазақ повестерінің даму заңдылығына көз жіберу; Сонымен қатар,
зерттеу обьктісіне қарастырып отырған мәселерге байланысты шығармаларды
іріктеп алады. Олардың жетістігі мен көркемдік табыстарына, ізденістеріне
ой жіберіп, қайсыбір кемшілік тұстарына да тоқталып өтеді.
Енді, бірінші тарауына тоқталып өтсек, онда кейіпкердің адамгершілік
бейнесі туралы біраз тұшымды ой-пікірлер берген. Көптеген ғалымдардың
шығармаларындағы кейіпкерлерге талдау жасайды.
Ертеден-ақ халықтың арман-мақсатын, мұң-мұқтажын көтерер кейіпкерлер
тұлғасы сомдалған. Бұл әсіресе, халық ауыз әдебиетінде кең өріс алады.
Келе-келе жазба әдебиет оны ары қарай дамытып әкетеді. Әдебиеттегі
мұндайлық қаһармандардың болашаққа ұмтылу, өмір үшін күрескерлік құбылысы-
әріден келе жатқан дәстүр жалғастығының желісі. Уақыт өткен сайын адам
өзінің зор болмысымен мүсінделе береді. Ол бұрынғы Ахиллес пен Прометейдің
бүгінгі жалғасы.
Т.Бекниязов орыс әдебиетінде В.Астафьевтің Қайғылы детектив,
Ю.Бондаревтің Ойын, Ф.Абрамовтың Тірі, О.Гончардің Шіркеу, В.Быковтің
Карьер, В.Беловтың Бәрі де алда, В.Распутиннің Өрт деген шығармаларды
және Л.Толстойдың, Достоевскийдің шығармаларын алып талдайды. Ғалым бұл
шығармаларды заманымыздың ең көкейкесті проблемаларын көтерген деп ойлайды.
Айталық, Распутиннің Өрт повесінде адамның қиын жағдайы, жан күйзелісі
азаматтық ісі суреттеледі. Биіктен бас қаһарманын қандай адам, не қызмет
істейтініне шейін айтып өтеді. Бас кейіпкер-қарапайым еңбек адамы,
Леспромхоздың шофері Иван Петрович Егоров. В.Распутиннің бұл туындысыда
публикациялық стиль нышаны байқалғанымен, негізінен жазушы сол өзіне тән
нәзік психологиялық суреткер ретінде шеберлік танытқандығын аша айтады.
Одан кейін қазақ әдебиетінің ірі майталмандарының еңбектерін де бірсыпыра
талдап өтеді. Және бір-бірімен салыстырады. Мысалы, жоғарыда талдап өткен
В.Распутиннің туындысы мен О.Бөкеевтің шығармасын салыстырады. Бұл екеуінің
көтерген мәселесі төркіндес. Мұндағы Сайтан көпір кейіпкер үшін Өрттен
кем емес. Бірақ, О.Бөкеев шығармасы Распутин шығармасынан ерте
жазылғандығын ескертеді.
Жазушы, қаһарманның адамгершілік проблемасы-тек О.Бөкеев шығармасында
ғана емес, қазақ жазушыларының қай-қайсының да сүйіп жазатын, жүрегінің бар
жылуын төгетін обьектісіне айналғанын жазады.
Ал, сондай жазушылардың қатарына Дүкенбай Досжановты және Қабдеш
Жұмаділовті атайды. Бұл екі қаламгер де мейлі роман жазсын, мейлі повесть
жазсын өз кейіпкерлерінің адамгершілік бейнесін, жомарт жанын, парасат
биігін сөз етеді. Автор олардың сексенінші жылдардың орта шенінде қатар
шыққан Тілегімді бере гөр, Сәйгүліктер деп аталатын повестерін алып
талдайды. Олар тек қана республика көлемінде емес, көптеген шет елдерде де
танымал дейді. Мысалы, Д.Досжанов шығармалары Европа халықтарының біраз
тіліне аударылған. Ал, Қ.Жұмаділовтің Қытай Халық Республикасында және
кейбір Орта Азия республикаларында туындылары шығып жүр екен.
Жазушы Д.Досжановтың тағы бір ерекшелігін, яғни өзінің повстерінде
халықтық көркем тілге әу бастан ерекше көңіл бөліп келе жатқандығын ерекше
атап өтеді. Соның айғағындай повестің ғана емес, оның тарихи романдарында
да ұлттық қасиетті танытатын тілдік бояулардың қанықтығы анық.
Т.Бекниязов тіл туралы айта келе, классиктеріміз Абай, Ыбырайдан
бастап, А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Б.Майлин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин
шығармаларында да халық тілінің бай қорының бар екенін жазады.
Мысалы, М.Әуезовтің Абай жолы эпопеясы, оның тілдік потенциялы кім-
кімді де бей-жай қалдырмайды. Ал, Д.Досжанов кейіпкерлерінің тілі де
өзгеге ұқсамайтын, өзіндік мәнерімен ғана көрінеді. Д.Досжанов
шығармаларында әр кейіпкердің саптауын бөлек, өзіне тән табиғи жарасымын
табады, баяндауы өте көркем. Ә дегеннен сыдыра жөнелмей асықпай, баппен
баяндайды.
Жазушының айтуы бойынша әркім өз концепциясын ұсынады. Ал әдебиет
заңдылығы көпке ортақ. Дегенмен, пікір қозғаудан шындық туатыны ақиқат.
Адам образы туралы жаңа ұғым-түсініктердің, уақыт корректировкасының
өзгерістері жоққа шығаруға болмайды. Ұнамды, ұнамсыз болу себебін, оның
функциялық қызметін жаңаша ойлау арқылы қарастырса абзал. Өмірдегі әлдебір
қиын ситуациялардың әсерінен адамның теріс жолға түсіп кетуі мүмкін, бірақ
(дәлелдеуші) адамгершілік тәрбие бар жерде қайтадан дұрыс жолға түсу жоқ
емес. Ол айналадағы адамдар ортасының ықпалына байланысты екен. Өмірде
болып жатқан жаңалықтар да көп дейді. Олай болса, кейіпкер диалектикасын да
осы тұрғыдан қарап, оның тұлғасын нанымды түрде бейнелеу жөн. Оның да
пенде ретіндегі жетістік-кемшілігін жете суреттеп, бар шындық болмысын
дүниеге әкелу керек. Ақырында ұнамды, ұнамсыз образ тұлғасы автордың
көркемдік эстетикалық ойына, көсқарасына және творчестволық шеберлігіне
тығыз байланысты болып кететіні сөзсіз.
Сонымен қатар, зертеуші мұндай жағдайда О.Бөкеевтің Сайтан көпір.
Д.Досжановтың Тілегімді бере гөр, Қ.Жұмаділовтің Сәйгүліктер және тағы
да басқа поветерінен көрер едік дейді. Әр жазушының кейіпкері жақсылы-
жаманды қасиеттерімен танылады. Адамгершілік ар, тағдыр-таразыға түскенде
қаһармандардың жан-дүниесі әр қырынан көрінетіні рас.
Зертеуші сексенінші жылдары бұрынғыға қарағанда әдебиетте миф, ертегі-
аңыз, фантастика элементтерін пайдалану онан сайын күшейе түсті деп
дәлелдейді. Мұның мысалы басқа да жазушылармен бірге, әсіресе, Ш.Айтматов
творчествосынан жарқырап көрінеді. Қазақ жазушылары: Ә.Кекілбаев,
М.Мағауин, Д.Досжанов, Ә.Тарази, О.Бөкеевтерді жатқызды.
Т.Бекниязов бұл тарауды қорыта келіп, О.Бөкеев, Д.Досжанов,
Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, Қ.Жұмаділовтерге қазаргі қазақ повесінің дамуына
өзіндік үлес қосқан үлкен жазушылар деп баға берді. Олардың аталмыш
жанрдың мүмкіндіктерін пайдаланып, сондай-ақ, дәстүр игілігін жалғастыру
арқылы жаңа арналарға бет бұрғанын байқайды. С.Сейфуллин, М.Әуезов,
Б.Майлиннің, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтың, Ғ.Мұстафиннің тағы да
басқалардың қазақ әдебиетінде салып кеткен көркемдік шеберлігін осынау
қаламгерлер бүгінде қастерлі түрде қабылдап және оны өздерінше
ізденістермен әрі қарай іліп әкетуі-жарасымды құбылыс дер едік.
Т.Бекниязов бір атап айтарлығы, жазушылар біз қарастырып отырған
қаһарман мен адамгершілік мәселесін беруде де өз шеберлігін тәуір
көрсеткен. Олар адам образын құрғақ сипаттамай, жанды құбылыс үстінде,
әлеуметтік және моральдық-эстетикалық тартыстар мен әрекеттерге байланысты
ашады. Бұл ретте авторлар сюжеттік желілерді кейіпкердің қалыптасу жолдары
үшін ұтымды пайдаланады, сатылы композиция құрады.Негізгі кейіпкерлер
тағдыры мен өмірі осылайша шығарманың тұтас мазмұндық жүйесін қамтиды.
Адамгершілік мәселесі ішкі жан-дүние толқыныстарына байланысты алынумен
бірге, әртүрлі тартыстардың түйінді-түйінді тұстарында да нақты көрініс
беруі-қаламгерлер тәсілінің бір қыры. Ондайда қайсарлық пен батылдық,
адалдық пен әділдік, болашақ күндерге деген үміт-сенімді көруге болады.
Мұның бәрі жай ғана коллозия емес, қаламгердің әдеби-эстетикалық,
концептуальды ой түюі мен идеялық шешімінің көрініс табуы деп қараған жөн.
Сөйтіп, жақсылық пен жамандықтың, мәңгілік пен өткіншіліктің, бақыт пен
қайғының ара салмағын таразылай отырып, ұлағат пен өнегеге мегзеу-
суреткерліктің көкейкесті мұраты болса керек деп сөз түйінін жасайды.
Т.Бекниязовтың екінші тарауына көшсек, Кейіпкер мінезінің
адамгершілік сипатын жан-жақты көрсетеді. Ол бұл тарауында соңғы жылдары
жазылған повестерге тоқталып өтеді. Ә.Таразидің, Ә.Кекілбаевтың,
М.Мағуиннің, Д.Досжанның, Қ.Жұмаділовтың, О.Бөкеевтің, М.Сүндетовтың
творчествосын талдайды.
Әдебиеттің көркемдік процесін зерттеу үшін әрине, арғы-бергі
суреткерлерге соқпай өте алмаймыз. Соңғы жазылған жазба әдебиетімізден,
яғни, Абай, Ыбырайдан бастап, бүгінде ақтаңдақ әсерінен арылып,
ортамызға қайта оралған XXғасырдың басындағы алыптарымыз Ш.Құдайбергенов,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов мұраларын қайтадан
зердеге алып қарайды. Олардың заман туралы, қоғамдық өзгерістер туралы
жазған көркем шығармалары дәстүрінде бүгінгі қазақ әдебиеті дамып, өркендеп
келе жатқаны белгілі. С.Сейфуллин, Б.Майлин, М.Әуезов, І.Жансүгіров,
С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин туындылары әдебиет көкжиегін бүкіл
әлемге мәшһүр еткенін айта кетеді. Ол әр жазушының кешінде екі үш
шығармасына талдау жасайды. Ондағы кейіпкерлердің адамгершілік және
молральдық мәселелеріне көңіл бөледі. Мысалы, Ә.Таразидің Дауа. Жеті.
Қырық жеті, Әулет шығармаларындағы кейіпкерлердің характерлерін
талдайды.
Жазушының бұл талданған екі шығармасында да идеялық түпқазық-рухани
күш беретін туған жерді, ата-жұртты қадірлеп, ұлттық, халықтық қасиет-
дәстүрді жоғалтпау, сонда ғана жер бетінде кәдімгі адам қалпында өмір
кешетініңді мезгейді. Сондай-ақ ұрпақтар жалғастығы, өмірдің мәңгілігі,
тәрбие төркіні, мінез-қасиеттердің атадан балаға ұласататыны повестерде
негізгі мотивке айналған.
Ал, одан кейін Оралхан Бөкеевтің Қар қызы повесін талдайды. Өйткені,
нақ осы повесте қаһармандардың характерлері айрықша көрініп, шынайы
суреттелген. Повестегі негізгі үш кейіпкер: Нұрлан, Бақытжан, Аманжандардың
образын көркем бейнелейді. Мысалы: Нұржан ақылды жігіт. Аманжанның мінезі
шатақ. Бақытжан болса қорқақ.
Оралханды тілге бай жазушы дей келе, оның повестерінің көркем болуы
соның айғағы дейді. Өйткені, Оралхан шығармашылығында теңеу, эпитет,
метафора мол ұшырасады. Сонымен қатар бұл Қар қызы повесін талдай отырып,
қара көк аспан гауһарға шомылып тұр; қыз алтын ағыстың ортасында жүзген
аққуға ұқсайды; сезім жетегіндегі ару өң мен түстің екі арасындағы бейкүнә
масаң халде еді; деген фразаларға назар аударады.
Бүгінгі өмірден шығарма жазып, замандас образын сомдап жүрген
жазушының бірі- Мағзұм Сүндетов. Т.Бекниязов М.Сүндетовтың шығармашылығна
тоқталып өтеді. Мағзұм Сүндетовтың прозалық жинағы да шығып үлгерген.
Соның ішінде повестері бір төбе. Осы бір төбе повестердің ішінен Гармония,
симметрия және Марат деп аталатын повесін алып талдайды. Ондағы кейіпкер
Мараттың характерін беру елеулі бір дүние. Оның портретінің ә деп
бастағанда-ақ берілуі, Марат мінезінің біраз сырларын алдымызға жайып
салғандай. Оның ұяң , адал жігіт екеніне көзімізді толық жеткізеді.
Одан кейін, Б.Қойшыбаевтың Киелі мұра деп аталатын повесіне тоқталып
өтеді. Бұл шығармада осы күнгі жастардың бас қосып, семьялы болу, сол
семьяның қайтсе бақытқа жететіні туралы сыр толғайды. Негізгі кейіпкер
ерлі-зайыпты жастар Абылай мен Әльфия. Екеуі де осы күнгі білімді,
мәдениетті жастарға мұра боп келе жатқан тәбәрік-қамшыны бергенін айтады.
Ол бұлардың ұрпақтары үшін қымбат мүлік. Бұлардың семья ұйытқысы,
берекесін сақтайтын киелі мұра.
Одан кйінгі келесі бір жазушымыз Қуаныш Жиенбаевтың Теңіздегі бір
тамшы деген кітабын да айта өтеді. Мұның негізгі кейіпкері
Ұлбосын.Ұлбосын- жылқы бағатын қыз. Повестің бүкіл оқиғасы осы қаһарманның
көзқарасымен, ой-түсінігімен баяндалады. Өміріне қастандық жасалған ауру
әке-Жақан, өгей шеше- Қатпа, оған еріп келген кішкене бала Жамансары мен
Ұлбосынның ара қатынасы ішкі психологиялық сырлармен астасып жататындығы
оқиғаның қоюландыра түсетіндігін көрсетеді.
Қуаныштың екінші бір шағын повесі-Сынақ мерзімі деп аталады. Мұны да
Т.Бекниязов жан-жақты талдайды. Шығармада ауыл-мәселесі егін, су проблемасы
көтеріледі. Бұл көркем шығарма фон ретінде алынған. Т.Бекниязовтың
айтуынша, бүгінгі күн тынысын сезе білетіні байқалады. Лирикалық
баяндауларда негізгі кейіпкерлері- Әділхан мен Қазыбек. Бұл екеуі балалық
шақта бірге өскен. Әділхан өз еңбегімен іскер: адамгершілікпен жоғарыласа,
Қазыбек жеңіл жолдар арқылы лауазымға қол жеткізеді екен. Ең жаманы-арада
болған қызғаныш. Оны өршітетін Қазыбек. Ол Әділхан жеткен табыстарды көре
алмайды. Т.Бекниязов Қ.Жиенбаевтың повесін талдай отырып, кейіпкерлердің
адамшылық қасиетін көрсетуді жөн көреді. Келесі талдаған шығармасы Жәнібек
Кәрменовтың Махаббат әні повесі. Бұл- жастар сүйіспеншілігіне арналған
повесть. Повесть жап-жақсы оқылады. Күрделі сюжет жоқ. Шұрайлы тілмен
баяндау бар. Оқушысын тарта біледі.
Ауылға демалысқа келген жазушы жігітке Манарбек деген досы көңіл сырын
ақтарады. Қаладағы досының келуі Манарбектің қызға деген алғашқы жігіттік
сезімін баяндап беруіне себепші болады. Манарбек Дана есімді қызбен бірге
оқиды, оны ұнатады. Бірақ араға үшінші кейіпкер –суретші Қалкен келіп
қосылады да, бұлардың балауса сезімінің жолы болмайды. Шығарма жүгін
көтеріп тұрған оқиға негізі, характер қақтығысы осы төңіректе.
Ж.Кәрменов кейіпкерлерін бірден күрделі тартысқа түсірмегенмен,
олардың ой-сезімін, өмірге көзқарасын ішкі психологиялық драматизмге құра
білді.
Одан кейін тағы да осы Ж.Кәрменовтың Боз айғырдың үйірі повесін
талдайды. Негізгі кейіпкері жылқышы жігіт Кәрім, оның әйелі Толқынның
тағдырын суреттеп сол арқылы автор моральдық- этикалық мәселеден сыр
қозғайды. Жас жұбайлар жарасымды келісім таппай, жеңіл ойлау Толқын
төркініне кетіп тынады. Кәрімнің әкесі қарапайым бейнеткеш жан болса,
Толқының әкесі өзін жоғары ұстаған совхоздың бас бугальтері.
Кейіпкердің характер тартысы да осындай теңсіздік мінез-құлықтан туындайды.
Менсінбеушілік, көлденең пайданың арқасында асып-тасушылық шығармада
сынға алынған. Ар тазалығы алға тартылады. Толқын ферма меңгерушісі
Тілеужанға жем бола жаздайды. Кәрімнің өзі мал ұрлаушылардың
тұзғынына әрең ілікпей қалады.Шығарманы оқып отырып Кәрім мен
оның әке-шешесіне іштей тілектес болып отырасың. Ал қарсы
топ: Аман, Айтбай, Жарасбектердің жымысқы істеріне зығырданың
қайнайды. Көптеген қиындықтардан соң, Кәрім семьясымен қайта
табысады.
Бұдан шығатын қорытындыны Т.Бекниязов былай береді:
Жазушы өз шығармасы арқылы оқырманға әр кез көкейкесті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz