Жанама салықтарды есептеу және төлеу механизмі және олардың бюджеттегі орны
Жоспар:
Кіріспе
1.Салықтардың экономикалық мазмұны
1.1.Салықтардың экономикалық маңызы және олардың даму эволюциясы
1.2. Жанама салықтардың әлеуметтік.экономикалық мәні
2.Жанама салықтарды есептеу және төлеу механизмі және олардың бюджеттегі орны
2.1.Жанама салықтарды есептеу механизмі
2.1.1.Қосылған құн салығы
2.1.2.Акциздер
2.2. Жанама салықтардың бюджеттегі ролі
3. Жанама салықтар бойынша шетелдік тәжірибелер және оларды жетілдіру жолдары
3.1.Жанама салықтар бойынша шетелдік тәжірибелер
3.2.Жанама салықтардың даму перспективалары және оларды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
1.Салықтардың экономикалық мазмұны
1.1.Салықтардың экономикалық маңызы және олардың даму эволюциясы
1.2. Жанама салықтардың әлеуметтік.экономикалық мәні
2.Жанама салықтарды есептеу және төлеу механизмі және олардың бюджеттегі орны
2.1.Жанама салықтарды есептеу механизмі
2.1.1.Қосылған құн салығы
2.1.2.Акциздер
2.2. Жанама салықтардың бюджеттегі ролі
3. Жанама салықтар бойынша шетелдік тәжірибелер және оларды жетілдіру жолдары
3.1.Жанама салықтар бойынша шетелдік тәжірибелер
3.2.Жанама салықтардың даму перспективалары және оларды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Жоспар:
беттер
Кіріспе
3
1.Салықтардың экономикалық мазмұны
1.1.Салықтардың экономикалық маңызы және олардың даму эволюциясы
1.2.Жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні
2.Жанама салықтарды есептеу және төлеу механизмі
және олардың бюджеттегі орны
2.1.Жанама салықтарды есептеу және төлеу механизмі және олардың бюджеттегі
орны
2.1.1.Қосылған құн салығы
2.1.2.Акциздер
2.2.
3. Жанама салықтар бойынша шетелдік тәжірибелер және оларды жетілдіру
жолдары
3.1.Жанама салықтар бойынша шетелдік тәжірибелер
3.2.Жанама салықтардың даму перспективалары және
оларды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақстан Республикасы егемендік алып, жоспарлы экономикадан
нарыққа көшу жағдайында салықтардың рөлі мен маңызы едәуір артты. Себебі әр
егемен елдің дамуының негізі тұрақты қаржы базасының болуымен сипатталады.
Мемлекет табыстарының қалыптасу мәселесі әрқашан да мемлекет үшін маңызды
болған. Мемлекет қаржысының негізгі көзі салықтар болғандықтан салық
жүйесінің мәселелеріне көп көніл бөлінеді.
Салық жүйесі мемлекетке оның әлеуметтік-экономикалық дамуын,
өндірісті, экономикалық қатынастарды реттеуді жүзеге асыру үшін қажет.
Салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке белгілі бір уақытта,
белгілі бір көлемде заңды және жеке тұлғалар төлейтін міндетті төлемдер
болып табылады. Ал салықтардың түрлері, салық салу қағидалары, басқару және
бақылау органдары салық жүйесін құрайды. Салық жүйесінің дұрыс және тиімді
ұйымдастарылуы елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы, өндірістің дамуы үшін
аса маңызды.
Салықтар тек мемлекет қаржыларын қалыптастыру көзі ғана емес,
мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып табылады. Олар ұдайы өндіріс
процесіне әсер етіп, экономикалық өсуді қамтамасыз ететін маңызды фактор
болып саналады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болып, мемлекеттің кірістерінің
негізі болып табылады. Экономикалық категория ретінде, салықтар – бұл
қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесінде шаруашылық жүргізуші
субъектілар мен мемлекеииің арасында пайда болатын қатынасты білдіреді.
Олар үш негізгі функцияны атқарады: фискальдық, реттеушілік және
бақылаушылық.
Салықтар салық салу объектісіне қарай тікелей және жанама салықтар
болып бөлінеді. Тікелей салықтар табысқа немесе мүлікке тікелей салынса,
жанама салықтар тұтынуға, өткізуге салынады, оның нақты объектісі болмайды.
Жанама салықтар әлемнің көптеген елдерінің салық жүйелерінде
маңызды роль атқарады және бүкіл салықтардың шамамен төрттен бір бөлігін
құрайды. Олар негізінен фискальдық функцияны атқарады. Жанама салықтардың
экономиканы реттеудегі маңызы зор. Олардың тиімді қолданылуы тұтынудың
құрылымына және бағаны қалыптастыру процесіне оң әсерін тигізе алады.
Мемлекеттің даму дәрежесі мен түрлі макроэкономикалық
көрсеткіштерге байланысты бұл салықтардың бюджеттегі үлесі мен ара қатынасы
өзгеруі мүмкін. Тікелей салықтардың үлесі көбінесе экономикасы жоғары
дамыған, салық жүйесі тұрақты елдерде жоғары болады. Бірақ әлемнің бүкіл
дерлік мемлекеттерінде фискалдық саясатты жүзеге асыруда жанама салықтар
негізгі рольді атқарады.
Жанама және тікелей салықтардың оптималды ара-қатынасы кез келген
салық жүйенің маңызды мәселесі болып табылады.
Қазақстанда жанама салықтардың екі түрі қолдааныста: қосылған құн
салығы және акциздер. Қосылған құн салығы – жанама салықтардың негізгі түрі
болып табылады, ол өндірістің әр сатысында барлық сатулардан алынады. Ал
акциздер Үкімет белгілеген белгілі бір тауарлар мен қызметтер түрлеріне
салынады, әдетте бұл алкоголь және темекі өнімдері, бензин, ойын бизнесі
және тағы басқа.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты – жанама салықтардың мәнін ашу,
қызмет ету механизміне талдау жасау және олардың жалпы экономикаға
тигізетін әсерін, оның экономиканы реттеудің негізгі құралы ретіндегі
маңызын анықтау, сонымен қатар осы салықтардың Қазақстан Республикасындағы
қолданылуын және шетелдік тәжірибелерді негізге ала отырып, оларды
жітілдірудің кейбір бағыттарын ұсыну болып табылады.
Осы мақсатқа байланысты келесідей міндеттер анықталған:
- жанама салықтардың экономикалық мәнін және қолдану нысандарын
зерттеу;
- жанама салықтардың функцияларын анықтау;
- жанама салықтардың шетелде қолданылуын қарастыру және олардың
Қазақстанмен салыстыру;
- қосылған құн салығы мен акциздердің динамикасына талдау жасау
және олардың бюджеттегі ролін анықтау;
- нарықтық қатынастардың даму жағдайында жанама салық салудың
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық жағдайына әсер
етуін талдау.
Осы жұмыста жанама салықтардың негізгі түрлері: қосылған құн салығы
және акциздер қарастырылады. Жұмыс әрқайсысы екі бөлімнен тұратын үш
тараудан құралады.
Бірінші тарау “Салықтардың экономикалық мазмұны” деп аталады. Оның
бірінші бөлімінде салықтардың жалпы теориясы, яғни салықтар дегеніміз не,
олардың атқаратын қызметтері, жіктелуі, олардың экономикалық мәні мен
Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оның дамуы сипатталса, екінші
бөлімінде жанама салықтар ұғымы, олардың атқаратын қызметтері, әлеуметтік-
экономикалық маңызы қарастырылады.
Екінші тарау “Жанама салықтарды есептеу және төлеу механизмі және
олардың бюджеттегі орны” деп аталады. Бірінші бөлімде қосылған құн салығы
мен акциздердің Қазақстанда дамуы, қызмет ету механизмі қарастырылады. Ал
екінші бөлімде олардың бюджет кірісіндегі динамикасына талдау жасалады.
Жанама салықтардың бюджетке түсуіне талдау Медеу ауданының салық
комитетінің мәліметтері негізінде жүзеге асырылады.
Соңғы тараудың аты - “Жанама салықтар бойынша шетелдік тәжірибелер
және оларды жәтілдіру жолдары”. Бірінші бөлімінде қосылған құн салығы мен
акциздердің әлемдік тәжірибеде қолданылуына қысқаша шолу жасалынып , екінші
бөлімінде осы салықтарды одан әрі дамытудың кейбір бағыттары қарастырылады
.
Бітіру жұмысынаң теориялық және методологиялық негізін шетел және
отандық авторлардың еңбектері, салықтарға байланысты құқықтық-нормативтік
база, сонымен қатар статистикалық мәліметтер құрайды.
1.Салықтардың экономикалық мазмұны
1.1.Салықтардың экономикалық маңызы және олардың даму эволюциясы
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан мемлекет кірістерінің негізгі көзі, ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекет кірістерін
қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтардың экономикалық мазмұнының ғылыми түсінігі экономикалық
ілімдер тарихында ұзақ жылдар бойы қалыптасты. Салық салу мәселелері сонау
саяси экономияның классиктерінің еңбектерінде зерттеліп, ағылшын
экономистері Фрэнсис Бэкон, Уильям Петти, Адам Смит және тағы басқа
ғалымдар салық салуға байланысты өздерінің тұжырымдарын қалыптастырған.
Адам Смиттің ойынша,”...салықтар – бұл халықтың мемлекет
тапсырмаларын орындау барысында туындайтын шығындарды жабуға қажетті
мемлекеттің табыстарын өзінің табысының бір бөлігімен қатысатын әдістің
бірі. ”
Давид Рикардоның еңбектерінде салықтарға мынадай түсінік
беріледі:”Салықтар үкіметтің пайдалануына түсетін елдің өнімінің және
еңбегінің бір бөлігін құрайды, олар ақыр аяғында ел табыстарынан немесе
капиталынан төленеді. ”
Қазіргі кездегі ғалымдарға келетін болсақ, салық салу аясында
Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы елдерінің Пушкарева В.М., Черник Д.Г. және
тағы басқа экономист ғалымдар зор еңбегін сіңірген. Қазақстандағы салық
салу мәселелерін Қарағұсова Г.Н., Мельников В.Д., Ермекбаева Б.Ж. және тағы
басқа экономистер өздерінің еңбектерінде қарастырған.
Қазақстандық белгілі экономист Қарағұсова Г.Ж. ”салықтар деп
жалпымемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады”
деген анықтама береді.
В.Д.Мельниковтың айтуынша, “Салықтар – белгілі бір көлемде және
көлемде алынатын заң жүзінде көзделген міндетті төлемдер. ”
Б.Ж.Ермекбаеваның “Салықтар және салық салу” оқулығында салықтарға
келесідей анықтама берілген: ”салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды
және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті
төлемдер болып табылады”.
“Салық” ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
тұжырымдалады. Негізінен көптеген әдебиеттерде салықтар мемлекеттік бюджет
қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем
ретінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде салықтарға келесідей
анықтама берілген: ”Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде
белгілеген , белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз
сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер”.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін сипаттайды;
- шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір
мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Экономикалық категория ретінде, салықтар халық пен мемлекет
арасындағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты
туындайтын қаржылық қатынастарын сипаттайды.
Салықтар тек экономикалық категория ғана емес, құқықтық категория
да болғандықтан, олардың экономикалық және құқықтық белгілерін ажыратуға
болады. Негізгі экономикалық белгілеріне келесілер жатады:
- салықтардың ақшалай нысаны;
- салықтардың қайтарымсыздығы және баламасыздығы;
- салық салу объектісінің, субъектісінің және салықты төлеу мерзімдері
мен мөлшерлерінің анықтылығы,
- мемлекет табысының көзі болып табылатындығы.
Салықтардың құқықтық белгілері:
- салықтар- бұл субъектілер табысының бір бөлігінің мемлекет
табысына өтуі:
- салықтар заңмен белгіленеді және енгізіледі:
- салықтар – бұл міндетті төлем.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функциялары арқылы көрінеді. Салықтар келесідей негізгі қызметтерді
атқарады: фискалдық, реттеушілік, бақылаушылық және қайта бөлу. Бұлардың
әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі қасиетін, белгілері мен
ерекшеліктерін сипаттайды.
Фискалдық қызмет – салықтардың барлық мемлекеттерге тән қызметі.
Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеушілік қызметі мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың өркендеуіне
орай қабылданған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау, ставкалардың өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер
пайдаланылады. Бұл тетіктер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына, тұтыну
ауқымына ықпал етеді, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асыру үшін қолданылады. Бұл қызметтің өзі ынталандырушы, шектеуші
және ұдайы өндірістік болып бөлінеді
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын тым жоғары қою
өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз қызметіне деген ынтасын жоғалтуына
алып келетіні көптеген ғалымдармен тұжырымдалып, дәлелденген. Осы
тұжырымдардың көбісі мынаны айқындайды:
- егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-нан көп
болса, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50%-ы арасында болса,
онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 35-40%-ы аралығында болса,
онда ол ұлғаймалы ұдайы өндіріске алып келеді[1].
Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет
етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақытылы бюджетке төлеп отырылуы қамтамасыз етіледі.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл қызметтің іс-әректінің ауқымы жалпы ішкі
өнімдегі салықтардың алатын үлесімен анықталады.(1-кесте)
1-кесте. ҚР Мемлекеттік бюджетіндегі салықтардың жалпы ішкі
өнімдегі үлесі 2002-2004 жылдар,%*
Атауы 2002ж 2003ж 2004ж
Барлық түсімдер 21,7 23 23
Оның ішінде салықтық 19,9 20,5 20,5
түсімдер
*Статистикалық бюллетень№
Салықтар бес ерекшелік белгілеріне қарай жіктеледі.
Салық салу объектісіне байланысты тікелей және жанама салықтар
болып бөлінеді. Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынады.
Оларға корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы, жер салығы және тағы
басқалар жатады. Жанама салықтарды тұтынушы төлейді, тауар немесе қызмет
бағасына алдын-ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны сатушы төлейді.
Оларға қосылған құн салығы, акциз жатады.
Қолданылуына қарай салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы
салықтар бюджетке түскен соң жалпы мақсаттарға жұмсалады, ал арнайы
салықтар алдын-ала белгіленген нақты шараларға жұмсалады
Салық салу органына байланысты салықтар жалпымемлекеттік және
жергілікті болып бөлінеді. Республикалық бюджетке түсетін салықтар
жалпымемлекеттік болып табылса, жергілікті бюджетке түсетін салықтар
жергілікті салықтарға жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты салықтар
нақтылы және дербес болып бөлінеді. Нақтылы салықтар салық салынатын
объектінің сыртқы белгісіне қарай салынады, мысалы, жер салығы. Дербес
салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен алатын табыс
мөлшеріне қарай салынады, оған корпоративтік табыс салығы, жеке табыс
салығы жатады.
Объектінің экономикалық ерекшелігіне байланысты салықтар табысқа
салынатын салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып бөлінеді. Табысқа
салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен
қызметтерді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Кез келген мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты – тиімді
салық жүйесін құру және оның қызмет етуіне мүмкіншілік жасайтын салық
механизмін іске асыру болып табылады.
Салық механизміне салық салу қағидалары, салық элементтері, салық
салудың әдістері мен жолдары, салық салуды ұйымдастыру жатады.
Салық салудың классикалық қағидаларын А.Смит ұсынған . Олар:
1) әділеттілік қағидасы, яғни салық салық төлеушінің табысына
сәйкес алынуы тиіс;
2) анықтылық қағидасы, яғни салықтың мөлшері, оны төлеу мерзімі
алдын-ала және дәл анықталуы тиіс;
3) қолайлылық қағидасы, яғни әрбір салық салық төлеуші үшін
неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы әдіспен алынуы тиіс;
4) үнемділік қағидасы, яғни салықты алудың шығындары неғұрлым аз
болуы тиіс.
Бұл қағидаларды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылыққа жол
берілмейді , бұл салық салу процесін реттеді және А.Смитке “салықтар – оны
төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны” деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық салудың келесідей
қағидалары белгіленген:
- салық төлеудің міндеттілігі, яғни салық төлеуші салықтық міндетін
толық және белгіленген мерзімде төлеуі тиіс;
- салық салудың нақтылығы, бұл қағида бойынша Қазақстан
Республикасындағы бюджетке төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы
тиіс;
- әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға
рұқсат етілмейді;
- біртұтастылық қағидасына сәйкес Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады:
- жариялылық қағидасы, яғни салықты реттеуші нормативтік-құқықтық
актілер, заңдар ресми басылымдарда жарық көруі тиіс.
Салық салуда мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, декларация
бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патент негізінде. Бірінші жағдайда
салықты есептеу және оны алу, салық салу объектілерінің табыстылық нормасын
көрсете отырып, олардың тізімі негізінде жүзеге асады. Декларацияда салық
төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді
және төленуге тиіс салық сомасын есептейді. Үшінші әдіс бойынша салық
төлеуші жұмыс істейтін ұйымның бухгалтериясы одан салықты табыс алынған
жерде есептеп, ұстайды. Төртінші әдіспен салықты кәсіпкерлік қызметтің сан
алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді.
Салық салуда кассалық және есептік тәсілдер қолданылады. Кассалық
тәсілде табыстар ретінде берілген уақыт аралығында алынған нақты табыстар ,
ал шығындар ретінде нақты төленген сомалар қаралады. Ал есептік тәсілде
табыс деп берілген салық кезеңінде меншік құқығы пайда болған , олардың
нақты алынуына байланыссыз, барлық сомалар саналады. Ал шығындар ретінде
берілген салық кезеңінде пайда болған міндеттемелер қарастырылады.
Кез келген механизмнің құрамында әр түрлі тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмінің де өзіне тән бірнеше әлементтері бар,
олар: салық салу субъектісі, объектісі, салық көзі, салық өлшем бірлігі,
салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу тәртібі мен мерзімі, салық
төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салық
төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары және тағы басқа. Осы
элементтердің әрқайсысына қысқаша тоқталып өтейік.
Салық салу субъектісі – салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу міндеті жүктелген заңды немесе жеке тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
- резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы
жоқ тұлғалар болып бөлінеді.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз
болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы басқа
тауарлық-материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Ол жылдық жиынтық табыс пен
шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бұл бір салық өлшем бірлігінен алынатын салық
мөлшері. Ставкалар тұрақты және пайыздық болып бөлінеді. Тұрақты ставкалар
нақты ақшалай нысанында белгіленсе, пайыздық ставкалар пайыз түрінде
белгіленеді.
Пайыздық ставкалардың өздері прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдық болып бөлінеді. Прогрессивтік ставка салық салынатын
табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып отырады, регрессивтік ставка табыс өскен
сайын азаяды, ал пропорционалды ставкалар салық салынатын табыстың
өзгеруіне байланыссыз тұрақты болып қала береді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің
өлшем бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісіне
төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні салық төлеуден
біртіңдеп немесе толық босату. Салық жеңілдіктеріне салық салынбайтын
минимум, шегерімдер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту
және тағы басқалары жатады.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің төленетін уақыты.
Салық төлеу тәртібі белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушінің келесідей құқықтары бар.
- қолданыста жүрген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы жөнінде бюджетпен есеп
айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу,
- салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға және салық
қызметкерлерінің әрекетіне немесе әрекетсіздігіне шағым жасау;
- салық құқпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің құқықтарымен қатар белгілі міндеттері бар:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемде орындау,
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтырын
жою туралы заңды талаптарын орындау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдарының салық салу объектісі және
салық салуға қатысы бар объектілерді тексеруіне жол беру,
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
- салық операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен есеп айырысуды фискальдық жады бар бақылау-касса
машиналарын міндетті түрде пайдалану және тұтынушыға бақылау чегін
беру.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңнамаларының орындалуын,
мемлекетке түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу
дұрыстығын және олардың уақытылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке
тұлғаларды тексеру болып табылады. Оны салық қызметі органдары жүзеге
асырады.
“Салық” ұғымымен “салық жүйесі” ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық қызметі органдарының жиынтығы салық жүйесін құрайды.
Қазақстан салық жүйесінің дамуына келетін болсақ, бұл процесс КСРО
тарағаннан кейін басталды. Қазақстанның салық жүйесі терең өзгерістерден
өтті. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөлуге
болады.
1 – кезең 1992-1995 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең жаңа салық
жүйесі базисінің, салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуымен сипатталады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 24 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасының Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың бастамасы болған. Осы заң бойынша алғаш рет Қазақстан
Республикасында 43 салық түрі қызмет етті, олар үш топқа бөлінді:
- 16 жалпымемлекеттік салық;
- 10 міндетті түрде төленетін жергілікті салық;
- 17 жергілікті салықтар мен алымдар.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, жер
салығы, қосылған құн салығы, акциздер және тағы басқа салықтар құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшілектері болды. Атап айтқанда,
жинақталған ғылыми және тәжірибелік негіздерінің жеткіліксіздігі, салық
түрлерінің көптілігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс
қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің
көптігі және тағы басқа. Осы себептерге байланысты еліміздің салқ жүйесін
қайтадан реформалауға қажеттілік туындады.
2-кезең 1996-1998 жылдарды қамтиды және нарықтық экономикаға сай
келетін салық жүйесін құрумен сипатталады. 1995 жылдың 24 сәуірінде шыққан
Қазақстан Республикасы Президентінің “Салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы” Заң күші бар жарлығы 1995 жылы 1 шілдеде
іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 43 салықтың орнына 11 салық
пен алым қызмет ететін болды. Бұл салық заңдылығы бойынша еліміздің салық
жұйесі нарықтық қатынастар талабына біршама жақындатылды.
3-кезең 1998-2000 жылдар аралығын қамтиды, бұл кезеңде барлық
қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер енгізіліп, салық
жүйесі одан әрі жетілдірілді. 2000 жылы 1қаңтардан бастап 17 түрлі салық
пен алым іске қосылды.
4-кезеңде (2001-2002 жылдар) 2001 жылы 12 маусымда жаңа Салық
Кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылды. Жаңа
Салық Кодексінде Қазақстан Республикасында 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1
мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген. Оларды атап шығайық.
Салықтар:
- корпоративтік табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- әлеуметтік салық;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
- жер салығы;
- көлік құралдар салығы;
- мүлік салығы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін басқару Қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша Президентке, Үкіметке, Қаржы
Министрлігіне жүктеледі.
Салық қызметі органдары Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігінің ішіндегі Салық комитетінен және облыс, Астана, Алматы
қалалары, аудандар мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады. Салық
қызметі органдарына салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің бюджетке толық көлемде түсуін, міндетті зейнетақы төлемдерінің
толық және уақытылы аударылуын қамтамасыз ету, сонымен қатар салық
төлеушілердің салық міндеттемелерінің орындауына бақылау жасау міндеті
жүктелген.
Салық қызметі органдарының құқықтары келесідей:
- Салық Кодексіне сәйкес нормативтік-құқықтық актілерді жасау және
бекіту;
- өз өкілеттігі ауқымында салық міндеттемелерінің туындауы, атқарылуы
және тоқтатылуына байланысты түсініктеме беру;
- салықтық бақылауды жүргізу,
- салық төлеушінің салық міндеттемесімен байланысты ақша қаражаттарының
құжаттарын, бухгалтерлік кітаптарды , есептерді, сметаларды, бағалы
қағаздарды, декларацияларды және тағы басқа құжаттарды тексеру;
- салықтық тексеру барысында салық заңдылықтарын растайтын құжаттарды
тәркілеу;
- Қазақстан республикасының Үкіметі бекіткен тізім бойынша салық
төлеушіден электрондық құжаттарды алу;
- банктерден және банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдардан салық
төлеушінің банк шоттарының нөмірін, ондағы ақша қозғалысы мен қалдық
туралы мәліметтер алу және тағы басқа.
Салық қызметі органдарының мынадай міндеттері бар:
- салық төлеушінің құқықтарын сақтау,;
- мемлекет мүддесін қорғау;
- салық төлеушілердің салық міндеттемелерін дұрыс орындауын және
міндетті жинақтаушы зейнетақы қорына жарналардың толық әрі уақытылы
аударуын бақылау;
- салық төлеушілердің, салық салу объектілерінің және төленетін басқа да
міндетті төлемдердің есебін жүргізу;
- салық тексерулерін нұсқама негізінде жүргізу;
- салық құпиясын сақтау;
- салық заңнамасын бұзған кезде салық төлеушіге жазалау шараларын
қолдану;
- мемлекет меншігіне айналған мүліктерді есепке алу; сақтау; бағалау;
сату және оны сатудан түскен түсімнің бюджетке толық әрі уақытылы
түсуін бақылау және тағы басқа.
Қазіргі кездегі еліміздің салық жүйесі көптеген өзгерістерге
ұшырап, айтарлықтай дәрежеде жетілдірілген деп айтуға болады. Мұны 1992-
2003 жылдар арсындағы салықтардың бюджетке түсуінің көбеюінен көруге
болады. Салық жүйесінің қызмет етуін талдау салықтардың бюджетке түсуі 2002
жылы 2001 жылға қарағанда 9,5 пайызға, ал 2003жылы 2002 жылға 25,8 пайызға
өскендігін көрсетеді.
Қазіргі кезде салықтардың мемлекеттік бюджет кірісінің 90%-ын
құрайтынын айтып кету жөн.
1.2.Жанама салықтардың әлеуметтік -экономикалық мәні
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама болып
бөлінетіндігін алдыңғы бөлімде айтып кеттік. Тікелей салықтар табысқа
немесе мүлікке тікелей салынса, жанама салықтар тауарларға, қызметтерге
салынады. Жанама салықтарды кәсіпкер, өндіруші төлесе де, іс-жүзінде оларды
тұтынушылар төлейді.
Салықтарды тікелей және жанама салықтарға бөлуді ХVІІ ғасырдың
аяғында Д.Локк енгізді, ол мұның негізіне салықтарды аударуды жатқызды.
Нәтижесінде тек жер салығы тікелей салық деп танылды, ал қалғандары жанама
салықтарға жатқызылды, себебі олардың ауыртпалығы ақыр аяғында жер иесіне
түсті. А.Смит салық салу теориясын дамыта келіп, келесідей тұжырымға келді:
жермен қатар табысты пайда және еңбекақы түрінде капитал мен еңбек сияқты
басқа да өндіріс факторлары әкелетіндіктен, оларға да салық салынады.
А.Смит бойынша еңбекақы мен пайдаға салынатын салықтар тікелей салықтарға
жатады. Ол жанама салықтарды шығындарға салынатын салықтар деп анықтады.
А.Смиттің ойынша, табыстардың барлық түрлеріне тікелей салық
салынуы керек. А.Смит жанама салықтардың бірінші қажеттілікті тауарларға
әсерін талдауы нәтижесінде осы тауарлардың қымбаттауы бұларға сұранысты
азайтып, өндірістің қысқартуына әкеледі деген тұжырымға келеді. Дегенмен,
ол жанама салықтарсыз мемлекет өзіне қажетті табыстарды қамтамасыз ете
алмайды деп түсінеді.
ХХ ғасырдың басында салықтарды тікелей және жанама етіп бөлудің
критериі ретінде төлемқабілеттілік қабылданды және бұл өзінің маңызын осы
күнге дейін жоғалтқан жоқ. Тікелей салықтар мүлікке, өндірісіке салынса,
жанама салықтар қызметке, тұтынуға салынады. Белгілі бір көздерге салық
салу тікелей салық салуға жатқызылса, жалпы төлемқабілеттілікті
ескергендегі салық салу жанама салық салуға жатқызылады.
Жанама салықтар деп кәсіпорындардан алынатын белгілі бір
тауарлар мен қызметтерге салынатын салықтарды айтамыз, ал кәсіпорындар өз
кезегінде оларды төлеуді тұтынушыға аударады.
Жанама салықтар салудың мәні – салықтың тауардың бағасына немесе
қызметтің тарифіне кіретіндігінде. Бұл жағдайда салықты тауардың немесе
қызметтің нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында
тікелей байланыс болмайды.
Жанама салықтар:
- біріншіден, фискальдық функцияны атқарады, яғни бюджеттің кірісін
қалыптастырады;
- екіншіден, реттеу функциясын атқарады. Олар экономикалық және
әлеуметтік дамуды, сыртқы қатынастарды, ұлттық өндірісті реттейді.
Жанама салықтарды дұрыс қолдану өндірістің құрылымына, бағаның
қалыптасуына оң әсерін тигізе алады.
Жанама салықтардың тікелей салықтарға қарағанда келесідей
артықшылықтары бар:
- жанама салықтарды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде мемлекет
қазынасына мол қаржылық түсім әкеледі. Мысалы, қосылған құн салығы
қазіргі кезде бюджеттік түсімдердің басты көздерінің бірі болып отыр;
- жанама салықтар аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан, төлеушіге
айтарлықтай ауыртпашылық түсірмейді;
- жанама салықтар салық төлеушінің ақшасы бар ғана кезде алынады;
- жанама салықтардың мемлекетке тигізер пайдасы - іс жүзінде бұл
салықтан жалтару қиын;
- жанама салықтарды жинау оңай, өйткені өндіруші тұлғалардың саны аз
болғанымен, бұл поцеске өте көп адам қатынасады.
Жанама салықтар Қазақстан Республикасының экономикалық қатынастар
жүйесінде республикалық бюджет құрылымында көрінетін салық салу
механизмінде маңызды роль атқарады. Ұдайы өндіріс процесіндегі табыстарды
қайта бөлудің жанама әдістері келесідей артықшылықтарға ие:
- төлеушінің оның табысының бір бөлігін алынғаны сезінбеушілігі;
- бюджетке келіп түсетін кірістердің қарапайымдылығы және тұрақтылығы;
- салық базасының кеңеуі.
Жоғарыда айтылған артықшылықтарға байланысты жанама салықтар
экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды құралы болып отыр. Жанама салықты
тасушы болып сатып алушы табылса, салық субъекиісі болып өндіруші-сатушы
табылады, себебі ол салықтарды жинап, бюджетке аударады. Тікелей
салықтардың бюджетке түсу уақыты әрқашан да табысты алу уақытымен сәйкес
келе бермейді. Ал жанама салықтар бюджетке түскенде берілген кезеңдегі
тауарайналымына негізделеді, бұның өзі мемлекетке тұрақты түсімді
қамтамасыз етеді.
Жанама салықтардың артықшылықтарымен қатар бірқатар кемшіліктері де
бар. Олар салық төлеушінің жеке жағдайын ескермейді, сондықтан тікелей
салықтар жанама салықтарға қарағанда әділетті деп санауға болады. Жанама
салықтардың тағы бір кемшілігі ретінде олардың бағаның өсуіне әсер ететінін
айтып кетуге болады, ал мұның өзі тұтынуды төмендетеді.
Әлемдік тәжірибеде жанама салықтардың келесідей түрлері қызмет
етеді: қосылған құн салығы, акциздер, айналымға салынатын салық, сатуға
салынатын салық.
Қазақстанда жанама салықтардың екі түрі қолданыста: қосылған құн
салығы мен акциздер.
Қосылған құн салығы – жанама салықтардың негізгі түрі болып
табылады, ол өндірістің әр сатысында барлық сатулардан алынады.
Қосылған құн салығының пайда болуына келетін болсақ, оның алғашқы
ұсыныстары Францияда 1920 жылдары пайда болды. 1954 жылы Ф.Лоре қосылған
құн салығын салық жүйесіне енгізді. Ол бұл салықтың сол кездері Францияда
қызмет еткен айналымға салынатын салықты ауыстыра алатынын дәлелдеді. 1967
жылы Бразилия қосылған құн салығын қабылдаған алғашқы Латын Американдық ел
болды, ал қосылған құн салығын Данияның қабылдауы бұл салықтың Еуропада
кеңінен таралуына жол ашты. 1970 жылдардың соңына дейін қосылған құн салығы
әлемнің өнеркәсібі дамыған елдерінде және Оңтүстік Африкада тез таралды, он
жылдан кейін дамушы және өтпелі экономикасы бар елдерде енгізіле бастады.
Қазір ол әлемнің 120-дан астам елдерінде қолданылады. Қосылған құн салығын
қабылдау Еуропалық Экономикалық Одаққа мүше болудың шарты болып табылады.
Әлемдік тәжірибеде қосылған құн салығын есептеудің төрт әдісі
қолданылады:
1)тура немесе бухгалтерлік: ҚҚС=С(Е+П)
2)жанама әдіс: ҚҚС=СЕ+ТП
3)тікелей алу әдісі: ҚҚС=СТ+СЕ
4)шоттар бойынша жанама әдіс: ҚҚС=СТ-Ш
Мұндағы:
ҚҚС – қосылған құн салығы:
С – салық ставкасы;
Е – төленген еңбекақы сомасы;
П – алынатын пайда;
Т - өнім өткізуден түскен түсім;
Ш-- шығындар сомасы.
Бірінші және екінші әдістер балансқа негізделген және пайданы
анықтауды қажет етеді. Ал үшінші және төртінші әдістер балансты қажет
етпейді, сондықтан тәжірибеде көбінесе соңғы екі әдіс қолданылады.
Қосылған құн салығын қолданатын елдер келесідей мақсаттарды
көздейді:
- мемлекет табыстарын көбейту;
- салық ауыртпалығын соңғы тұтынушыға аудару;
- салықты төлеуден жалтаруға бақылауды күшейту;
- өндіріс циклінің әр сатысында табыс алу мүмкіндігі және тағы басқа.
Бұл салық көптеген мемлекеттерде жанама салық салудан түсетін
мемлекет бюджет табыстарының негізгі көзіне айналды.
Фискальдық функциясымен қатар қосылған құн салығы реттеушілік
функциясын да атқарады. Мысалы, дамыған мемлекеттерде кәсіпорындарға
есептелген қосылған құн салығынан сатып алынған негізгі қорлар, материалдық
ресурстар бойынша бұрын төленген қосылған құн салығын шегеруге құқық
берілген, ал бұл өз кезегінде кәсіпорындарды өздерінің негізгі қорларын
кеңейтуге, өндірісті дамытуға ынталандырады.
Қосылған құн салығы сыртқы экономикалық қатынастарды мемлекеттік
реттеуде де белсенді қолданылады. Көптеген мемлекеттерде экспортты
ынталандыру мақсатында тауарды экспортқа шығаратын тұлғаларға төленген
қосылған құн салығын қайтару жүйесі қолданылады. Нәтижесінде отандық тауар
өндірушілер өздерінің тауарларын әлемдік немесе одан төмен бағамен әлемдік
нарыққа шығарады. Ал мұның өзі ел экономикасын дамытуға ықпалын тигізеді.
Сонымен қатар қосылған құн салығы Еуропалық Одақ шеңберінде маңызды
интеграциондық функциясын атқарады.
Сонымен, қосылған құн салығы әлемнің көптеген елдерінде фискальдық
функциясымен қатар келесідей реттеушілік қызметтерді атқарады:
- есептелген қосылған құн салығынан төленген қосылған құн салығын шегеру
арқылы кәсіпорындардың негізгі қорларын кеңейтуін ынталандырады;
- экспортты ынталандырады;
- экономикалық интеграция функциясын;
- қайта өндіріс дағдарысын тежейді;
Қосылған құн салығы еліміздің салық жүйесіне 1992 жылы енгізілді.
Қосылған құн салығының енгізілу алғышарттарына келетін болсақ, оның алдында
КСРО тұсында ұзақ уақыт бойы 30-жылдардың басында енгізілген айналымға
салынатын салық қолданылды. Бұл салық бюджеттің кірісін қамтамасыз ететін
маңызды және тұрақты салықтың бірі болған.
Айналымға салынатын салық айналымға немесе тауарды өткізуден түскен
түсімге қатысты тұрақты ставкамен белгіленген болатын. Бұл салықты төлеу
мәселелері экономикалық ғылымда көтерілген. Бір жағынан, салық төлеуші
болып материалдық өндіріс сферасының кәсіпорындары табылатын болса, екінші
жағынан, айналымға салынатын салық бөлшек саудада пайда болады, сондықтан
салықты төлеуші болып бөлшек сауда қатысушылары табылады.
1949 жылға дейін айналымға салынатын салық ставкалар
әдісімен есептелген болатын. Бұл әдісті қолданудың жинақталған тәжірибесі
1948 жылғы бағалар реформасында өзінің көрінісін тапты. Салық ставкалар
жүйесі кәсіпорындардың жинақтауын жоспарлауға мүмкіндік бермеді, қажетті
пайда көлемін қамтамасыз ете алмады. 1948 жылғы реформа бөлшек бағадағы
салықтың үлесін көбейтуге бағытталды. Бағадағы салық үлесінің күрт
жоғарылауы 1965 жылғы реформа барысында болды.
1990-1991 жылдары өнеркәсіптің салықты өндірістің орналасқан жері
бойынша төлеуге көшуге байланысты мемлекет мұндай тұрақты қайнар көзінен
айырыла бастады. Мұның себебі темекі, аяқ-киім, кондитер, май және тағы
басқа салалардан түсетін түсімдердің азаюы болды.
Айналымға салынатын салық көтерме сауда бағасы мен бөлшек сауда
бағаларының арасындағы айырма ретінде анықталды. Салық ставкалары бюджеттің
қажеттіліктеріне орай өзгеріп отырылған. Жоспарлы экономика кезінде бұл
өндіріске онша әсер етпеді, себебі мемлекет салық салу жағдайы тартымды
өнеркәсіп салаларын қаржыландырып, отырған. Бірақ бағалар жіберілген
жағдайда бұл төлемнің түрі мемлекет үшін жоққа айналды.
Айналымға салынатын салық негізінен екі функцияны: бюджет
табыстарының тұрақты көзі ретінде фискальдық функция және жекелеген өнім
түрлері бойынша шаруашылық есептің рентабельділігінің реттегіші ретінде
реттеу функциясын атқарды. Себебі жекелеген өнімдердің рентабельділігі
өзгеріп, кейбір жағдайларда күрт өседі. Бұл жағдайда таза табыстың бір
бөлігін бюджетке аудару қажет болған. Ал нарықтық жағдайда баға сұраныс
пен ұсыныстың негізінде еркін қалыптасатын болғандықтан табыстың бір
бөлігін алу мүмкіндігі жоғалады. Сондықтан нарықтық экономикаға өту
жағдайында айналымға салынатын салықты қайта құру қажеттігі туындады.
Салық жүйесін реформалаудың нәтижесінде айналымға салынатын салық
алынып тасталынып, оның орнына 1991 жылы 5% ставкамен сатудан алынатын
салық енгізілді. Бұл салықтың объектісі болып ақырғы тұтынушыға, яғни
халыққа немесе шаруашылық жүргізуші субъектіге тауар немесе қызметті
өткізу табылады.
Бірақ бұл салықтың көптеген кемшіліктері болды. Мысалы, оны
қолдану аясының шектеулілігі одан жалтаруға себеп болады, сондай-ақ салықты
тек ақырғы тұтынушың төлеуі шаруашылық жүргізудің түрлі сатыларында салық
ауыртпалығының теңсіз бөлінуіне алып келеді. Ол бір жылдан аз уақыт қана
қызмет етті.
Қазақстан егемендік алысымен жаңа салық жүйесін құру барысында
айналымға салынатын салық пен сатудан алынатын салықтың орнына, шетел
тәжірибесі негізге алынып, қосылған құн салығы қолданысқа енгізілді.
Бұл салықты қолданысқа енгізу кезінде мемлекет келесідей
мақсаттарды көздеді:
- бюджеттің кіріс бөлігін қамтамасыз ету мақсатында салық базасын
кеңейту;
- салықтық түсімдерді инфляцион,дық құнсызданудан қорғау;
- экономиканың тұрақсыздығы жағдайында бюджет кірісінің тұрақты көзін
қалыптастыру;
- артық сұранысты төмендету, яғни тауар дефицитін жою және инфляция
темпін азайту.
Бұл салық енгізілгенде оны есептеудің нақты методикасы жасалған
жоқ, яғни қосылған құнды есептеу базасын деп нені санау қажет: пайданы,
жалақыны немесе шикізат бағасын. Дамыған мемлекеттерде қосылған құнға
тауардың өзіндік құнынана қосылатын барлық құндар жатады. Сондай-ақ
қосылған құн салығының ставкасының өте жоғары болуынан елде инфляциондық
процесстер күшейді.
Салықтарды өндірушілердің тұтынушыларға аудару арқылы жанама
салықтар кәсіпорынның табыстарына әсер етпейді, ал бұл қосымша
инвестицияларды өндіруге, техниканы жаңартуға, жаңа технологияны дамытуға
мүмкіндік береді. Сатушы өзінің өндірісі үшін сатып алынған тауарлар сатып
алғанда салық ауыртпалығын көтермейді, себебі ол тауар өткізгенде төленген
салығын тұтынушыдан өндіріп алады. Сондықтан жанама салықтар салық
ауыртпалығын ақырғы тұтынушы көтеретін тұтынуға салынатын салықтар болып
табылады. Қосылған құн салығы регрессивті сипатқа ие және ол көбінесе
табысы төмен тұтынушылардың салық ауыртпалығына түсіп, халықтың өмір сүру
деңгейін төмендетуге әсел етеді. Қосылған құн салығының осы регрессивті
сипатын жою үшін кейбір тауарлар мен қызметерге байланысты қосылған құн
салығынан босатылады, бүл салықтан босату екі формада іске асырылады:
нольдік ставка және ставканың жоқтығы. Олардың айырмашылығы – нольдік
ставкада сатушы өзінің қосылған құн салығын төлеуге байланысты шығындарын
қайтарып ала алады, ал ставканың жоқтығы жағдайында ол бұл артықшылықтан
айырылады.
Акциздер же дүние жүзінде кеңінен тараған жанама салықтардың бірі
болып табылады. Акциздер - бағаға қосылатын және тұтынушы төлейтін салық
болып табылады. Олар көптеген мемлекеттерде ежелгі заманнан бері қолданылып
келеді. Акциздер, әдетте, белгілі тауарлар мен қызметтер түріне салынады.
Негізінен ол алкогольді ішімдіктер, темекі бұйымдары, бензин, ойын бизнесі
және тағы басқа тауарлар мен қызметтер. Жекелеген тауарлардың акцизделуі
бұл тауарларды өндіру мен тұтыну жағдайларына маңызды әсерін тигізеді.
Себебі акцизделетін тауарлардың қымбат болуы оларға деген сұранысты белгілі
бір дәрежеде азайтады, нәтижесінде ол ақшалай, материалдық, еңбек
ресурстарының бір бөлігінің басқа салаларға ағылуына алып келеді, ал ол өз
кезегінде өндірістің құрылымының өзгеруінің алғышарты болып табылады.
Ағылшын экономисті Уильям Петти (1623-1687) өзінің Салықтар мен
алымдар туралы трактатында жанама салық салудың артықшылықтарын келесідей
негіздеген: Акциздердің мынадай артықшылықтары бар:
- Біріншіден, әр адам өзінің тұтынуына байланысты салық төлеуі керек,
сондықтан бұл салықты азамат өзі тұтынған тауары немесе қызметі үшін
ерікті төлейді;
- Екіншіден, бұл салық тұрақты алынып отырылса, қорлануға алып келеді,
ал бұл халықтың баюының негізгі көзі болып табылады. Мысал ретінде
үлкен байлыққа ие болған голландтықтар мен еврейлерді келтіруге
болады;
- Үшіншіден, бір тауар үшін ешкім екі рет салық төлемейді, себебі ешбір
зат екі рет тұтынылмайды.
- Төртіншіден, мұндай салық салу барысында халықтың байлығы, дамуы,
жағдайы туралы біліп отыруға болады[2].
Мемлекеттің акциздерді қолданудың негізгі идеясы жеке және заңды
тұлғалардың салық төлеу кабілеттілігн анықтауға негізделген, яғни егер адам
темекі сатып алса, оның бұл қажеттілікті қанағаттандыруға шамасы бар, демек
оны мемлекеттік бюджетке темекі акцизін төлетуге болады. Бұл мысалды басқа
акцизделетін тауарларға да келтіруге болады.
Акциздер еліміздің салық жүйесіне тәуелсіздік алғаннан кейін
енгізілді, КСРО кезінде оларды қолдану мүмкін болмады. Себебі бұл жағдайда
ставкалардың сан алуан түрлерін енгізу және тауарлардың есебін жүргізу
керек болатын еді.
Акциздерді де, қосылған құн салығын сияқты өнім өндіруші немесе
өткізуші төлесе, іс-жүзінде сатып алушы төлейді. Олардың реттеушілік
мүмкіндіктері салықтан жалтару көлемін азайту және экономика звеноларының
өзгеруінен көрінеді. Әрбір өндіруші өзі сатып алған тауар құнына өз
табысының белгілі бір пайызын қосады. Сөйтіп бағалардың жиынтық өсімі
келесі формуламен анықталады:
P=p((1+x100)n) ;
мұндағы P – тауардың ақырғы құны;
p – бастапқы бағасы;
x – салық ставкасы;
n – экономикадағы звенолар саны
2. Жанама салықтарды есептеу және төлеу механизмі және олардың
бюджеттегі ролі
2.1.Жанама салықтарды есептеу механизмі
2.1.1.Қосылған құн салығы
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды
өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке
аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағындағы тауарлар импорты
кезіндегі аударуды білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке
төленуге тиісті қосылған құн салығы сатылған тауарлар немесе қызметтер үшін
есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар немесе
қызметтер үшін төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасының айырмасы
ретінде анықталады.
Қосылған құн салығының объектілері болып салық салынатын айналым
және салық салынатын импорт табылады. Төлеушілері – мемлекеттік мекемелерді
қоспағанда, қосылған құн салығы бойынша есепке тұрған тұлғалар мен
Қазақстан Республыкасының кеден заңдарына сәйкес тауарларды Қазақстан
Республикасының аумағына импорттайтын тұлғалар болып табылады.
Қосылған құн салығы бойынша есепке тұру келесідей тәртіппен
жүргізіледі:
- бір жылдан аспайтын кезең қорытындысы бойынша тауарларды немесе
қызметтерді өткізу бойынша айналымның мөлшері 12000 еселенген айлық
есептік көрсеткіштен асатын болса, ол осы кезең аяқталған күннен
бастап он бес күнтізбелік күн ішінде салық органына қосылған құн
салығы бойынша есепке қою туралы өтініш беруге міндетті;
- заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері болса, өткізу бойынша айналым
көлемі осы тұлғаның барлық құрылымдық бөлімшелерінің өткізу бойынша
айналымдары ескеріле айқындалады;
- қосылған құн салығы бойынша есепке қойылуға жатпайтын, бірақ қосылған
құн салығын салуға жататын тауарларды өткізуді жүзеге асыратын немесе
жүзеге асыруды жоспарлаған тұлға есепке тұру туралы өтінішті ерікті
түрде салық органына беруге болады;
- тұлға қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы өтініш берген
айдан кейінгі айдың бірінші күнінен , ал егер тұлға мемлекеттік
тіркеуден өтеннен кейін он жұмыс күні ішінде қосылған құн салығы
бойынша есепке тұру туралы салық органына өтініш берсе, ол өзіне салық
төлеушінің тіркеу номірі берілген күннен бастап қосылған құн салығын
төлеуші болып саналады;
- қосылған құн салығы бойынша есепке қою салық төлеуші ретінде
мемлекеттік тіркеу орны бойынша есепке тұрады, заңды тұлға арнайы
экономикалық аймақтың аумағында объектілер салу жөніндегі қызметті
жүзеге асырған жағдайда, ондай заңды тұлғаны не оның құрылымдық
бөлімшесін қосылған құн салығы бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
беттер
Кіріспе
3
1.Салықтардың экономикалық мазмұны
1.1.Салықтардың экономикалық маңызы және олардың даму эволюциясы
1.2.Жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні
2.Жанама салықтарды есептеу және төлеу механизмі
және олардың бюджеттегі орны
2.1.Жанама салықтарды есептеу және төлеу механизмі және олардың бюджеттегі
орны
2.1.1.Қосылған құн салығы
2.1.2.Акциздер
2.2.
3. Жанама салықтар бойынша шетелдік тәжірибелер және оларды жетілдіру
жолдары
3.1.Жанама салықтар бойынша шетелдік тәжірибелер
3.2.Жанама салықтардың даму перспективалары және
оларды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақстан Республикасы егемендік алып, жоспарлы экономикадан
нарыққа көшу жағдайында салықтардың рөлі мен маңызы едәуір артты. Себебі әр
егемен елдің дамуының негізі тұрақты қаржы базасының болуымен сипатталады.
Мемлекет табыстарының қалыптасу мәселесі әрқашан да мемлекет үшін маңызды
болған. Мемлекет қаржысының негізгі көзі салықтар болғандықтан салық
жүйесінің мәселелеріне көп көніл бөлінеді.
Салық жүйесі мемлекетке оның әлеуметтік-экономикалық дамуын,
өндірісті, экономикалық қатынастарды реттеуді жүзеге асыру үшін қажет.
Салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке белгілі бір уақытта,
белгілі бір көлемде заңды және жеке тұлғалар төлейтін міндетті төлемдер
болып табылады. Ал салықтардың түрлері, салық салу қағидалары, басқару және
бақылау органдары салық жүйесін құрайды. Салық жүйесінің дұрыс және тиімді
ұйымдастарылуы елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы, өндірістің дамуы үшін
аса маңызды.
Салықтар тек мемлекет қаржыларын қалыптастыру көзі ғана емес,
мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып табылады. Олар ұдайы өндіріс
процесіне әсер етіп, экономикалық өсуді қамтамасыз ететін маңызды фактор
болып саналады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болып, мемлекеттің кірістерінің
негізі болып табылады. Экономикалық категория ретінде, салықтар – бұл
қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесінде шаруашылық жүргізуші
субъектілар мен мемлекеииің арасында пайда болатын қатынасты білдіреді.
Олар үш негізгі функцияны атқарады: фискальдық, реттеушілік және
бақылаушылық.
Салықтар салық салу объектісіне қарай тікелей және жанама салықтар
болып бөлінеді. Тікелей салықтар табысқа немесе мүлікке тікелей салынса,
жанама салықтар тұтынуға, өткізуге салынады, оның нақты объектісі болмайды.
Жанама салықтар әлемнің көптеген елдерінің салық жүйелерінде
маңызды роль атқарады және бүкіл салықтардың шамамен төрттен бір бөлігін
құрайды. Олар негізінен фискальдық функцияны атқарады. Жанама салықтардың
экономиканы реттеудегі маңызы зор. Олардың тиімді қолданылуы тұтынудың
құрылымына және бағаны қалыптастыру процесіне оң әсерін тигізе алады.
Мемлекеттің даму дәрежесі мен түрлі макроэкономикалық
көрсеткіштерге байланысты бұл салықтардың бюджеттегі үлесі мен ара қатынасы
өзгеруі мүмкін. Тікелей салықтардың үлесі көбінесе экономикасы жоғары
дамыған, салық жүйесі тұрақты елдерде жоғары болады. Бірақ әлемнің бүкіл
дерлік мемлекеттерінде фискалдық саясатты жүзеге асыруда жанама салықтар
негізгі рольді атқарады.
Жанама және тікелей салықтардың оптималды ара-қатынасы кез келген
салық жүйенің маңызды мәселесі болып табылады.
Қазақстанда жанама салықтардың екі түрі қолдааныста: қосылған құн
салығы және акциздер. Қосылған құн салығы – жанама салықтардың негізгі түрі
болып табылады, ол өндірістің әр сатысында барлық сатулардан алынады. Ал
акциздер Үкімет белгілеген белгілі бір тауарлар мен қызметтер түрлеріне
салынады, әдетте бұл алкоголь және темекі өнімдері, бензин, ойын бизнесі
және тағы басқа.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты – жанама салықтардың мәнін ашу,
қызмет ету механизміне талдау жасау және олардың жалпы экономикаға
тигізетін әсерін, оның экономиканы реттеудің негізгі құралы ретіндегі
маңызын анықтау, сонымен қатар осы салықтардың Қазақстан Республикасындағы
қолданылуын және шетелдік тәжірибелерді негізге ала отырып, оларды
жітілдірудің кейбір бағыттарын ұсыну болып табылады.
Осы мақсатқа байланысты келесідей міндеттер анықталған:
- жанама салықтардың экономикалық мәнін және қолдану нысандарын
зерттеу;
- жанама салықтардың функцияларын анықтау;
- жанама салықтардың шетелде қолданылуын қарастыру және олардың
Қазақстанмен салыстыру;
- қосылған құн салығы мен акциздердің динамикасына талдау жасау
және олардың бюджеттегі ролін анықтау;
- нарықтық қатынастардың даму жағдайында жанама салық салудың
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық жағдайына әсер
етуін талдау.
Осы жұмыста жанама салықтардың негізгі түрлері: қосылған құн салығы
және акциздер қарастырылады. Жұмыс әрқайсысы екі бөлімнен тұратын үш
тараудан құралады.
Бірінші тарау “Салықтардың экономикалық мазмұны” деп аталады. Оның
бірінші бөлімінде салықтардың жалпы теориясы, яғни салықтар дегеніміз не,
олардың атқаратын қызметтері, жіктелуі, олардың экономикалық мәні мен
Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оның дамуы сипатталса, екінші
бөлімінде жанама салықтар ұғымы, олардың атқаратын қызметтері, әлеуметтік-
экономикалық маңызы қарастырылады.
Екінші тарау “Жанама салықтарды есептеу және төлеу механизмі және
олардың бюджеттегі орны” деп аталады. Бірінші бөлімде қосылған құн салығы
мен акциздердің Қазақстанда дамуы, қызмет ету механизмі қарастырылады. Ал
екінші бөлімде олардың бюджет кірісіндегі динамикасына талдау жасалады.
Жанама салықтардың бюджетке түсуіне талдау Медеу ауданының салық
комитетінің мәліметтері негізінде жүзеге асырылады.
Соңғы тараудың аты - “Жанама салықтар бойынша шетелдік тәжірибелер
және оларды жәтілдіру жолдары”. Бірінші бөлімінде қосылған құн салығы мен
акциздердің әлемдік тәжірибеде қолданылуына қысқаша шолу жасалынып , екінші
бөлімінде осы салықтарды одан әрі дамытудың кейбір бағыттары қарастырылады
.
Бітіру жұмысынаң теориялық және методологиялық негізін шетел және
отандық авторлардың еңбектері, салықтарға байланысты құқықтық-нормативтік
база, сонымен қатар статистикалық мәліметтер құрайды.
1.Салықтардың экономикалық мазмұны
1.1.Салықтардың экономикалық маңызы және олардың даму эволюциясы
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан мемлекет кірістерінің негізгі көзі, ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекет кірістерін
қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтардың экономикалық мазмұнының ғылыми түсінігі экономикалық
ілімдер тарихында ұзақ жылдар бойы қалыптасты. Салық салу мәселелері сонау
саяси экономияның классиктерінің еңбектерінде зерттеліп, ағылшын
экономистері Фрэнсис Бэкон, Уильям Петти, Адам Смит және тағы басқа
ғалымдар салық салуға байланысты өздерінің тұжырымдарын қалыптастырған.
Адам Смиттің ойынша,”...салықтар – бұл халықтың мемлекет
тапсырмаларын орындау барысында туындайтын шығындарды жабуға қажетті
мемлекеттің табыстарын өзінің табысының бір бөлігімен қатысатын әдістің
бірі. ”
Давид Рикардоның еңбектерінде салықтарға мынадай түсінік
беріледі:”Салықтар үкіметтің пайдалануына түсетін елдің өнімінің және
еңбегінің бір бөлігін құрайды, олар ақыр аяғында ел табыстарынан немесе
капиталынан төленеді. ”
Қазіргі кездегі ғалымдарға келетін болсақ, салық салу аясында
Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы елдерінің Пушкарева В.М., Черник Д.Г. және
тағы басқа экономист ғалымдар зор еңбегін сіңірген. Қазақстандағы салық
салу мәселелерін Қарағұсова Г.Н., Мельников В.Д., Ермекбаева Б.Ж. және тағы
басқа экономистер өздерінің еңбектерінде қарастырған.
Қазақстандық белгілі экономист Қарағұсова Г.Ж. ”салықтар деп
жалпымемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады”
деген анықтама береді.
В.Д.Мельниковтың айтуынша, “Салықтар – белгілі бір көлемде және
көлемде алынатын заң жүзінде көзделген міндетті төлемдер. ”
Б.Ж.Ермекбаеваның “Салықтар және салық салу” оқулығында салықтарға
келесідей анықтама берілген: ”салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды
және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті
төлемдер болып табылады”.
“Салық” ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
тұжырымдалады. Негізінен көптеген әдебиеттерде салықтар мемлекеттік бюджет
қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем
ретінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде салықтарға келесідей
анықтама берілген: ”Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде
белгілеген , белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз
сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер”.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін сипаттайды;
- шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір
мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Экономикалық категория ретінде, салықтар халық пен мемлекет
арасындағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты
туындайтын қаржылық қатынастарын сипаттайды.
Салықтар тек экономикалық категория ғана емес, құқықтық категория
да болғандықтан, олардың экономикалық және құқықтық белгілерін ажыратуға
болады. Негізгі экономикалық белгілеріне келесілер жатады:
- салықтардың ақшалай нысаны;
- салықтардың қайтарымсыздығы және баламасыздығы;
- салық салу объектісінің, субъектісінің және салықты төлеу мерзімдері
мен мөлшерлерінің анықтылығы,
- мемлекет табысының көзі болып табылатындығы.
Салықтардың құқықтық белгілері:
- салықтар- бұл субъектілер табысының бір бөлігінің мемлекет
табысына өтуі:
- салықтар заңмен белгіленеді және енгізіледі:
- салықтар – бұл міндетті төлем.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функциялары арқылы көрінеді. Салықтар келесідей негізгі қызметтерді
атқарады: фискалдық, реттеушілік, бақылаушылық және қайта бөлу. Бұлардың
әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі қасиетін, белгілері мен
ерекшеліктерін сипаттайды.
Фискалдық қызмет – салықтардың барлық мемлекеттерге тән қызметі.
Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеушілік қызметі мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың өркендеуіне
орай қабылданған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау, ставкалардың өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер
пайдаланылады. Бұл тетіктер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына, тұтыну
ауқымына ықпал етеді, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асыру үшін қолданылады. Бұл қызметтің өзі ынталандырушы, шектеуші
және ұдайы өндірістік болып бөлінеді
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын тым жоғары қою
өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз қызметіне деген ынтасын жоғалтуына
алып келетіні көптеген ғалымдармен тұжырымдалып, дәлелденген. Осы
тұжырымдардың көбісі мынаны айқындайды:
- егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-нан көп
болса, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50%-ы арасында болса,
онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 35-40%-ы аралығында болса,
онда ол ұлғаймалы ұдайы өндіріске алып келеді[1].
Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет
етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақытылы бюджетке төлеп отырылуы қамтамасыз етіледі.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл қызметтің іс-әректінің ауқымы жалпы ішкі
өнімдегі салықтардың алатын үлесімен анықталады.(1-кесте)
1-кесте. ҚР Мемлекеттік бюджетіндегі салықтардың жалпы ішкі
өнімдегі үлесі 2002-2004 жылдар,%*
Атауы 2002ж 2003ж 2004ж
Барлық түсімдер 21,7 23 23
Оның ішінде салықтық 19,9 20,5 20,5
түсімдер
*Статистикалық бюллетень№
Салықтар бес ерекшелік белгілеріне қарай жіктеледі.
Салық салу объектісіне байланысты тікелей және жанама салықтар
болып бөлінеді. Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынады.
Оларға корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы, жер салығы және тағы
басқалар жатады. Жанама салықтарды тұтынушы төлейді, тауар немесе қызмет
бағасына алдын-ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны сатушы төлейді.
Оларға қосылған құн салығы, акциз жатады.
Қолданылуына қарай салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы
салықтар бюджетке түскен соң жалпы мақсаттарға жұмсалады, ал арнайы
салықтар алдын-ала белгіленген нақты шараларға жұмсалады
Салық салу органына байланысты салықтар жалпымемлекеттік және
жергілікті болып бөлінеді. Республикалық бюджетке түсетін салықтар
жалпымемлекеттік болып табылса, жергілікті бюджетке түсетін салықтар
жергілікті салықтарға жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты салықтар
нақтылы және дербес болып бөлінеді. Нақтылы салықтар салық салынатын
объектінің сыртқы белгісіне қарай салынады, мысалы, жер салығы. Дербес
салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен алатын табыс
мөлшеріне қарай салынады, оған корпоративтік табыс салығы, жеке табыс
салығы жатады.
Объектінің экономикалық ерекшелігіне байланысты салықтар табысқа
салынатын салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып бөлінеді. Табысқа
салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен
қызметтерді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Кез келген мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты – тиімді
салық жүйесін құру және оның қызмет етуіне мүмкіншілік жасайтын салық
механизмін іске асыру болып табылады.
Салық механизміне салық салу қағидалары, салық элементтері, салық
салудың әдістері мен жолдары, салық салуды ұйымдастыру жатады.
Салық салудың классикалық қағидаларын А.Смит ұсынған . Олар:
1) әділеттілік қағидасы, яғни салық салық төлеушінің табысына
сәйкес алынуы тиіс;
2) анықтылық қағидасы, яғни салықтың мөлшері, оны төлеу мерзімі
алдын-ала және дәл анықталуы тиіс;
3) қолайлылық қағидасы, яғни әрбір салық салық төлеуші үшін
неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы әдіспен алынуы тиіс;
4) үнемділік қағидасы, яғни салықты алудың шығындары неғұрлым аз
болуы тиіс.
Бұл қағидаларды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылыққа жол
берілмейді , бұл салық салу процесін реттеді және А.Смитке “салықтар – оны
төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны” деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық салудың келесідей
қағидалары белгіленген:
- салық төлеудің міндеттілігі, яғни салық төлеуші салықтық міндетін
толық және белгіленген мерзімде төлеуі тиіс;
- салық салудың нақтылығы, бұл қағида бойынша Қазақстан
Республикасындағы бюджетке төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы
тиіс;
- әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға
рұқсат етілмейді;
- біртұтастылық қағидасына сәйкес Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады:
- жариялылық қағидасы, яғни салықты реттеуші нормативтік-құқықтық
актілер, заңдар ресми басылымдарда жарық көруі тиіс.
Салық салуда мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, декларация
бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патент негізінде. Бірінші жағдайда
салықты есептеу және оны алу, салық салу объектілерінің табыстылық нормасын
көрсете отырып, олардың тізімі негізінде жүзеге асады. Декларацияда салық
төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді
және төленуге тиіс салық сомасын есептейді. Үшінші әдіс бойынша салық
төлеуші жұмыс істейтін ұйымның бухгалтериясы одан салықты табыс алынған
жерде есептеп, ұстайды. Төртінші әдіспен салықты кәсіпкерлік қызметтің сан
алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді.
Салық салуда кассалық және есептік тәсілдер қолданылады. Кассалық
тәсілде табыстар ретінде берілген уақыт аралығында алынған нақты табыстар ,
ал шығындар ретінде нақты төленген сомалар қаралады. Ал есептік тәсілде
табыс деп берілген салық кезеңінде меншік құқығы пайда болған , олардың
нақты алынуына байланыссыз, барлық сомалар саналады. Ал шығындар ретінде
берілген салық кезеңінде пайда болған міндеттемелер қарастырылады.
Кез келген механизмнің құрамында әр түрлі тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмінің де өзіне тән бірнеше әлементтері бар,
олар: салық салу субъектісі, объектісі, салық көзі, салық өлшем бірлігі,
салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу тәртібі мен мерзімі, салық
төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салық
төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары және тағы басқа. Осы
элементтердің әрқайсысына қысқаша тоқталып өтейік.
Салық салу субъектісі – салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу міндеті жүктелген заңды немесе жеке тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
- резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы
жоқ тұлғалар болып бөлінеді.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз
болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы басқа
тауарлық-материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Ол жылдық жиынтық табыс пен
шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бұл бір салық өлшем бірлігінен алынатын салық
мөлшері. Ставкалар тұрақты және пайыздық болып бөлінеді. Тұрақты ставкалар
нақты ақшалай нысанында белгіленсе, пайыздық ставкалар пайыз түрінде
белгіленеді.
Пайыздық ставкалардың өздері прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдық болып бөлінеді. Прогрессивтік ставка салық салынатын
табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып отырады, регрессивтік ставка табыс өскен
сайын азаяды, ал пропорционалды ставкалар салық салынатын табыстың
өзгеруіне байланыссыз тұрақты болып қала береді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің
өлшем бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісіне
төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні салық төлеуден
біртіңдеп немесе толық босату. Салық жеңілдіктеріне салық салынбайтын
минимум, шегерімдер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту
және тағы басқалары жатады.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің төленетін уақыты.
Салық төлеу тәртібі белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушінің келесідей құқықтары бар.
- қолданыста жүрген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы жөнінде бюджетпен есеп
айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу,
- салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға және салық
қызметкерлерінің әрекетіне немесе әрекетсіздігіне шағым жасау;
- салық құқпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің құқықтарымен қатар белгілі міндеттері бар:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемде орындау,
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтырын
жою туралы заңды талаптарын орындау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдарының салық салу объектісі және
салық салуға қатысы бар объектілерді тексеруіне жол беру,
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
- салық операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен есеп айырысуды фискальдық жады бар бақылау-касса
машиналарын міндетті түрде пайдалану және тұтынушыға бақылау чегін
беру.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңнамаларының орындалуын,
мемлекетке түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу
дұрыстығын және олардың уақытылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке
тұлғаларды тексеру болып табылады. Оны салық қызметі органдары жүзеге
асырады.
“Салық” ұғымымен “салық жүйесі” ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық қызметі органдарының жиынтығы салық жүйесін құрайды.
Қазақстан салық жүйесінің дамуына келетін болсақ, бұл процесс КСРО
тарағаннан кейін басталды. Қазақстанның салық жүйесі терең өзгерістерден
өтті. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөлуге
болады.
1 – кезең 1992-1995 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең жаңа салық
жүйесі базисінің, салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуымен сипатталады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 24 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасының Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың бастамасы болған. Осы заң бойынша алғаш рет Қазақстан
Республикасында 43 салық түрі қызмет етті, олар үш топқа бөлінді:
- 16 жалпымемлекеттік салық;
- 10 міндетті түрде төленетін жергілікті салық;
- 17 жергілікті салықтар мен алымдар.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, жер
салығы, қосылған құн салығы, акциздер және тағы басқа салықтар құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшілектері болды. Атап айтқанда,
жинақталған ғылыми және тәжірибелік негіздерінің жеткіліксіздігі, салық
түрлерінің көптілігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс
қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің
көптігі және тағы басқа. Осы себептерге байланысты еліміздің салқ жүйесін
қайтадан реформалауға қажеттілік туындады.
2-кезең 1996-1998 жылдарды қамтиды және нарықтық экономикаға сай
келетін салық жүйесін құрумен сипатталады. 1995 жылдың 24 сәуірінде шыққан
Қазақстан Республикасы Президентінің “Салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы” Заң күші бар жарлығы 1995 жылы 1 шілдеде
іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 43 салықтың орнына 11 салық
пен алым қызмет ететін болды. Бұл салық заңдылығы бойынша еліміздің салық
жұйесі нарықтық қатынастар талабына біршама жақындатылды.
3-кезең 1998-2000 жылдар аралығын қамтиды, бұл кезеңде барлық
қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер енгізіліп, салық
жүйесі одан әрі жетілдірілді. 2000 жылы 1қаңтардан бастап 17 түрлі салық
пен алым іске қосылды.
4-кезеңде (2001-2002 жылдар) 2001 жылы 12 маусымда жаңа Салық
Кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылды. Жаңа
Салық Кодексінде Қазақстан Республикасында 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1
мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген. Оларды атап шығайық.
Салықтар:
- корпоративтік табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- әлеуметтік салық;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
- жер салығы;
- көлік құралдар салығы;
- мүлік салығы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін басқару Қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша Президентке, Үкіметке, Қаржы
Министрлігіне жүктеледі.
Салық қызметі органдары Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігінің ішіндегі Салық комитетінен және облыс, Астана, Алматы
қалалары, аудандар мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады. Салық
қызметі органдарына салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің бюджетке толық көлемде түсуін, міндетті зейнетақы төлемдерінің
толық және уақытылы аударылуын қамтамасыз ету, сонымен қатар салық
төлеушілердің салық міндеттемелерінің орындауына бақылау жасау міндеті
жүктелген.
Салық қызметі органдарының құқықтары келесідей:
- Салық Кодексіне сәйкес нормативтік-құқықтық актілерді жасау және
бекіту;
- өз өкілеттігі ауқымында салық міндеттемелерінің туындауы, атқарылуы
және тоқтатылуына байланысты түсініктеме беру;
- салықтық бақылауды жүргізу,
- салық төлеушінің салық міндеттемесімен байланысты ақша қаражаттарының
құжаттарын, бухгалтерлік кітаптарды , есептерді, сметаларды, бағалы
қағаздарды, декларацияларды және тағы басқа құжаттарды тексеру;
- салықтық тексеру барысында салық заңдылықтарын растайтын құжаттарды
тәркілеу;
- Қазақстан республикасының Үкіметі бекіткен тізім бойынша салық
төлеушіден электрондық құжаттарды алу;
- банктерден және банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдардан салық
төлеушінің банк шоттарының нөмірін, ондағы ақша қозғалысы мен қалдық
туралы мәліметтер алу және тағы басқа.
Салық қызметі органдарының мынадай міндеттері бар:
- салық төлеушінің құқықтарын сақтау,;
- мемлекет мүддесін қорғау;
- салық төлеушілердің салық міндеттемелерін дұрыс орындауын және
міндетті жинақтаушы зейнетақы қорына жарналардың толық әрі уақытылы
аударуын бақылау;
- салық төлеушілердің, салық салу объектілерінің және төленетін басқа да
міндетті төлемдердің есебін жүргізу;
- салық тексерулерін нұсқама негізінде жүргізу;
- салық құпиясын сақтау;
- салық заңнамасын бұзған кезде салық төлеушіге жазалау шараларын
қолдану;
- мемлекет меншігіне айналған мүліктерді есепке алу; сақтау; бағалау;
сату және оны сатудан түскен түсімнің бюджетке толық әрі уақытылы
түсуін бақылау және тағы басқа.
Қазіргі кездегі еліміздің салық жүйесі көптеген өзгерістерге
ұшырап, айтарлықтай дәрежеде жетілдірілген деп айтуға болады. Мұны 1992-
2003 жылдар арсындағы салықтардың бюджетке түсуінің көбеюінен көруге
болады. Салық жүйесінің қызмет етуін талдау салықтардың бюджетке түсуі 2002
жылы 2001 жылға қарағанда 9,5 пайызға, ал 2003жылы 2002 жылға 25,8 пайызға
өскендігін көрсетеді.
Қазіргі кезде салықтардың мемлекеттік бюджет кірісінің 90%-ын
құрайтынын айтып кету жөн.
1.2.Жанама салықтардың әлеуметтік -экономикалық мәні
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама болып
бөлінетіндігін алдыңғы бөлімде айтып кеттік. Тікелей салықтар табысқа
немесе мүлікке тікелей салынса, жанама салықтар тауарларға, қызметтерге
салынады. Жанама салықтарды кәсіпкер, өндіруші төлесе де, іс-жүзінде оларды
тұтынушылар төлейді.
Салықтарды тікелей және жанама салықтарға бөлуді ХVІІ ғасырдың
аяғында Д.Локк енгізді, ол мұның негізіне салықтарды аударуды жатқызды.
Нәтижесінде тек жер салығы тікелей салық деп танылды, ал қалғандары жанама
салықтарға жатқызылды, себебі олардың ауыртпалығы ақыр аяғында жер иесіне
түсті. А.Смит салық салу теориясын дамыта келіп, келесідей тұжырымға келді:
жермен қатар табысты пайда және еңбекақы түрінде капитал мен еңбек сияқты
басқа да өндіріс факторлары әкелетіндіктен, оларға да салық салынады.
А.Смит бойынша еңбекақы мен пайдаға салынатын салықтар тікелей салықтарға
жатады. Ол жанама салықтарды шығындарға салынатын салықтар деп анықтады.
А.Смиттің ойынша, табыстардың барлық түрлеріне тікелей салық
салынуы керек. А.Смит жанама салықтардың бірінші қажеттілікті тауарларға
әсерін талдауы нәтижесінде осы тауарлардың қымбаттауы бұларға сұранысты
азайтып, өндірістің қысқартуына әкеледі деген тұжырымға келеді. Дегенмен,
ол жанама салықтарсыз мемлекет өзіне қажетті табыстарды қамтамасыз ете
алмайды деп түсінеді.
ХХ ғасырдың басында салықтарды тікелей және жанама етіп бөлудің
критериі ретінде төлемқабілеттілік қабылданды және бұл өзінің маңызын осы
күнге дейін жоғалтқан жоқ. Тікелей салықтар мүлікке, өндірісіке салынса,
жанама салықтар қызметке, тұтынуға салынады. Белгілі бір көздерге салық
салу тікелей салық салуға жатқызылса, жалпы төлемқабілеттілікті
ескергендегі салық салу жанама салық салуға жатқызылады.
Жанама салықтар деп кәсіпорындардан алынатын белгілі бір
тауарлар мен қызметтерге салынатын салықтарды айтамыз, ал кәсіпорындар өз
кезегінде оларды төлеуді тұтынушыға аударады.
Жанама салықтар салудың мәні – салықтың тауардың бағасына немесе
қызметтің тарифіне кіретіндігінде. Бұл жағдайда салықты тауардың немесе
қызметтің нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында
тікелей байланыс болмайды.
Жанама салықтар:
- біріншіден, фискальдық функцияны атқарады, яғни бюджеттің кірісін
қалыптастырады;
- екіншіден, реттеу функциясын атқарады. Олар экономикалық және
әлеуметтік дамуды, сыртқы қатынастарды, ұлттық өндірісті реттейді.
Жанама салықтарды дұрыс қолдану өндірістің құрылымына, бағаның
қалыптасуына оң әсерін тигізе алады.
Жанама салықтардың тікелей салықтарға қарағанда келесідей
артықшылықтары бар:
- жанама салықтарды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде мемлекет
қазынасына мол қаржылық түсім әкеледі. Мысалы, қосылған құн салығы
қазіргі кезде бюджеттік түсімдердің басты көздерінің бірі болып отыр;
- жанама салықтар аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан, төлеушіге
айтарлықтай ауыртпашылық түсірмейді;
- жанама салықтар салық төлеушінің ақшасы бар ғана кезде алынады;
- жанама салықтардың мемлекетке тигізер пайдасы - іс жүзінде бұл
салықтан жалтару қиын;
- жанама салықтарды жинау оңай, өйткені өндіруші тұлғалардың саны аз
болғанымен, бұл поцеске өте көп адам қатынасады.
Жанама салықтар Қазақстан Республикасының экономикалық қатынастар
жүйесінде республикалық бюджет құрылымында көрінетін салық салу
механизмінде маңызды роль атқарады. Ұдайы өндіріс процесіндегі табыстарды
қайта бөлудің жанама әдістері келесідей артықшылықтарға ие:
- төлеушінің оның табысының бір бөлігін алынғаны сезінбеушілігі;
- бюджетке келіп түсетін кірістердің қарапайымдылығы және тұрақтылығы;
- салық базасының кеңеуі.
Жоғарыда айтылған артықшылықтарға байланысты жанама салықтар
экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды құралы болып отыр. Жанама салықты
тасушы болып сатып алушы табылса, салық субъекиісі болып өндіруші-сатушы
табылады, себебі ол салықтарды жинап, бюджетке аударады. Тікелей
салықтардың бюджетке түсу уақыты әрқашан да табысты алу уақытымен сәйкес
келе бермейді. Ал жанама салықтар бюджетке түскенде берілген кезеңдегі
тауарайналымына негізделеді, бұның өзі мемлекетке тұрақты түсімді
қамтамасыз етеді.
Жанама салықтардың артықшылықтарымен қатар бірқатар кемшіліктері де
бар. Олар салық төлеушінің жеке жағдайын ескермейді, сондықтан тікелей
салықтар жанама салықтарға қарағанда әділетті деп санауға болады. Жанама
салықтардың тағы бір кемшілігі ретінде олардың бағаның өсуіне әсер ететінін
айтып кетуге болады, ал мұның өзі тұтынуды төмендетеді.
Әлемдік тәжірибеде жанама салықтардың келесідей түрлері қызмет
етеді: қосылған құн салығы, акциздер, айналымға салынатын салық, сатуға
салынатын салық.
Қазақстанда жанама салықтардың екі түрі қолданыста: қосылған құн
салығы мен акциздер.
Қосылған құн салығы – жанама салықтардың негізгі түрі болып
табылады, ол өндірістің әр сатысында барлық сатулардан алынады.
Қосылған құн салығының пайда болуына келетін болсақ, оның алғашқы
ұсыныстары Францияда 1920 жылдары пайда болды. 1954 жылы Ф.Лоре қосылған
құн салығын салық жүйесіне енгізді. Ол бұл салықтың сол кездері Францияда
қызмет еткен айналымға салынатын салықты ауыстыра алатынын дәлелдеді. 1967
жылы Бразилия қосылған құн салығын қабылдаған алғашқы Латын Американдық ел
болды, ал қосылған құн салығын Данияның қабылдауы бұл салықтың Еуропада
кеңінен таралуына жол ашты. 1970 жылдардың соңына дейін қосылған құн салығы
әлемнің өнеркәсібі дамыған елдерінде және Оңтүстік Африкада тез таралды, он
жылдан кейін дамушы және өтпелі экономикасы бар елдерде енгізіле бастады.
Қазір ол әлемнің 120-дан астам елдерінде қолданылады. Қосылған құн салығын
қабылдау Еуропалық Экономикалық Одаққа мүше болудың шарты болып табылады.
Әлемдік тәжірибеде қосылған құн салығын есептеудің төрт әдісі
қолданылады:
1)тура немесе бухгалтерлік: ҚҚС=С(Е+П)
2)жанама әдіс: ҚҚС=СЕ+ТП
3)тікелей алу әдісі: ҚҚС=СТ+СЕ
4)шоттар бойынша жанама әдіс: ҚҚС=СТ-Ш
Мұндағы:
ҚҚС – қосылған құн салығы:
С – салық ставкасы;
Е – төленген еңбекақы сомасы;
П – алынатын пайда;
Т - өнім өткізуден түскен түсім;
Ш-- шығындар сомасы.
Бірінші және екінші әдістер балансқа негізделген және пайданы
анықтауды қажет етеді. Ал үшінші және төртінші әдістер балансты қажет
етпейді, сондықтан тәжірибеде көбінесе соңғы екі әдіс қолданылады.
Қосылған құн салығын қолданатын елдер келесідей мақсаттарды
көздейді:
- мемлекет табыстарын көбейту;
- салық ауыртпалығын соңғы тұтынушыға аудару;
- салықты төлеуден жалтаруға бақылауды күшейту;
- өндіріс циклінің әр сатысында табыс алу мүмкіндігі және тағы басқа.
Бұл салық көптеген мемлекеттерде жанама салық салудан түсетін
мемлекет бюджет табыстарының негізгі көзіне айналды.
Фискальдық функциясымен қатар қосылған құн салығы реттеушілік
функциясын да атқарады. Мысалы, дамыған мемлекеттерде кәсіпорындарға
есептелген қосылған құн салығынан сатып алынған негізгі қорлар, материалдық
ресурстар бойынша бұрын төленген қосылған құн салығын шегеруге құқық
берілген, ал бұл өз кезегінде кәсіпорындарды өздерінің негізгі қорларын
кеңейтуге, өндірісті дамытуға ынталандырады.
Қосылған құн салығы сыртқы экономикалық қатынастарды мемлекеттік
реттеуде де белсенді қолданылады. Көптеген мемлекеттерде экспортты
ынталандыру мақсатында тауарды экспортқа шығаратын тұлғаларға төленген
қосылған құн салығын қайтару жүйесі қолданылады. Нәтижесінде отандық тауар
өндірушілер өздерінің тауарларын әлемдік немесе одан төмен бағамен әлемдік
нарыққа шығарады. Ал мұның өзі ел экономикасын дамытуға ықпалын тигізеді.
Сонымен қатар қосылған құн салығы Еуропалық Одақ шеңберінде маңызды
интеграциондық функциясын атқарады.
Сонымен, қосылған құн салығы әлемнің көптеген елдерінде фискальдық
функциясымен қатар келесідей реттеушілік қызметтерді атқарады:
- есептелген қосылған құн салығынан төленген қосылған құн салығын шегеру
арқылы кәсіпорындардың негізгі қорларын кеңейтуін ынталандырады;
- экспортты ынталандырады;
- экономикалық интеграция функциясын;
- қайта өндіріс дағдарысын тежейді;
Қосылған құн салығы еліміздің салық жүйесіне 1992 жылы енгізілді.
Қосылған құн салығының енгізілу алғышарттарына келетін болсақ, оның алдында
КСРО тұсында ұзақ уақыт бойы 30-жылдардың басында енгізілген айналымға
салынатын салық қолданылды. Бұл салық бюджеттің кірісін қамтамасыз ететін
маңызды және тұрақты салықтың бірі болған.
Айналымға салынатын салық айналымға немесе тауарды өткізуден түскен
түсімге қатысты тұрақты ставкамен белгіленген болатын. Бұл салықты төлеу
мәселелері экономикалық ғылымда көтерілген. Бір жағынан, салық төлеуші
болып материалдық өндіріс сферасының кәсіпорындары табылатын болса, екінші
жағынан, айналымға салынатын салық бөлшек саудада пайда болады, сондықтан
салықты төлеуші болып бөлшек сауда қатысушылары табылады.
1949 жылға дейін айналымға салынатын салық ставкалар
әдісімен есептелген болатын. Бұл әдісті қолданудың жинақталған тәжірибесі
1948 жылғы бағалар реформасында өзінің көрінісін тапты. Салық ставкалар
жүйесі кәсіпорындардың жинақтауын жоспарлауға мүмкіндік бермеді, қажетті
пайда көлемін қамтамасыз ете алмады. 1948 жылғы реформа бөлшек бағадағы
салықтың үлесін көбейтуге бағытталды. Бағадағы салық үлесінің күрт
жоғарылауы 1965 жылғы реформа барысында болды.
1990-1991 жылдары өнеркәсіптің салықты өндірістің орналасқан жері
бойынша төлеуге көшуге байланысты мемлекет мұндай тұрақты қайнар көзінен
айырыла бастады. Мұның себебі темекі, аяқ-киім, кондитер, май және тағы
басқа салалардан түсетін түсімдердің азаюы болды.
Айналымға салынатын салық көтерме сауда бағасы мен бөлшек сауда
бағаларының арасындағы айырма ретінде анықталды. Салық ставкалары бюджеттің
қажеттіліктеріне орай өзгеріп отырылған. Жоспарлы экономика кезінде бұл
өндіріске онша әсер етпеді, себебі мемлекет салық салу жағдайы тартымды
өнеркәсіп салаларын қаржыландырып, отырған. Бірақ бағалар жіберілген
жағдайда бұл төлемнің түрі мемлекет үшін жоққа айналды.
Айналымға салынатын салық негізінен екі функцияны: бюджет
табыстарының тұрақты көзі ретінде фискальдық функция және жекелеген өнім
түрлері бойынша шаруашылық есептің рентабельділігінің реттегіші ретінде
реттеу функциясын атқарды. Себебі жекелеген өнімдердің рентабельділігі
өзгеріп, кейбір жағдайларда күрт өседі. Бұл жағдайда таза табыстың бір
бөлігін бюджетке аудару қажет болған. Ал нарықтық жағдайда баға сұраныс
пен ұсыныстың негізінде еркін қалыптасатын болғандықтан табыстың бір
бөлігін алу мүмкіндігі жоғалады. Сондықтан нарықтық экономикаға өту
жағдайында айналымға салынатын салықты қайта құру қажеттігі туындады.
Салық жүйесін реформалаудың нәтижесінде айналымға салынатын салық
алынып тасталынып, оның орнына 1991 жылы 5% ставкамен сатудан алынатын
салық енгізілді. Бұл салықтың объектісі болып ақырғы тұтынушыға, яғни
халыққа немесе шаруашылық жүргізуші субъектіге тауар немесе қызметті
өткізу табылады.
Бірақ бұл салықтың көптеген кемшіліктері болды. Мысалы, оны
қолдану аясының шектеулілігі одан жалтаруға себеп болады, сондай-ақ салықты
тек ақырғы тұтынушың төлеуі шаруашылық жүргізудің түрлі сатыларында салық
ауыртпалығының теңсіз бөлінуіне алып келеді. Ол бір жылдан аз уақыт қана
қызмет етті.
Қазақстан егемендік алысымен жаңа салық жүйесін құру барысында
айналымға салынатын салық пен сатудан алынатын салықтың орнына, шетел
тәжірибесі негізге алынып, қосылған құн салығы қолданысқа енгізілді.
Бұл салықты қолданысқа енгізу кезінде мемлекет келесідей
мақсаттарды көздеді:
- бюджеттің кіріс бөлігін қамтамасыз ету мақсатында салық базасын
кеңейту;
- салықтық түсімдерді инфляцион,дық құнсызданудан қорғау;
- экономиканың тұрақсыздығы жағдайында бюджет кірісінің тұрақты көзін
қалыптастыру;
- артық сұранысты төмендету, яғни тауар дефицитін жою және инфляция
темпін азайту.
Бұл салық енгізілгенде оны есептеудің нақты методикасы жасалған
жоқ, яғни қосылған құнды есептеу базасын деп нені санау қажет: пайданы,
жалақыны немесе шикізат бағасын. Дамыған мемлекеттерде қосылған құнға
тауардың өзіндік құнынана қосылатын барлық құндар жатады. Сондай-ақ
қосылған құн салығының ставкасының өте жоғары болуынан елде инфляциондық
процесстер күшейді.
Салықтарды өндірушілердің тұтынушыларға аудару арқылы жанама
салықтар кәсіпорынның табыстарына әсер етпейді, ал бұл қосымша
инвестицияларды өндіруге, техниканы жаңартуға, жаңа технологияны дамытуға
мүмкіндік береді. Сатушы өзінің өндірісі үшін сатып алынған тауарлар сатып
алғанда салық ауыртпалығын көтермейді, себебі ол тауар өткізгенде төленген
салығын тұтынушыдан өндіріп алады. Сондықтан жанама салықтар салық
ауыртпалығын ақырғы тұтынушы көтеретін тұтынуға салынатын салықтар болып
табылады. Қосылған құн салығы регрессивті сипатқа ие және ол көбінесе
табысы төмен тұтынушылардың салық ауыртпалығына түсіп, халықтың өмір сүру
деңгейін төмендетуге әсел етеді. Қосылған құн салығының осы регрессивті
сипатын жою үшін кейбір тауарлар мен қызметерге байланысты қосылған құн
салығынан босатылады, бүл салықтан босату екі формада іске асырылады:
нольдік ставка және ставканың жоқтығы. Олардың айырмашылығы – нольдік
ставкада сатушы өзінің қосылған құн салығын төлеуге байланысты шығындарын
қайтарып ала алады, ал ставканың жоқтығы жағдайында ол бұл артықшылықтан
айырылады.
Акциздер же дүние жүзінде кеңінен тараған жанама салықтардың бірі
болып табылады. Акциздер - бағаға қосылатын және тұтынушы төлейтін салық
болып табылады. Олар көптеген мемлекеттерде ежелгі заманнан бері қолданылып
келеді. Акциздер, әдетте, белгілі тауарлар мен қызметтер түріне салынады.
Негізінен ол алкогольді ішімдіктер, темекі бұйымдары, бензин, ойын бизнесі
және тағы басқа тауарлар мен қызметтер. Жекелеген тауарлардың акцизделуі
бұл тауарларды өндіру мен тұтыну жағдайларына маңызды әсерін тигізеді.
Себебі акцизделетін тауарлардың қымбат болуы оларға деген сұранысты белгілі
бір дәрежеде азайтады, нәтижесінде ол ақшалай, материалдық, еңбек
ресурстарының бір бөлігінің басқа салаларға ағылуына алып келеді, ал ол өз
кезегінде өндірістің құрылымының өзгеруінің алғышарты болып табылады.
Ағылшын экономисті Уильям Петти (1623-1687) өзінің Салықтар мен
алымдар туралы трактатында жанама салық салудың артықшылықтарын келесідей
негіздеген: Акциздердің мынадай артықшылықтары бар:
- Біріншіден, әр адам өзінің тұтынуына байланысты салық төлеуі керек,
сондықтан бұл салықты азамат өзі тұтынған тауары немесе қызметі үшін
ерікті төлейді;
- Екіншіден, бұл салық тұрақты алынып отырылса, қорлануға алып келеді,
ал бұл халықтың баюының негізгі көзі болып табылады. Мысал ретінде
үлкен байлыққа ие болған голландтықтар мен еврейлерді келтіруге
болады;
- Үшіншіден, бір тауар үшін ешкім екі рет салық төлемейді, себебі ешбір
зат екі рет тұтынылмайды.
- Төртіншіден, мұндай салық салу барысында халықтың байлығы, дамуы,
жағдайы туралы біліп отыруға болады[2].
Мемлекеттің акциздерді қолданудың негізгі идеясы жеке және заңды
тұлғалардың салық төлеу кабілеттілігн анықтауға негізделген, яғни егер адам
темекі сатып алса, оның бұл қажеттілікті қанағаттандыруға шамасы бар, демек
оны мемлекеттік бюджетке темекі акцизін төлетуге болады. Бұл мысалды басқа
акцизделетін тауарларға да келтіруге болады.
Акциздер еліміздің салық жүйесіне тәуелсіздік алғаннан кейін
енгізілді, КСРО кезінде оларды қолдану мүмкін болмады. Себебі бұл жағдайда
ставкалардың сан алуан түрлерін енгізу және тауарлардың есебін жүргізу
керек болатын еді.
Акциздерді де, қосылған құн салығын сияқты өнім өндіруші немесе
өткізуші төлесе, іс-жүзінде сатып алушы төлейді. Олардың реттеушілік
мүмкіндіктері салықтан жалтару көлемін азайту және экономика звеноларының
өзгеруінен көрінеді. Әрбір өндіруші өзі сатып алған тауар құнына өз
табысының белгілі бір пайызын қосады. Сөйтіп бағалардың жиынтық өсімі
келесі формуламен анықталады:
P=p((1+x100)n) ;
мұндағы P – тауардың ақырғы құны;
p – бастапқы бағасы;
x – салық ставкасы;
n – экономикадағы звенолар саны
2. Жанама салықтарды есептеу және төлеу механизмі және олардың
бюджеттегі ролі
2.1.Жанама салықтарды есептеу механизмі
2.1.1.Қосылған құн салығы
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды
өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке
аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағындағы тауарлар импорты
кезіндегі аударуды білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке
төленуге тиісті қосылған құн салығы сатылған тауарлар немесе қызметтер үшін
есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар немесе
қызметтер үшін төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасының айырмасы
ретінде анықталады.
Қосылған құн салығының объектілері болып салық салынатын айналым
және салық салынатын импорт табылады. Төлеушілері – мемлекеттік мекемелерді
қоспағанда, қосылған құн салығы бойынша есепке тұрған тұлғалар мен
Қазақстан Республыкасының кеден заңдарына сәйкес тауарларды Қазақстан
Республикасының аумағына импорттайтын тұлғалар болып табылады.
Қосылған құн салығы бойынша есепке тұру келесідей тәртіппен
жүргізіледі:
- бір жылдан аспайтын кезең қорытындысы бойынша тауарларды немесе
қызметтерді өткізу бойынша айналымның мөлшері 12000 еселенген айлық
есептік көрсеткіштен асатын болса, ол осы кезең аяқталған күннен
бастап он бес күнтізбелік күн ішінде салық органына қосылған құн
салығы бойынша есепке қою туралы өтініш беруге міндетті;
- заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері болса, өткізу бойынша айналым
көлемі осы тұлғаның барлық құрылымдық бөлімшелерінің өткізу бойынша
айналымдары ескеріле айқындалады;
- қосылған құн салығы бойынша есепке қойылуға жатпайтын, бірақ қосылған
құн салығын салуға жататын тауарларды өткізуді жүзеге асыратын немесе
жүзеге асыруды жоспарлаған тұлға есепке тұру туралы өтінішті ерікті
түрде салық органына беруге болады;
- тұлға қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы өтініш берген
айдан кейінгі айдың бірінші күнінен , ал егер тұлға мемлекеттік
тіркеуден өтеннен кейін он жұмыс күні ішінде қосылған құн салығы
бойынша есепке тұру туралы салық органына өтініш берсе, ол өзіне салық
төлеушінің тіркеу номірі берілген күннен бастап қосылған құн салығын
төлеуші болып саналады;
- қосылған құн салығы бойынша есепке қою салық төлеуші ретінде
мемлекеттік тіркеу орны бойынша есепке тұрады, заңды тұлға арнайы
экономикалық аймақтың аумағында объектілер салу жөніндегі қызметті
жүзеге асырған жағдайда, ондай заңды тұлғаны не оның құрылымдық
бөлімшесін қосылған құн салығы бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz