Қылмыс пен жазаның жалпы түсінігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚҰҚЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОҒАН ДІННІҢ ӘСЕРІ
1.1 Құқықтың ұғымы мен маңызы
1.2 Құқықтық нормалар ұғымы мен құндылығы
1.3 Құқыққа діннің ықпалы
2 ҚЫЛМЫС ПЕН ЖАЗАНЫҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
2.1 Қылмыстың ұғымы мен мәні
2.2 Жазаның мақсаттары мен міндеттері
2.3 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіндегі қылмыс пен жазаның көрінісі
3 ҚЫЛМЫС ПЕН ЖАЗАНЫ ДІНИ ТҰРҒЫДАН РЕТТЕУДІҢ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ЭКСТРЕМИЗМНІҢ ДІНМЕН АРАҚАТЫНАСЫ
3.1 Дін мен қылмыс байланысы
3.2 Жазалаудың діни негізі
3.3 Дін және экстремизм
3.4 Қазақстан Республикасындағы экстремистік көріністердің бүгінгі таңдағы жағдайы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 ҚҰҚЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОҒАН ДІННІҢ ӘСЕРІ
1.1 Құқықтың ұғымы мен маңызы
1.2 Құқықтық нормалар ұғымы мен құндылығы
1.3 Құқыққа діннің ықпалы
2 ҚЫЛМЫС ПЕН ЖАЗАНЫҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
2.1 Қылмыстың ұғымы мен мәні
2.2 Жазаның мақсаттары мен міндеттері
2.3 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіндегі қылмыс пен жазаның көрінісі
3 ҚЫЛМЫС ПЕН ЖАЗАНЫ ДІНИ ТҰРҒЫДАН РЕТТЕУДІҢ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ЭКСТРЕМИЗМНІҢ ДІНМЕН АРАҚАТЫНАСЫ
3.1 Дін мен қылмыс байланысы
3.2 Жазалаудың діни негізі
3.3 Дін және экстремизм
3.4 Қазақстан Республикасындағы экстремистік көріністердің бүгінгі таңдағы жағдайы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ҚҰҚЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОҒАН ДІННІҢ ӘСЕРІ
1.1 Құқықтың ұғымы мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
1.2 Құқықтық нормалар ұғымы мен
құндылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Құқыққа діннің
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
2 ҚЫЛМЫС ПЕН ЖАЗАНЫҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
2.1 Қылмыстың ұғымы мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
2.2 Жазаның мақсаттары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіндегі қылмыс пен жазаның
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
3 ҚЫЛМЫС ПЕН ЖАЗАНЫ ДІНИ ТҰРҒЫДАН РЕТТЕУДІҢ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ЭКСТРЕМИЗМНІҢ
ДІНМЕН АРАҚАТЫНАСЫ
3.1 Дін мен қылмыс
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
3.2 Жазалаудың діни
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
3.3 Дін және экстремизм
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
3.4 Қазақстан Республикасындағы экстремистік көріністердің бүгінгі таңдағы
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Адамзат өз тарихының өң бойында екі басты мәселені: адамдар қалай
өмір сүру керек, олар не істеуі не істемеуі керек, деген мәселелер
төңірегінде ойланумен келеді. Оның бәрі адам өмір сүріп отырған ортамен
қоса мемлекеттің заңдарына да байланысты. ҚР – сы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең
қымбат қазынасы-адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп
бекітті.[1] Республика азаматтары өздерінің азаматтығына орай құқықтарға
ие болып, міндеттер атқарады (ҚРК-12 бап, 3-ші тарау) делінген.
Әр бір азамат қандай да болмасын белгілі бір құқықтармен міндеттерге
ие болып және оларды тиісінше жүзеге асыруға міндетті болатыны баршаға аян.
Ал әр адамның өз құқықтары мен міндеттерін білмеуі оларды заңмен тиым
салынған әрекетті жүзеге асырғаны үшін жауапкершіліктен босатпайды. Алайда
мемлекеттік заңдардан басқа діни сенімдері мен нанымдарда да тиісті
қағидалар бар екенін ақиқат. Мемлекеттің идеологияға және дінге көзқарасы
негізгі заңымыздың 5 – бабында, ҚР –да идеологиялық және саяси алуандылық
танылады – деп көрсетілгендей, қандай діни ұстанымды қабылдаймын десе де
әркімнің өз еркі делінген. Дінде де адамдарды белгілі бір құқықтар мен
міндеттерге жүктеп, тиісті теріс қылықтар мен қылмыстар үшін тиісінше
жауапкершілік көзделген.
Қазіргі бұқаралық ақпараттың дамып жаһандану кезеңінде көптеген
қалыпты, күнделікті мәселелерге басқа көзқараспен қайта қарау мәселесі
туындап отыр. Өйткені қазіргі таңда айтып отырған ақпараттардың көптігінен
(бұқаралық ақпарат құралдары, интернет, көптеген саяси идеологиялар мен
қөзқарастардың тарауы т.б.) қоғамда ақ пен қараны, ненің дұрыс, ал ненің
бұрыс екенін ажырату үлкен мәселеге айналып отыр. Осыған орай қылмыс пен
жаза әр уақытта қоғамның ең өзекті мәселесінің бірі болып келгені бәрімізге
мәлім. Бүгінгі таңда бұған діни тұрғыдағы мәселер қосылып отыр. Себебі
қазіргі таңда бұқаралық ақпарат құралдарында жар салып, бүкіл әлемді
еріксіз үрейге ұшыратып отырған діни экстремизм деген жаңа сөз жиі-жиі
және ұдайы қайталанатын болып жүр. Сырт көзден қарағанда әңгіме діни
экстремизмнің, сепаратизмнің, немесе терроризмнің жалғыз жарым оқиғалары
емес, керісінше діни ағым ретінде қауіп-қатер тікелей исламның өзінен
туындайды дегенге сайып отыр. [2]
Дипломдық жұмыстың көкейкестігі: Ислам дініне күйе жағылып бүкіл ислам
өркениетін қаралаудың жөнсіз екенін, Ислам қағидаларының аясына
экстремистік әрекеттердің мүлдем сыйымсыз екенін көрсету.
Біз қазақ елі қазақ халқының ежелден барынша беріліп мұсылман дінін
ұстанбасақ та өзімізді мұсылман әдептерін ұстанып, тәрбиеленіп өскен елміз
одан ислам ешқандай теріс қылықты жақтамайтынын баршамыз білеміз. Сондықтан
дінге жағылған жалаға қандайда болмасын көзі көреген, ойы ашық азамат бұл
жайға бейтарап отырып қарау мүмкін емесі сөзсіз.
Сол себепті бұл диплом жұмысымның тақырыбын: қылмыс пен жаза және
оның діни аспектілері, ҚР-ғы исламдық экстремизмнің бүгінгі таңдағы
жағдайы деп атауым жоғарыда баян етілгендей ислам дініне қисынсыз бұндай
көзқарастардың негізсіз екенін ашу еді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қылмыс пен жаза атты жалпы түсінікті ашу,
қылмыс пен жазаны діни тұрғыдан реттеу негіздері мен еліміздегі кейбір
экстремизімге нәр беретін, шетін діни ағымдардың жандануына қатысты
жағымсыз үрдістер туралы мәліметтердің мәнін ашу.
Міндеттері: Қылмыс пен жазаның құқықтық және діни тұрғыдан реттеу
негіздерін көрсету. Исламда экстремизмнің жоқ екенін дәлелдеу. Экстремизм
дегеніміз - жекелген топтардың мақсатынан туындаған бүліншілік әрекет
екенін, оны бүтін бір дінге, дәлірек айтсақ, ислам дініне жанастыру қажет
емес екендігін атап өту. Жеке бас күйбеңінен болған әрекеттің нәтижесінен
туған істі исламға тіреп, дінге күйе жағу ақиқатқа жанаспайтынын баса
көрсету.
Зерттеу объектісі: қылмыс пен жаза және оның діни аспектілері. Діни
экстремизмнің қылмыс ретіндегі сипаттарын айқындап, оған қолданылатын жаза
түрлерін айқындау.
Құқық - мемлекет белгілеген немесе санкциялаған жалпыға бірдей
міндетті мінез-құлық ережелерінің (нормаларының) жүйесі болып табылады және
де сол заңдар мен нормаларда көрсетілген теріс қылық үшін жауаптылық
көрсетілген тиісті нормалар арқылы реттеліп отырылады.
Ал мұсылман Ислам негіздерін қарайтын болсақ бұлда діни,
сенімдер мен нанымдарға негізделген адамдардың мінез – құлық ережелерінің
бір жүйесі екнін, оның да қоғамдық қатынастарды реттеп, теріс қылықтары
үшін жазалау шаралары қарастырылғанын байқауға болады. Осыны түйіндей келе,
ислам діні қайғы қасіретке әкелетін экстремизм секілді теріс қылықты
қалайша жақтауы мүмкін. Исламда Дінде зорлық жоқ-деген сөз бар (Бақара
сүресі, 259 аят), ислам-рахымдылық, мейірімділік және кешірімділік діні.
Ислам әділдік пен бейбітшілікке үндеп, адам баласының бас бостандығы мен ар-
ожданын қорғайды, тіпті Құран Кәрімде ислам барлық халықтармен достық қарым
-қатынаста болып, мұсылман еместермен әділ болуды талап етеді. [3]
Осы жоғарыда баяндалғанды түиіндей келе,қылмыспен жаза қоғам өмірінде
әр уақытта айрықша орын алып келгенін, сондай-ақ дін мен құқықтың, қоғамдық
теңдікпен тәртіпті, әділдікті көздейтінін және БАҚ айтып жүрген исламдық
экстремизмнің Ислам қағидаларының аясына мүлдем сыйымсыз екенін көреміз.
1 ҚҰҚЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОҒАН ДІННІҢ ӘСЕРІ
1.1. Құқықтың ұғымы мен маңызы.
Құқық әлуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып мемлекетпен бірге
өмірге келіп, қоғамды реттеп басқарып отырады. Олар қоғамның объективтік
даму процессінің талабына сәйкес қалыптасты.
Бірақ әр елдің ерекшеліктеріне сәйкес, құқық пен мемлекеттің нысаны әр
түрлі, мазмұны бірдей болады. Бұл жерде құқық пен мемлекеттің өмірге
келуінің, қалыптасуының негізгі объективтік заңдары: қосымша өнімнің пайда
болуы, жеке меншіктің қалыптасуы,таптардың арасында күрестің басталуы,
қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге
келуі.
Құқық деген термин латын тілінде “ jus ” – право, осыдан келіп “
justitia ”
әділеттілік дегенді білдіреді. Мұның өзі басқа сөздермен бірігіп түбірлі
болуы, мысалы: ” құқықшығармашылық” “ құқылы ” не бөлшектеніп те келуі
мүмкін, айталық құқықтық тәртіп, құқықтық сана т.б. Екінші мағынасында
әділеттілік ретінде қолданылатынын ұмытпуымыз керек.
Сөитіп, құқықты әділеттілік деп ұғынуымыздың мәні, ол бізді
әділетсіздіктен, озбырлықтан, өтіріктен, сақтайды. Озбырлық- бұл құқыққа
қарсы, құқыққа жат көрінетін кең көлемді жалпы ұғым.
Демек құқық пен озбырлық бір - бірімен сиыспайтын құбылыс. Озбырлықты
кім жасайды? Әрине ең алдымен, бір – біріне қарсы тұратын адамдар.
С.А. Табанов құқық – бұл қоғамдық тұрақты сақтауға, әр түрлі өмір
сфераларындағы (экономикалық, саяси, әлуметтік) тұлғалардың құқықтарымен
бостандықтарын , мемлекет билігін құру мен қызмет пәрменділігін анықтауға
бағытталған, мемлекет танитын жалпыға міндетті мінез- құлық жүйесі- деп
анықтама берген.
Құқықтың сан қырлы түсінігі мен мазмұны бар деуге болады.Ол қоғаммен
бірге диалектикалық даму процессінде болғандықтан, оның мазмұны санқырлы
бағытта дамып байып отырады.Ғалымдар құқықты зерттегенде бір-екі қырынан
мазмұнын анықтап, әр түрлі қортынды жасап отырады.
Мысалы, Аристотель құқықты саяси шындық, әділеттілік - деді,орта
ғасырдың ғалымдары құқық діни норма, Ж.Ж. Руссо- құқық қоғамдық билік- деп
түсіндірді. Осы пікірлердің бәрі дұрыс.
Құқық адамның өмірімен тығыз байланысты дамиды: олардың бостандығын
қалыптастырады, мінез- құлқына, іс- әрекетіне, тәртібіне, сана- сезіміне,
жан- жақты әсер етеді, мүдде- мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай,
қамқорлық жасап қорғайды.
Адамның жекелік топтық және қоғамдық қарым- қатыныстарын реттеп,
басқарып отырады. Осы тұрғыдан алсақ құқықтың мазмұны, түсінігі- адам
қоғамын басқаруға құқық нормасының ішкі тұрақты, саналы мәні, маңызы.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал;
- құқық қоғамды бостандықты, әділдікті, теңдікті, адамгершілікті,
қалыптастыратын негізгі құрал;
- құқық мемлекеттік билікті қоғамның саяси – экономикалық , мәдени
әлуметтік даму процессінің бағыттарын анықтап, отыратын негізгі құрал;
- құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртәпті бақылап отыратын , мемлекеттің
ішкі- сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі құрал
болып табылады.[4]
Бұл пкірді жалғастыруға болады. Құқық- қоғамның экономикалық базисінің
үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, мазмұны мен нысаны, сайып келгенде
қоғамның экономикалық, мәдени- рухани сипатына байланысты.
К. Маркс Гота програмасына сын деген еңбегінде: “ құқық еш уақытта
да экономикалық құбылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан
жоғары бола алмақ емес”- деді.
Қоғам дамуын құқық арқылы реттеу процессінде әр- түрлі құқықтық
қатынастар туады, яғни қоғам мүшелерінің, мемлекеттік мекемелер қоғамдық
ұйымдар, құқық нормаларының талаптарын іс жүзіне асыру үшін өзара қарым
–қатынастарға түсіп заңда көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады.
Құқықтық қатынастар қоғам өмірінің негізгі тірегі болып, негізгі
салаларын қамтиды, бұлар: әкімшілік, қаржы, мүліктік, отбасы, еңбек тағы
басқа. Мемлекетке қажетті қоғамдығ тәртіп құқықтық қатынасытар негізінде
ғана орнай алады.
Бұл- құқықтық қоғамдық қатынастарды реттеудегі көздейтін басты мақсаты
болып саналады.
Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады.
Құқық дегеніміз ресим түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға
сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі.
Құқықтың топтық мәні қоғамдағы рөлі, мазмұны мен нысаны сайып келгенде
қоғамның экономикалық, рухани мәдени, сипатына байланысты. Құқықтың дамуына
күресімен бірге саяси әлуметтік ұлттық қатынастар, идеология, қоғамның
мәдени өсу дәрежесі де үлкен әсер етеді.[5]
К. Маркс “ Гота програмасына сын” деген еңбегінде: “ құқық еш уақытта да
экономикалық құрылыстан және де қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан
жоғары бола алмақ емес ” деген. Құқықтың нормалары қоғам дамуының
экономикалық мұқтаждарына неғұрлым сай келсе, соғұрлым пайдалы болмақ.
Қоғам өмірін құқық арқылы реттеу процессінде әр- түрлі құқықтық
қатынастар туады, яғни қоғам мүшелері , мемлекеттік ұйымдар мен мекемелер
құқықтық нормалардың талаптарын іс- жүзіне асыру үшін өзара қарым-
қатынастарға түсіп, заңда көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады.
Құқық – мемлекет шығаратын немесе бекітетін, орындалуы мемлекеттік
аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалдпыға бірдей тәртіп
ережелерінің жиынтығы [6]- деп әдебиеттерде түсініктеме берген.
Құқықтың түсініктері әр - түрлі, бірақ мазмұндары біреу- ақ. Құқықтың
екі түрлі ғылыми түсінігі болады: біріншісі- құқықтың объективтік түсінігі,
қоғамның объективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың қалыптасуы; екіншісі
– құқықтың субъективтік түсінігі, объективтік қалыптасқан қатынастарды
реттейтін, басқаратын, нормативтік актілерді уақытында қабылдап, бекіту.
[7]
Құқықтың негізгі қағидалары:
1. Қоғамдағы әр- түрлі мүдде мақсаттарды нормативтік жүйемен реттеп-
басқару;
2. Адамдардың, ұйымдардың ара- қатынастарындағы келіспеушілікті шешудің
реттеудің негізгі түрін белгіреп отыру;
3. Адамдардың ұйымдардың бостандығының іс- әрекетінің денгейін, шеңберін
норма арқылы реттеп отыру;
4. Мемлекеттік органдардың қабылдаған бекіткен, нормативтік актілерінің
орындалуын бақылап отыру.
“ Құқық ” терминінің көптеген белгілері бар. Ол заң ғылымында
күнделікті өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік
болғандығтан, әр-бір адамның құқықтың мәні туралы қандай да бір пікірі
қалыптасатыны сөзсіз. Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада
қолданылады.
1- ден, “құқық” – ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғадардың
заңға сүйене отырып әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы: азаматтардың еңбек ету
бостандығы, білім алу, менгшік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы.
Заңды тұлғалардың құқықтық мүмкіндіктері субъективтік құқық деп танылады,
ол - тұлғаның мүддесін қанағаттандыру мақсатында құқықтық нормалардың құқық
тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық
қатынастарға қатысатын тұлғалардың мінез- құлқының шегін айқындайды.
Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен
байланысты болғандықтан, екі жақта да құқықтық мңндеттер пайда болады.
Мысалы: әр адамның оқып білім алуға, құқығы бар. Ол құқықты пайдаланып ,
оқуға түскенен кейін азамат оқу орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу
бағдарламасын орындауға міндетті.
2- ден, “құқық” дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген
жиынтығы. Бұл- объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке
адамның еркіне байланысты емес.
Сонымен объективтәк мағынадағы құқық жеке нормаларға бөлінбейтін тұтас
құбылыс болып табылады.
Құқық туралы Конституцияда былай делінген: “Қазақстан Республикасында
қолданылатын құқық Конституцияның соған сәйкес зағдардың, өзге де
нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және
өзге де міндеттемелердің , сондай – ақ Республика Конституциялық Кеңесінің
және Жоғарғы Сот нормативтік қаулыларының нормалары т,б,”.
3- ден, “ құқық ” термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады.
Құқық пәні түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық, әкімшілік құқық,
азаматтық, отбасы т.б.
Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық
нормаларының жиынтығы. Мысалы. Азаматтық құқық - мүліктік және мүліктік
емес қатынастарды реттейтін құқық нормадарының жиынтығы. Қылмыстық құқық -
қылмыс жасауға жазаға байланысты қатынастарды реттеитін нормалардың
жиынтығы.
4- ден, “ құқық” термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың жиынтығы
ретінде де қолданылады. Құқық пәнін оқып , құқықтың мәнін терең түсінген
адамның оның мағынасы дәл әрі түрлі болатынын да анықтай алады. Мұның өзі
құқықтың күрделі әлуметтік құбылыс екендігінің белгісі. Әрине, құқық туралы
зерттеушілердің көзқарасы бір жерден шығып, бір текті болады деп айтуға
болмайды. Негізінен, топтық және жалпы әлуметтік тұрғыдан түсіндіру ғылымда
кең орын алып келеді. [7]
Маркістік ілім құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек топтық
тұрғыдан зерттейді. Бұл ілім бойынша құқық – үстем таптың саяси құралы, тек
соның жоғын жоқтап, мүддесін қорғайтын құрал болып табылады. Қандай ілім
болса да құқықтың әлуметтік мәні бар екендігін айтады. Қазақстан заңдары
барлық әлуметтік топтардың еркін білдіріп, олардың заңды мүдделерін
қанағаттандыруға бағытталған.
Құқыққа әлуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынадай анықтама
береді: Құқық жалпыға бірдей міндетті, мемлекет күшімен қамтамасыз етілген,
қоғамдық қатынастарды реттейтін, зағда және басқа да ресми құжаттарда
анықталған құқықтық норма, ережелерінің жиынтығы.
Құқық бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құбылыс. Оның бір бөлігі –
табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына байланысты әлуметтәк
құқықтық талаптармен анықталады. Мысалы: адамның өмірі, денсаулығы табиғи
құбылыстар. Оларды сақтауға қорғауға, қамтамасыз етуге, бағытталған
құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан Республикасының
Конституциясында “ Әркімнің өмір сүруге құқығы бар. Ешкімднің өз бетінше
адам өмірін қиюға хақысы жоқ ”(15 бап). [8]
Құқықтық теңдік жалпылама түрде айтылады, іс жүзінде қатынастың
субъектісі нақты белгілі болмағандықтан теңдік нормалар да абстракты түрде
жазылады. Құқықты дұрыс орындамаса кінәлі субъектілер жауапқа тартылуы
керек. Міне осы кезеңнен бастап заңның кезеңі, мемлекеттің жұмысы
басталады.
Құқық – үстем таптың және қоғамның заңға айналдырылған мүддесі. Бүл
мүддені заңға айналдырушы және оны орындаушы мемлекеттік аппарат. Мемлекет
құқық арқылы өзінің жоғарғы және жергілікті органдарының
жүйесін, құзырын өзара қарым- қатынастарын бекітпей ішкі және сыртқы
міндеттерін ісек асыруы мүмкін емес. Міне осы мәселелерді мемлекет құқық
арқылы, нормаға сүйене отырып іске асырады. Құқықтың тірегі оның күш –
қуаты, абыройы мемлекет. Құқық нормалары адамға бостандық беріп қоймай, сол
бостандықты қамтамасыз ететін күшке сүйенеді.
Сонымен құқық дегеніміз- адам мен қоғамның объективтік құрылысымен
байланысты тұлғаның бостандығын білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін
, ресми құжаттарда формальды түрде анықталған, мемлекет күшімен қамтамасыз
етілетін нормалардың жиынтыға. Қоғам өмірінде белсенді рөль атқаратын
құқықтың функциялары. Оның бағыттары толып жатыр. Ең күрделі бағыты
мемлекетпен бірлесіп жұмыс жасау. Өиткені мемлекеттің жұмысының бағыты
нормативтік актілерде, көрсетіліп анықталып отырады.
1. Қоғамның әр саласына сәйкес құқықтың экономикалық, әлуметтік,
мәдениеттік, тәрбиелік, экологиялық, қаржылық т.б.функциялары болады.
2. Мемлекеттік биліктің үш түріне сәйкес құқықтың да үш функциясы болады:
заң шығару, заңды орындау, заңды қорғау. Құқықтың бұл екі топтағы
функциялары мемлекеттің функцияларымен сәйкес келеді. Сонымен бірге
құқықтың өзіне тән екі міндеттері болады: қоғамдағы қарым-қатынастарды
реттеп, орындалуын тездету және қатынастардың байланысын бақылау, қорғап
отыру. Міне осы міндеттерге сәйкес құқықтың өзіне тән екі функциясы болады:
реттеу және қорғау. [9]
Құқықтың реттеу функциясы - нормативтік актірер арқылы қоғамдық қарым-
қатынастарға ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тиым салу. Бұл
функциялардың әдіс- тәсілдері қоғамдағы қатынастардың дүрыс орындалуын
бақылау,
- құқықтық нормада тиым салудың себебін көрсету;
- жауапкершіліктің түрін көрсету;
- жасаған қателікткері үшін субъектілерді жауапқа тарту;
Сонымен құқықтың функциясы дегеніміз- адамның іс - әрекетіне, мінезіне.
тәртібіне нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері, сол арқыры
қатынастың дұрыс, уақытында орындалуын қамтамасыз етеді.
Құқықтың мазмұнына, нысанына, белгі- нышандарына, функцияларына,
қағидаларына жан - жақты түсінік бере отырып, құқықтың қоғамдағы
құндылығына, қысқаша тоқтала кетейік.
Құқықсыз қоғам дұрыс, прогрестік жолмен жақсы дами алмайды. Құқық пен
мемлекет қоғамды дағдырысқа ұшыратпай дұрыс басқарып, дамытып келеді. Бұл
объективтік процесс
Құқықтың әлеуметтік құндылығы :
1. Құқық адамның іс- әрекетінің , жұмысының нақты келісімді , тұрақты жақсы
орындалуын қамтамасыз етеді. Құқық қоғамдық тәртіпті дамытып нығайтып,
қоғамдық мүдде мақсаттардың жақсы дамуына мүмкіншілік жасайды.
2. Құқық адамның өзара қатынасын дұрыс реттеп, дұрыс басқарып, олардың
мінезінің сана – сезімінің, іс- әрекетінің жақсаруына мүмкіншілік жасап сол
арқылы қоғамның дамуын жақсартып отырады.
3. Құқықтың құндылығы адамның бостандығын , теңдігін қалыптастырып,
қорғауында.
Құқық пен бостандық бір – бірімен тығыз байланысты. Құқық
бостандықтың, теңдіктің шеңберін шекарасын үнемі анықтап, бақылап отырады.
4. Құқық қоғамдағы әділеттікті жақтап, бақылап отырады.
Сондықтан, халық арасында кең тараған мақал бар: “Құқық қағаз
жүзіндегі әділеттілік, босандық, теңдік”- құқық пен әділеттілік
байланысының бірлігі сонда, егер қоғамдағы барлық жүйелер әділеттікке қатаң
бақылау жүргізсе.
5. Құқық қоғамдағы барлық прогрестік дамудың негізгі құралы. Адамзаттық
қоғамдағы, демократиялық мемлекеттерді құрудың бірден- бір даңғыл жолы. Бұл
дүние жүзі мемлекеттерінің тәжірибесінен қалыптасқан шындық.
6. Құқық халықаралық прогрестік қатынастың, байланыстың қайнар көзі бұлағы.
Дүниежүзілік экологияны жақсартудың негізі. Сонымен құқық қоғамда зор
қызмет атқарады. Ол қоғам өмірінің барлық саласына, жеке адамның өміріне
өзіне тән әдістермен дұрыс жағымды әсер етеді.
Құқықтың саяси қызметі мемлекеттік органның қалыптасу, қызмет істеу,
атқару тәртібін анықтаудан саяси партиялардың, бірлестіктердің, ұйымдардың
ұйымдастырлуына жол ашудан, азаматтардың құқықтарын пайдалануына мүмкіндік
туғызудан байқалады.
Құқық қоғамдағы барлық кәсіпорындардың жұмысын тікелей реттеп, жөнге
салып отырады. Демек, құқық саяси, әлуметтІк, экономикалық, мәдени, тәрбие
құрылысының барлық салаларын реттеп, жөнге салып отыратын құрал болып
табылады. Құқық қоғамды мемлекеттң, азаматтардың заңды мүдделерін қорғау
қызметін де жүзеге асырады. Осыларға қоса құқық заңды бұзудың, алдын- алу
қызметін де жүзеге асырады. [10]
1.2. Құқықтық нормалар ұғымы мен құндылығы.
Құқық нормалары- қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын әлуметтік
ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттің
билігін саясатын іс – жүзіне асырудың құралы. Құқықтық норма қоғам
мүшелерінің мінез- құлқын, іс- әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
Жеке дара норма не нормалардың бір жүйесі құқық бола алмайды. Құқық
деп қоғамның билігін, саясатын, мүддесін, іс-жүзіне асыруды қамтыған
нормативтік актілердің жиынтығын айтамыз. Сонда да жеке дара құқық
нормаларының маңызы зор. Оның мазмұны өте күрделі мәселелерді біріктіреді.
Қоғамдық мүддені саясатты, мемлекеттік билікті тәртіпті, ғылымды, білімді,
рухани сананы, халықтың әлуметтік жағдайын, денсаулығын т.б. демократиялық
іс- әрекеттерді қамтиды.
Құқық нормаларының құндылығы:
- құқықтық нормалар қоғамды реттеп басқарудың құралы, сол арқылы
адамдардаң заңды тұлғалардың қарым-қатынастарына дұрыс бағыт беріп
отырады.
- Құқықтық нормалар қоғамдағы құрылыс жүйесін қорғаудағы ең сапалы
құрал, нормативтік актілер қоғамға зиянды іс- әрекеттерге
жауапкершілікті күшейтіп отырады.
- Құқықтық нормалар қоғамда әділеттікт, теңдікті, бостандықты, т.б.
демократиялық қағидаларды қалыптастырады.
- Құқықтық нормалар халықаралық, мемлекетаралық, байланысты қатынасты
жақсартудың құралы.
Құқықтық норма- құқықтың бір клеткасы. Қоғамдық қатынастардың жақсы
дамуының, үлгісі деуге болады.
Ол адам істерінің жүмыстарының, тәртібінің шеңберін анықтап, олардың
бостандығын және қарым- қатынасын реттеп басқарып отырады. Адамның
бостандығын реттейтін норма екі тұрғыдан қарастырылады: біріншісі-
адамдардаң өздерінің, өз істерінің өз тәртібін жобалау- жоспарлауы ( ішкі
бостандық); екіншісі- өз мүдде мақсаттарын өздері анықтап, оны өздерінің
жүзеге асыруы. [11]
Қоғамдағы барлық процесс, барлық қарым- қатынастар құқық нормалары
арқылы реттеліп, басқарылып жатады. Нормативтік актілер әлуметтік және
мемлекеттік ықпал ету қасиеттерін біріктіріп қоғамның дұрыс жағымды
дамуына, жалпы халықтық тәртіптің нығаюына мүмкіншілік жасап отырады.
Норма қоғамға, адамдарға ең қажетті, керекті қарым- қатынастарды
реттеп- басқарып отырады. Ол қатынастардың басым көпшілігі бостандықты,
әділеттікті, теңдікті, адамгершілікті, және қоғамның экономикалық саяси,
әлуметтік, рухани, мәдени т.б. даму бағыттарын қамтып, қағидаларды
Конституцияда және заңда көрсеткен.
Норма көп қатынастардаң мазмұнын, орындау бағыттарын, әдіс-
тәсілдерін алдын - ала анықтап, көрсетіп отырады. Болашақ қатынастардаң оны
реттеудің орындалуының “үлгісін” жасайды. Міне осы “ үлгілерді” зерттеу
арқылы ғалымдар мемлекеттердің өткен тарихымен танысып жатады.
Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей, қатынастарды көп жылдар
дұрыс, жақсы реттеп басқарып тұрақты нормаға айналады.
Бұл екі жақты әлуметтік тұрақты процесті типизация деп атайды. Мұның
маңызы өте зор. Заңды нығайтуға, құқықтық тәртіпті сақтауға зор үлес
қосады. Нормативтік актілер жалпы мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы
қоғамдық міндет, оны халық түсінеді, біледі.
Сондықтан олар ол норманың дұрыс орындплуына үлес қосады. Сонымен
құқықтық нормалардың жоғарыда көрсетілген сипаттары, оның мазмұнын,
маңызын, қоғамдағы қарым – қатынастарды реттеп – басқаруын толық
түсіндіруінде зор әсері болады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма мемлекеттік органдардаң қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды
күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлесіне айналады. Өйткені ол
нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субъектілердің құқықтары мен міндеттерді; орындау жолдары толық
көрсетіледі. Егер де көрсетілмесе субъектілердің өз еркінде, тек заңға
нышан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса , еріксіз орындалуы.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз
етеді.
5. Құқықтық норма адамдардаң қоғамның тәртібінің кепілдігі болуы.
Құқықтық нормасыз қоғам да ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртіп, жоспар,
мағыналы сапалы қарым- қатынас болуға тиіс емес. Құқықтық норманың мазмұны
толық болуы керек. Сонда ғана оны дұрыс орындауға болады. Өмірде мазмұны
толық емес нормалар кездеседі.
Бір нормада қатынастың мазмүны көрсетіледі, екіншісінде қолдану
нәтижесін көрсетеді. Үшеуін біріктірсе бір толық норма болып шығады.
Мұндай нормалардың құрылымы өте сирек кездеседі. Нормалардвың басым
көпшілігі толық түрде болады. Егерде толық болмаса жетіспейтін элементтерін
сілтеме арқылы тауып алуға болады.
Сонымен құқықтық норма - қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтары
мен міндеттерін реттеп- басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен
қамтамасыз етілетін ереже- қағида.
Құқық нормаларының элементтері бірігіп оның құрылымын қалыптастырады.
Бірақ ол элементтердің болуы, тізілу қатары, бағыты, мақсаты нормативтік
актілердің түріне байланысты. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екі түрге
бөлінеді: негізгі заңды нормалар және тәртіп ережелерінің нормалары.
Негізгі заңды нормаларда элементтердің мазмұны нормалардың кіріспесінде
немесе бірінші бабында толық көрсетіледі.
Тәртіп ережелерінің нормаларында элементтер нормативтік актілердің
баптарында, бөлімдерінде көрсетіледі. Құқықтық нормалардың элементтері :
диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозиция - қатынастардың мазмұны мен субъектілердің құқығы мен
міндеттерін көрсетеді. Диспозиция нормалардың деңгейі, құқықтық тәртіптің
үлгісі- модельі. Мысалы: ҚР АЗК 248- бабы екі немесе көп жақты мәмілелер
мен шарттардағы тұлғаның міндеттері мен құқықтары айқын кқрсетілуі.
Гипотеза – диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік актілерді
қалай орындау керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы: бұзақылық үшін
жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіпті бұзуы керек (ҚР ҚК- 7 бабы).
Гипотезаның үш түрі болады:
- егерде нормалардың іс- әрекеті бір жағдайдың болуы немесе болмауымен
байланысты болса, мұндай гипотезаны жалпылама деп атаймыз.
- егерде нормалардың жұмысы бірнеше жағдайдың біреуін таңдау арқылы
басталса- альтернативтік гипотеза деп атайды;
- егерде нормалардың жүмысы бірнеше жағдайдың болуы немесе болмауымен
байланысты болса - күрделі гипотеза деп аталады.
Санкция – диспозиция мен гипотезада дұрыс орындалмаса оның жағымсыз салдары
және жауапкершіліктің басталуы мен қолданылуы. Санкцияның үш түрі болады:
- абсолютті - айқын санкция: жұмысын шығару, қызметті төмендету, айып
төлеу т.б;
- салыстырмалы айқын санкция. Минимум мен максимумның арасындағы
жауапкершілік;
- альтернативтік санкция: санкцияның көрсетілген түрлерінің қайсысын
қолдану тиісті мекеменің еркінде құзырында;
Осы үш элементтер толық болса ғана нормативтік акт өз міндетін өз
рөлін дұрыс, уақытында жақсы орындай алады. Егерде нормаларды бір – екі
элементтер жоқ болса, сілтеме арқылы тауып алу керек. Нормативтік
актілердің жеке баптарында нормалардың элементтері толық болмайды.
Конситуцияның баптарында тек гипотеза мен диспозиция ғана болады. Қылмыстық
кодексте тек диспозиция мен санкция болады. [12]
Мазмұны жағынан құқық нормалары заңдылық пен құқық тәртібі,
азаматтардың құқығы мен бостандығы, заңды міндеттері, заңды өзгерту,
жетілдіру толықтыру жөніндегі пікірлермен көзқарастарды жинақтап құқықтың
қоғамдағы міндеттерін орындауға жұмысын дамытып, жақсартып отырады.
Құқықтық норманың мүлтіксіз орындалуы азаматтардың тәрбиелеу бақылау
әдістерімен қатар әкімшілік немесе соттық жауапқа тарту арқылы қамтамасыз
етіледі.
Сонымен құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын
әлуметтік ережелердің ең күрделі түрі. Құқықтық нормалар қоғамның
экономикалық әлеуметтік қажеттіліктері арқылы өмірге келіп құқықты
қалыптастырады. Құқық сонымен бірге адамның және заңды тұлғаның қарым –
қатынастарын да реттеп басқарып отырады. Осы процессте халықтың ұйымның
қоғамның даму қажеттілігін тілегін жақсы дұрыс түсінуін – объектиатік құқық
дейді. Ал сол объективтік процесті нормативтік актілер арқылы реттеп
басқарып отыруды – субективтік құқық дейді.
Құқық нормасына Д.А. Булгаковтың оқулығында былай деп анықтамы
берген. Құқықтық норма – бұл мемлекет таныған және қамтамасыз ететін
жалпыға міндетті, формальды анықталған жүріс – тұрыс ережесі. Құқық
нормасынан қоғамдық қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттері
туындауы және осы ережеде аталған субъектілердің әрекеттерін реттеуге
бағытталған [13] дейді.
Ал заң нормасы – құқықтың алғашқы буыны, оның жүйесінің элементі. Сол
себепті, бұл нормаға әлуметтік құбылыс ретінде құқықтың негізгі
белгілерінің тән болуы заңды да.
Алайда бұл “құқық” және “құқық нормасы” түсініктерінің бір екенін
білдірмейді. Олар бір – бірімен бүтін мен оның бөлігі ретінде байланысқа
түседі.
Құқық нормасының белгілері:
1). Жалпыға міндеттілігі – ол адамның мүмкін және міндетті әрекеттеріне
қатысты мемлететтің билік ережелерін білдіреді;
2). Формальды анықталғандығы – ол жазбаша түрде құжаттарда көрініс табады;
3). Мемлекетпен байланысы – оны мемлекеттік органдар орнықтырады және
мемлекеттік әсер ету шараларымен қамтамасыз етеді;
4). Ұсынушылық – міндеттемелік сипат – ол бір субъектілерге құқық берсе,
келесі субъектілерге міндеттемелер жүктейді, себебі құқықты міндетсіз,
міндетті құқықсыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Құқық нормаларының түрлері:
Реттеуші – бұл субъектілердің субективтік құқықтары мен міндеттерін,
олардың пайда болу мен әрекет ету жағдайларын анықтайтын норма.
Құқық қорғаушы норма – бұл субъектілерге мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын
қолданудың жаңдайларын, осы шаралардың сипаты мен мазмұнын анықтайтын
норма.
Құқық беруші норма – бұл субъектілерге белгілі бір әрекеттерді жасаудан бас
тартуды міндеттейтін норма.
Міндеттеуші норма – бүл субъектілерге белгілі бір мазмұндағы әрекеттерді
жасау міндетін жүктейтін норма.
Императивтік норма – бұл қатаң ережелер түрінде көрініс табатын және құқық
субъектілерінің қалауларынан тәуелсіз түрде әрекет ететін норма.
Қазақстан Республикасының құқығы жоғарыдағыдай объективтік және
субъективтік жолдармен қалыптасады. Бұл жолмен әлемдегі барлық мемлекеттер
де өтеді. Құқықтың даму негіздері де, нысаны да ұқсас деуге болады. Тек
аздап ерекшеліктері бар. Мысалы: Біздің Қазақстан мемлекетінің құқығының
даму процесінде діни нормалардың тәжірибесін және прециденттік нормаларды
өте аз пайдаланады. Дамыған елдердің демократияны дамыту тәжірибелерін өте
кең пайдаланамыз. Қазақстан Республикасының құқық нысананың түрлері:
- құқықтық әдет – ғұрып, салт – дәстүр;
- нормативтік шаралар;
- нормативтік құқықтық актілер;
Қазақстан мемлекетінің нормативтік актілерінің түрлері жүйелері
Конституцияда толығымен көрсетілген. Мемлекеттік оргондар, қоғамдық ұйымдар
мен бірлестіктер, саяси партиялар, еңбек ұжымдары өздерінің құзіретінде
өкілеттігіне сәйкес, нормативтік актілер шығарады. Олар Конституцияға
нұқсан келтірмеуге тиісті. [14]
Конституцияның талаптарын дұрыс орындалуын Президенттің аппараты мен
Конституциялық Кеңес бақылап отырады. Республика Конситиуциясында
көрсетілген жағдайларда президент заң күші бар және жай жарлықтар шығарады.
Республика Парламенті республика аумағында міндетті күші бар заңдарды, оның
ішінде Парламенттің Консттитуциялық және заңдарды қолдануды енгізу жөнінде
Парламенттің нормативтік қаулылары, түрінде заң актілерін қабылдайды.
Бірақ құқық нормасы мен нормативтік актілер бір ұғымдар емес, көп
жағдайда олар сәйкес келмеуі де мүмкін.
Құқық нормасы – бұл гипотезадан, диспозициядан және санкциядан
құралған жүріс – тұрыс ережесі, ал заңшығармашылық актісінің бабы бұл құқық
нормасының логикалық құрылымының үш элементін де нормативтік актілердің бір
бабына енгізуі мүмкін, кейбір жағдайларда құқық нормасы элементтерінің әр –
түрлі нормативтік актлердің бірнеше бабында немесе бір нормативтік актінің
бірнеше баптарында көрсетілуі мүмкін. Көрсетілу тәсілі бойынша құқық
нормасы мен нормативтік акт бабының арақатынасының үш түрі болады:
а). Тікелей тәсіл – құқық нормасы нормативтік акт бабының өзінде тікелей
көрсетіледі;
ә) Сілтемелі тәсіл - нормативтік акт бабы норманы толығымен ашпастан
сипаттайды.
Құқық нормасы – бұл адамдардың белгілі бір жағдайындағы мінез – құлық
бағдарламасы. Бұл әрине заңдық модель, өйткені онда адамдарға бағытталған
белгілі бір құқықтарымен міндеттері жазылып көрсетілген барлық мінез –
құлық ережесі берілген. Мысалы: азаматтардың бұзылған құқықығын сотта
қалпына келтіру құқығын реттейтін нормады өзінің бұл жөніндегі талап –
арызын сотқа жолдауға құқығы, ол оны қабылдауы соттың міндеті деп
көрсетілген. Құқық нормалары қашанда нақты, формальды түрде бекітілген
нысанда (заңда жарлықта және өзге де құқықтық актілерде) болады. Демек,
құқық екі негізгі міндетті орындауға бағытталған: қарым – қатынастарды
жағымды реттеу, құқыққа сай регламенттерді және құқыққа сай нұсқауларды
қиғаштықтардан қорғау. [15]
Сөйтіп құқық нормасының толық анықтамасын мынадай түрде беруге болады
– белгілі- бір қоғамдық қатынастарды ( субьектілердің құқығын, міндетін
және жауапкершілігін ) реттейтін мемлекет танитын, әрі мемлекеттік күштеу
шарасымен қамтамасыз етілетін нормативтік актілерде көзделген жалпыға
міндетті мінез – құлық (тәртіп) ережесінің эталоны, үлгісі. Әрі ол – құқық
шығармашылық субъектілерінің жалпыға міндетті мемлекеттік билік талабы.
Осыдан келіп құқық нормаларының мынадай белгілері туындайды:
1. Әлуеметтік нормалардың бір түрі болып саналуы;
2. Мемлекеттік билік талабы есебінде көрінуі;
3. Құқықшығармашылық субъектілерінің қабылдауы;
4. Мәжбүрлік күштеу шарасымен қамтамасыз етілуі;
5. Формальды анықтылығы;
6. Құрылымдық ұйымдастырлуы;
7. Жалпы және жалпыға міндетті сипатта болуы;
8. Қоғамдық қатынастарды реттеуі;
Санкция – осы мінез- құлық ережелерін бұзғаны үшін қолданылатын
мемлекеттің ықпал ету шаралары. Яғни, диспозицияның іске асыру күй – жайын
қамтиды. Мысалы: ҚР – ның заңдарында көрсетілгендей, өнегелі еңбектері үшін
қызметкерлерді ордендермен медальдармен, айрықша белгілермен, сыйақымен
марапаттау. Немесе, ҚР – сы Қылмыстық кодекісінің 125 – бабында: “адам
ұрлау - 4 жылдан 7 жылға дейін бас – бостандығынан айырылады” – делінген.
1.3. Діннің құқыққа ықпалы
Дін ұғымының мағынасын анықтау жөнінде бірер сөз: араб тіліндегі
дін сөзі “дәиін” сөзінен шыққан, үстемдік, егемендік, бас ию, қарыздану,
тапсырылу, біреудің бұйрығын орындау, оның билігін мойындау, заң, жол,
әдеп, есепке тарту, жазасын беру, силыққа бөлеу, үкім, мүлік дағды сияқты
көптеген мағыналарды білдіреді.
Демек дін дегеніміз – аса биік билік иесіне мойын сұнып, оған бағыну
оның билігін орындау дегенді білдіреді. Демек діннің тек Аллах тағалаға тән
болуының себебі, билік иесі жаратушының бірегей үкім қоюшы және құлшылық
етуге лайықты бірегей тәңір болуына байланысты.
Ислам дінінің негізгі қағидасы жаратушының бірлігі сенімі болып
табылатын тахуйд нанымында. Құран кәримде бұл қағида “ лә илаһа илла аллаһ
” яғни “ аллаһтан басқа тәңір жоқ, құлшылық етуге лайық тек аллаһ ғана ”
деп түсіндірілген. [16]
Адамдардың нәсілі, тіл, әлуметтік мәртебе, шыққан тегі жағынан
үстемдігі болмайды, барлық адамдар тең дәрежелі, үстемдік тек имандылықта,
рухани қасиеттер де тек тахуада, яғни аллаһтың бұйрығын орындаудан
тайғандардан аулақ болуында.
Ислам құқығына “ фикһ ” басқаша айтқанда “ шариғат ” делінеді.
Шариғат ғибадаттар , сауда – саттық қатынастары, мирас құқығы, қылмыстық
құқығы, эконоимкалық мәліметтер, адам құқығы азаматық қатынастар
мемлекеттік құқықты қамтиды. Мұсылман құқығы шариатқа негізделген.
Шариат арабтың “Шариа” “мақсатқа жетудің дұрыс жолы , заңдарды
жолдау, шығару ” деген ұғымды білдіреді.
Осы түбірден келіп “ шариун ” – “заң маманы” деген сөздер шыққан.
Ислам өзінің мән – мағынасы бойынша дін заңы болып табылады. Мұсылман
құқығы құқықтың мынадай негіздерінен тұрады:
Құран – исламның қасиетті кітабы;
Сунна – Мұхаммед пайғамбардың сөздері мен уағыздары;
Қияс – анология;
Иджма – ірі құқықтанушылар мен дін ілімдерінің тоқтама – пікірлері;
Фетв – жоғары діни білімпаздың заң туралы түйіндері;
Адат – исламды насихаттайтын арабтар мен басқа халықтың дәстүрі мен әдет
– ғұрыптары;
Дін – маральдық тұрғыдан жазылған “ұрлық”, “қастандық жасамау”,
“ шындықты айту”, “қиын кезде адамға көмектесу” талаптары адамдарды әдеп
нормасынан аспауға ықпал етеді. [17]
Қазақстандағы діни оқиғалар еліміздегі геосаяси әлуметтік,
экономикалық, адамгершілік – этникалық және мәдени жағдайларға ықпал етеді.
Өткен ғасырдың 70-80 – ші жылдары әлуметтік зерттеулер мәліметтері бойынша
еліміздегі дінге сенушілер саны 39,7 пайызға жеткен. Зерттеу қортындысы
көрсеткендей мұндай сілкініс кеңес кезеңімен салыстырғанда –
“идеологиялық” немесе “діни” көзқарастарға байланысты пкірлердің қаншалықты
алға жылжығанына және тұрақсыздығына куә етеді.
Ислам діні ілімге – білімге, оқып – үйренуге және даналық көзі ғылымға
асқан құрметпен қарайды.
Пайғамбар Ғалейлакумсаламның хадистерінде жете білім іздеген адам,
намаз іздеген адамнан гөрі Аллаға жақын тұрғандғынан көрсетілген.
Пайғамбардың бір хадисінде былай делінген: “Надандықтан аулақ
жүріңдер, адам баласы душар болатын барлық пәле – жала мен қайғы – қасырет
солардан келеді”. Мейлі мұсылман, яки християн не индуист болсын бәрі – бір
“ адамның жаратқан иемізге сенуінің ең басты белгілерінің бірі – оның ақыл
– ой парасатының еңбегі”.[18]
Діннің осы көрсетілгендерден басқа да діни нормалары болады. Діни
нормалар деп - әр – түрлі діндермен орнықтырылған және осы дінге сенуші
тұлғаларға міндетті болып табылатын ережелерді атайды.
Олар әр – түрлі діни кітаптарда көрініс тапқан: Құранда, Інжілде,
Тәуратта, будистердің діни кітаптарында, және т.б. Бұл нормалар діни
бірлестіктердің ұйымдастырлуының және қызмет етуінің тәртібін анықтайды,
діни рәсімдерді орындау, шіркеулік қызмет тәртіптерін реттейді. Тарихқа көз
жүгіртетін болсақ, бірқатар дәуірлерде діни нормалар заңды сипатты иеленіп,
кейбір мемлекеттік саяси, азаматтық құқықтық, отбасы некелік және т.б.
қатынастарды реттеген.
Қазіргі кездегі бірқатар ислам мемлекеттерінде Құран мен Сүннет
мұсылмандардың өмірінің барлық салаларын реттейтін діни құқықтық және
маральдық нормалардың негізі б.т.
Діни ұйымдар орнықтырған нормалар бірқатар қатынастарды қолданыстағы
құқықпен тығыз байланысқа түседі. Мысалы: Конституция әрбір адамдарға ар –
ождан бостандығын, кез – келген дінге еркін түрде сену құқығын кепілдей
отырып, діни ұйымдардың қызметінің құқықтық негізін бекітеді.
Мұсылман құқықтық жүйесі – бұл біріңғай исламдық әлуметтік нормативтік
реттеу жүйесі. Ол заңдық нормаларда да діни және адамгершілік қағидаларында
да, сондай – ақ әдет – ғұрыпты қамтиды. Мәселен, мұсылман құқығы дінге
сенетін адам оқуға тиіс құранды, ол ұстауға тиіс оразаны, ол беруге тиіс
садақаны, ол баруға тиіс қажылық сапарды ажыратып көрсетеді. Мұсылман
құқығы – ислам идеологиясының неғұрлым жақын да толық бейнесі, оның негізі.
[19]
Ислам догмасына сәйкес қолданып жүрген құқық Алладан келіп түскен, ал
оны адамзатқа оның өкілі Мұхаммед пайғамбар арқылы жіберген.
Алла құқығы адамзатқа бірақ рет және мәңгілікке берілген, сондықтан
қоғам белгілі бір ахуалдар мен жағдайлардың ықпалымен өз құқығын жасамай,
осы құқықты басшылыққа алуы тиіс.
Теориялық жағынан Аллада ғана заң шығарушы билік болады, ал жер
бетіндегі билеушіде құқық шығарушы өкілеттігі болмайды. Құран мүсылманды,
мысалы: жарлы – жақыбайларға тілектес бол, кәсіппен адал айналыс, билік
айтушыға пара берме, өсім алма және құмар ойындар ойнама деп үйретеді.
Алайда, Құранда бұл өсиетті бұзғаны үшін қандай құқықтық шаралар бар екені
көрсетілмейді. Ондағы қағидалар негізінен намаз оқу тәртібіне, ораза
ұстауға және қажылыққа баруға қатысты. [20]
ХІХ – ғасырда отбасы және мұра құқығына заңдық реформа жасалды.
Отбасы құқығы туралы заңдар Египет пен Суданда, 1926 – жылы Туркияда
қабылданды. Түрлі мұсылмандық ұстамдарды бұза отырып жаңа заңдар, көп әйел
алушылық, некені еркектің біржақты бұзу құқығы, қайтыс болған адамның
мұрасын ұлдары мен қыздары арасында теңсіз бөлуді айыптады. Әрбір адам
өзі - өзінің еркі бойынша дінге деген құқығын өзі шешеді.
Егер адам белгілі бір дінді ұстанатын болса, оның сол дін бойынша
салт – дәстүр үстануына ешкімнің де бөгет болуына, қарсы тұруына, құқығы
жоқ. Әрине, сол діннің салт – дәстүрі ерекшелігімен тәртібі басқа бір
адамның, қоғамның заңды құқығына зиян келтірмегені жөн.
Заң дінге сенуші адамның құқығы мен бостандығына, жеңілдігі мен
артықшылығына тікелей де, жанама да бөгет жасауына тиым салады. Діни
көзқарастар арқылы адамдар арасында жаулаушылық туғызу, адам құқығын бұзу
деп есептеледі.
Дінге сенушілер қасиетті деп санайтын орындарда, үйлерде, заттарды
кемсіту не қорлау заңды бұзғандық деп саналады. Заң адамның ар – ұжданына
кепілдік беріп және оны жария ете отырып, оны азаматтық құқығынын
орындаудан босата алмайды. Азамматтардың діни көзқарастарға сүйене отырып,
заңды міндеттерін орындаудан бас тартуға құқығы жоқ. Ар – ұждан
бостандығының маңызды кепілдігі – діни бірлестіктердің мемлекеттен
ажыратылуы.
Мемлекет оның органдары, лауазам иелері діни бірлестіктердің
қызметіне араласпайды, нендей бір дінге не дінге сенбеушілерге артықшылық
бере алмайды. Сонымен бірге Конституция діннің қоғамдағы орынын анықтап
береді: “ Республикада діни негізгі партиялардың қызметіне жол берілмейді.”
Бұл жағдайда әр – түрлі дінге сенушілердің өзара тыныштық, татулықта
болуын қарастырады.
Жеке басқа табынушылық дәріптелген, Комунистік партия идеологиясы
ақиқат деп таныған Кеңестік жылдарда оған қарсы шыққандар қуғынға ұшырап
зардаптар шекті.
Мұсылман құқығы кеңінен тарап, тұрақты қалған мұндай елдерге:
Маракко, Тунис, Сирия, Мавритания, Иран, Пәкістан, Ирак т.б. елдер жатады.
Ислам төңіректе он үш ғасыр бойы белсенді түрде үздіксіз әсер етіп келе
жатыр, Ислам жай діни жүйе ғана емес, ол өмірдің бейнесі.
Мұсылман құқығы – дін мен құқықтың сабақтасуының жарқын көрінісі.
Мұсылман құқығы ғылымның жеке саласы емес, ол ислам ілімінің бір ғана
жағы. Бұл дін мыналардан тұрады: Теологиялық догмалар жиынтығы, міне
мұсылмандар осы ұғымға сенуі керек: шариғат – адамгершілік жолы. Ислам діні
өкімет үкімет басындағылар құқық қызметін заңды жолмен құра алмайды, олар
тек заң актілерін мұсылман құқығы рұқсат еткен мөлшерге деиін бере алады.
[21]
Ислам ұлттық айырмашылығына қарамастан, барлық адамдарды тығыз
қатынаста болып, арада достық орнатуға үндейді.
“Ей адамзат, Сендерді біз әуелде бір еркек, бір әйелден ( адам мен
һауанадан ) бір ата бір анадан жаратып, өрбіттік, өзара қарым – қатынас
жасау үшін көптеген ұлт – ұлыс етіп көбейттік.”
Сондықтан да сендер сиынып – жалбарынып жүрген Алла тағала біреу,
сендер баратын жер де біреу деген.
Діни нормалардың адамдарды, әсіресе жастарды инабаттылыққа
парасаттылыққа, адамгершілікке тәрбинлеуде өте зор үлес атқарады.
Сондықтан діннің ашық өмір сүруіне толық бостандық беріп отыр.
Егер де құқық пен діни нормалардың арасында келіспеушілік не қайшылық
болса, өзара келісімдерге келіп, бір – біріне зиян келтірмей реттелуі
керек, олар екі жақты бақылауға алып әділ дұрыс шешімін табуға міндетті.
Қатынастардың барлық түрлерінде бірінші орында жеке адамның
бостандығы және қоғамның мүдде мақсаты болуға тиіс.
Құқықтың тірегінің бірі – имандылық.
Имандылықтың өзі де адамдар арсындағы қатынастарды реттейтін күш,
бірақ оның талаптары заң арасындағы қатынастарда қолданылатын заң емес.
Имандылықтың ең күшті құралы – жұртшылықтың пкірі. Құқықта теріс қылықтарға
тиым салады, кінәлі адамды жауапқа тартады. Құқық имандылықтан нәр алады,
неғұрлым құқықтың нормалары имандылық талаптарына сай келсе, соғұрлым
олардың сапасы да, абыройы да жоғары болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ҚҰҚЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОҒАН ДІННІҢ ӘСЕРІ
1.1 Құқықтың ұғымы мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
1.2 Құқықтық нормалар ұғымы мен
құндылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Құқыққа діннің
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
2 ҚЫЛМЫС ПЕН ЖАЗАНЫҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
2.1 Қылмыстың ұғымы мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
2.2 Жазаның мақсаттары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіндегі қылмыс пен жазаның
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
3 ҚЫЛМЫС ПЕН ЖАЗАНЫ ДІНИ ТҰРҒЫДАН РЕТТЕУДІҢ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ЭКСТРЕМИЗМНІҢ
ДІНМЕН АРАҚАТЫНАСЫ
3.1 Дін мен қылмыс
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
3.2 Жазалаудың діни
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
3.3 Дін және экстремизм
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
3.4 Қазақстан Республикасындағы экстремистік көріністердің бүгінгі таңдағы
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Адамзат өз тарихының өң бойында екі басты мәселені: адамдар қалай
өмір сүру керек, олар не істеуі не істемеуі керек, деген мәселелер
төңірегінде ойланумен келеді. Оның бәрі адам өмір сүріп отырған ортамен
қоса мемлекеттің заңдарына да байланысты. ҚР – сы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең
қымбат қазынасы-адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп
бекітті.[1] Республика азаматтары өздерінің азаматтығына орай құқықтарға
ие болып, міндеттер атқарады (ҚРК-12 бап, 3-ші тарау) делінген.
Әр бір азамат қандай да болмасын белгілі бір құқықтармен міндеттерге
ие болып және оларды тиісінше жүзеге асыруға міндетті болатыны баршаға аян.
Ал әр адамның өз құқықтары мен міндеттерін білмеуі оларды заңмен тиым
салынған әрекетті жүзеге асырғаны үшін жауапкершіліктен босатпайды. Алайда
мемлекеттік заңдардан басқа діни сенімдері мен нанымдарда да тиісті
қағидалар бар екенін ақиқат. Мемлекеттің идеологияға және дінге көзқарасы
негізгі заңымыздың 5 – бабында, ҚР –да идеологиялық және саяси алуандылық
танылады – деп көрсетілгендей, қандай діни ұстанымды қабылдаймын десе де
әркімнің өз еркі делінген. Дінде де адамдарды белгілі бір құқықтар мен
міндеттерге жүктеп, тиісті теріс қылықтар мен қылмыстар үшін тиісінше
жауапкершілік көзделген.
Қазіргі бұқаралық ақпараттың дамып жаһандану кезеңінде көптеген
қалыпты, күнделікті мәселелерге басқа көзқараспен қайта қарау мәселесі
туындап отыр. Өйткені қазіргі таңда айтып отырған ақпараттардың көптігінен
(бұқаралық ақпарат құралдары, интернет, көптеген саяси идеологиялар мен
қөзқарастардың тарауы т.б.) қоғамда ақ пен қараны, ненің дұрыс, ал ненің
бұрыс екенін ажырату үлкен мәселеге айналып отыр. Осыған орай қылмыс пен
жаза әр уақытта қоғамның ең өзекті мәселесінің бірі болып келгені бәрімізге
мәлім. Бүгінгі таңда бұған діни тұрғыдағы мәселер қосылып отыр. Себебі
қазіргі таңда бұқаралық ақпарат құралдарында жар салып, бүкіл әлемді
еріксіз үрейге ұшыратып отырған діни экстремизм деген жаңа сөз жиі-жиі
және ұдайы қайталанатын болып жүр. Сырт көзден қарағанда әңгіме діни
экстремизмнің, сепаратизмнің, немесе терроризмнің жалғыз жарым оқиғалары
емес, керісінше діни ағым ретінде қауіп-қатер тікелей исламның өзінен
туындайды дегенге сайып отыр. [2]
Дипломдық жұмыстың көкейкестігі: Ислам дініне күйе жағылып бүкіл ислам
өркениетін қаралаудың жөнсіз екенін, Ислам қағидаларының аясына
экстремистік әрекеттердің мүлдем сыйымсыз екенін көрсету.
Біз қазақ елі қазақ халқының ежелден барынша беріліп мұсылман дінін
ұстанбасақ та өзімізді мұсылман әдептерін ұстанып, тәрбиеленіп өскен елміз
одан ислам ешқандай теріс қылықты жақтамайтынын баршамыз білеміз. Сондықтан
дінге жағылған жалаға қандайда болмасын көзі көреген, ойы ашық азамат бұл
жайға бейтарап отырып қарау мүмкін емесі сөзсіз.
Сол себепті бұл диплом жұмысымның тақырыбын: қылмыс пен жаза және
оның діни аспектілері, ҚР-ғы исламдық экстремизмнің бүгінгі таңдағы
жағдайы деп атауым жоғарыда баян етілгендей ислам дініне қисынсыз бұндай
көзқарастардың негізсіз екенін ашу еді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қылмыс пен жаза атты жалпы түсінікті ашу,
қылмыс пен жазаны діни тұрғыдан реттеу негіздері мен еліміздегі кейбір
экстремизімге нәр беретін, шетін діни ағымдардың жандануына қатысты
жағымсыз үрдістер туралы мәліметтердің мәнін ашу.
Міндеттері: Қылмыс пен жазаның құқықтық және діни тұрғыдан реттеу
негіздерін көрсету. Исламда экстремизмнің жоқ екенін дәлелдеу. Экстремизм
дегеніміз - жекелген топтардың мақсатынан туындаған бүліншілік әрекет
екенін, оны бүтін бір дінге, дәлірек айтсақ, ислам дініне жанастыру қажет
емес екендігін атап өту. Жеке бас күйбеңінен болған әрекеттің нәтижесінен
туған істі исламға тіреп, дінге күйе жағу ақиқатқа жанаспайтынын баса
көрсету.
Зерттеу объектісі: қылмыс пен жаза және оның діни аспектілері. Діни
экстремизмнің қылмыс ретіндегі сипаттарын айқындап, оған қолданылатын жаза
түрлерін айқындау.
Құқық - мемлекет белгілеген немесе санкциялаған жалпыға бірдей
міндетті мінез-құлық ережелерінің (нормаларының) жүйесі болып табылады және
де сол заңдар мен нормаларда көрсетілген теріс қылық үшін жауаптылық
көрсетілген тиісті нормалар арқылы реттеліп отырылады.
Ал мұсылман Ислам негіздерін қарайтын болсақ бұлда діни,
сенімдер мен нанымдарға негізделген адамдардың мінез – құлық ережелерінің
бір жүйесі екнін, оның да қоғамдық қатынастарды реттеп, теріс қылықтары
үшін жазалау шаралары қарастырылғанын байқауға болады. Осыны түйіндей келе,
ислам діні қайғы қасіретке әкелетін экстремизм секілді теріс қылықты
қалайша жақтауы мүмкін. Исламда Дінде зорлық жоқ-деген сөз бар (Бақара
сүресі, 259 аят), ислам-рахымдылық, мейірімділік және кешірімділік діні.
Ислам әділдік пен бейбітшілікке үндеп, адам баласының бас бостандығы мен ар-
ожданын қорғайды, тіпті Құран Кәрімде ислам барлық халықтармен достық қарым
-қатынаста болып, мұсылман еместермен әділ болуды талап етеді. [3]
Осы жоғарыда баяндалғанды түиіндей келе,қылмыспен жаза қоғам өмірінде
әр уақытта айрықша орын алып келгенін, сондай-ақ дін мен құқықтың, қоғамдық
теңдікпен тәртіпті, әділдікті көздейтінін және БАҚ айтып жүрген исламдық
экстремизмнің Ислам қағидаларының аясына мүлдем сыйымсыз екенін көреміз.
1 ҚҰҚЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОҒАН ДІННІҢ ӘСЕРІ
1.1. Құқықтың ұғымы мен маңызы.
Құқық әлуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып мемлекетпен бірге
өмірге келіп, қоғамды реттеп басқарып отырады. Олар қоғамның объективтік
даму процессінің талабына сәйкес қалыптасты.
Бірақ әр елдің ерекшеліктеріне сәйкес, құқық пен мемлекеттің нысаны әр
түрлі, мазмұны бірдей болады. Бұл жерде құқық пен мемлекеттің өмірге
келуінің, қалыптасуының негізгі объективтік заңдары: қосымша өнімнің пайда
болуы, жеке меншіктің қалыптасуы,таптардың арасында күрестің басталуы,
қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге
келуі.
Құқық деген термин латын тілінде “ jus ” – право, осыдан келіп “
justitia ”
әділеттілік дегенді білдіреді. Мұның өзі басқа сөздермен бірігіп түбірлі
болуы, мысалы: ” құқықшығармашылық” “ құқылы ” не бөлшектеніп те келуі
мүмкін, айталық құқықтық тәртіп, құқықтық сана т.б. Екінші мағынасында
әділеттілік ретінде қолданылатынын ұмытпуымыз керек.
Сөитіп, құқықты әділеттілік деп ұғынуымыздың мәні, ол бізді
әділетсіздіктен, озбырлықтан, өтіріктен, сақтайды. Озбырлық- бұл құқыққа
қарсы, құқыққа жат көрінетін кең көлемді жалпы ұғым.
Демек құқық пен озбырлық бір - бірімен сиыспайтын құбылыс. Озбырлықты
кім жасайды? Әрине ең алдымен, бір – біріне қарсы тұратын адамдар.
С.А. Табанов құқық – бұл қоғамдық тұрақты сақтауға, әр түрлі өмір
сфераларындағы (экономикалық, саяси, әлуметтік) тұлғалардың құқықтарымен
бостандықтарын , мемлекет билігін құру мен қызмет пәрменділігін анықтауға
бағытталған, мемлекет танитын жалпыға міндетті мінез- құлық жүйесі- деп
анықтама берген.
Құқықтың сан қырлы түсінігі мен мазмұны бар деуге болады.Ол қоғаммен
бірге диалектикалық даму процессінде болғандықтан, оның мазмұны санқырлы
бағытта дамып байып отырады.Ғалымдар құқықты зерттегенде бір-екі қырынан
мазмұнын анықтап, әр түрлі қортынды жасап отырады.
Мысалы, Аристотель құқықты саяси шындық, әділеттілік - деді,орта
ғасырдың ғалымдары құқық діни норма, Ж.Ж. Руссо- құқық қоғамдық билік- деп
түсіндірді. Осы пікірлердің бәрі дұрыс.
Құқық адамның өмірімен тығыз байланысты дамиды: олардың бостандығын
қалыптастырады, мінез- құлқына, іс- әрекетіне, тәртібіне, сана- сезіміне,
жан- жақты әсер етеді, мүдде- мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай,
қамқорлық жасап қорғайды.
Адамның жекелік топтық және қоғамдық қарым- қатыныстарын реттеп,
басқарып отырады. Осы тұрғыдан алсақ құқықтың мазмұны, түсінігі- адам
қоғамын басқаруға құқық нормасының ішкі тұрақты, саналы мәні, маңызы.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал;
- құқық қоғамды бостандықты, әділдікті, теңдікті, адамгершілікті,
қалыптастыратын негізгі құрал;
- құқық мемлекеттік билікті қоғамның саяси – экономикалық , мәдени
әлуметтік даму процессінің бағыттарын анықтап, отыратын негізгі құрал;
- құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртәпті бақылап отыратын , мемлекеттің
ішкі- сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі құрал
болып табылады.[4]
Бұл пкірді жалғастыруға болады. Құқық- қоғамның экономикалық базисінің
үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, мазмұны мен нысаны, сайып келгенде
қоғамның экономикалық, мәдени- рухани сипатына байланысты.
К. Маркс Гота програмасына сын деген еңбегінде: “ құқық еш уақытта
да экономикалық құбылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан
жоғары бола алмақ емес”- деді.
Қоғам дамуын құқық арқылы реттеу процессінде әр- түрлі құқықтық
қатынастар туады, яғни қоғам мүшелерінің, мемлекеттік мекемелер қоғамдық
ұйымдар, құқық нормаларының талаптарын іс жүзіне асыру үшін өзара қарым
–қатынастарға түсіп заңда көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады.
Құқықтық қатынастар қоғам өмірінің негізгі тірегі болып, негізгі
салаларын қамтиды, бұлар: әкімшілік, қаржы, мүліктік, отбасы, еңбек тағы
басқа. Мемлекетке қажетті қоғамдығ тәртіп құқықтық қатынасытар негізінде
ғана орнай алады.
Бұл- құқықтық қоғамдық қатынастарды реттеудегі көздейтін басты мақсаты
болып саналады.
Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады.
Құқық дегеніміз ресим түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға
сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі.
Құқықтың топтық мәні қоғамдағы рөлі, мазмұны мен нысаны сайып келгенде
қоғамның экономикалық, рухани мәдени, сипатына байланысты. Құқықтың дамуына
күресімен бірге саяси әлуметтік ұлттық қатынастар, идеология, қоғамның
мәдени өсу дәрежесі де үлкен әсер етеді.[5]
К. Маркс “ Гота програмасына сын” деген еңбегінде: “ құқық еш уақытта да
экономикалық құрылыстан және де қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан
жоғары бола алмақ емес ” деген. Құқықтың нормалары қоғам дамуының
экономикалық мұқтаждарына неғұрлым сай келсе, соғұрлым пайдалы болмақ.
Қоғам өмірін құқық арқылы реттеу процессінде әр- түрлі құқықтық
қатынастар туады, яғни қоғам мүшелері , мемлекеттік ұйымдар мен мекемелер
құқықтық нормалардың талаптарын іс- жүзіне асыру үшін өзара қарым-
қатынастарға түсіп, заңда көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады.
Құқық – мемлекет шығаратын немесе бекітетін, орындалуы мемлекеттік
аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалдпыға бірдей тәртіп
ережелерінің жиынтығы [6]- деп әдебиеттерде түсініктеме берген.
Құқықтың түсініктері әр - түрлі, бірақ мазмұндары біреу- ақ. Құқықтың
екі түрлі ғылыми түсінігі болады: біріншісі- құқықтың объективтік түсінігі,
қоғамның объективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың қалыптасуы; екіншісі
– құқықтың субъективтік түсінігі, объективтік қалыптасқан қатынастарды
реттейтін, басқаратын, нормативтік актілерді уақытында қабылдап, бекіту.
[7]
Құқықтың негізгі қағидалары:
1. Қоғамдағы әр- түрлі мүдде мақсаттарды нормативтік жүйемен реттеп-
басқару;
2. Адамдардың, ұйымдардың ара- қатынастарындағы келіспеушілікті шешудің
реттеудің негізгі түрін белгіреп отыру;
3. Адамдардың ұйымдардың бостандығының іс- әрекетінің денгейін, шеңберін
норма арқылы реттеп отыру;
4. Мемлекеттік органдардың қабылдаған бекіткен, нормативтік актілерінің
орындалуын бақылап отыру.
“ Құқық ” терминінің көптеген белгілері бар. Ол заң ғылымында
күнделікті өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік
болғандығтан, әр-бір адамның құқықтың мәні туралы қандай да бір пікірі
қалыптасатыны сөзсіз. Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада
қолданылады.
1- ден, “құқық” – ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғадардың
заңға сүйене отырып әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы: азаматтардың еңбек ету
бостандығы, білім алу, менгшік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы.
Заңды тұлғалардың құқықтық мүмкіндіктері субъективтік құқық деп танылады,
ол - тұлғаның мүддесін қанағаттандыру мақсатында құқықтық нормалардың құқық
тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық
қатынастарға қатысатын тұлғалардың мінез- құлқының шегін айқындайды.
Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен
байланысты болғандықтан, екі жақта да құқықтық мңндеттер пайда болады.
Мысалы: әр адамның оқып білім алуға, құқығы бар. Ол құқықты пайдаланып ,
оқуға түскенен кейін азамат оқу орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу
бағдарламасын орындауға міндетті.
2- ден, “құқық” дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген
жиынтығы. Бұл- объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке
адамның еркіне байланысты емес.
Сонымен объективтәк мағынадағы құқық жеке нормаларға бөлінбейтін тұтас
құбылыс болып табылады.
Құқық туралы Конституцияда былай делінген: “Қазақстан Республикасында
қолданылатын құқық Конституцияның соған сәйкес зағдардың, өзге де
нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және
өзге де міндеттемелердің , сондай – ақ Республика Конституциялық Кеңесінің
және Жоғарғы Сот нормативтік қаулыларының нормалары т,б,”.
3- ден, “ құқық ” термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады.
Құқық пәні түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық, әкімшілік құқық,
азаматтық, отбасы т.б.
Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық
нормаларының жиынтығы. Мысалы. Азаматтық құқық - мүліктік және мүліктік
емес қатынастарды реттейтін құқық нормадарының жиынтығы. Қылмыстық құқық -
қылмыс жасауға жазаға байланысты қатынастарды реттеитін нормалардың
жиынтығы.
4- ден, “ құқық” термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың жиынтығы
ретінде де қолданылады. Құқық пәнін оқып , құқықтың мәнін терең түсінген
адамның оның мағынасы дәл әрі түрлі болатынын да анықтай алады. Мұның өзі
құқықтың күрделі әлуметтік құбылыс екендігінің белгісі. Әрине, құқық туралы
зерттеушілердің көзқарасы бір жерден шығып, бір текті болады деп айтуға
болмайды. Негізінен, топтық және жалпы әлуметтік тұрғыдан түсіндіру ғылымда
кең орын алып келеді. [7]
Маркістік ілім құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек топтық
тұрғыдан зерттейді. Бұл ілім бойынша құқық – үстем таптың саяси құралы, тек
соның жоғын жоқтап, мүддесін қорғайтын құрал болып табылады. Қандай ілім
болса да құқықтың әлуметтік мәні бар екендігін айтады. Қазақстан заңдары
барлық әлуметтік топтардың еркін білдіріп, олардың заңды мүдделерін
қанағаттандыруға бағытталған.
Құқыққа әлуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынадай анықтама
береді: Құқық жалпыға бірдей міндетті, мемлекет күшімен қамтамасыз етілген,
қоғамдық қатынастарды реттейтін, зағда және басқа да ресми құжаттарда
анықталған құқықтық норма, ережелерінің жиынтығы.
Құқық бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құбылыс. Оның бір бөлігі –
табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына байланысты әлуметтәк
құқықтық талаптармен анықталады. Мысалы: адамның өмірі, денсаулығы табиғи
құбылыстар. Оларды сақтауға қорғауға, қамтамасыз етуге, бағытталған
құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан Республикасының
Конституциясында “ Әркімнің өмір сүруге құқығы бар. Ешкімднің өз бетінше
адам өмірін қиюға хақысы жоқ ”(15 бап). [8]
Құқықтық теңдік жалпылама түрде айтылады, іс жүзінде қатынастың
субъектісі нақты белгілі болмағандықтан теңдік нормалар да абстракты түрде
жазылады. Құқықты дұрыс орындамаса кінәлі субъектілер жауапқа тартылуы
керек. Міне осы кезеңнен бастап заңның кезеңі, мемлекеттің жұмысы
басталады.
Құқық – үстем таптың және қоғамның заңға айналдырылған мүддесі. Бүл
мүддені заңға айналдырушы және оны орындаушы мемлекеттік аппарат. Мемлекет
құқық арқылы өзінің жоғарғы және жергілікті органдарының
жүйесін, құзырын өзара қарым- қатынастарын бекітпей ішкі және сыртқы
міндеттерін ісек асыруы мүмкін емес. Міне осы мәселелерді мемлекет құқық
арқылы, нормаға сүйене отырып іске асырады. Құқықтың тірегі оның күш –
қуаты, абыройы мемлекет. Құқық нормалары адамға бостандық беріп қоймай, сол
бостандықты қамтамасыз ететін күшке сүйенеді.
Сонымен құқық дегеніміз- адам мен қоғамның объективтік құрылысымен
байланысты тұлғаның бостандығын білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін
, ресми құжаттарда формальды түрде анықталған, мемлекет күшімен қамтамасыз
етілетін нормалардың жиынтыға. Қоғам өмірінде белсенді рөль атқаратын
құқықтың функциялары. Оның бағыттары толып жатыр. Ең күрделі бағыты
мемлекетпен бірлесіп жұмыс жасау. Өиткені мемлекеттің жұмысының бағыты
нормативтік актілерде, көрсетіліп анықталып отырады.
1. Қоғамның әр саласына сәйкес құқықтың экономикалық, әлуметтік,
мәдениеттік, тәрбиелік, экологиялық, қаржылық т.б.функциялары болады.
2. Мемлекеттік биліктің үш түріне сәйкес құқықтың да үш функциясы болады:
заң шығару, заңды орындау, заңды қорғау. Құқықтың бұл екі топтағы
функциялары мемлекеттің функцияларымен сәйкес келеді. Сонымен бірге
құқықтың өзіне тән екі міндеттері болады: қоғамдағы қарым-қатынастарды
реттеп, орындалуын тездету және қатынастардың байланысын бақылау, қорғап
отыру. Міне осы міндеттерге сәйкес құқықтың өзіне тән екі функциясы болады:
реттеу және қорғау. [9]
Құқықтың реттеу функциясы - нормативтік актірер арқылы қоғамдық қарым-
қатынастарға ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тиым салу. Бұл
функциялардың әдіс- тәсілдері қоғамдағы қатынастардың дүрыс орындалуын
бақылау,
- құқықтық нормада тиым салудың себебін көрсету;
- жауапкершіліктің түрін көрсету;
- жасаған қателікткері үшін субъектілерді жауапқа тарту;
Сонымен құқықтың функциясы дегеніміз- адамның іс - әрекетіне, мінезіне.
тәртібіне нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері, сол арқыры
қатынастың дұрыс, уақытында орындалуын қамтамасыз етеді.
Құқықтың мазмұнына, нысанына, белгі- нышандарына, функцияларына,
қағидаларына жан - жақты түсінік бере отырып, құқықтың қоғамдағы
құндылығына, қысқаша тоқтала кетейік.
Құқықсыз қоғам дұрыс, прогрестік жолмен жақсы дами алмайды. Құқық пен
мемлекет қоғамды дағдырысқа ұшыратпай дұрыс басқарып, дамытып келеді. Бұл
объективтік процесс
Құқықтың әлеуметтік құндылығы :
1. Құқық адамның іс- әрекетінің , жұмысының нақты келісімді , тұрақты жақсы
орындалуын қамтамасыз етеді. Құқық қоғамдық тәртіпті дамытып нығайтып,
қоғамдық мүдде мақсаттардың жақсы дамуына мүмкіншілік жасайды.
2. Құқық адамның өзара қатынасын дұрыс реттеп, дұрыс басқарып, олардың
мінезінің сана – сезімінің, іс- әрекетінің жақсаруына мүмкіншілік жасап сол
арқылы қоғамның дамуын жақсартып отырады.
3. Құқықтың құндылығы адамның бостандығын , теңдігін қалыптастырып,
қорғауында.
Құқық пен бостандық бір – бірімен тығыз байланысты. Құқық
бостандықтың, теңдіктің шеңберін шекарасын үнемі анықтап, бақылап отырады.
4. Құқық қоғамдағы әділеттікті жақтап, бақылап отырады.
Сондықтан, халық арасында кең тараған мақал бар: “Құқық қағаз
жүзіндегі әділеттілік, босандық, теңдік”- құқық пен әділеттілік
байланысының бірлігі сонда, егер қоғамдағы барлық жүйелер әділеттікке қатаң
бақылау жүргізсе.
5. Құқық қоғамдағы барлық прогрестік дамудың негізгі құралы. Адамзаттық
қоғамдағы, демократиялық мемлекеттерді құрудың бірден- бір даңғыл жолы. Бұл
дүние жүзі мемлекеттерінің тәжірибесінен қалыптасқан шындық.
6. Құқық халықаралық прогрестік қатынастың, байланыстың қайнар көзі бұлағы.
Дүниежүзілік экологияны жақсартудың негізі. Сонымен құқық қоғамда зор
қызмет атқарады. Ол қоғам өмірінің барлық саласына, жеке адамның өміріне
өзіне тән әдістермен дұрыс жағымды әсер етеді.
Құқықтың саяси қызметі мемлекеттік органның қалыптасу, қызмет істеу,
атқару тәртібін анықтаудан саяси партиялардың, бірлестіктердің, ұйымдардың
ұйымдастырлуына жол ашудан, азаматтардың құқықтарын пайдалануына мүмкіндік
туғызудан байқалады.
Құқық қоғамдағы барлық кәсіпорындардың жұмысын тікелей реттеп, жөнге
салып отырады. Демек, құқық саяси, әлуметтІк, экономикалық, мәдени, тәрбие
құрылысының барлық салаларын реттеп, жөнге салып отыратын құрал болып
табылады. Құқық қоғамды мемлекеттң, азаматтардың заңды мүдделерін қорғау
қызметін де жүзеге асырады. Осыларға қоса құқық заңды бұзудың, алдын- алу
қызметін де жүзеге асырады. [10]
1.2. Құқықтық нормалар ұғымы мен құндылығы.
Құқық нормалары- қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын әлуметтік
ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттің
билігін саясатын іс – жүзіне асырудың құралы. Құқықтық норма қоғам
мүшелерінің мінез- құлқын, іс- әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
Жеке дара норма не нормалардың бір жүйесі құқық бола алмайды. Құқық
деп қоғамның билігін, саясатын, мүддесін, іс-жүзіне асыруды қамтыған
нормативтік актілердің жиынтығын айтамыз. Сонда да жеке дара құқық
нормаларының маңызы зор. Оның мазмұны өте күрделі мәселелерді біріктіреді.
Қоғамдық мүддені саясатты, мемлекеттік билікті тәртіпті, ғылымды, білімді,
рухани сананы, халықтың әлуметтік жағдайын, денсаулығын т.б. демократиялық
іс- әрекеттерді қамтиды.
Құқық нормаларының құндылығы:
- құқықтық нормалар қоғамды реттеп басқарудың құралы, сол арқылы
адамдардаң заңды тұлғалардың қарым-қатынастарына дұрыс бағыт беріп
отырады.
- Құқықтық нормалар қоғамдағы құрылыс жүйесін қорғаудағы ең сапалы
құрал, нормативтік актілер қоғамға зиянды іс- әрекеттерге
жауапкершілікті күшейтіп отырады.
- Құқықтық нормалар қоғамда әділеттікт, теңдікті, бостандықты, т.б.
демократиялық қағидаларды қалыптастырады.
- Құқықтық нормалар халықаралық, мемлекетаралық, байланысты қатынасты
жақсартудың құралы.
Құқықтық норма- құқықтың бір клеткасы. Қоғамдық қатынастардың жақсы
дамуының, үлгісі деуге болады.
Ол адам істерінің жүмыстарының, тәртібінің шеңберін анықтап, олардың
бостандығын және қарым- қатынасын реттеп басқарып отырады. Адамның
бостандығын реттейтін норма екі тұрғыдан қарастырылады: біріншісі-
адамдардаң өздерінің, өз істерінің өз тәртібін жобалау- жоспарлауы ( ішкі
бостандық); екіншісі- өз мүдде мақсаттарын өздері анықтап, оны өздерінің
жүзеге асыруы. [11]
Қоғамдағы барлық процесс, барлық қарым- қатынастар құқық нормалары
арқылы реттеліп, басқарылып жатады. Нормативтік актілер әлуметтік және
мемлекеттік ықпал ету қасиеттерін біріктіріп қоғамның дұрыс жағымды
дамуына, жалпы халықтық тәртіптің нығаюына мүмкіншілік жасап отырады.
Норма қоғамға, адамдарға ең қажетті, керекті қарым- қатынастарды
реттеп- басқарып отырады. Ол қатынастардың басым көпшілігі бостандықты,
әділеттікті, теңдікті, адамгершілікті, және қоғамның экономикалық саяси,
әлуметтік, рухани, мәдени т.б. даму бағыттарын қамтып, қағидаларды
Конституцияда және заңда көрсеткен.
Норма көп қатынастардаң мазмұнын, орындау бағыттарын, әдіс-
тәсілдерін алдын - ала анықтап, көрсетіп отырады. Болашақ қатынастардаң оны
реттеудің орындалуының “үлгісін” жасайды. Міне осы “ үлгілерді” зерттеу
арқылы ғалымдар мемлекеттердің өткен тарихымен танысып жатады.
Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей, қатынастарды көп жылдар
дұрыс, жақсы реттеп басқарып тұрақты нормаға айналады.
Бұл екі жақты әлуметтік тұрақты процесті типизация деп атайды. Мұның
маңызы өте зор. Заңды нығайтуға, құқықтық тәртіпті сақтауға зор үлес
қосады. Нормативтік актілер жалпы мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы
қоғамдық міндет, оны халық түсінеді, біледі.
Сондықтан олар ол норманың дұрыс орындплуына үлес қосады. Сонымен
құқықтық нормалардың жоғарыда көрсетілген сипаттары, оның мазмұнын,
маңызын, қоғамдағы қарым – қатынастарды реттеп – басқаруын толық
түсіндіруінде зор әсері болады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма мемлекеттік органдардаң қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды
күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлесіне айналады. Өйткені ол
нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субъектілердің құқықтары мен міндеттерді; орындау жолдары толық
көрсетіледі. Егер де көрсетілмесе субъектілердің өз еркінде, тек заңға
нышан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса , еріксіз орындалуы.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз
етеді.
5. Құқықтық норма адамдардаң қоғамның тәртібінің кепілдігі болуы.
Құқықтық нормасыз қоғам да ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртіп, жоспар,
мағыналы сапалы қарым- қатынас болуға тиіс емес. Құқықтық норманың мазмұны
толық болуы керек. Сонда ғана оны дұрыс орындауға болады. Өмірде мазмұны
толық емес нормалар кездеседі.
Бір нормада қатынастың мазмүны көрсетіледі, екіншісінде қолдану
нәтижесін көрсетеді. Үшеуін біріктірсе бір толық норма болып шығады.
Мұндай нормалардың құрылымы өте сирек кездеседі. Нормалардвың басым
көпшілігі толық түрде болады. Егерде толық болмаса жетіспейтін элементтерін
сілтеме арқылы тауып алуға болады.
Сонымен құқықтық норма - қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтары
мен міндеттерін реттеп- басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен
қамтамасыз етілетін ереже- қағида.
Құқық нормаларының элементтері бірігіп оның құрылымын қалыптастырады.
Бірақ ол элементтердің болуы, тізілу қатары, бағыты, мақсаты нормативтік
актілердің түріне байланысты. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екі түрге
бөлінеді: негізгі заңды нормалар және тәртіп ережелерінің нормалары.
Негізгі заңды нормаларда элементтердің мазмұны нормалардың кіріспесінде
немесе бірінші бабында толық көрсетіледі.
Тәртіп ережелерінің нормаларында элементтер нормативтік актілердің
баптарында, бөлімдерінде көрсетіледі. Құқықтық нормалардың элементтері :
диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозиция - қатынастардың мазмұны мен субъектілердің құқығы мен
міндеттерін көрсетеді. Диспозиция нормалардың деңгейі, құқықтық тәртіптің
үлгісі- модельі. Мысалы: ҚР АЗК 248- бабы екі немесе көп жақты мәмілелер
мен шарттардағы тұлғаның міндеттері мен құқықтары айқын кқрсетілуі.
Гипотеза – диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік актілерді
қалай орындау керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы: бұзақылық үшін
жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіпті бұзуы керек (ҚР ҚК- 7 бабы).
Гипотезаның үш түрі болады:
- егерде нормалардың іс- әрекеті бір жағдайдың болуы немесе болмауымен
байланысты болса, мұндай гипотезаны жалпылама деп атаймыз.
- егерде нормалардың жұмысы бірнеше жағдайдың біреуін таңдау арқылы
басталса- альтернативтік гипотеза деп атайды;
- егерде нормалардың жүмысы бірнеше жағдайдың болуы немесе болмауымен
байланысты болса - күрделі гипотеза деп аталады.
Санкция – диспозиция мен гипотезада дұрыс орындалмаса оның жағымсыз салдары
және жауапкершіліктің басталуы мен қолданылуы. Санкцияның үш түрі болады:
- абсолютті - айқын санкция: жұмысын шығару, қызметті төмендету, айып
төлеу т.б;
- салыстырмалы айқын санкция. Минимум мен максимумның арасындағы
жауапкершілік;
- альтернативтік санкция: санкцияның көрсетілген түрлерінің қайсысын
қолдану тиісті мекеменің еркінде құзырында;
Осы үш элементтер толық болса ғана нормативтік акт өз міндетін өз
рөлін дұрыс, уақытында жақсы орындай алады. Егерде нормаларды бір – екі
элементтер жоқ болса, сілтеме арқылы тауып алу керек. Нормативтік
актілердің жеке баптарында нормалардың элементтері толық болмайды.
Конситуцияның баптарында тек гипотеза мен диспозиция ғана болады. Қылмыстық
кодексте тек диспозиция мен санкция болады. [12]
Мазмұны жағынан құқық нормалары заңдылық пен құқық тәртібі,
азаматтардың құқығы мен бостандығы, заңды міндеттері, заңды өзгерту,
жетілдіру толықтыру жөніндегі пікірлермен көзқарастарды жинақтап құқықтың
қоғамдағы міндеттерін орындауға жұмысын дамытып, жақсартып отырады.
Құқықтық норманың мүлтіксіз орындалуы азаматтардың тәрбиелеу бақылау
әдістерімен қатар әкімшілік немесе соттық жауапқа тарту арқылы қамтамасыз
етіледі.
Сонымен құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын
әлуметтік ережелердің ең күрделі түрі. Құқықтық нормалар қоғамның
экономикалық әлеуметтік қажеттіліктері арқылы өмірге келіп құқықты
қалыптастырады. Құқық сонымен бірге адамның және заңды тұлғаның қарым –
қатынастарын да реттеп басқарып отырады. Осы процессте халықтың ұйымның
қоғамның даму қажеттілігін тілегін жақсы дұрыс түсінуін – объектиатік құқық
дейді. Ал сол объективтік процесті нормативтік актілер арқылы реттеп
басқарып отыруды – субективтік құқық дейді.
Құқық нормасына Д.А. Булгаковтың оқулығында былай деп анықтамы
берген. Құқықтық норма – бұл мемлекет таныған және қамтамасыз ететін
жалпыға міндетті, формальды анықталған жүріс – тұрыс ережесі. Құқық
нормасынан қоғамдық қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттері
туындауы және осы ережеде аталған субъектілердің әрекеттерін реттеуге
бағытталған [13] дейді.
Ал заң нормасы – құқықтың алғашқы буыны, оның жүйесінің элементі. Сол
себепті, бұл нормаға әлуметтік құбылыс ретінде құқықтың негізгі
белгілерінің тән болуы заңды да.
Алайда бұл “құқық” және “құқық нормасы” түсініктерінің бір екенін
білдірмейді. Олар бір – бірімен бүтін мен оның бөлігі ретінде байланысқа
түседі.
Құқық нормасының белгілері:
1). Жалпыға міндеттілігі – ол адамның мүмкін және міндетті әрекеттеріне
қатысты мемлететтің билік ережелерін білдіреді;
2). Формальды анықталғандығы – ол жазбаша түрде құжаттарда көрініс табады;
3). Мемлекетпен байланысы – оны мемлекеттік органдар орнықтырады және
мемлекеттік әсер ету шараларымен қамтамасыз етеді;
4). Ұсынушылық – міндеттемелік сипат – ол бір субъектілерге құқық берсе,
келесі субъектілерге міндеттемелер жүктейді, себебі құқықты міндетсіз,
міндетті құқықсыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Құқық нормаларының түрлері:
Реттеуші – бұл субъектілердің субективтік құқықтары мен міндеттерін,
олардың пайда болу мен әрекет ету жағдайларын анықтайтын норма.
Құқық қорғаушы норма – бұл субъектілерге мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын
қолданудың жаңдайларын, осы шаралардың сипаты мен мазмұнын анықтайтын
норма.
Құқық беруші норма – бұл субъектілерге белгілі бір әрекеттерді жасаудан бас
тартуды міндеттейтін норма.
Міндеттеуші норма – бүл субъектілерге белгілі бір мазмұндағы әрекеттерді
жасау міндетін жүктейтін норма.
Императивтік норма – бұл қатаң ережелер түрінде көрініс табатын және құқық
субъектілерінің қалауларынан тәуелсіз түрде әрекет ететін норма.
Қазақстан Республикасының құқығы жоғарыдағыдай объективтік және
субъективтік жолдармен қалыптасады. Бұл жолмен әлемдегі барлық мемлекеттер
де өтеді. Құқықтың даму негіздері де, нысаны да ұқсас деуге болады. Тек
аздап ерекшеліктері бар. Мысалы: Біздің Қазақстан мемлекетінің құқығының
даму процесінде діни нормалардың тәжірибесін және прециденттік нормаларды
өте аз пайдаланады. Дамыған елдердің демократияны дамыту тәжірибелерін өте
кең пайдаланамыз. Қазақстан Республикасының құқық нысананың түрлері:
- құқықтық әдет – ғұрып, салт – дәстүр;
- нормативтік шаралар;
- нормативтік құқықтық актілер;
Қазақстан мемлекетінің нормативтік актілерінің түрлері жүйелері
Конституцияда толығымен көрсетілген. Мемлекеттік оргондар, қоғамдық ұйымдар
мен бірлестіктер, саяси партиялар, еңбек ұжымдары өздерінің құзіретінде
өкілеттігіне сәйкес, нормативтік актілер шығарады. Олар Конституцияға
нұқсан келтірмеуге тиісті. [14]
Конституцияның талаптарын дұрыс орындалуын Президенттің аппараты мен
Конституциялық Кеңес бақылап отырады. Республика Конситиуциясында
көрсетілген жағдайларда президент заң күші бар және жай жарлықтар шығарады.
Республика Парламенті республика аумағында міндетті күші бар заңдарды, оның
ішінде Парламенттің Консттитуциялық және заңдарды қолдануды енгізу жөнінде
Парламенттің нормативтік қаулылары, түрінде заң актілерін қабылдайды.
Бірақ құқық нормасы мен нормативтік актілер бір ұғымдар емес, көп
жағдайда олар сәйкес келмеуі де мүмкін.
Құқық нормасы – бұл гипотезадан, диспозициядан және санкциядан
құралған жүріс – тұрыс ережесі, ал заңшығармашылық актісінің бабы бұл құқық
нормасының логикалық құрылымының үш элементін де нормативтік актілердің бір
бабына енгізуі мүмкін, кейбір жағдайларда құқық нормасы элементтерінің әр –
түрлі нормативтік актлердің бірнеше бабында немесе бір нормативтік актінің
бірнеше баптарында көрсетілуі мүмкін. Көрсетілу тәсілі бойынша құқық
нормасы мен нормативтік акт бабының арақатынасының үш түрі болады:
а). Тікелей тәсіл – құқық нормасы нормативтік акт бабының өзінде тікелей
көрсетіледі;
ә) Сілтемелі тәсіл - нормативтік акт бабы норманы толығымен ашпастан
сипаттайды.
Құқық нормасы – бұл адамдардың белгілі бір жағдайындағы мінез – құлық
бағдарламасы. Бұл әрине заңдық модель, өйткені онда адамдарға бағытталған
белгілі бір құқықтарымен міндеттері жазылып көрсетілген барлық мінез –
құлық ережесі берілген. Мысалы: азаматтардың бұзылған құқықығын сотта
қалпына келтіру құқығын реттейтін нормады өзінің бұл жөніндегі талап –
арызын сотқа жолдауға құқығы, ол оны қабылдауы соттың міндеті деп
көрсетілген. Құқық нормалары қашанда нақты, формальды түрде бекітілген
нысанда (заңда жарлықта және өзге де құқықтық актілерде) болады. Демек,
құқық екі негізгі міндетті орындауға бағытталған: қарым – қатынастарды
жағымды реттеу, құқыққа сай регламенттерді және құқыққа сай нұсқауларды
қиғаштықтардан қорғау. [15]
Сөйтіп құқық нормасының толық анықтамасын мынадай түрде беруге болады
– белгілі- бір қоғамдық қатынастарды ( субьектілердің құқығын, міндетін
және жауапкершілігін ) реттейтін мемлекет танитын, әрі мемлекеттік күштеу
шарасымен қамтамасыз етілетін нормативтік актілерде көзделген жалпыға
міндетті мінез – құлық (тәртіп) ережесінің эталоны, үлгісі. Әрі ол – құқық
шығармашылық субъектілерінің жалпыға міндетті мемлекеттік билік талабы.
Осыдан келіп құқық нормаларының мынадай белгілері туындайды:
1. Әлуеметтік нормалардың бір түрі болып саналуы;
2. Мемлекеттік билік талабы есебінде көрінуі;
3. Құқықшығармашылық субъектілерінің қабылдауы;
4. Мәжбүрлік күштеу шарасымен қамтамасыз етілуі;
5. Формальды анықтылығы;
6. Құрылымдық ұйымдастырлуы;
7. Жалпы және жалпыға міндетті сипатта болуы;
8. Қоғамдық қатынастарды реттеуі;
Санкция – осы мінез- құлық ережелерін бұзғаны үшін қолданылатын
мемлекеттің ықпал ету шаралары. Яғни, диспозицияның іске асыру күй – жайын
қамтиды. Мысалы: ҚР – ның заңдарында көрсетілгендей, өнегелі еңбектері үшін
қызметкерлерді ордендермен медальдармен, айрықша белгілермен, сыйақымен
марапаттау. Немесе, ҚР – сы Қылмыстық кодекісінің 125 – бабында: “адам
ұрлау - 4 жылдан 7 жылға дейін бас – бостандығынан айырылады” – делінген.
1.3. Діннің құқыққа ықпалы
Дін ұғымының мағынасын анықтау жөнінде бірер сөз: араб тіліндегі
дін сөзі “дәиін” сөзінен шыққан, үстемдік, егемендік, бас ию, қарыздану,
тапсырылу, біреудің бұйрығын орындау, оның билігін мойындау, заң, жол,
әдеп, есепке тарту, жазасын беру, силыққа бөлеу, үкім, мүлік дағды сияқты
көптеген мағыналарды білдіреді.
Демек дін дегеніміз – аса биік билік иесіне мойын сұнып, оған бағыну
оның билігін орындау дегенді білдіреді. Демек діннің тек Аллах тағалаға тән
болуының себебі, билік иесі жаратушының бірегей үкім қоюшы және құлшылық
етуге лайықты бірегей тәңір болуына байланысты.
Ислам дінінің негізгі қағидасы жаратушының бірлігі сенімі болып
табылатын тахуйд нанымында. Құран кәримде бұл қағида “ лә илаһа илла аллаһ
” яғни “ аллаһтан басқа тәңір жоқ, құлшылық етуге лайық тек аллаһ ғана ”
деп түсіндірілген. [16]
Адамдардың нәсілі, тіл, әлуметтік мәртебе, шыққан тегі жағынан
үстемдігі болмайды, барлық адамдар тең дәрежелі, үстемдік тек имандылықта,
рухани қасиеттер де тек тахуада, яғни аллаһтың бұйрығын орындаудан
тайғандардан аулақ болуында.
Ислам құқығына “ фикһ ” басқаша айтқанда “ шариғат ” делінеді.
Шариғат ғибадаттар , сауда – саттық қатынастары, мирас құқығы, қылмыстық
құқығы, эконоимкалық мәліметтер, адам құқығы азаматық қатынастар
мемлекеттік құқықты қамтиды. Мұсылман құқығы шариатқа негізделген.
Шариат арабтың “Шариа” “мақсатқа жетудің дұрыс жолы , заңдарды
жолдау, шығару ” деген ұғымды білдіреді.
Осы түбірден келіп “ шариун ” – “заң маманы” деген сөздер шыққан.
Ислам өзінің мән – мағынасы бойынша дін заңы болып табылады. Мұсылман
құқығы құқықтың мынадай негіздерінен тұрады:
Құран – исламның қасиетті кітабы;
Сунна – Мұхаммед пайғамбардың сөздері мен уағыздары;
Қияс – анология;
Иджма – ірі құқықтанушылар мен дін ілімдерінің тоқтама – пікірлері;
Фетв – жоғары діни білімпаздың заң туралы түйіндері;
Адат – исламды насихаттайтын арабтар мен басқа халықтың дәстүрі мен әдет
– ғұрыптары;
Дін – маральдық тұрғыдан жазылған “ұрлық”, “қастандық жасамау”,
“ шындықты айту”, “қиын кезде адамға көмектесу” талаптары адамдарды әдеп
нормасынан аспауға ықпал етеді. [17]
Қазақстандағы діни оқиғалар еліміздегі геосаяси әлуметтік,
экономикалық, адамгершілік – этникалық және мәдени жағдайларға ықпал етеді.
Өткен ғасырдың 70-80 – ші жылдары әлуметтік зерттеулер мәліметтері бойынша
еліміздегі дінге сенушілер саны 39,7 пайызға жеткен. Зерттеу қортындысы
көрсеткендей мұндай сілкініс кеңес кезеңімен салыстырғанда –
“идеологиялық” немесе “діни” көзқарастарға байланысты пкірлердің қаншалықты
алға жылжығанына және тұрақсыздығына куә етеді.
Ислам діні ілімге – білімге, оқып – үйренуге және даналық көзі ғылымға
асқан құрметпен қарайды.
Пайғамбар Ғалейлакумсаламның хадистерінде жете білім іздеген адам,
намаз іздеген адамнан гөрі Аллаға жақын тұрғандғынан көрсетілген.
Пайғамбардың бір хадисінде былай делінген: “Надандықтан аулақ
жүріңдер, адам баласы душар болатын барлық пәле – жала мен қайғы – қасырет
солардан келеді”. Мейлі мұсылман, яки християн не индуист болсын бәрі – бір
“ адамның жаратқан иемізге сенуінің ең басты белгілерінің бірі – оның ақыл
– ой парасатының еңбегі”.[18]
Діннің осы көрсетілгендерден басқа да діни нормалары болады. Діни
нормалар деп - әр – түрлі діндермен орнықтырылған және осы дінге сенуші
тұлғаларға міндетті болып табылатын ережелерді атайды.
Олар әр – түрлі діни кітаптарда көрініс тапқан: Құранда, Інжілде,
Тәуратта, будистердің діни кітаптарында, және т.б. Бұл нормалар діни
бірлестіктердің ұйымдастырлуының және қызмет етуінің тәртібін анықтайды,
діни рәсімдерді орындау, шіркеулік қызмет тәртіптерін реттейді. Тарихқа көз
жүгіртетін болсақ, бірқатар дәуірлерде діни нормалар заңды сипатты иеленіп,
кейбір мемлекеттік саяси, азаматтық құқықтық, отбасы некелік және т.б.
қатынастарды реттеген.
Қазіргі кездегі бірқатар ислам мемлекеттерінде Құран мен Сүннет
мұсылмандардың өмірінің барлық салаларын реттейтін діни құқықтық және
маральдық нормалардың негізі б.т.
Діни ұйымдар орнықтырған нормалар бірқатар қатынастарды қолданыстағы
құқықпен тығыз байланысқа түседі. Мысалы: Конституция әрбір адамдарға ар –
ождан бостандығын, кез – келген дінге еркін түрде сену құқығын кепілдей
отырып, діни ұйымдардың қызметінің құқықтық негізін бекітеді.
Мұсылман құқықтық жүйесі – бұл біріңғай исламдық әлуметтік нормативтік
реттеу жүйесі. Ол заңдық нормаларда да діни және адамгершілік қағидаларында
да, сондай – ақ әдет – ғұрыпты қамтиды. Мәселен, мұсылман құқығы дінге
сенетін адам оқуға тиіс құранды, ол ұстауға тиіс оразаны, ол беруге тиіс
садақаны, ол баруға тиіс қажылық сапарды ажыратып көрсетеді. Мұсылман
құқығы – ислам идеологиясының неғұрлым жақын да толық бейнесі, оның негізі.
[19]
Ислам догмасына сәйкес қолданып жүрген құқық Алладан келіп түскен, ал
оны адамзатқа оның өкілі Мұхаммед пайғамбар арқылы жіберген.
Алла құқығы адамзатқа бірақ рет және мәңгілікке берілген, сондықтан
қоғам белгілі бір ахуалдар мен жағдайлардың ықпалымен өз құқығын жасамай,
осы құқықты басшылыққа алуы тиіс.
Теориялық жағынан Аллада ғана заң шығарушы билік болады, ал жер
бетіндегі билеушіде құқық шығарушы өкілеттігі болмайды. Құран мүсылманды,
мысалы: жарлы – жақыбайларға тілектес бол, кәсіппен адал айналыс, билік
айтушыға пара берме, өсім алма және құмар ойындар ойнама деп үйретеді.
Алайда, Құранда бұл өсиетті бұзғаны үшін қандай құқықтық шаралар бар екені
көрсетілмейді. Ондағы қағидалар негізінен намаз оқу тәртібіне, ораза
ұстауға және қажылыққа баруға қатысты. [20]
ХІХ – ғасырда отбасы және мұра құқығына заңдық реформа жасалды.
Отбасы құқығы туралы заңдар Египет пен Суданда, 1926 – жылы Туркияда
қабылданды. Түрлі мұсылмандық ұстамдарды бұза отырып жаңа заңдар, көп әйел
алушылық, некені еркектің біржақты бұзу құқығы, қайтыс болған адамның
мұрасын ұлдары мен қыздары арасында теңсіз бөлуді айыптады. Әрбір адам
өзі - өзінің еркі бойынша дінге деген құқығын өзі шешеді.
Егер адам белгілі бір дінді ұстанатын болса, оның сол дін бойынша
салт – дәстүр үстануына ешкімнің де бөгет болуына, қарсы тұруына, құқығы
жоқ. Әрине, сол діннің салт – дәстүрі ерекшелігімен тәртібі басқа бір
адамның, қоғамның заңды құқығына зиян келтірмегені жөн.
Заң дінге сенуші адамның құқығы мен бостандығына, жеңілдігі мен
артықшылығына тікелей де, жанама да бөгет жасауына тиым салады. Діни
көзқарастар арқылы адамдар арасында жаулаушылық туғызу, адам құқығын бұзу
деп есептеледі.
Дінге сенушілер қасиетті деп санайтын орындарда, үйлерде, заттарды
кемсіту не қорлау заңды бұзғандық деп саналады. Заң адамның ар – ұжданына
кепілдік беріп және оны жария ете отырып, оны азаматтық құқығынын
орындаудан босата алмайды. Азамматтардың діни көзқарастарға сүйене отырып,
заңды міндеттерін орындаудан бас тартуға құқығы жоқ. Ар – ұждан
бостандығының маңызды кепілдігі – діни бірлестіктердің мемлекеттен
ажыратылуы.
Мемлекет оның органдары, лауазам иелері діни бірлестіктердің
қызметіне араласпайды, нендей бір дінге не дінге сенбеушілерге артықшылық
бере алмайды. Сонымен бірге Конституция діннің қоғамдағы орынын анықтап
береді: “ Республикада діни негізгі партиялардың қызметіне жол берілмейді.”
Бұл жағдайда әр – түрлі дінге сенушілердің өзара тыныштық, татулықта
болуын қарастырады.
Жеке басқа табынушылық дәріптелген, Комунистік партия идеологиясы
ақиқат деп таныған Кеңестік жылдарда оған қарсы шыққандар қуғынға ұшырап
зардаптар шекті.
Мұсылман құқығы кеңінен тарап, тұрақты қалған мұндай елдерге:
Маракко, Тунис, Сирия, Мавритания, Иран, Пәкістан, Ирак т.б. елдер жатады.
Ислам төңіректе он үш ғасыр бойы белсенді түрде үздіксіз әсер етіп келе
жатыр, Ислам жай діни жүйе ғана емес, ол өмірдің бейнесі.
Мұсылман құқығы – дін мен құқықтың сабақтасуының жарқын көрінісі.
Мұсылман құқығы ғылымның жеке саласы емес, ол ислам ілімінің бір ғана
жағы. Бұл дін мыналардан тұрады: Теологиялық догмалар жиынтығы, міне
мұсылмандар осы ұғымға сенуі керек: шариғат – адамгершілік жолы. Ислам діні
өкімет үкімет басындағылар құқық қызметін заңды жолмен құра алмайды, олар
тек заң актілерін мұсылман құқығы рұқсат еткен мөлшерге деиін бере алады.
[21]
Ислам ұлттық айырмашылығына қарамастан, барлық адамдарды тығыз
қатынаста болып, арада достық орнатуға үндейді.
“Ей адамзат, Сендерді біз әуелде бір еркек, бір әйелден ( адам мен
һауанадан ) бір ата бір анадан жаратып, өрбіттік, өзара қарым – қатынас
жасау үшін көптеген ұлт – ұлыс етіп көбейттік.”
Сондықтан да сендер сиынып – жалбарынып жүрген Алла тағала біреу,
сендер баратын жер де біреу деген.
Діни нормалардың адамдарды, әсіресе жастарды инабаттылыққа
парасаттылыққа, адамгершілікке тәрбинлеуде өте зор үлес атқарады.
Сондықтан діннің ашық өмір сүруіне толық бостандық беріп отыр.
Егер де құқық пен діни нормалардың арасында келіспеушілік не қайшылық
болса, өзара келісімдерге келіп, бір – біріне зиян келтірмей реттелуі
керек, олар екі жақты бақылауға алып әділ дұрыс шешімін табуға міндетті.
Қатынастардың барлық түрлерінде бірінші орында жеке адамның
бостандығы және қоғамның мүдде мақсаты болуға тиіс.
Құқықтың тірегінің бірі – имандылық.
Имандылықтың өзі де адамдар арсындағы қатынастарды реттейтін күш,
бірақ оның талаптары заң арасындағы қатынастарда қолданылатын заң емес.
Имандылықтың ең күшті құралы – жұртшылықтың пкірі. Құқықта теріс қылықтарға
тиым салады, кінәлі адамды жауапқа тартады. Құқық имандылықтан нәр алады,
неғұрлым құқықтың нормалары имандылық талаптарына сай келсе, соғұрлым
олардың сапасы да, абыройы да жоғары болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz