Р.Л. Стивенсонның «Қазына аралы» романының қазақша аудармалары
ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.ТАРАУ Ағылшын әдебиетінің даму тарихы мен ХІХ ғасырдағы
негізгі әдеби бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1. Ағылшын әдебиетінің даму тарихы
1.2. ХІХ ғасырдағы ағылшын әдебиетінің көрнекті өкілі . Р.Л.Стивенсон шығармаларының рухани маңызы
2.ТАРАУ Р.Л. Стивенсонның «Қазына аралы» романының қазақша аудармалары ... 18
2.1. Аудармалардағы автор стилін жеткізу жолдары
2.2. Аударма мен түпнұсқаның көркемдік,стилистикалық
сәйкестігі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.ТАРАУ Ағылшын әдебиетінің даму тарихы мен ХІХ ғасырдағы
негізгі әдеби бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1. Ағылшын әдебиетінің даму тарихы
1.2. ХІХ ғасырдағы ағылшын әдебиетінің көрнекті өкілі . Р.Л.Стивенсон шығармаларының рухани маңызы
2.ТАРАУ Р.Л. Стивенсонның «Қазына аралы» романының қазақша аудармалары ... 18
2.1. Аудармалардағы автор стилін жеткізу жолдары
2.2. Аударма мен түпнұсқаның көркемдік,стилистикалық
сәйкестігі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Р.Стивенсонның Қазына аралы аудармасының
көркемдігі
Жұмыстың көлемі: 53 бет
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жұмыстың мақсаты ағылшын тіліндегі
шығарманың қазақ тіліне аударылу сапасын зерттеу. Осыған байланысты
жұмыстың міндеті ағылшын тіліндегі түпнұсқаның аудармаларын ағылшын, орыс,
қазақ тілдерінде салыстыра отырып, қазақ тіліндегі екі нұсқаның сапасын
айқындаудағы алғашқы қадам жасау, көркем аударманың өзіндік ерекшелігін
айқындау болып табылады.
Жұмыстың мазмұны. Кіріспеде жұмыс тақырыбының өзектілігі, мақсаты
мен міндеттері айқындалып, қолданылған әдістер, дереккөздер, ағылшын
әдебиетіне жалпы шолу және оның көрнекті өкілдері ретінде Уильям Шекпир,
Джонатан Свифт, Даниель Дефо, Артур Конан Дойл, Агата Кристи, Уильям
Соммерсет Моэм сияқты қаламгерлердің ағылшын әдебиетінде алатын ерекше
орны, олардың шығармаларының қазақ тіліне аударылғандығы жайында қысқаша
айтылды. Негізгі бөлімнің бірінші тарауында ағылшын әдебиетінің даму
дәуірлері, оның ішінде ең күрделі бөлігін - XIX ғасырдағы әдебиеттің даму
бағыттары мен көрнекті өкілдері туралы айтылады. Солардың бірі -
Р.Л.Стивенсон өмірі мен шығармашылығына шолу жасалды. Екінші тарауда
Қазына аралы романының қазақша аудармаларына тоқталып, екі нұсқаның
ерекшеліктері ағылшын, орыс нұсқаларымен салыстырылды. Қорытынды бөлімде
Стивенсонның ағылшын әдебиетінде алатын орны, қазақ тіліндегі аудармалардың
сапасы мен нәтижесі тұжырымдалып, көркем аударманың маңызы мен пайдасы
айтылды.
Зерттеу жұмысының әдістері: Бітіру жұмысында сипаттама, салыстыру
және талдау, жүйелеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: аударма теориясы,
түпнұсқа, әдеби байланыс, аударма тәжірибесі, аудару стилі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Түпнұсқа мәтін Стивенсонның ағылшын,
орыс тілінде шыққан шығармалар жинағынан, интернеттен, аударма мәтіндер
А.Құлыбеков пен Қ.Дәуітов аударған Қазына аралы кітаптарынан алынды,
сондай-ақ ағылшынша-орысша сөздік, орысша-қазақша, қазақша-орысша
сөздіктер, История зарубежной литературы конца ХІХ-начала ХХ века
оқулығы, Т.А.Казакованың Практические основы перевода оқулығы,
В.Н.Комиссаровтың Теория перевода деген лингвистикалық аспектілері,
М.Әуезовтің Уақыт және әдебиет, Ә.С.Тарақовтың Аударма психологиясы және
мәдениеті кітаптары, т.б. оқу құралдары пайдаланылды.
Алынған нәтижелер: Бұл тақырып бұған дейін зерттелмегендіктен,
жұмыс барысында:
- ағылшын тіліндегі шығарманың қазақ тіліндегі таңдаулы аудармалары
айқындалды;
- түпнұсқа, екінші түпнұсқа, аудармаларды салыстыра отырып
зерттелдінәтижесінде олардың аударылу сапасына баға берілуде алғашқы
қадамдар жасалды.
ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1–ТАРАУ Ағылшын әдебиетінің даму тарихы мен ХІХ ғасырдағы
негізгі әдеби
бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..9
1. Ағылшын әдебиетінің даму тарихы
2. ХІХ ғасырдағы ағылшын әдебиетінің көрнекті өкілі – Р.Л.Стивенсон
шығармаларының рухани маңызы
2-ТАРАУ Р.Л. Стивенсонның Қазына аралы романының қазақша
аудармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..18
2.1. Аудармалардағы автор стилін жеткізу жолдары
2.2. Аударма мен түпнұсқаның көркемдік,стилистикалық
сәйкестігі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 48
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .. 52
КІРІСПЕ
Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуымен байланысты қоғамдық
өмірдің көптеген саласында аударманың да өрісінің кеңейіп, жан-жақты
атқарар қызметінің өсе түскені белгілі. Осы ретте даму тарихының тамыры
тереңге кететін аударма саласы да күрделі зерттеуді қажет етеді.
Аударма - әдебиеттің өскелең саласы десек, өзге тілге аударылған
және өзге тілден аударылған ерекше үздік үлгілерді, таңдаулы аудармаларды
жобалы түрде зерттеп, парықтап отырудың маңызы зор, әдебиетімізге де,
тілімізге де берері мол. Аударма мәселелерінің теориялық ой-пікірі жылдан-
жылға мәнді, мағыналы жаңалықтармен өрістеп келе жатқандығы белгілі. Әйтсе
де аударма саласындағы мол еңбектерге қарамастан, олар белгілі бір жүйеде
зерттелініп, бағаланып, нақты ғылыми айналымға енген жоқ. Бүгінде аударма
теориясының негізін қалайтын әдебиеттер Кеңес Одағы кезіндегі ақын-
жазушылардың жазған құнды сын-пікірлері құрап отыр. Дегенмен 1920
жылдардағы аударманың қанат жайып өркендеуі, Алаш азаматтарының тарапынан
аудармаға байланысты білдірген сын-пікірлері өз бағасын толық алған жоқ.
Сонымен қатар алғаш рет Алаш азаматтарының аудармасымен енген Абайдан
бастау алатын Америка, Еуропа әдебиеті аудармаларының антологиясы, аударылу
бағыты бүгінгі қазақ аударма ғылымының зерттелмеген тың саласы. Кеңестік
уақытта көркем аударма шығармалары – идеологиялық жұмыстың басты
бағыттарының бірі болды. 1970-85 жылдары қазақ әдебиетінде аудармалар
молынан жасалды. Солардың көпшілігі - ағылшын тілінен ағылшын, американ
әдебиеттерінен атақты классиктердің туындылары. Тақырыптың өзектілігі де,
бір жағынан, осымен байланысты. Қазақ әдебиетінде орыс тілі арқылы
аударылған ағылшын тіліндегі әдебиеттің де мол қазынасы қалыптасып үлгерді.
Бірақ бұл аудармалар жайында үш тілді қатар салыстыра отырып, аударманың
сапасын айқындайтын зерттеулер мен пікірлер некен-саяқ. Міне, зерттелу
материалының молдығы, аударма теориясындағы жаңа көзқарас зерттеудің тың
жұмыс болуына негіз болды.
Зерттеудің нысаны ағылшын тіліндегі әдебиеттің аударылуы, оның
ішінде XIX ғасырдағы ағылшын әдебиетінің талантты Роберт Льюис Стивенсонның
әлем оқырмандарына кеңінен танымал Қазына аралы романының қазақ тіліне
аударылу сапасы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Осыған байланысты төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді:
- ағылшын тіліндегі шығарманың қазақ тіліндегі таңдаулы аудармаларын
айқындау;
- аударманың жасалу мақсатына тоқталу;
- түпнұсқа, екінші түпнұсқа, аударма, екінші аударманы салыстыра отырып,
аударманың сапасына баға берудің алғашқы қадамдарын жасау болып
табылады.
Зерттеу жұмысының әдістері мен дерек көздері. Бітіру жұмысында
сипаттама, салыстыру және талдау, жүйелеу әдістері қолданылды. Түпнұсқа
мәтін Р.Л. Стивенсонның ағылшын, орыс тілінде шыққан шығармалар жинағынан,
интернеттен алынды. Аударма мәтіндер А.Құлыбеков пен Қ.Дәуітов аударған
Қазына аралы кітаптарынан алынды, сондай-ақ ағылшынша-орысша сөздік,
орысша-қазақша, қазақша-орысша сөздіктер, История зарубежной литературы
конца ХІХ-начала ХХ века оқулығы, А.Т. Казакованың Практические основы
перевода оқулығы, Мұхтар Әуезовтің Уақыт және әдебиет оқулығы,
Ә.С.Тарақовтың Аударма психологиясы және мәдениеті кітаптары, т.б. оқу
құралдары пайдаланылды.
Зерттеу барысында ағылшын әдебиетінің даму дәуірлеріне шолу
жасалынды. Оның ішінде ХІХ ғасырда өзінің шығармашылық қолтаңбасын
қалдырған реалистік әдебиеттің танымал өкілдерінің бірі Р.Л.Стивенсонның
өміріне, шығармашылығына тоқталып, сатылы аударма арқылы қазақ тіліне екі
рет аударылып шыққан нұсқалар қарастырылды. Алғаш А.Құлыбеков аудармасы
арқылы танысқан қазақ оқырмандары бұл шығармаға ерекше қызығушылық
білдіргендіктен, роман екі рет басылып шықты. Уақыт талабы өзгерген соң
әдебиеттің жаңа өсу деңгейінде Қ.Дәуітов Қазына аралын қайта аударып,
өзіне дейінгі нұсқаның қателіктерін түзеп шықты. Осы жұмыста айтылған екі
аудармашы нұсқалары орыс тіліндегі және ағылшын тіліндегі нұсқалармен
салыстырылып, аудармадағы қателіктер анықталып, автор стилінің жеткізілу
тәсілдерін, аудармадағы сәйкестік, дәлдіктің берілгені мысалдар арқылы
қарастырылды. Салыстыру, сараптаулар аудармадағы теория, пікірлермен
түйінделді.
Шетел әдебиетінің тарихы Батыс Еуропа әдебиетінің көркемдік-
эстетикалық ізденістері мен жетістіктерін ғасыр-ғасырға бөліп, терең
пайымдауды талап етеді. Ғылыми ортада бұл бөліністі Ежелгі дәуір, Орта
ғасыр мен Өрлеу әдебиеті, ХVII-XVIII ғасырлардағы Батыс Еуропа әдебиеті,
ХІХ ғасыр әдебиеті, ХХ ғасыр әдебиеті деп кезеңдеу қалыптасқан. Біздің
зерттеу тақырыбымыз ХІХ ғасыр әдебиетінің өкілі Р.Л.Стивенсон болғандықтан,
бұл әдебиетке кейінірек тоқталамыз.
Ағылшын әдебиеті әлемге көптеген ұлы классик жазушыларды сыйлады.
Атақты У.Шекспир, Агата Кристи, Дж.Свифт, Д.Дефо, Р.Л.Стивенсон, А.Конан
Дойл, Р.Киплинг, У.С.Моэм сияқты талантты жазушылардың әлем әдебиетінде
алатын орны ерекше. Дүниежүзілік әдеби байланыстың арқасында көркем аударма
дами түсіп, әдебиетіміз әлемдік классиктерді ана тілінде оқып, тани
бастады. Мұның өзі табыс, әдеби жеміс болып табылады.
Ағылшын әдебиетін басқа классиктерден бұрын Шекспир шығармаларынсыз
елестету мүмкін емес. Оның шығармаларының желісі – феодалдық қоғамдағы
адамдардың қарым-қатынасы мен әділетсіздік, достық пен махаббат, озбырлық,
зұлымдық, діни сенімдермен күрес, биік адамгершілікке, шындыққа қалтқысыз
сену, өмірді сүюді уағыздау, адамды аздырар әрекеттер мен қылық-мінездерді
әжуалау, сынау бәрі – уақыт талабына үндес, сәйкес келеді. Шекспир
туындыларға бай драматург: Венера және Адонис, Лукреций, Ромео мен
Джульетта, Асауға тұсау, Жазғы түнгі түс, Гамлет, Отелло, Король
Лир, Макбет, Ричард ІІІ, т.б. шығармалары соның дәлелі. Шекспирдің
арқасында XVI ғасырдың соңынан сонет ағылшын поэзиясының жетекші жанрына
айналды. Оның қаламынан туындаған 154 сонет философиялық тереңдігімен,
лирикалық қуаттылығымен, сезімдік драматизмімен , әуезділігімен сол кездегі
сонет өнерін дамытты. Қазақ тіліне аударылған шығармалары: Гамлет,
Отелло, Асауға тұсау, Ромео мен Джульетта, Король Лир, Макбет,
т.б. Осы шығармаларды қазақ тіліне аударған Х.Ерғалиев, Ә.Кекілбаев,
М.Әуезов, Е.Букетов, М.Дәулетбаев сияқты сөз зергерлері болды.
Ағылшын әдебиетіндегі сатиралық дәстүр Джонатан Свифт
шығармашылығымен тығыз байланысты. Ол тек жазушы ғана емес, публицист әрі
ақын. Ағарту дәуірінің алғашқы кезеңінде жазушы қоғамдағы феодализмге қарсы
күресті. Өз дәуірінің сатиригі Свифт әлеуметтік-саяси сарындағы
шығармалармен ерекшеленеді. Ол Англияның ішкі саясатын, парламенттік
жүйесін, отарлық және басқыншылық соғыстарын, қоғамдағы мәдениетсіздікті
аяусыз сынады. Свифт сатирасы философиялық-саяси сипатымен өткір. Оның
шығармашылығындағы белсенді жанр – памфлет. Алғашқы памфлеттері Кітаптар
күресі мен Бөшке ертегілерінде дінді өткір сынға алды. Жазушының
Гулливердің саяхаты романы ағарту әдебиеті дәуірінде маңызды рөл атқарды.
Жанрлық жағынан ол әрі роман, әрі памфлет. Шығарма шытырман оқиғалы
фантастикалық сипатта болғанымен, адам түйсігін байытатын, сол кезеңдегі
елдегі заң жүйесін, қоғамдық тәртіпті, монархиялық құрылысты, парламент пен
шіркеу арасындағы тартысты батыл сынаған. Свифттің қазақ тіліне
аударылғандары: Гулливер лилипуттар арасында (Ғ.Оспанов), Гулливердің
саяхаты (С.Ишанов).
Жаңа дәуірдегі еуропалық реалистік романтизмнің негізін қалаушы
Даниель Дефо болды. Ағылшын прозасының дамуындағы тұтастай бір дәуір Дефо
шағармашылығымен байланысты. Ол үш жүз елуден астам шығарма жазып
қалдырған. Дефо ағылшын журналистикасының дамытушысы. Ол қоғам өмірін қалай
жақсарту жолдарын іздестірді. Отандастарының ағарту ісі, әйелдердің білім
алуына көңіл бөлді. Барлық мұраларынан айырықша аталатыны - әлемге әйгілі
Робинзон Крузо романы. Романның жазылуына негіз болған 1713 жылы ағылшын
журналында жарық көрген жазушы Ричард Стилдің Александр Селькирктің
тарихы деген очеркі. Табиғатпен бетпе-бет жалғыз қалған Робинзон ұзақ
жылдар бойы аралда өмір сүріп, еңбек арқылы өзінің болашаққа деген сенімін
орнықтырады. Роман тұспалдау жасаумен ұтымды. Бұл роман ағылшын әдебиетінің
алғашқы классикалық романы. Қазақ тіліне А.Құлыбеков аударған. Бұл аударма
әлемдік классикаға деген алғашқы бет бұрыстың бірі болды. Д.Дефоның басқа
да шығармалары: Моль Флейдерс, Полковник Джектің тарихы, Капитан
Сингльтон, Дүрбелең жолдың күнделігі, Кавалер мемуарлары, т.б.
Артур Конан Дойл – фантастикалық және тарихи романдарымен танымал
жазушы әрі ақын. Оның шытырман оқиғалы детективті повесі мен әңгімелерінің
кейіпкері, қылмысты ашушы – Шерлок Холмс. Эдгар Поның дәстүрін дамытқан
Конан Дойл детективті жанрдың жаңа үлгілерін жасады. Суреткер шеберлігі -
шығарманың сюжеттік шешімділігінде, тапқырлығында. Холмс әр оқиғаны көзге
елестетіп, қиялмен шолу жасайды. Ол батыл қимыл-әрекеттің ғана емес, өткір
ой-шешімнің, ізденістің адамы. Қылмыс іздестірудегі ақылшы досы – доктор
Ватсон. Холмс қиялдан туған кейіпкер емес. Өмірде болған Жозеф Веллдің
шынайы прототипі. 1889 жылы жазушының Төртеудің белгісі атты повесі
Холмсты әлем оқырмандарына әйгілі етті. 1890 жылы Ш.Холмстың бастан
кешкен оқиғалары жеке кітап болып шықты. Жазушы Шерлокпен шектеліп
қалмады. Майкл Кларк тарихи романын, Бригадир Жерардың ерліктері,
Стонның туысқандары повесін жариялады. Дойлдың қылмыстық оқиғаларға
арналған шығармалары: Баскервилей ит аты, Холмстың оралуы, Холмстың
сот тәжірибесіндегі бір жағдайы, Холмстың архиві. 1891 жылдың соңынан
бастап, Холмстың небір қауіпті де, қатерлі оқиғаларға толы іс-әрекеттерін
баяндайтын шығармалар арқылы Дойл атағы әлемге жайылған. А.Конан Дойл
поэзиямен де айналысқан. Оның үш томдық өлеңдер жинағы бар. Алайда жазушы
әлем әдебиетінде Ш.Холмс хикаяларымен әйгілі болды. Ол детективті жанрды
ағылшын әдебиетінде қалыптастырған У.Коллинздің жолын жалғады. Холмс
хикаялары қазақ тілінде 1968 жылы басылып шықты, қазақ тіліне аударғандар
Т.Кәкішев пен Қ.Орманбаева болды.
Англия – классикалық детективтің отаны. Мысалы, Уилки Коллинз Ақ
көйлекті әйел, Чарльз Диккенстің Эдвин Друдтың құпиясы, Конан Дойлдың
Шерлок Холмс туралы шығармаларын білсек керек. Сондай-ақ Дефо, Стивенсон,
Диккенс, О.Уайльд Г.Грин сияқты әдебиет алыптарының қалам қарымы Агата
Кристидің шығармашылығына зор әсер етеді. ХХ ғасырда ағылшын жазушыларының
арасынан тек Англияда ғана емес, шетелде ең көп оқылатын қаламгер –
А.Кристи. Ол - романист, қысқа әңгімелердің авторы, драматург әрі ақын.
Агата Кристи шығармашылығы туралы көптеген пікірлер айтылған, талдаулар
жасалған. Көзінің тірісінде детектив патшайымы деген мәртебелі атаққа ие
болды. Жазушының алғашқы туындысы – Үш соқыр тышқан деген радиопьеса.
Кейіннен бұл пьесаны дамытқан жазушы Тышқан аулау деген атпен қайта басып
шықты. Алғашқы детективті шығармасы – Құпия тарих. Оның Шығыс экспрессі
повесі, Қыздың қызы, Уақыт романдары бар. А.Кристидің шығармалары
әлемнің 120 тіліне аударылған. ЮНЕСКО мәліметіне қарағанда, жазушының
Стайлстегі жұмбақ оқиға дейтін тұңғыш кітабынан бастап, 1980 жылға шейін
бүкіл әлемде 50 тілде 400 миллион дана кітабы сатылған. Сыншылардың
жазуынша, Роджер Экройдтың өлімі атты романы бес құрлық оқырмандарының
қолынан түспеген. Сәл кейінірек жарыққа шыққан Айыптау куәгері және
Тәпі (Мышеловка) пьесалары Англия, АҚШ, Франция, тіпті Жапония
театрларының, т.б. елдердің сахналарында он бес мың рет қойылған. Жазушы
өзінің романдарында капиталистік қоғамның қайшылықтарын, қателіктерін ашты.
Оның шығармалары оқырмандардың қызығушылығын ғана тудырған жоқ, Англиядағы
қоғамдық өмірдің айнасы болды. А.Кристидің әңгімелерін ағылшын тілінен
тікелей қазақ тіліне Ә.Ахметов аударды. Жазушының Қолды болған премьер
повесін ағылшын тілінен А.Тәжімов аударған. Шығыс экспрессін орысшадан
қазақ тіліне көрнекті қаламгер-аудармашы Базарбай Исаев аударған.
Әлемге кеңінен танымал жазушы – С. Моэм көп сан қырлы талант. Ол
драматург, прозаик, сыншы, қысқа әңгімелер мен новеллалар жазуының шебері.
Жазушы өмірді жақсы білу үшін қоғамдық істерге белсене араласу керек деп
ұйғарды, саясатты өтпелі деп санады. Жазушының ойынша, ең ұзақ өмір сүретін
– сұлулық әлемі. Соғыс пен бейбітшілік тақырыбы жазушының Жауынгерлік
қызмет үшін, Өткір пышақтар шығармаларында, отарлық мәселе Макинтош,
Жауын әңгімелерінде көтерілген. Сондай-ақ жазушы Корнби, Шеппи
пьесаларында әлеуметтік мәселелерді қозғайды. Моэмның ең үздік романы -
Адамзаттық құштарлықтың азары өмір-баяндық деректер негізінде шынайы
тәрбиелік дәстүрде жазылған роман. Драйзер бұл романды айырықша бағалады.
Моэмның романдары Ай мен тиын, Сырланған бет перде, Қасиетті жалын
драмасы бар. Ағылшын әдебиетінде шағын әңгімелер жазудың шеберлері Диккенс,
Стивенсон, Конрад болса, Моэм әдебиет әлеміне қысқа әңгімелерді сюжеттік
жағынан жетілдірген жазушы ретінде танылды. Моэмның әңгімелерін қазақ
тіліне белгілі жазушы М.Мағауин аударған. Кітаптың аты – Ел шетінде.
Ең алғашқы қадамдарынан-ақ қазақ аудармашылары орыс аудармасын ғана
пайдаланған. Ағылшын әдебиетінің байланыстары туралы Мұхтар Әуезовтің
сіңірген еңбегі өте зор. Ағылшын жазушыларын орыс тіліне аудару арқылы
қазақ оқырмандарына жеткен. Ал орыс тіліндегі қателіктер қазақ тіліне дәл
солай етіп аударылған. Ағылшын тілінен тікелей қазақшаға аудару 1960
жылдары басталады және де жалпы қазақ тілінде жарық көрген шығармалардың
саны біршама өсті. Мысалы: Гарто Бредтің Гүрілдеген қостың бақыты, Куин
Майктың Ырыққа көнбеген адам әңгімесін Жандос Қалиев аударған. Шекспирдің
сонеттері аударылды. Ал 1970 жылдары Фенимор Купердің Магиканның соңғы
тұяғы, Конан Дойлдың Тор айының жеті күні, Майн Ридтің Жұмбақ салт
атты шығармасы, Агата Кристидің Брэдбэрри, Эдгар Поның әңгімелері қазақ
тіліне аударылды. 1970-жылдары көптеген туындылардың тәржімалану дәрежесі
көркем шығармалардың аудармаға қойылатын талаптарға жауап береді. Ал соңғы
он жылда ағылшын тіліндегі әдеби шығармаларды аудару өріс алмай келеді.
Тікелей аударма жасауға талпыныс соңғы жылдары тіптен байқалмайды.
Сонымен, кіріспе бөлімде біз ағылшын әдебиетінің дамуына үлес қосқан
ірі өкілдерді атап өттік. Олардың шығармаларына шолу жасап шықтық. Осы ұлы
қаламгерлердің әрқайсысы ағылшын әдеби жанрына жаңалық қосып, туған
әдебиетін байыта түсті десек, қателеспейміз.
1-ТАРАУ
Ағылшын әдебиетінің даму дәуірлері мен әдеби бағыттар
1.1. Ағылшын әдебиеті классиктермен ғана бай емес, жанрдың түрлері
жағынан бай, озық әдебиет. Ол дамудың үлкен, әрі күрделі жолынан өтті.
Ағылшын әдебиетінің мынадай кезеңдері бар:
1) Орта ғасыр әдебиеті (V-XI ғғ. Саксон әдебиеті), XI-XIII ғасырдағы
ағылшын әдебиеті, XIVғ. әдебиеті;
2) Қайта өрлеу дәуірі (XV-XVIғғ.);
3) XVII ғ. әдебиеті. Ағылшын буржуазиялық –революциялық әдебиеті және
қайта қалпына келтіру кезеңдердің әдебиеті;
4) XVIIІ ғ. әдебиеті. Ағарту дәуірі;
5) XIX ғ. әдебиеті;
6) XIX ғғ. соңы мен XXғ. басындағы әдебиет (1871-1917жж.)
7) XXғғ. әдебиет.
Ағылшын орта ғасыр әдебиеті. Ағылшын әдебиетінің ежелгі кезеңі
біздің дәуірімізге дейін V-XI ғ. қамтиды. Осынау алты ғасыр аралығында
көптеген әдеби ескерткіштер дүниеге келді. Олар негізінен ағылшын-саксон
тілдерінде жазылды. Осыдан ағылшын тілі дамыды. Шамамен VIIIғ. жасалған
ағылшын - саксон поэзиясының биігі - Беовульф. Нормандияның Англияны
жаулап алуы VI-XIIIғғ. ағылшын әдебиеті жаңа ағымда дамыды. Елдің саяси
және мәдени өмірінде француз ұлтының ықпалы кеңінен тарады. Ресми тіл
ретінде француз тілі ел билігінде үстемдігін жүргізді. Әдебиет үш тілде -
ағылшын, француз, латын тілдерінде дамыды. Латын тілдерінде ғылыми
еңбектер, тарихи хроникалар, шіркеуге қарсы сатиралар жазылды. Француз
тілдерінде серілік поэзиясы дамыды, ал ағылшын-саксон тілдерінде халықтық-
поэтикалық шығармалар, өлеңдер, серілік романдар жазылды. XIVғ. ағылшын
ұлтының қалыптасуына байланысты ағылшын тілі негізгі әдеби тілге айналды.
XIVғ. әдебиетінде Уильям Ленгленд, Д.Чосер ағылшын әдебиетіндегі айырықша
тұлғалар. Чосердің Кентрберри әңгімелері ағылшын әдебиетінің тарихын жан-
жақты қамтыған туынды. XIV-XVғғ. халықаралық поэзия үлгісі - баллада жанры
қалыптасып, дами бастады. Әсіресе, аты аңызға айналған халықтық қаһарман
Робин Гуд туралы балладалар тұтастай топтаманы құрады. Орта ғасырлық
балладаларды Шекспир, В.Скотт өз шығармаларында пайдаланды.
XV-XVI ғ. қайта өрлеу дәуірі. Ағылшын әдебиетінің жоғары деңгейде
өрлеумен ерекшеленеді. Қайта өрлеу Англияға Италия, Франция, Испания
елдеріне қарағанда кештеу жетті. Қайта өрлеу дәуірдің көрнекті өкілі Томас
Мордың Утопиясы кейінгі дәуірдегі жаңа ғылыми-фантастикалық шығармалардың
тууына негізін қалады. Сонет жанрының дамуына Генри Сарри, Филипп Сидни
ерекше үлес қосты. XVIIғ. драматургия өркендеді. Кристофер Марлоның Ұлы
Темірлан трагедиясы атақты қолбасшы Ақсақ Темірге арналған. Марлоның
Доктор Фаусттың қайғылы оқиғасы драмасы Гётенің атақты Фауст
шығармаларына өзек болды.
XVIIғ. ағылшын әдебиеті 1640-60ж. буржуазиялық революция оқиғасының
ықпалында дамыды. Бұл ғасырдағы әдебиеттің ірі таланттары Джон Мильтон,
Джерард Уинстэнли, Джон Беньян. Бұл кезеңдерде пуритан діні, кальвинизм
ағылшын мәдениеті мен әдебиетіне түбірімен өзгеріс енгізді. Бұл кезеңдегі
шығармалар сюжеттерінде діни ықпал басым болды.
XVIII ғасыр ағарту дәуіріндегі ағылшын әдебиеті бірнеше бағыттардан
тұрады. Олар: классицизм, реализм, сентиментализм, романтизм. Ағартушылық
реализмде проза жанры жаңа қырынан дамыды. Оның шытырман, философиялық,
сатиралық,отбасылық-тұрмыстық, әлеуметтік-психологиялық түрлері пайда
болды. Ағарту дәуірі әдебиетінде классицизм өкілі Александр Поп антикалық
дәуір әдебиетін аудару арқылы грек поэзиясының классикалық үлгісін
насихаттады. Ағылшын реализмін журналистикада Джозеф Эдисон, Ричард Стил,
европалық реалистік романдардың негізін қалаған Даниель Дэфо, ағылшын
әдебиетіндегі ұлы сатиралық дәстүрді дамытқан Джонатан Свифт. XVIII ғ.
ағылшын ағартушылық әдебиетінде трагедиялық роман жанры пайда болды. Оның
негізін қалаған – Самюэль Ричардсон (Кларисс). XVIғ. Ағылшын
драматургиясы жаңа даму сатысына өрледі. Джон Грэй, Ричард Шеридан
сентиментализм бағыты ағылшын әдебиетінде 30-40жж. қалыптасты. Джеймс
Томпсон, Эдуард Юнга – сентименталистер оқырмандардың жан дүниесіне торығу,
уайым сезімін туғызды. 50-60жж. сентиментализм лирикалық жанрда орын алды.
Ағылшын романтизм мен сыншыл реализм негізінде сентиментализмді дамытқан
Лоренс Стерн.
XVIIIғ. қорқынышты романдар немесе қара романдар атауына ие
болған готтық романдар жазылды. Оның негізін қалаған Торэс Уолпол
Отранто қамалы шығармасы Италиядағы Отранто қамалында болған оқиғаға
негізделеді.
XIXғ. ағылшын әдебиетінде романтизм бағыты көптеген жақсы
шығармалардың тууына негіз қалады. Романтизм эстетикасында сұлулыққа
сүйсіну, табиғат әдемілігін бейнелеу басты сипат алды. Романтиктер
өздерімен бірге дүниенің тек қозғалу мен өзгеру күйінде өмір сүретіндігін
терең жеткізетін сезімділікті, тарихты сезе білуді әкелді. Романтизм
нақтылы қоғамдық өмір шындығына романтикалық арман-мұратты (идеалды) қарама-
қарсы қойды. Романтиктердің шығармаларында қиялшылдықпен астасқан
күнделікті күйкі тіршіліктен жоғары тұрған жарқын өмірді аңсау, алға
ұмтылу, екінші жағынан өз ортасын олқы көріп, өз кезіндегі қоғамдық
тәртіпті қабылдамай, оған наразылық білдіріп, көбінесе сирек кездесетін
ерекше жағдайларға, алыс арман, асқақ қиялға толы жағдайлар ұсынылды. Бұл
кезеңдегі ақын-жазушылар: Уильям Уордсворд, Байрон, П.Б.Шелли, Джон Кидс,
В.Скотт болды.
Романтизмнің ең бейнелі тұлғасы ағылшын ақыны Джордж Ноэль Гордон
Байрон өзі өмір сүрген ғасырына шығармашылығымен ғана емес, өз өмірімен де
айырықша белгілі болды. Ол шығармалары мен парламентте сөйлеген сөздерінде
үстем тапты сынап, шындық үшін күрескен ержүрек жандарды жақтаған.
Испаниядағы, Италиядағы, Грекиядағы ұлт-азаттық қозғалысты қолдауымен
Байрон Еуропада ерекше даңққа бөленді. Осы тақырыпқа жазған шығармаларының
бірі – Құрметті легион жұлдыз деген өлеңі. Байронның бүркеншік атпен
жариялаған алғашқы өлеңдері: Өткінші нобайлар, Әр түрлі оқиғалар
өлеңдері, Бос уақытта, Еркін болғым келеді. Ол Еуропа елдеріне саяхат
шегіп, оңүстік Еуропаны аралайды. Саяхаттарының қорытындысы ретінде Чайльд
Гарольдтің тәу етуі атты поэмасының алғашқы екі өлеңі дүниеге келді. Оның
Шығыстық циклдар, Прометей, Шильон тұтқыны, Арман, Еврей
мелодиялары, Манфред атты философиялық драмалық поэмасында билік пен
байлықты мақсат етпейтін, діннен безген, өр мінез, өзімшіл кейіпкерлер
суреттеледі. Беппо, Дантенің сәуегейлігі, Сарданапал, Ирландия
аватарасы, Қола дәуірі, Соттың көрінуі сатиралық бурлеск, фарс өлеңмен
жазылған Дон Жуан, т.б. көптеген шығармалары бар. Дон Жуанда Байрон
реализмге бір адым жақындағанын байқатады. Биік пафостағы азатшылдық рухты
Еуропа әдебиетіне алғаш болып алып келген Байрон енді жеке бас бостандығын
жырлаудан жалпы ұлттық бостандыққа үндеуге жол ашты. Еуропаның рухани
көсемі Байрон бүгінде ұлы ақын ретінде қабылданады.
XIXғ. 30-40 жылдары ағылшын әдебиетінде сыншыл реализм жетекші
бағыт болып қалыптасты. Бұл бағытта ірі таланттар Вальтер Скотт, Чарльз
Диккенс, Уильям Теккерей, Шарлотта, Эмилия, Анна Бронтолер, т.б. болды.
Ағылшын жазушысы В.Скотт әлем әдебиетіне жаңа үлгідегі тарихи
романды қалыптастырушы ретінде енді. Халық ауыз әдебиетіне құштарлығы, оны
романтикалық баллада жазуға итермелеп, қызығушылығын арттырды. Алайда
тырнақалды поэтикалық шығармаларының сарқылмас бұлағы тек Шотландтық
фольклор ғана емес, еуропалық ағылшын, неміс, француз, итальян, испан
әдебиеттерімен жете танысты. Гете драмаларымен жақсы таныс, Бюргердің
балладаларын, Таско поэмаларын жетік білген еді. 1802 жылы екі томдық
Шотландия шекарасының халық әндері жинақтары жарыққа шықты. 1803 жылы осы
жинақтарының үшінші томы жарық көрді. Осындай басылымдардан кейін жарыққа
1805 жылы Соңғы Менестрель жырлары, Мармион, Көл қызы, Рокби, т.б.
орта ғасырға арналған өлеңдері В.Скоттың есімін кеңінен танытып, даңқын
асырды. Соңғы Менестрель жырларында басқа поэмалардағыдай шындық пен
фантастика, тарих кескіні мен фактілер біртұтас байланыста өрбіген. 1814-
1820 жылдар аралығында Шотландия тарихына арналған Уеверли, Гай
Маннеринг, Антикварий, Роб Рой, Лорд Байронның өлімі, Наполеон
Бонапарттың өмірі, Шотландия тарихы шығармаларында шотланд халқының
теңсіздік жағдайын суреттеді. Жазушы шығармалары әрдайым күйзеліс
дәуірін, қобалжыған аумалы-төкпелі уақытты қамтиды. Оның ең әйгілі
романдары Айвенго, Квентин Дорвард, Пуритандар, Роб Рой осының
айғағы. Тарихи романның басты мақсаты – сол дәуірдің ерекшеліктерін
суреттеу болғандықтан, В.Скотт өзінің шығармаларына өтпелі кезеңнің
неғұрлым айқын көрінетін сипаттарын немесе заман алмасуындағы мемлекет пен
қоғам өмірінің шешуші және күрт өзгерістер кезеңін таңдап алады. В.Скотт
тарихи романды қалыптастырушы ретінде ХІХ ғасыр жаңашылдардың бірі. Оның
мұралары ХІХ ғасыр ғана емес, барлық еуропалық және американ әдебиетіне де
орасан зор, сан қырлы ықпал-әсерін тигізді (Американың ұлттық тарихында
романист Дж.Фенимор Купер – В.Скоттың ізбасары).
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Францияда әдебиеттің бір бағыты –
натурализм пайда болды. Осы бағытты ағайынды Э. Гонкур мен Ж.Гонкур,
Э.Золя, Ж.К.Гюисманс, А.Сеар ұстанды. Кейін ол Германия, Англия, АҚШ
елдерінде де дамыды. Англияда натурализм өкілдері Дж.Гиссинг пен Дж.Мур
болды. Осы кездегі жазушылар таптық күреспен бірге басқа да жаңа тақырыптар
мен жаңа мәліметтер енгізді. Буржуазиялық қоғамды сынап, монополия
үстемдігін әшкереледі.
ХІХ ғасырдың 70-80-жылдары символизм бағыты дами бастады. Ол
Франция жерінен шығып, Бельгия, Германия, Австрия, Ресей елдеріне таралды.
ХІХ ғасырдың 80-жылдары декаданс, яғни құлдырау бағыты кең
тарады. Осы кезде Еуропа әдебиетінде пессимизм, үмітсіздік, шаршағандықтың
әсері білінеді. Ақындар, драматургтер, прозаиктер адамның әлсіздігі мен
өмірде үстемдік жүргізетін құпия күштер туралы айта бастайды. Индивидуализм
мен аморализмді насихаттайды. Декаденттердің көбісі өнерді шынайы сүйетін
дарынды адамдар болған. Олардың үстем тобы буржуазиялық қоғамға наразылық
білдіріп, дөрекілікке қарсы шыққан. Көрнекті өкілдері ішінде Уайльдті,
Рембоны, Метерлинкті, т.б. атап өтуге болады.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасыр басындағы сыншыл реалистердің
кейбіреуі болашаққа сеніммен қарау қасиетін жоғалтып, жаңа құрылған
капиталистік тәртіпті мойындамайды. Олардың ішінен Т.Гарди, Б.Шоу,
Г.Уэллсті атап өтуге болады. Буржуазиялық қоғамды мойындамай, оған қарсы
наразылық білдірген неоромантизм мен романтизм өкілдері еді. Бұл бағыт
әсіресе Англия мен Германияда дамыды. Оның өкілдері Стивенсон, Конрад,
Хаггард, Конан Дойл, Честертон болды. Неоромантиктердің көзқарастары
әртүрлі болғанымен, оларды бір нәрсе – сол кездегі буржуазиялық өркениетке
деген қарсылық біріктірді. Сыншыл реалистер мен натуралистер капиталистік
ақиқатты бейнелеп, оны сынаса, неоромантиктер буржуазиялық қоғамның
эстетикалық құндылықтарын қабылдамады. Оқырмандарын өткен күндерге
тасымалдады немесе өркениет тимеген Африка, Азия, Оңтүстік Америка елдеріне
әкетіп отырды. Олар жарқын, шытырманға толы әлемді қиялдап, соны қағаз
бетіне түсірді.
ХХ ғасырдың басында футуризм, экспрессионизм, имажинизм, унанимизм,
т.б. әдеби бағыттар пайда болды. Олар модернистік немесе авангардттық деп
аталды.
Империалистік дәуірде агрессиялық саясатты қорғап ақтайтын әдебиет
пайда болды. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басында батыс Еуропа елдерінде
отарлық әдебиет кең өріс жаяды. Осы әдебиеттің ірі өкілі – ағылшын жазушысы
Редиард Киплинг болды. Дарынды жазушы қызықты, талантты шығармалар жазса
да, оны Британ империясының жыршысы деп атады, ол империалистік идеологияны
уағыздады. Оның әйгілі Ақ нәсілділердің ауыртпалығы деген өлеңінде отар
елдердегі ақ нәсілді өркениет орнатушылардың қиын жұмысы туралы айтылады.
Жарық өшті романында соғысты дәріптейді. Судан еліндегі Англияның отарлық
соғысы романтикалық, қаһармандық өңде суреттеледі. Оның ең танымал
шығармалары – Джунгли кітабы, Джунглидің екінші кітабы. Екі кітапта да
үнді фольклоры пайдаланған. Романдары: Ер жүрек капитандар, Ким, Росуа
және компания. Киплинг ағылшын ұлттық поэзиясына жаңа өлеңдік стиль мен
мазмұнын әкелген жаңашыл ұлттық ақын. Киплинг очерк-әңгіме жанрында жұлдызы
жарқыраған дарын болса, поэзияда романтикалық қуатқа толы шындықты өткір
өзек еткен өлеңдерімен ерекшеленеді. Оның әлем әдебиетіне жасаған ықпалы
зор. Сондай-ақ үнді әдебиетінің дамуына жаңа леп әкелді. Оның өлеңдері
әуезділігі мен мазмұндық жаңашылығымен ерекшеленсе, әңгімелері мен
новеллалары, қысқа сапарнамалы очерктері таланттылықтың жарқын қырлары.
Қазақ тіліне аударылған алғашқы шығармасы – Піл баласы ертегісі. Оны
А.Мақашев аударған. Пілдің баласы деген ертегілер топтамасы С.Қалиев
аударуымен 1983 жылы жарық көрді. Маугли романы Р.Рақымбеков
тәржімалауымен 1983 жылы басылып шықты. 2002 жылы қайта басылды. Қалиев
балалар жазушысы болғандықтан, түпнұсқаның барлық ерекшеліктерін терең
түсініп, стильдік сәйкестігімен жақсы аударып шыққан. Рақымбеков аудармасы
да көңілге қонымды.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басындағы әдебиетке жұмысшы және
социалистік қозғалыстар үлкен әсер етті. Әдебиетте жаңа бағыттар пайда
болды. Париж Коммунасы өзінің әдебиетін қалады. Сол әдебиеттің негізгі
тақырыптары - халық және оның қанаушыларға қарсы күресі болды. Социалистік
әдебиет Англияда (У.Моррис, Р.Трессел), Данияда (М.Андерсен-Нексе),
Болгарияда ( Д.Полянов) және т.б. елдерде пайда болды. Оның дамуына 1905
жылы болған орыс революциясы әсерін тигізді. Социализм идеялары әлемге
тарағаны сонша, оның ықпалы атақты шетел жазушыларының шығармаларында да
көрініс тапты. Олар: Англияда Б.Шоу мен Г.Уэллс, Францияда Э.Золя,
Р.Роллан, А.Барбюс, АҚШ -та Дж.Лондон, Э.Синклер, К.Сэндберг және т.б.
Революциялық-пролетарлық және социалистік әдебиетпен қатар маркстік
эстетика мен әдебиеттану дами бастады.
Империализмге тән антагонистік қайшылықтар Бірінші дүниежүзілк
соғыстың басталуына себеп болды. Германия, Австро-Венгрия, Түркия елдері
Англия, Франция, Ресей елдеріне қарсы соғысуға дайындалды. Кейін ол соғысқа
АҚШ, Жапония, т.б. мемлекеттер қатысты. АҚШ соғысқа 1917 жылы
қосылғандықтан, америка әдебиетінде соғыс тақырыбы ХХ ғасырдың 10-
жылдарында көп кездеспейді. Америка жазушылары бұл тақырыпты 20-жылдары
ғана қозғай бастады.
Еуропа жазушылары империалистік соғысты батыл айыптады. Оған қарсы
Р.Роллан, Б.Шоу, Г.Манн шықты.
1.2. Аударма тарихына келетін болсақ, ағылшын тіліндегі әдебиеттің
орыс тіліне аударылу тарихының түп-тамыры терең. Ол өз бастауын америка-
ағылшын-француз-орыс байланыстарынан алады. Пушкиннен алдыңғы заманда орыс
қоғамында французша сөйлеу ақсүйектікті білдіретін кезең болғаны белгілі.
Жоғары тап өкілдері тек Еуропадан білім алды. Соның әсерінен Еуропа,
Америка, ағылшын әдебиеті де орыс тіліне еркін енді. Ағылшын тілді
жазушылардың аударылу тарихында шығармаларымен көзге түсетін суреткер
жазушы, ақын, әдеби сыншы – Роберт Льюис Стивенсон. Жазушыны негізінен
адамгершілік мәселелері толғандырған. Оны шешуде қаламгер романтик
дәстүріне сүйенген, әсіресе Достоевскийдің ықпалы байқалады. Стивенсон
роман жанрын шытырман оқиғалы, драмалық және характерлер романды 3 түрге
бөлген.
Роберт Льюис Стивенсон 1850 жылы шотланд инженерлері, әйгілі зәкір
құрылысшыларының отбасында дүниеге келген. Ол да теңіз зілзаласымен
арпалысып, кеме құтқарушысы болғысы келді, соған дайындалып та жүрді:
жыпылықтап тұратын манарларға арналған жаңа жарық көзі туралы еңбек жазды,
орманның жағалық тұманға әсерін зерттеді. Бірақ өкпе ауруы оны арманына
жеткізбеді, дәрігерлердің кеңесі бойынша ол жылы жаққа, дәлірек айтқанда
Оңтүстік Францияға қашуға мәжбүр болды.
Сауығып келе жатқан шақтарында ол жаяу қыдырып, Бельгия және
Голланд каналдары мен өзендерінде қайықпен жүзіп жүретін. Стивенсонның
алғашқы кітабы осы саяхаттарына арналған болатын. Отбасылық жағдайға
байланысты Роберт Солтүстік Америкаға сапарға аттанып, Калифорнияға жетеді.
Осыдан кейін оның ауруы асқынып кетеді. Дәрігерлер оны Давос деп аталатын
швейцариялық курортқа жібереді. Өмірінің соңғы күндеріне дейін Стивенсон
ауруымен арпалысып өтеді.
Стивенсон көп саяхаттады, ақыр-аяғында 1890 жылы Самоа аралында
тоқтайды. Осы аралдың табиғаты мен жергілікті халықты жазушы өте ұнатып
қалады. Көп ұзамай ол неміс шенеуніктерінің аралдағы тайпаларды бір-бірімен
шағыстыратынын байқайды. Стивенсон самоандықтардың тыныш өмір сүруіне ат
салысты. Олармен бірге неміс басшыларына қарсы күресті. Неміс консулы мен
губернаторын әшкерелейтін кітап жазып, олардың жұмыстан шығуына ықпал етті.
Стивенсонды жақсы көрген жергілікті халық оны Тузитала, яғни әңгіме айтушы
деп атап кетті.
Тарихқа ескерту кітабында Стивенсон самоандықтардың көрген азабын
суреттейді. Неміс отаршылдарын келемеждейді. Ақыры неміс императорына
шенеуніктердің зұлымдығын тоқтатуға және самоандықтардың құқықтарын
қорғауға қолға алуын сұрайды. Бұл үндеу жауапсыз қалады, ал Германияда
кітапты өртеп, оларды шығарған баспаларға айып тартқызады.
Стивенсон саяхатшы, сарбаз боламын деп армандады, бірақ өзі төсек
тартып ауырып жатты.
Стивенсон асыранды баласы Ллойд Осборнмен сүйіп ойнайтын ойындары
Теңіз оқиғалары, Жасырылған қазыналар карталары, Теңіз қарақшылары
туралы болған. Бұл ойынды нағыз соғыс ережелері бойынша жүргізді. Еденде
карта суретін сызып, тау, өзен, жолдар, батпақты жерлер құрастырды. Сапар
барысында әскерлер ауруға шалдыққан сарбаздарының белгілі пайызын жоғалтып
отырды. Жаяу әскер мен атты әскердің жылдамдығы, ауа райының әсері, қару-
жарақпен қамтамасыз етілгендігі ескеріліп отырды. Ойын нағыз соғыс
ережелеріне сәйкес жүргізілді.
Ақыры осыған ұқсас ойыннан Стивенсонды әлемге әйгілі еткен Қазына
аралы романы пайда болды. Бірде Стивенсон асыранды баласына қиялындағы
аралды картаға салып береді. Карта айналасында осы аралға барған адамдар
туралы әңгімелер айтыла бастайды. Стивенсон бала кезінде естіген
теңізшілердің, манар күзетшілерінің әңгімелерін баяндайды. Оған
Стивенсонның әкесі қосылып, сандықта болуға тиісті заттардың тізімін
келтіріп, капитан Флинттің кемесіне атау береді. Осылай кәдімгі карта мен
сандық арқылы пираттар туралы ойдан шығарылған хикая пайда болады.
Стивенсон бұл туралы: Я сказал, что карта отчасти породила фабулу. Я, мог
бы сказать, пожалуй что она и была фабулой. Какие-то застрявшие в памяти
места из книг Эдгара По, Дефо Вашингтона Ирвинга, экземпляр джонсоновских
Пиратов, название Сундук мертвеца из книги Кингсли Наконец, обрывки
воспоминаний о лодочных прогулках в открытом море, о плавании на яхте
водоизмещением в пятнадцать тонн и, наконец сама карта с ее бессчетными
краснорычивыми подсказками воображению – вот и все мои источники (13,11-
12б) деген.
Қазына аралы романы кітап болып шыққанда, Стивенсон журналистерге
берген сұқбатында: Бұл менің үшінші еңбегім болғанымен, өз оқырмандарымның
жүрегіне жол тапқан тұңғыш шығармам деген екен. Және бұл балалар туралы
кітап болуы тиіс еді, демек, ешқандай психология және стилистикалық сұлулық
болмауы керек. Әйелдер де қатыспады деп өз ойын білдірген.
Қалың оқырман қауым бұл романды қызу қабылдап, зор қошемет
көрсетеді.
Теңіз қарақшылығы Англия мен Испания арасындағы ғасырлар бойы
жүргізілген соғыс кезінде кеңінен дамыды. Әсіресе ағылшын қарақшылары
Мексика, Перу, Вест-Индиядан алтын жеткізіп тұратын испан керуендерін
тонайтын. Соғыс барысында осындай заңдастырылған тонаушылықты ағылшын
туының астында капер деп аталатын қарақшылар жүргізді. Бірақ бейбітшілік
уақытында да ағылшындықтар осы пайдалы кәсіпті тоқтатпады. Ағылшын
корольдері қарақшылардан олжаны қуана қабылдаған, ал олар бәлеге ұшыраса,
бас тартатын. Ызаланған қарақшы кек алу үшін заңсыз шабуылға шығып,
тонаушылықпен күн көреді. Бас сүйек пен сүйектер бейнеленген қара түсті
туды лақтырып тастап, өз елінің де сауда кемелерін де жібермейтін. Кейін
мазаланған ағылшын үкіметтік флоты оларды қырып тастайды.
Стивенсон сол батылдық кезеңіндегі теңіз қарақшыларын емес, ұсақ
ұры-тонаушыларды көрсетеді. Олар өткендегі әйгілі ұрылардың – Морганның,
Флинттің және басқалардың жинаған қазынасын іздеп, бір-бірінен тартып алып
отырады. Флинттің бұрынғы серіктесі - жалғызаяқты Джон Сильвер де осындай.
Бірақ қарақшы ізбасарларының оқиғалары – кітаптың сыртқы бейнесі
ғана. Негізгі ойы - әрине, жақсылықтың жамандықты жеңуі, дөрекі күші бар,
зымиян қу және опасыз қатыгез Сильвердің дәрменсіз, бірақ өжет, өзінің
әділдігіне сенімді жас баладан жеңілуі.
Стивенсон жамандықты айыптай отырып, жалғызаяқты Сильвердің қуаты
мен оның өмірге деген құштарлығына сүйсінеді, оны аяйды. Романның аяғында
Сильвер өзіне тиісті үлесін алып, ғайып болады. Осылайша жазадан құтылады.
Стивенсонға осы роман атақ әкелгенімен, оның ауруы асқына түседі. Ол
1894 жылы 3 желтоқсанда 44 жасында Самоа аралында көз жұмды.
Стивенсонның Қазына аралы романынан басқа атақты шығармалары:
Қара жебе, Ричард III, Баллантрэ қожайыны, Дэвид Бальфур жайында
әңгімелейтін Ұрланғандар және Катриона романдары, т.б.
Баллантрэ қожайыны мен Қара жебе романдары тарихи деректер
негізінде жазылғанымен, тарихи оқиғалар бар шынайылығымен суреттелмеген.
Жазушы тарихи шындықтың аясында өткір драмалық оқиғаларды ер жүрек, батыл
адамдар мінез-қылығын бейнелеген. Қайырымдылық пен әділеттілік жолында
кейіпкерлер кез-келген қауіп-қатерге барады, зұлымдық пен қаталдықты
қайсарлықпен жеңіп шығады. Жазушы кейіпкерлердің романтикалық арманы мен
ерлігінің астарында адамгершілік құндылықтарды, өнегелі мұраттарды
дәріптеді. Стивенсонның алғашқы туындысы 1873ж. Форт Фолио журналының
қарашадағы нөмірінде шыққан. Бұдан басқа жарық көрген шығармалары
Оңтүстікке қоныс аударғандар, Француз Витоның түнгі баспанасы,
Шахерезаданың жаңа ертегілері деп аталады. Жазған очерктері жол
сапарларына, саяхаттарына арналған.
Қара жебе романында Стивенсон Қызыл және Ақ Раушандар арасындағы
соғыс дәуіріне, яғни ХV ғасырға кейін шегінеді. Ағылшын тағы үшін болған
соғыс әйгілі Йорктар мен Ланкастерлер жанұялары арасында жүргізілді. Соғыс
атауы екі жақтың елтаңбасын безендірген қызыл және ақ түсті раушандар
гүлдеріне байланысты қойылған. Екі үміткердің бәсекесіне оларды жақтаушылар
– өздерінің адамдары мен әскерлерін алып келген феодалдық барондар және
күштеп қудаланған қарапайым халық қатысты. Соғыс отыз жыл бойы жүргізілді.
Жеңіс туы екі жаққа кезектесіп ауысып отырды. Қатыгез зорлық пен тонаушылық
мемлекетті әлсіздендірді. Екі партиядан да жақсылық күтпеген қалалар мен
ауылдар осы пайдакүнемдік соғысқа енді азырақ қатысты. Қара жебедегі кек
алушы Джон тәрізді халық феодалдардан өздерінің кегін алды.
Романда Стивенсон Ричард ІІІ деген атпен таққа отырған, кезекті
жеңіске жеткен үміткердің бірі – Ричард Йоркты суреттейді. Өте батыл әрі
қатыгез, ештеңеден қорықпайтын бүкір Ричард - зұлымдықтың иесі. Кезінде
Шекспир да ол туралы Ричард ІІІ деген романында жазып кеткен.
Романның кейіпкері жас Дик Шелтон жағдайларға байланысты Ричард
Йорктың жақтаушысы болады. Бірақ өзінің жеке мақсатына жеткен соң ол
ақиқат екі қарсыластың ешқайсысында да жоқ екенін түсінеді. Патшасының
ызасы мен қайырымынан қорқып, Дик Шелтон соғыстан алшақтайды.
Алайда Стивенсон зұлымдықтың талқандалуын тағы да көрсетпейді.
Ричард Йорк бұл романда жеңімпаз болып шығады. Мансапқор, батыл әрі қатыгез
бүкір таққа отырғаннан кейін, арасында екі жыл өткен соң оның әскері
талқандалып, өзі Босворт шайқасында қаза табады.
Жазушы зұлымдықтың сырт-келбетін жеркеніш тудыратын ғып суреттейді:
Сильвер – жалғызаяқты мүгедек болса, Ричард – жауыз бүкір. Стивенсон
зұлымдықпен күресін әр кітапта жалғастырып отырады. Қара жебеде Дик
Шелтонның қарапайым қажырлылығы жеңіске жетсе, Дэвид Бальфур туралы
кітаптарда да шотланд жігітінің алдында тұрған барлық тосқауылдарды өтіп,
қажырлы адалдығы жеңетіні суреттеледі.
Зұлымдықтың талқандалуы тек Баллантрэ қожайыны деген романда
көрсетіледі. Сыртқы жағынан бұл - шытырман оқиғалы қызықты роман: онда
шотланд дворян жанұясының құлдырауы, теңіздегі оқиғалар, қарақшылармен
кездесу, Үндістан, Солтүстік Америкаға саяхат көрсетіліп, негізгі кейіпкер
сырттай сұлу, бірақ адамгершілігін жоғалтқан мастер Баллантрэ бейнеленген.
Ол өз айналасындағысының бәрін құртып, тиісті үлесін алып өзі де қаза
табады.
Ауруының азабынан Стивенсон адамдармен көп араласпады, дегенмен
қарапайым, сүйкімді, ақкөңіл адам болатын. Ол өзінің кітаптарын
теңізшілердің, сарбаздардың, саяхатшылардың сүйікті серіктері болсын деп
жазуды армандаған. Адамдарға қызмет ету мүмкіндігі болмаса да, оларға
қолынан келгенінше көмектескісі келді. Стивенсон оқырмандарына әлсіздік пен
сырқатты жеңуге көмектесетін сергектік пен ішкі тазалықты өз кітаптары
арқылы бергісі келді. Ол өз мақсатына жетті деп айтуға болады.
2-ТАРАУ
Р.Л.Стивенсонның Қазына аралы романының қазақша аудармалары
2.1. Роберт Льюис Стивенсонның Қазына аралы романы - Вальтер
Скоттың Айвенго, Майн Ридтің Жұмбақ салт атты таңғажайып қызықты
хикаяларға толы тамаша шығармалары қатарында әлем әдебиетінің алтын қорына
қосылған ұлы туынды. Қазына аралы романы алғашында Капитан Джордж Норд
деген бүркенші есімімен басылды. Орысша аударылған нұсқасы Стивенсонның
шығармасы Англияда жарияланғаннан 3 жылдан кейін Вокруг светаның орысша
қосымшасында жарық көрді (1886ж). Белгілі баспагер ағартушы Панталеев
алғашында 4 томдық шығармалар жинағын жарияласа, Ф.Сойкин 12 томдық
туындыны түгелдей басып шығады. Қазына аралы романы әр тілде 10 рет
қайталана басылды. Ең жақсы аударма Н.Чуковскийде болып шыққан. Стивенсон
шығармаларының қазақ тіліне аударылғандары – Қара жебе, Қазына аралы
романдары. Алғаш Қазына аралын аударған - Абдолла Құлыбеков. Роман 1965
жылға дейін 2 рет басылды. Кейіннен романды Қадыр Дәуітов қайта аударып
шықты. Аударма 1982-2002 жылдар аралығында 3 рет басылып шықты. Белгілі
сыншы Т. Жұртбаев аударма нұсқасына қатысты ойын былай тұжырымдайды:
Балалар сусап отырған Қазына аралын қайта тәржімалаған журналист-
аудармашы Қ.Дәуітов сенімді ақтаған. Түпнұсқаның он екі де бір нұсқасы жоқ,
кедір-бұдыр бұрынғы Қазына аралы қазір сыдыртып жақсы оқылады. Түпнұсқаға
жете қабыл екені байқалады.
Аударма баспасы шығарған Қазына аралы романының алғы сөзінде:
Аудармашы Қ.Дәуітовтың аудармасымен шығарылған бұл туынды қазақ
әдебиетінің аударма қорына қосылған сүбелі үлес болып саналады делінген
(5,4б).
Жазушы : Егер мен осы шығармамен жеткіншіктерге ұнамасам, онда
қазіргі кезде шынайы жасөспірімдер жоқ , - деп өз мақсатын білдірген.
Автордың роман басындағы Л.О. мырзаға арналады деген эпиграфы
оқырмандарды ол кім деген ойға қалдырады. Олардың жорамалынша Л.О. не
әдебиет сыншысы, не авторға осы романды жазуға ұйытқы болған ғұлама деген
ой келеді. Ал, шын мәнінде, Р.Л.Стивенсонның өзінің айтуынша: ...Ол жан
жары сүйікті әйелімен еріп келген асыранды баласы Ллойд Осборн екен.
Осы жұмыс барысында қазақша А.Құлыбеков пен Қ. Дәуітов аудармалары
қолданылды. Аудармалар сатылы түрде жасалған. Түпнұсқа ретінде
Н.Чуковскийдің орыс тіліне аударған Остров сокровищ атты кітабынан
алынған.
Ең алдымен тақырып туралы сөз қозғасақ, ағылшын тіліндегі Treasure
Island - Остров сокровищ қазақ тіліне Қазына аралы деп мағыналық
және идеялық жағынан да балама тәсілмен берілген. Жалпы кітап 6 бөлімнен,
әр бөлім бірнеше тараудан тұрады. Әрқайсысына түрлі ат берілген.
Біздің байқауымызша, осы бөлімдердің атаулары аудармада бір-
бірінен ерекшеленеді. Мысалы, ағылшын тіліндегі бірінші бөлім The Old
Buccaneer орысша нұсқасында Старый пират деп аталады. А.Құлыбеков оны
Қарт пират деп аударса, Қ.Дәуітов Кәрі қарақшы деп алған. Теңіз
қарақшылары біздің ұғымымызға шет ел әдебиетінен енді, бұл сөз тілімізге
жат. Сөздікте қарақшы сөзі ұры-қары, тонаушы, алаяқ деп берілген (1,488 б).
Бұл сөздер пиратқа балама бола алмайды, өйткені пират ұсақ ұры-қары емес,
ол батыл теңіз қасқыры десек те болады. Сондықтан Құлыбеков сияқты пират
деп қалдыру және мәтіннің соңында түсініктеме беру - дұрыс деп ойлаймын
(2,5б).
Келесі бөлім The Sea Cook сөзбе сөз аудармасы морской повар ,
яғни орысша Судовой повар деп мағыналық жағынан дұрыс алынған. Құлыбеков
аудармасында Кеме аспазшысы, ал Дәуітовте Кеме аспазы делінген. Қазіргі
қазақ тілінде дұрыс нұсқасы аспаз болып саналады.
Үшінші бөлім My Shore Adventure - Мои приключения на суше
дегенді Құлыбеков Менің құрғақтағы оқиғаларым деп аударған. Құрғақ деп
суғарылмаған, кеуіп кеткен жерді атайды, ал бұл жерде автор құрлықты меңзеп
тұр. Мүмкін, Құлыбеков аударма ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың тақырыбы: Р.Стивенсонның Қазына аралы аудармасының
көркемдігі
Жұмыстың көлемі: 53 бет
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жұмыстың мақсаты ағылшын тіліндегі
шығарманың қазақ тіліне аударылу сапасын зерттеу. Осыған байланысты
жұмыстың міндеті ағылшын тіліндегі түпнұсқаның аудармаларын ағылшын, орыс,
қазақ тілдерінде салыстыра отырып, қазақ тіліндегі екі нұсқаның сапасын
айқындаудағы алғашқы қадам жасау, көркем аударманың өзіндік ерекшелігін
айқындау болып табылады.
Жұмыстың мазмұны. Кіріспеде жұмыс тақырыбының өзектілігі, мақсаты
мен міндеттері айқындалып, қолданылған әдістер, дереккөздер, ағылшын
әдебиетіне жалпы шолу және оның көрнекті өкілдері ретінде Уильям Шекпир,
Джонатан Свифт, Даниель Дефо, Артур Конан Дойл, Агата Кристи, Уильям
Соммерсет Моэм сияқты қаламгерлердің ағылшын әдебиетінде алатын ерекше
орны, олардың шығармаларының қазақ тіліне аударылғандығы жайында қысқаша
айтылды. Негізгі бөлімнің бірінші тарауында ағылшын әдебиетінің даму
дәуірлері, оның ішінде ең күрделі бөлігін - XIX ғасырдағы әдебиеттің даму
бағыттары мен көрнекті өкілдері туралы айтылады. Солардың бірі -
Р.Л.Стивенсон өмірі мен шығармашылығына шолу жасалды. Екінші тарауда
Қазына аралы романының қазақша аудармаларына тоқталып, екі нұсқаның
ерекшеліктері ағылшын, орыс нұсқаларымен салыстырылды. Қорытынды бөлімде
Стивенсонның ағылшын әдебиетінде алатын орны, қазақ тіліндегі аудармалардың
сапасы мен нәтижесі тұжырымдалып, көркем аударманың маңызы мен пайдасы
айтылды.
Зерттеу жұмысының әдістері: Бітіру жұмысында сипаттама, салыстыру
және талдау, жүйелеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: аударма теориясы,
түпнұсқа, әдеби байланыс, аударма тәжірибесі, аудару стилі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Түпнұсқа мәтін Стивенсонның ағылшын,
орыс тілінде шыққан шығармалар жинағынан, интернеттен, аударма мәтіндер
А.Құлыбеков пен Қ.Дәуітов аударған Қазына аралы кітаптарынан алынды,
сондай-ақ ағылшынша-орысша сөздік, орысша-қазақша, қазақша-орысша
сөздіктер, История зарубежной литературы конца ХІХ-начала ХХ века
оқулығы, Т.А.Казакованың Практические основы перевода оқулығы,
В.Н.Комиссаровтың Теория перевода деген лингвистикалық аспектілері,
М.Әуезовтің Уақыт және әдебиет, Ә.С.Тарақовтың Аударма психологиясы және
мәдениеті кітаптары, т.б. оқу құралдары пайдаланылды.
Алынған нәтижелер: Бұл тақырып бұған дейін зерттелмегендіктен,
жұмыс барысында:
- ағылшын тіліндегі шығарманың қазақ тіліндегі таңдаулы аудармалары
айқындалды;
- түпнұсқа, екінші түпнұсқа, аудармаларды салыстыра отырып
зерттелдінәтижесінде олардың аударылу сапасына баға берілуде алғашқы
қадамдар жасалды.
ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1–ТАРАУ Ағылшын әдебиетінің даму тарихы мен ХІХ ғасырдағы
негізгі әдеби
бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..9
1. Ағылшын әдебиетінің даму тарихы
2. ХІХ ғасырдағы ағылшын әдебиетінің көрнекті өкілі – Р.Л.Стивенсон
шығармаларының рухани маңызы
2-ТАРАУ Р.Л. Стивенсонның Қазына аралы романының қазақша
аудармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..18
2.1. Аудармалардағы автор стилін жеткізу жолдары
2.2. Аударма мен түпнұсқаның көркемдік,стилистикалық
сәйкестігі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 48
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .. 52
КІРІСПЕ
Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуымен байланысты қоғамдық
өмірдің көптеген саласында аударманың да өрісінің кеңейіп, жан-жақты
атқарар қызметінің өсе түскені белгілі. Осы ретте даму тарихының тамыры
тереңге кететін аударма саласы да күрделі зерттеуді қажет етеді.
Аударма - әдебиеттің өскелең саласы десек, өзге тілге аударылған
және өзге тілден аударылған ерекше үздік үлгілерді, таңдаулы аудармаларды
жобалы түрде зерттеп, парықтап отырудың маңызы зор, әдебиетімізге де,
тілімізге де берері мол. Аударма мәселелерінің теориялық ой-пікірі жылдан-
жылға мәнді, мағыналы жаңалықтармен өрістеп келе жатқандығы белгілі. Әйтсе
де аударма саласындағы мол еңбектерге қарамастан, олар белгілі бір жүйеде
зерттелініп, бағаланып, нақты ғылыми айналымға енген жоқ. Бүгінде аударма
теориясының негізін қалайтын әдебиеттер Кеңес Одағы кезіндегі ақын-
жазушылардың жазған құнды сын-пікірлері құрап отыр. Дегенмен 1920
жылдардағы аударманың қанат жайып өркендеуі, Алаш азаматтарының тарапынан
аудармаға байланысты білдірген сын-пікірлері өз бағасын толық алған жоқ.
Сонымен қатар алғаш рет Алаш азаматтарының аудармасымен енген Абайдан
бастау алатын Америка, Еуропа әдебиеті аудармаларының антологиясы, аударылу
бағыты бүгінгі қазақ аударма ғылымының зерттелмеген тың саласы. Кеңестік
уақытта көркем аударма шығармалары – идеологиялық жұмыстың басты
бағыттарының бірі болды. 1970-85 жылдары қазақ әдебиетінде аудармалар
молынан жасалды. Солардың көпшілігі - ағылшын тілінен ағылшын, американ
әдебиеттерінен атақты классиктердің туындылары. Тақырыптың өзектілігі де,
бір жағынан, осымен байланысты. Қазақ әдебиетінде орыс тілі арқылы
аударылған ағылшын тіліндегі әдебиеттің де мол қазынасы қалыптасып үлгерді.
Бірақ бұл аудармалар жайында үш тілді қатар салыстыра отырып, аударманың
сапасын айқындайтын зерттеулер мен пікірлер некен-саяқ. Міне, зерттелу
материалының молдығы, аударма теориясындағы жаңа көзқарас зерттеудің тың
жұмыс болуына негіз болды.
Зерттеудің нысаны ағылшын тіліндегі әдебиеттің аударылуы, оның
ішінде XIX ғасырдағы ағылшын әдебиетінің талантты Роберт Льюис Стивенсонның
әлем оқырмандарына кеңінен танымал Қазына аралы романының қазақ тіліне
аударылу сапасы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Осыған байланысты төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді:
- ағылшын тіліндегі шығарманың қазақ тіліндегі таңдаулы аудармаларын
айқындау;
- аударманың жасалу мақсатына тоқталу;
- түпнұсқа, екінші түпнұсқа, аударма, екінші аударманы салыстыра отырып,
аударманың сапасына баға берудің алғашқы қадамдарын жасау болып
табылады.
Зерттеу жұмысының әдістері мен дерек көздері. Бітіру жұмысында
сипаттама, салыстыру және талдау, жүйелеу әдістері қолданылды. Түпнұсқа
мәтін Р.Л. Стивенсонның ағылшын, орыс тілінде шыққан шығармалар жинағынан,
интернеттен алынды. Аударма мәтіндер А.Құлыбеков пен Қ.Дәуітов аударған
Қазына аралы кітаптарынан алынды, сондай-ақ ағылшынша-орысша сөздік,
орысша-қазақша, қазақша-орысша сөздіктер, История зарубежной литературы
конца ХІХ-начала ХХ века оқулығы, А.Т. Казакованың Практические основы
перевода оқулығы, Мұхтар Әуезовтің Уақыт және әдебиет оқулығы,
Ә.С.Тарақовтың Аударма психологиясы және мәдениеті кітаптары, т.б. оқу
құралдары пайдаланылды.
Зерттеу барысында ағылшын әдебиетінің даму дәуірлеріне шолу
жасалынды. Оның ішінде ХІХ ғасырда өзінің шығармашылық қолтаңбасын
қалдырған реалистік әдебиеттің танымал өкілдерінің бірі Р.Л.Стивенсонның
өміріне, шығармашылығына тоқталып, сатылы аударма арқылы қазақ тіліне екі
рет аударылып шыққан нұсқалар қарастырылды. Алғаш А.Құлыбеков аудармасы
арқылы танысқан қазақ оқырмандары бұл шығармаға ерекше қызығушылық
білдіргендіктен, роман екі рет басылып шықты. Уақыт талабы өзгерген соң
әдебиеттің жаңа өсу деңгейінде Қ.Дәуітов Қазына аралын қайта аударып,
өзіне дейінгі нұсқаның қателіктерін түзеп шықты. Осы жұмыста айтылған екі
аудармашы нұсқалары орыс тіліндегі және ағылшын тіліндегі нұсқалармен
салыстырылып, аудармадағы қателіктер анықталып, автор стилінің жеткізілу
тәсілдерін, аудармадағы сәйкестік, дәлдіктің берілгені мысалдар арқылы
қарастырылды. Салыстыру, сараптаулар аудармадағы теория, пікірлермен
түйінделді.
Шетел әдебиетінің тарихы Батыс Еуропа әдебиетінің көркемдік-
эстетикалық ізденістері мен жетістіктерін ғасыр-ғасырға бөліп, терең
пайымдауды талап етеді. Ғылыми ортада бұл бөліністі Ежелгі дәуір, Орта
ғасыр мен Өрлеу әдебиеті, ХVII-XVIII ғасырлардағы Батыс Еуропа әдебиеті,
ХІХ ғасыр әдебиеті, ХХ ғасыр әдебиеті деп кезеңдеу қалыптасқан. Біздің
зерттеу тақырыбымыз ХІХ ғасыр әдебиетінің өкілі Р.Л.Стивенсон болғандықтан,
бұл әдебиетке кейінірек тоқталамыз.
Ағылшын әдебиеті әлемге көптеген ұлы классик жазушыларды сыйлады.
Атақты У.Шекспир, Агата Кристи, Дж.Свифт, Д.Дефо, Р.Л.Стивенсон, А.Конан
Дойл, Р.Киплинг, У.С.Моэм сияқты талантты жазушылардың әлем әдебиетінде
алатын орны ерекше. Дүниежүзілік әдеби байланыстың арқасында көркем аударма
дами түсіп, әдебиетіміз әлемдік классиктерді ана тілінде оқып, тани
бастады. Мұның өзі табыс, әдеби жеміс болып табылады.
Ағылшын әдебиетін басқа классиктерден бұрын Шекспир шығармаларынсыз
елестету мүмкін емес. Оның шығармаларының желісі – феодалдық қоғамдағы
адамдардың қарым-қатынасы мен әділетсіздік, достық пен махаббат, озбырлық,
зұлымдық, діни сенімдермен күрес, биік адамгершілікке, шындыққа қалтқысыз
сену, өмірді сүюді уағыздау, адамды аздырар әрекеттер мен қылық-мінездерді
әжуалау, сынау бәрі – уақыт талабына үндес, сәйкес келеді. Шекспир
туындыларға бай драматург: Венера және Адонис, Лукреций, Ромео мен
Джульетта, Асауға тұсау, Жазғы түнгі түс, Гамлет, Отелло, Король
Лир, Макбет, Ричард ІІІ, т.б. шығармалары соның дәлелі. Шекспирдің
арқасында XVI ғасырдың соңынан сонет ағылшын поэзиясының жетекші жанрына
айналды. Оның қаламынан туындаған 154 сонет философиялық тереңдігімен,
лирикалық қуаттылығымен, сезімдік драматизмімен , әуезділігімен сол кездегі
сонет өнерін дамытты. Қазақ тіліне аударылған шығармалары: Гамлет,
Отелло, Асауға тұсау, Ромео мен Джульетта, Король Лир, Макбет,
т.б. Осы шығармаларды қазақ тіліне аударған Х.Ерғалиев, Ә.Кекілбаев,
М.Әуезов, Е.Букетов, М.Дәулетбаев сияқты сөз зергерлері болды.
Ағылшын әдебиетіндегі сатиралық дәстүр Джонатан Свифт
шығармашылығымен тығыз байланысты. Ол тек жазушы ғана емес, публицист әрі
ақын. Ағарту дәуірінің алғашқы кезеңінде жазушы қоғамдағы феодализмге қарсы
күресті. Өз дәуірінің сатиригі Свифт әлеуметтік-саяси сарындағы
шығармалармен ерекшеленеді. Ол Англияның ішкі саясатын, парламенттік
жүйесін, отарлық және басқыншылық соғыстарын, қоғамдағы мәдениетсіздікті
аяусыз сынады. Свифт сатирасы философиялық-саяси сипатымен өткір. Оның
шығармашылығындағы белсенді жанр – памфлет. Алғашқы памфлеттері Кітаптар
күресі мен Бөшке ертегілерінде дінді өткір сынға алды. Жазушының
Гулливердің саяхаты романы ағарту әдебиеті дәуірінде маңызды рөл атқарды.
Жанрлық жағынан ол әрі роман, әрі памфлет. Шығарма шытырман оқиғалы
фантастикалық сипатта болғанымен, адам түйсігін байытатын, сол кезеңдегі
елдегі заң жүйесін, қоғамдық тәртіпті, монархиялық құрылысты, парламент пен
шіркеу арасындағы тартысты батыл сынаған. Свифттің қазақ тіліне
аударылғандары: Гулливер лилипуттар арасында (Ғ.Оспанов), Гулливердің
саяхаты (С.Ишанов).
Жаңа дәуірдегі еуропалық реалистік романтизмнің негізін қалаушы
Даниель Дефо болды. Ағылшын прозасының дамуындағы тұтастай бір дәуір Дефо
шағармашылығымен байланысты. Ол үш жүз елуден астам шығарма жазып
қалдырған. Дефо ағылшын журналистикасының дамытушысы. Ол қоғам өмірін қалай
жақсарту жолдарын іздестірді. Отандастарының ағарту ісі, әйелдердің білім
алуына көңіл бөлді. Барлық мұраларынан айырықша аталатыны - әлемге әйгілі
Робинзон Крузо романы. Романның жазылуына негіз болған 1713 жылы ағылшын
журналында жарық көрген жазушы Ричард Стилдің Александр Селькирктің
тарихы деген очеркі. Табиғатпен бетпе-бет жалғыз қалған Робинзон ұзақ
жылдар бойы аралда өмір сүріп, еңбек арқылы өзінің болашаққа деген сенімін
орнықтырады. Роман тұспалдау жасаумен ұтымды. Бұл роман ағылшын әдебиетінің
алғашқы классикалық романы. Қазақ тіліне А.Құлыбеков аударған. Бұл аударма
әлемдік классикаға деген алғашқы бет бұрыстың бірі болды. Д.Дефоның басқа
да шығармалары: Моль Флейдерс, Полковник Джектің тарихы, Капитан
Сингльтон, Дүрбелең жолдың күнделігі, Кавалер мемуарлары, т.б.
Артур Конан Дойл – фантастикалық және тарихи романдарымен танымал
жазушы әрі ақын. Оның шытырман оқиғалы детективті повесі мен әңгімелерінің
кейіпкері, қылмысты ашушы – Шерлок Холмс. Эдгар Поның дәстүрін дамытқан
Конан Дойл детективті жанрдың жаңа үлгілерін жасады. Суреткер шеберлігі -
шығарманың сюжеттік шешімділігінде, тапқырлығында. Холмс әр оқиғаны көзге
елестетіп, қиялмен шолу жасайды. Ол батыл қимыл-әрекеттің ғана емес, өткір
ой-шешімнің, ізденістің адамы. Қылмыс іздестірудегі ақылшы досы – доктор
Ватсон. Холмс қиялдан туған кейіпкер емес. Өмірде болған Жозеф Веллдің
шынайы прототипі. 1889 жылы жазушының Төртеудің белгісі атты повесі
Холмсты әлем оқырмандарына әйгілі етті. 1890 жылы Ш.Холмстың бастан
кешкен оқиғалары жеке кітап болып шықты. Жазушы Шерлокпен шектеліп
қалмады. Майкл Кларк тарихи романын, Бригадир Жерардың ерліктері,
Стонның туысқандары повесін жариялады. Дойлдың қылмыстық оқиғаларға
арналған шығармалары: Баскервилей ит аты, Холмстың оралуы, Холмстың
сот тәжірибесіндегі бір жағдайы, Холмстың архиві. 1891 жылдың соңынан
бастап, Холмстың небір қауіпті де, қатерлі оқиғаларға толы іс-әрекеттерін
баяндайтын шығармалар арқылы Дойл атағы әлемге жайылған. А.Конан Дойл
поэзиямен де айналысқан. Оның үш томдық өлеңдер жинағы бар. Алайда жазушы
әлем әдебиетінде Ш.Холмс хикаяларымен әйгілі болды. Ол детективті жанрды
ағылшын әдебиетінде қалыптастырған У.Коллинздің жолын жалғады. Холмс
хикаялары қазақ тілінде 1968 жылы басылып шықты, қазақ тіліне аударғандар
Т.Кәкішев пен Қ.Орманбаева болды.
Англия – классикалық детективтің отаны. Мысалы, Уилки Коллинз Ақ
көйлекті әйел, Чарльз Диккенстің Эдвин Друдтың құпиясы, Конан Дойлдың
Шерлок Холмс туралы шығармаларын білсек керек. Сондай-ақ Дефо, Стивенсон,
Диккенс, О.Уайльд Г.Грин сияқты әдебиет алыптарының қалам қарымы Агата
Кристидің шығармашылығына зор әсер етеді. ХХ ғасырда ағылшын жазушыларының
арасынан тек Англияда ғана емес, шетелде ең көп оқылатын қаламгер –
А.Кристи. Ол - романист, қысқа әңгімелердің авторы, драматург әрі ақын.
Агата Кристи шығармашылығы туралы көптеген пікірлер айтылған, талдаулар
жасалған. Көзінің тірісінде детектив патшайымы деген мәртебелі атаққа ие
болды. Жазушының алғашқы туындысы – Үш соқыр тышқан деген радиопьеса.
Кейіннен бұл пьесаны дамытқан жазушы Тышқан аулау деген атпен қайта басып
шықты. Алғашқы детективті шығармасы – Құпия тарих. Оның Шығыс экспрессі
повесі, Қыздың қызы, Уақыт романдары бар. А.Кристидің шығармалары
әлемнің 120 тіліне аударылған. ЮНЕСКО мәліметіне қарағанда, жазушының
Стайлстегі жұмбақ оқиға дейтін тұңғыш кітабынан бастап, 1980 жылға шейін
бүкіл әлемде 50 тілде 400 миллион дана кітабы сатылған. Сыншылардың
жазуынша, Роджер Экройдтың өлімі атты романы бес құрлық оқырмандарының
қолынан түспеген. Сәл кейінірек жарыққа шыққан Айыптау куәгері және
Тәпі (Мышеловка) пьесалары Англия, АҚШ, Франция, тіпті Жапония
театрларының, т.б. елдердің сахналарында он бес мың рет қойылған. Жазушы
өзінің романдарында капиталистік қоғамның қайшылықтарын, қателіктерін ашты.
Оның шығармалары оқырмандардың қызығушылығын ғана тудырған жоқ, Англиядағы
қоғамдық өмірдің айнасы болды. А.Кристидің әңгімелерін ағылшын тілінен
тікелей қазақ тіліне Ә.Ахметов аударды. Жазушының Қолды болған премьер
повесін ағылшын тілінен А.Тәжімов аударған. Шығыс экспрессін орысшадан
қазақ тіліне көрнекті қаламгер-аудармашы Базарбай Исаев аударған.
Әлемге кеңінен танымал жазушы – С. Моэм көп сан қырлы талант. Ол
драматург, прозаик, сыншы, қысқа әңгімелер мен новеллалар жазуының шебері.
Жазушы өмірді жақсы білу үшін қоғамдық істерге белсене араласу керек деп
ұйғарды, саясатты өтпелі деп санады. Жазушының ойынша, ең ұзақ өмір сүретін
– сұлулық әлемі. Соғыс пен бейбітшілік тақырыбы жазушының Жауынгерлік
қызмет үшін, Өткір пышақтар шығармаларында, отарлық мәселе Макинтош,
Жауын әңгімелерінде көтерілген. Сондай-ақ жазушы Корнби, Шеппи
пьесаларында әлеуметтік мәселелерді қозғайды. Моэмның ең үздік романы -
Адамзаттық құштарлықтың азары өмір-баяндық деректер негізінде шынайы
тәрбиелік дәстүрде жазылған роман. Драйзер бұл романды айырықша бағалады.
Моэмның романдары Ай мен тиын, Сырланған бет перде, Қасиетті жалын
драмасы бар. Ағылшын әдебиетінде шағын әңгімелер жазудың шеберлері Диккенс,
Стивенсон, Конрад болса, Моэм әдебиет әлеміне қысқа әңгімелерді сюжеттік
жағынан жетілдірген жазушы ретінде танылды. Моэмның әңгімелерін қазақ
тіліне белгілі жазушы М.Мағауин аударған. Кітаптың аты – Ел шетінде.
Ең алғашқы қадамдарынан-ақ қазақ аудармашылары орыс аудармасын ғана
пайдаланған. Ағылшын әдебиетінің байланыстары туралы Мұхтар Әуезовтің
сіңірген еңбегі өте зор. Ағылшын жазушыларын орыс тіліне аудару арқылы
қазақ оқырмандарына жеткен. Ал орыс тіліндегі қателіктер қазақ тіліне дәл
солай етіп аударылған. Ағылшын тілінен тікелей қазақшаға аудару 1960
жылдары басталады және де жалпы қазақ тілінде жарық көрген шығармалардың
саны біршама өсті. Мысалы: Гарто Бредтің Гүрілдеген қостың бақыты, Куин
Майктың Ырыққа көнбеген адам әңгімесін Жандос Қалиев аударған. Шекспирдің
сонеттері аударылды. Ал 1970 жылдары Фенимор Купердің Магиканның соңғы
тұяғы, Конан Дойлдың Тор айының жеті күні, Майн Ридтің Жұмбақ салт
атты шығармасы, Агата Кристидің Брэдбэрри, Эдгар Поның әңгімелері қазақ
тіліне аударылды. 1970-жылдары көптеген туындылардың тәржімалану дәрежесі
көркем шығармалардың аудармаға қойылатын талаптарға жауап береді. Ал соңғы
он жылда ағылшын тіліндегі әдеби шығармаларды аудару өріс алмай келеді.
Тікелей аударма жасауға талпыныс соңғы жылдары тіптен байқалмайды.
Сонымен, кіріспе бөлімде біз ағылшын әдебиетінің дамуына үлес қосқан
ірі өкілдерді атап өттік. Олардың шығармаларына шолу жасап шықтық. Осы ұлы
қаламгерлердің әрқайсысы ағылшын әдеби жанрына жаңалық қосып, туған
әдебиетін байыта түсті десек, қателеспейміз.
1-ТАРАУ
Ағылшын әдебиетінің даму дәуірлері мен әдеби бағыттар
1.1. Ағылшын әдебиеті классиктермен ғана бай емес, жанрдың түрлері
жағынан бай, озық әдебиет. Ол дамудың үлкен, әрі күрделі жолынан өтті.
Ағылшын әдебиетінің мынадай кезеңдері бар:
1) Орта ғасыр әдебиеті (V-XI ғғ. Саксон әдебиеті), XI-XIII ғасырдағы
ағылшын әдебиеті, XIVғ. әдебиеті;
2) Қайта өрлеу дәуірі (XV-XVIғғ.);
3) XVII ғ. әдебиеті. Ағылшын буржуазиялық –революциялық әдебиеті және
қайта қалпына келтіру кезеңдердің әдебиеті;
4) XVIIІ ғ. әдебиеті. Ағарту дәуірі;
5) XIX ғ. әдебиеті;
6) XIX ғғ. соңы мен XXғ. басындағы әдебиет (1871-1917жж.)
7) XXғғ. әдебиет.
Ағылшын орта ғасыр әдебиеті. Ағылшын әдебиетінің ежелгі кезеңі
біздің дәуірімізге дейін V-XI ғ. қамтиды. Осынау алты ғасыр аралығында
көптеген әдеби ескерткіштер дүниеге келді. Олар негізінен ағылшын-саксон
тілдерінде жазылды. Осыдан ағылшын тілі дамыды. Шамамен VIIIғ. жасалған
ағылшын - саксон поэзиясының биігі - Беовульф. Нормандияның Англияны
жаулап алуы VI-XIIIғғ. ағылшын әдебиеті жаңа ағымда дамыды. Елдің саяси
және мәдени өмірінде француз ұлтының ықпалы кеңінен тарады. Ресми тіл
ретінде француз тілі ел билігінде үстемдігін жүргізді. Әдебиет үш тілде -
ағылшын, француз, латын тілдерінде дамыды. Латын тілдерінде ғылыми
еңбектер, тарихи хроникалар, шіркеуге қарсы сатиралар жазылды. Француз
тілдерінде серілік поэзиясы дамыды, ал ағылшын-саксон тілдерінде халықтық-
поэтикалық шығармалар, өлеңдер, серілік романдар жазылды. XIVғ. ағылшын
ұлтының қалыптасуына байланысты ағылшын тілі негізгі әдеби тілге айналды.
XIVғ. әдебиетінде Уильям Ленгленд, Д.Чосер ағылшын әдебиетіндегі айырықша
тұлғалар. Чосердің Кентрберри әңгімелері ағылшын әдебиетінің тарихын жан-
жақты қамтыған туынды. XIV-XVғғ. халықаралық поэзия үлгісі - баллада жанры
қалыптасып, дами бастады. Әсіресе, аты аңызға айналған халықтық қаһарман
Робин Гуд туралы балладалар тұтастай топтаманы құрады. Орта ғасырлық
балладаларды Шекспир, В.Скотт өз шығармаларында пайдаланды.
XV-XVI ғ. қайта өрлеу дәуірі. Ағылшын әдебиетінің жоғары деңгейде
өрлеумен ерекшеленеді. Қайта өрлеу Англияға Италия, Франция, Испания
елдеріне қарағанда кештеу жетті. Қайта өрлеу дәуірдің көрнекті өкілі Томас
Мордың Утопиясы кейінгі дәуірдегі жаңа ғылыми-фантастикалық шығармалардың
тууына негізін қалады. Сонет жанрының дамуына Генри Сарри, Филипп Сидни
ерекше үлес қосты. XVIIғ. драматургия өркендеді. Кристофер Марлоның Ұлы
Темірлан трагедиясы атақты қолбасшы Ақсақ Темірге арналған. Марлоның
Доктор Фаусттың қайғылы оқиғасы драмасы Гётенің атақты Фауст
шығармаларына өзек болды.
XVIIғ. ағылшын әдебиеті 1640-60ж. буржуазиялық революция оқиғасының
ықпалында дамыды. Бұл ғасырдағы әдебиеттің ірі таланттары Джон Мильтон,
Джерард Уинстэнли, Джон Беньян. Бұл кезеңдерде пуритан діні, кальвинизм
ағылшын мәдениеті мен әдебиетіне түбірімен өзгеріс енгізді. Бұл кезеңдегі
шығармалар сюжеттерінде діни ықпал басым болды.
XVIII ғасыр ағарту дәуіріндегі ағылшын әдебиеті бірнеше бағыттардан
тұрады. Олар: классицизм, реализм, сентиментализм, романтизм. Ағартушылық
реализмде проза жанры жаңа қырынан дамыды. Оның шытырман, философиялық,
сатиралық,отбасылық-тұрмыстық, әлеуметтік-психологиялық түрлері пайда
болды. Ағарту дәуірі әдебиетінде классицизм өкілі Александр Поп антикалық
дәуір әдебиетін аудару арқылы грек поэзиясының классикалық үлгісін
насихаттады. Ағылшын реализмін журналистикада Джозеф Эдисон, Ричард Стил,
европалық реалистік романдардың негізін қалаған Даниель Дэфо, ағылшын
әдебиетіндегі ұлы сатиралық дәстүрді дамытқан Джонатан Свифт. XVIII ғ.
ағылшын ағартушылық әдебиетінде трагедиялық роман жанры пайда болды. Оның
негізін қалаған – Самюэль Ричардсон (Кларисс). XVIғ. Ағылшын
драматургиясы жаңа даму сатысына өрледі. Джон Грэй, Ричард Шеридан
сентиментализм бағыты ағылшын әдебиетінде 30-40жж. қалыптасты. Джеймс
Томпсон, Эдуард Юнга – сентименталистер оқырмандардың жан дүниесіне торығу,
уайым сезімін туғызды. 50-60жж. сентиментализм лирикалық жанрда орын алды.
Ағылшын романтизм мен сыншыл реализм негізінде сентиментализмді дамытқан
Лоренс Стерн.
XVIIIғ. қорқынышты романдар немесе қара романдар атауына ие
болған готтық романдар жазылды. Оның негізін қалаған Торэс Уолпол
Отранто қамалы шығармасы Италиядағы Отранто қамалында болған оқиғаға
негізделеді.
XIXғ. ағылшын әдебиетінде романтизм бағыты көптеген жақсы
шығармалардың тууына негіз қалады. Романтизм эстетикасында сұлулыққа
сүйсіну, табиғат әдемілігін бейнелеу басты сипат алды. Романтиктер
өздерімен бірге дүниенің тек қозғалу мен өзгеру күйінде өмір сүретіндігін
терең жеткізетін сезімділікті, тарихты сезе білуді әкелді. Романтизм
нақтылы қоғамдық өмір шындығына романтикалық арман-мұратты (идеалды) қарама-
қарсы қойды. Романтиктердің шығармаларында қиялшылдықпен астасқан
күнделікті күйкі тіршіліктен жоғары тұрған жарқын өмірді аңсау, алға
ұмтылу, екінші жағынан өз ортасын олқы көріп, өз кезіндегі қоғамдық
тәртіпті қабылдамай, оған наразылық білдіріп, көбінесе сирек кездесетін
ерекше жағдайларға, алыс арман, асқақ қиялға толы жағдайлар ұсынылды. Бұл
кезеңдегі ақын-жазушылар: Уильям Уордсворд, Байрон, П.Б.Шелли, Джон Кидс,
В.Скотт болды.
Романтизмнің ең бейнелі тұлғасы ағылшын ақыны Джордж Ноэль Гордон
Байрон өзі өмір сүрген ғасырына шығармашылығымен ғана емес, өз өмірімен де
айырықша белгілі болды. Ол шығармалары мен парламентте сөйлеген сөздерінде
үстем тапты сынап, шындық үшін күрескен ержүрек жандарды жақтаған.
Испаниядағы, Италиядағы, Грекиядағы ұлт-азаттық қозғалысты қолдауымен
Байрон Еуропада ерекше даңққа бөленді. Осы тақырыпқа жазған шығармаларының
бірі – Құрметті легион жұлдыз деген өлеңі. Байронның бүркеншік атпен
жариялаған алғашқы өлеңдері: Өткінші нобайлар, Әр түрлі оқиғалар
өлеңдері, Бос уақытта, Еркін болғым келеді. Ол Еуропа елдеріне саяхат
шегіп, оңүстік Еуропаны аралайды. Саяхаттарының қорытындысы ретінде Чайльд
Гарольдтің тәу етуі атты поэмасының алғашқы екі өлеңі дүниеге келді. Оның
Шығыстық циклдар, Прометей, Шильон тұтқыны, Арман, Еврей
мелодиялары, Манфред атты философиялық драмалық поэмасында билік пен
байлықты мақсат етпейтін, діннен безген, өр мінез, өзімшіл кейіпкерлер
суреттеледі. Беппо, Дантенің сәуегейлігі, Сарданапал, Ирландия
аватарасы, Қола дәуірі, Соттың көрінуі сатиралық бурлеск, фарс өлеңмен
жазылған Дон Жуан, т.б. көптеген шығармалары бар. Дон Жуанда Байрон
реализмге бір адым жақындағанын байқатады. Биік пафостағы азатшылдық рухты
Еуропа әдебиетіне алғаш болып алып келген Байрон енді жеке бас бостандығын
жырлаудан жалпы ұлттық бостандыққа үндеуге жол ашты. Еуропаның рухани
көсемі Байрон бүгінде ұлы ақын ретінде қабылданады.
XIXғ. 30-40 жылдары ағылшын әдебиетінде сыншыл реализм жетекші
бағыт болып қалыптасты. Бұл бағытта ірі таланттар Вальтер Скотт, Чарльз
Диккенс, Уильям Теккерей, Шарлотта, Эмилия, Анна Бронтолер, т.б. болды.
Ағылшын жазушысы В.Скотт әлем әдебиетіне жаңа үлгідегі тарихи
романды қалыптастырушы ретінде енді. Халық ауыз әдебиетіне құштарлығы, оны
романтикалық баллада жазуға итермелеп, қызығушылығын арттырды. Алайда
тырнақалды поэтикалық шығармаларының сарқылмас бұлағы тек Шотландтық
фольклор ғана емес, еуропалық ағылшын, неміс, француз, итальян, испан
әдебиеттерімен жете танысты. Гете драмаларымен жақсы таныс, Бюргердің
балладаларын, Таско поэмаларын жетік білген еді. 1802 жылы екі томдық
Шотландия шекарасының халық әндері жинақтары жарыққа шықты. 1803 жылы осы
жинақтарының үшінші томы жарық көрді. Осындай басылымдардан кейін жарыққа
1805 жылы Соңғы Менестрель жырлары, Мармион, Көл қызы, Рокби, т.б.
орта ғасырға арналған өлеңдері В.Скоттың есімін кеңінен танытып, даңқын
асырды. Соңғы Менестрель жырларында басқа поэмалардағыдай шындық пен
фантастика, тарих кескіні мен фактілер біртұтас байланыста өрбіген. 1814-
1820 жылдар аралығында Шотландия тарихына арналған Уеверли, Гай
Маннеринг, Антикварий, Роб Рой, Лорд Байронның өлімі, Наполеон
Бонапарттың өмірі, Шотландия тарихы шығармаларында шотланд халқының
теңсіздік жағдайын суреттеді. Жазушы шығармалары әрдайым күйзеліс
дәуірін, қобалжыған аумалы-төкпелі уақытты қамтиды. Оның ең әйгілі
романдары Айвенго, Квентин Дорвард, Пуритандар, Роб Рой осының
айғағы. Тарихи романның басты мақсаты – сол дәуірдің ерекшеліктерін
суреттеу болғандықтан, В.Скотт өзінің шығармаларына өтпелі кезеңнің
неғұрлым айқын көрінетін сипаттарын немесе заман алмасуындағы мемлекет пен
қоғам өмірінің шешуші және күрт өзгерістер кезеңін таңдап алады. В.Скотт
тарихи романды қалыптастырушы ретінде ХІХ ғасыр жаңашылдардың бірі. Оның
мұралары ХІХ ғасыр ғана емес, барлық еуропалық және американ әдебиетіне де
орасан зор, сан қырлы ықпал-әсерін тигізді (Американың ұлттық тарихында
романист Дж.Фенимор Купер – В.Скоттың ізбасары).
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Францияда әдебиеттің бір бағыты –
натурализм пайда болды. Осы бағытты ағайынды Э. Гонкур мен Ж.Гонкур,
Э.Золя, Ж.К.Гюисманс, А.Сеар ұстанды. Кейін ол Германия, Англия, АҚШ
елдерінде де дамыды. Англияда натурализм өкілдері Дж.Гиссинг пен Дж.Мур
болды. Осы кездегі жазушылар таптық күреспен бірге басқа да жаңа тақырыптар
мен жаңа мәліметтер енгізді. Буржуазиялық қоғамды сынап, монополия
үстемдігін әшкереледі.
ХІХ ғасырдың 70-80-жылдары символизм бағыты дами бастады. Ол
Франция жерінен шығып, Бельгия, Германия, Австрия, Ресей елдеріне таралды.
ХІХ ғасырдың 80-жылдары декаданс, яғни құлдырау бағыты кең
тарады. Осы кезде Еуропа әдебиетінде пессимизм, үмітсіздік, шаршағандықтың
әсері білінеді. Ақындар, драматургтер, прозаиктер адамның әлсіздігі мен
өмірде үстемдік жүргізетін құпия күштер туралы айта бастайды. Индивидуализм
мен аморализмді насихаттайды. Декаденттердің көбісі өнерді шынайы сүйетін
дарынды адамдар болған. Олардың үстем тобы буржуазиялық қоғамға наразылық
білдіріп, дөрекілікке қарсы шыққан. Көрнекті өкілдері ішінде Уайльдті,
Рембоны, Метерлинкті, т.б. атап өтуге болады.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасыр басындағы сыншыл реалистердің
кейбіреуі болашаққа сеніммен қарау қасиетін жоғалтып, жаңа құрылған
капиталистік тәртіпті мойындамайды. Олардың ішінен Т.Гарди, Б.Шоу,
Г.Уэллсті атап өтуге болады. Буржуазиялық қоғамды мойындамай, оған қарсы
наразылық білдірген неоромантизм мен романтизм өкілдері еді. Бұл бағыт
әсіресе Англия мен Германияда дамыды. Оның өкілдері Стивенсон, Конрад,
Хаггард, Конан Дойл, Честертон болды. Неоромантиктердің көзқарастары
әртүрлі болғанымен, оларды бір нәрсе – сол кездегі буржуазиялық өркениетке
деген қарсылық біріктірді. Сыншыл реалистер мен натуралистер капиталистік
ақиқатты бейнелеп, оны сынаса, неоромантиктер буржуазиялық қоғамның
эстетикалық құндылықтарын қабылдамады. Оқырмандарын өткен күндерге
тасымалдады немесе өркениет тимеген Африка, Азия, Оңтүстік Америка елдеріне
әкетіп отырды. Олар жарқын, шытырманға толы әлемді қиялдап, соны қағаз
бетіне түсірді.
ХХ ғасырдың басында футуризм, экспрессионизм, имажинизм, унанимизм,
т.б. әдеби бағыттар пайда болды. Олар модернистік немесе авангардттық деп
аталды.
Империалистік дәуірде агрессиялық саясатты қорғап ақтайтын әдебиет
пайда болды. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басында батыс Еуропа елдерінде
отарлық әдебиет кең өріс жаяды. Осы әдебиеттің ірі өкілі – ағылшын жазушысы
Редиард Киплинг болды. Дарынды жазушы қызықты, талантты шығармалар жазса
да, оны Британ империясының жыршысы деп атады, ол империалистік идеологияны
уағыздады. Оның әйгілі Ақ нәсілділердің ауыртпалығы деген өлеңінде отар
елдердегі ақ нәсілді өркениет орнатушылардың қиын жұмысы туралы айтылады.
Жарық өшті романында соғысты дәріптейді. Судан еліндегі Англияның отарлық
соғысы романтикалық, қаһармандық өңде суреттеледі. Оның ең танымал
шығармалары – Джунгли кітабы, Джунглидің екінші кітабы. Екі кітапта да
үнді фольклоры пайдаланған. Романдары: Ер жүрек капитандар, Ким, Росуа
және компания. Киплинг ағылшын ұлттық поэзиясына жаңа өлеңдік стиль мен
мазмұнын әкелген жаңашыл ұлттық ақын. Киплинг очерк-әңгіме жанрында жұлдызы
жарқыраған дарын болса, поэзияда романтикалық қуатқа толы шындықты өткір
өзек еткен өлеңдерімен ерекшеленеді. Оның әлем әдебиетіне жасаған ықпалы
зор. Сондай-ақ үнді әдебиетінің дамуына жаңа леп әкелді. Оның өлеңдері
әуезділігі мен мазмұндық жаңашылығымен ерекшеленсе, әңгімелері мен
новеллалары, қысқа сапарнамалы очерктері таланттылықтың жарқын қырлары.
Қазақ тіліне аударылған алғашқы шығармасы – Піл баласы ертегісі. Оны
А.Мақашев аударған. Пілдің баласы деген ертегілер топтамасы С.Қалиев
аударуымен 1983 жылы жарық көрді. Маугли романы Р.Рақымбеков
тәржімалауымен 1983 жылы басылып шықты. 2002 жылы қайта басылды. Қалиев
балалар жазушысы болғандықтан, түпнұсқаның барлық ерекшеліктерін терең
түсініп, стильдік сәйкестігімен жақсы аударып шыққан. Рақымбеков аудармасы
да көңілге қонымды.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басындағы әдебиетке жұмысшы және
социалистік қозғалыстар үлкен әсер етті. Әдебиетте жаңа бағыттар пайда
болды. Париж Коммунасы өзінің әдебиетін қалады. Сол әдебиеттің негізгі
тақырыптары - халық және оның қанаушыларға қарсы күресі болды. Социалистік
әдебиет Англияда (У.Моррис, Р.Трессел), Данияда (М.Андерсен-Нексе),
Болгарияда ( Д.Полянов) және т.б. елдерде пайда болды. Оның дамуына 1905
жылы болған орыс революциясы әсерін тигізді. Социализм идеялары әлемге
тарағаны сонша, оның ықпалы атақты шетел жазушыларының шығармаларында да
көрініс тапты. Олар: Англияда Б.Шоу мен Г.Уэллс, Францияда Э.Золя,
Р.Роллан, А.Барбюс, АҚШ -та Дж.Лондон, Э.Синклер, К.Сэндберг және т.б.
Революциялық-пролетарлық және социалистік әдебиетпен қатар маркстік
эстетика мен әдебиеттану дами бастады.
Империализмге тән антагонистік қайшылықтар Бірінші дүниежүзілк
соғыстың басталуына себеп болды. Германия, Австро-Венгрия, Түркия елдері
Англия, Франция, Ресей елдеріне қарсы соғысуға дайындалды. Кейін ол соғысқа
АҚШ, Жапония, т.б. мемлекеттер қатысты. АҚШ соғысқа 1917 жылы
қосылғандықтан, америка әдебиетінде соғыс тақырыбы ХХ ғасырдың 10-
жылдарында көп кездеспейді. Америка жазушылары бұл тақырыпты 20-жылдары
ғана қозғай бастады.
Еуропа жазушылары империалистік соғысты батыл айыптады. Оған қарсы
Р.Роллан, Б.Шоу, Г.Манн шықты.
1.2. Аударма тарихына келетін болсақ, ағылшын тіліндегі әдебиеттің
орыс тіліне аударылу тарихының түп-тамыры терең. Ол өз бастауын америка-
ағылшын-француз-орыс байланыстарынан алады. Пушкиннен алдыңғы заманда орыс
қоғамында французша сөйлеу ақсүйектікті білдіретін кезең болғаны белгілі.
Жоғары тап өкілдері тек Еуропадан білім алды. Соның әсерінен Еуропа,
Америка, ағылшын әдебиеті де орыс тіліне еркін енді. Ағылшын тілді
жазушылардың аударылу тарихында шығармаларымен көзге түсетін суреткер
жазушы, ақын, әдеби сыншы – Роберт Льюис Стивенсон. Жазушыны негізінен
адамгершілік мәселелері толғандырған. Оны шешуде қаламгер романтик
дәстүріне сүйенген, әсіресе Достоевскийдің ықпалы байқалады. Стивенсон
роман жанрын шытырман оқиғалы, драмалық және характерлер романды 3 түрге
бөлген.
Роберт Льюис Стивенсон 1850 жылы шотланд инженерлері, әйгілі зәкір
құрылысшыларының отбасында дүниеге келген. Ол да теңіз зілзаласымен
арпалысып, кеме құтқарушысы болғысы келді, соған дайындалып та жүрді:
жыпылықтап тұратын манарларға арналған жаңа жарық көзі туралы еңбек жазды,
орманның жағалық тұманға әсерін зерттеді. Бірақ өкпе ауруы оны арманына
жеткізбеді, дәрігерлердің кеңесі бойынша ол жылы жаққа, дәлірек айтқанда
Оңтүстік Францияға қашуға мәжбүр болды.
Сауығып келе жатқан шақтарында ол жаяу қыдырып, Бельгия және
Голланд каналдары мен өзендерінде қайықпен жүзіп жүретін. Стивенсонның
алғашқы кітабы осы саяхаттарына арналған болатын. Отбасылық жағдайға
байланысты Роберт Солтүстік Америкаға сапарға аттанып, Калифорнияға жетеді.
Осыдан кейін оның ауруы асқынып кетеді. Дәрігерлер оны Давос деп аталатын
швейцариялық курортқа жібереді. Өмірінің соңғы күндеріне дейін Стивенсон
ауруымен арпалысып өтеді.
Стивенсон көп саяхаттады, ақыр-аяғында 1890 жылы Самоа аралында
тоқтайды. Осы аралдың табиғаты мен жергілікті халықты жазушы өте ұнатып
қалады. Көп ұзамай ол неміс шенеуніктерінің аралдағы тайпаларды бір-бірімен
шағыстыратынын байқайды. Стивенсон самоандықтардың тыныш өмір сүруіне ат
салысты. Олармен бірге неміс басшыларына қарсы күресті. Неміс консулы мен
губернаторын әшкерелейтін кітап жазып, олардың жұмыстан шығуына ықпал етті.
Стивенсонды жақсы көрген жергілікті халық оны Тузитала, яғни әңгіме айтушы
деп атап кетті.
Тарихқа ескерту кітабында Стивенсон самоандықтардың көрген азабын
суреттейді. Неміс отаршылдарын келемеждейді. Ақыры неміс императорына
шенеуніктердің зұлымдығын тоқтатуға және самоандықтардың құқықтарын
қорғауға қолға алуын сұрайды. Бұл үндеу жауапсыз қалады, ал Германияда
кітапты өртеп, оларды шығарған баспаларға айып тартқызады.
Стивенсон саяхатшы, сарбаз боламын деп армандады, бірақ өзі төсек
тартып ауырып жатты.
Стивенсон асыранды баласы Ллойд Осборнмен сүйіп ойнайтын ойындары
Теңіз оқиғалары, Жасырылған қазыналар карталары, Теңіз қарақшылары
туралы болған. Бұл ойынды нағыз соғыс ережелері бойынша жүргізді. Еденде
карта суретін сызып, тау, өзен, жолдар, батпақты жерлер құрастырды. Сапар
барысында әскерлер ауруға шалдыққан сарбаздарының белгілі пайызын жоғалтып
отырды. Жаяу әскер мен атты әскердің жылдамдығы, ауа райының әсері, қару-
жарақпен қамтамасыз етілгендігі ескеріліп отырды. Ойын нағыз соғыс
ережелеріне сәйкес жүргізілді.
Ақыры осыған ұқсас ойыннан Стивенсонды әлемге әйгілі еткен Қазына
аралы романы пайда болды. Бірде Стивенсон асыранды баласына қиялындағы
аралды картаға салып береді. Карта айналасында осы аралға барған адамдар
туралы әңгімелер айтыла бастайды. Стивенсон бала кезінде естіген
теңізшілердің, манар күзетшілерінің әңгімелерін баяндайды. Оған
Стивенсонның әкесі қосылып, сандықта болуға тиісті заттардың тізімін
келтіріп, капитан Флинттің кемесіне атау береді. Осылай кәдімгі карта мен
сандық арқылы пираттар туралы ойдан шығарылған хикая пайда болады.
Стивенсон бұл туралы: Я сказал, что карта отчасти породила фабулу. Я, мог
бы сказать, пожалуй что она и была фабулой. Какие-то застрявшие в памяти
места из книг Эдгара По, Дефо Вашингтона Ирвинга, экземпляр джонсоновских
Пиратов, название Сундук мертвеца из книги Кингсли Наконец, обрывки
воспоминаний о лодочных прогулках в открытом море, о плавании на яхте
водоизмещением в пятнадцать тонн и, наконец сама карта с ее бессчетными
краснорычивыми подсказками воображению – вот и все мои источники (13,11-
12б) деген.
Қазына аралы романы кітап болып шыққанда, Стивенсон журналистерге
берген сұқбатында: Бұл менің үшінші еңбегім болғанымен, өз оқырмандарымның
жүрегіне жол тапқан тұңғыш шығармам деген екен. Және бұл балалар туралы
кітап болуы тиіс еді, демек, ешқандай психология және стилистикалық сұлулық
болмауы керек. Әйелдер де қатыспады деп өз ойын білдірген.
Қалың оқырман қауым бұл романды қызу қабылдап, зор қошемет
көрсетеді.
Теңіз қарақшылығы Англия мен Испания арасындағы ғасырлар бойы
жүргізілген соғыс кезінде кеңінен дамыды. Әсіресе ағылшын қарақшылары
Мексика, Перу, Вест-Индиядан алтын жеткізіп тұратын испан керуендерін
тонайтын. Соғыс барысында осындай заңдастырылған тонаушылықты ағылшын
туының астында капер деп аталатын қарақшылар жүргізді. Бірақ бейбітшілік
уақытында да ағылшындықтар осы пайдалы кәсіпті тоқтатпады. Ағылшын
корольдері қарақшылардан олжаны қуана қабылдаған, ал олар бәлеге ұшыраса,
бас тартатын. Ызаланған қарақшы кек алу үшін заңсыз шабуылға шығып,
тонаушылықпен күн көреді. Бас сүйек пен сүйектер бейнеленген қара түсті
туды лақтырып тастап, өз елінің де сауда кемелерін де жібермейтін. Кейін
мазаланған ағылшын үкіметтік флоты оларды қырып тастайды.
Стивенсон сол батылдық кезеңіндегі теңіз қарақшыларын емес, ұсақ
ұры-тонаушыларды көрсетеді. Олар өткендегі әйгілі ұрылардың – Морганның,
Флинттің және басқалардың жинаған қазынасын іздеп, бір-бірінен тартып алып
отырады. Флинттің бұрынғы серіктесі - жалғызаяқты Джон Сильвер де осындай.
Бірақ қарақшы ізбасарларының оқиғалары – кітаптың сыртқы бейнесі
ғана. Негізгі ойы - әрине, жақсылықтың жамандықты жеңуі, дөрекі күші бар,
зымиян қу және опасыз қатыгез Сильвердің дәрменсіз, бірақ өжет, өзінің
әділдігіне сенімді жас баладан жеңілуі.
Стивенсон жамандықты айыптай отырып, жалғызаяқты Сильвердің қуаты
мен оның өмірге деген құштарлығына сүйсінеді, оны аяйды. Романның аяғында
Сильвер өзіне тиісті үлесін алып, ғайып болады. Осылайша жазадан құтылады.
Стивенсонға осы роман атақ әкелгенімен, оның ауруы асқына түседі. Ол
1894 жылы 3 желтоқсанда 44 жасында Самоа аралында көз жұмды.
Стивенсонның Қазына аралы романынан басқа атақты шығармалары:
Қара жебе, Ричард III, Баллантрэ қожайыны, Дэвид Бальфур жайында
әңгімелейтін Ұрланғандар және Катриона романдары, т.б.
Баллантрэ қожайыны мен Қара жебе романдары тарихи деректер
негізінде жазылғанымен, тарихи оқиғалар бар шынайылығымен суреттелмеген.
Жазушы тарихи шындықтың аясында өткір драмалық оқиғаларды ер жүрек, батыл
адамдар мінез-қылығын бейнелеген. Қайырымдылық пен әділеттілік жолында
кейіпкерлер кез-келген қауіп-қатерге барады, зұлымдық пен қаталдықты
қайсарлықпен жеңіп шығады. Жазушы кейіпкерлердің романтикалық арманы мен
ерлігінің астарында адамгершілік құндылықтарды, өнегелі мұраттарды
дәріптеді. Стивенсонның алғашқы туындысы 1873ж. Форт Фолио журналының
қарашадағы нөмірінде шыққан. Бұдан басқа жарық көрген шығармалары
Оңтүстікке қоныс аударғандар, Француз Витоның түнгі баспанасы,
Шахерезаданың жаңа ертегілері деп аталады. Жазған очерктері жол
сапарларына, саяхаттарына арналған.
Қара жебе романында Стивенсон Қызыл және Ақ Раушандар арасындағы
соғыс дәуіріне, яғни ХV ғасырға кейін шегінеді. Ағылшын тағы үшін болған
соғыс әйгілі Йорктар мен Ланкастерлер жанұялары арасында жүргізілді. Соғыс
атауы екі жақтың елтаңбасын безендірген қызыл және ақ түсті раушандар
гүлдеріне байланысты қойылған. Екі үміткердің бәсекесіне оларды жақтаушылар
– өздерінің адамдары мен әскерлерін алып келген феодалдық барондар және
күштеп қудаланған қарапайым халық қатысты. Соғыс отыз жыл бойы жүргізілді.
Жеңіс туы екі жаққа кезектесіп ауысып отырды. Қатыгез зорлық пен тонаушылық
мемлекетті әлсіздендірді. Екі партиядан да жақсылық күтпеген қалалар мен
ауылдар осы пайдакүнемдік соғысқа енді азырақ қатысты. Қара жебедегі кек
алушы Джон тәрізді халық феодалдардан өздерінің кегін алды.
Романда Стивенсон Ричард ІІІ деген атпен таққа отырған, кезекті
жеңіске жеткен үміткердің бірі – Ричард Йоркты суреттейді. Өте батыл әрі
қатыгез, ештеңеден қорықпайтын бүкір Ричард - зұлымдықтың иесі. Кезінде
Шекспир да ол туралы Ричард ІІІ деген романында жазып кеткен.
Романның кейіпкері жас Дик Шелтон жағдайларға байланысты Ричард
Йорктың жақтаушысы болады. Бірақ өзінің жеке мақсатына жеткен соң ол
ақиқат екі қарсыластың ешқайсысында да жоқ екенін түсінеді. Патшасының
ызасы мен қайырымынан қорқып, Дик Шелтон соғыстан алшақтайды.
Алайда Стивенсон зұлымдықтың талқандалуын тағы да көрсетпейді.
Ричард Йорк бұл романда жеңімпаз болып шығады. Мансапқор, батыл әрі қатыгез
бүкір таққа отырғаннан кейін, арасында екі жыл өткен соң оның әскері
талқандалып, өзі Босворт шайқасында қаза табады.
Жазушы зұлымдықтың сырт-келбетін жеркеніш тудыратын ғып суреттейді:
Сильвер – жалғызаяқты мүгедек болса, Ричард – жауыз бүкір. Стивенсон
зұлымдықпен күресін әр кітапта жалғастырып отырады. Қара жебеде Дик
Шелтонның қарапайым қажырлылығы жеңіске жетсе, Дэвид Бальфур туралы
кітаптарда да шотланд жігітінің алдында тұрған барлық тосқауылдарды өтіп,
қажырлы адалдығы жеңетіні суреттеледі.
Зұлымдықтың талқандалуы тек Баллантрэ қожайыны деген романда
көрсетіледі. Сыртқы жағынан бұл - шытырман оқиғалы қызықты роман: онда
шотланд дворян жанұясының құлдырауы, теңіздегі оқиғалар, қарақшылармен
кездесу, Үндістан, Солтүстік Америкаға саяхат көрсетіліп, негізгі кейіпкер
сырттай сұлу, бірақ адамгершілігін жоғалтқан мастер Баллантрэ бейнеленген.
Ол өз айналасындағысының бәрін құртып, тиісті үлесін алып өзі де қаза
табады.
Ауруының азабынан Стивенсон адамдармен көп араласпады, дегенмен
қарапайым, сүйкімді, ақкөңіл адам болатын. Ол өзінің кітаптарын
теңізшілердің, сарбаздардың, саяхатшылардың сүйікті серіктері болсын деп
жазуды армандаған. Адамдарға қызмет ету мүмкіндігі болмаса да, оларға
қолынан келгенінше көмектескісі келді. Стивенсон оқырмандарына әлсіздік пен
сырқатты жеңуге көмектесетін сергектік пен ішкі тазалықты өз кітаптары
арқылы бергісі келді. Ол өз мақсатына жетті деп айтуға болады.
2-ТАРАУ
Р.Л.Стивенсонның Қазына аралы романының қазақша аудармалары
2.1. Роберт Льюис Стивенсонның Қазына аралы романы - Вальтер
Скоттың Айвенго, Майн Ридтің Жұмбақ салт атты таңғажайып қызықты
хикаяларға толы тамаша шығармалары қатарында әлем әдебиетінің алтын қорына
қосылған ұлы туынды. Қазына аралы романы алғашында Капитан Джордж Норд
деген бүркенші есімімен басылды. Орысша аударылған нұсқасы Стивенсонның
шығармасы Англияда жарияланғаннан 3 жылдан кейін Вокруг светаның орысша
қосымшасында жарық көрді (1886ж). Белгілі баспагер ағартушы Панталеев
алғашында 4 томдық шығармалар жинағын жарияласа, Ф.Сойкин 12 томдық
туындыны түгелдей басып шығады. Қазына аралы романы әр тілде 10 рет
қайталана басылды. Ең жақсы аударма Н.Чуковскийде болып шыққан. Стивенсон
шығармаларының қазақ тіліне аударылғандары – Қара жебе, Қазына аралы
романдары. Алғаш Қазына аралын аударған - Абдолла Құлыбеков. Роман 1965
жылға дейін 2 рет басылды. Кейіннен романды Қадыр Дәуітов қайта аударып
шықты. Аударма 1982-2002 жылдар аралығында 3 рет басылып шықты. Белгілі
сыншы Т. Жұртбаев аударма нұсқасына қатысты ойын былай тұжырымдайды:
Балалар сусап отырған Қазына аралын қайта тәржімалаған журналист-
аудармашы Қ.Дәуітов сенімді ақтаған. Түпнұсқаның он екі де бір нұсқасы жоқ,
кедір-бұдыр бұрынғы Қазына аралы қазір сыдыртып жақсы оқылады. Түпнұсқаға
жете қабыл екені байқалады.
Аударма баспасы шығарған Қазына аралы романының алғы сөзінде:
Аудармашы Қ.Дәуітовтың аудармасымен шығарылған бұл туынды қазақ
әдебиетінің аударма қорына қосылған сүбелі үлес болып саналады делінген
(5,4б).
Жазушы : Егер мен осы шығармамен жеткіншіктерге ұнамасам, онда
қазіргі кезде шынайы жасөспірімдер жоқ , - деп өз мақсатын білдірген.
Автордың роман басындағы Л.О. мырзаға арналады деген эпиграфы
оқырмандарды ол кім деген ойға қалдырады. Олардың жорамалынша Л.О. не
әдебиет сыншысы, не авторға осы романды жазуға ұйытқы болған ғұлама деген
ой келеді. Ал, шын мәнінде, Р.Л.Стивенсонның өзінің айтуынша: ...Ол жан
жары сүйікті әйелімен еріп келген асыранды баласы Ллойд Осборн екен.
Осы жұмыс барысында қазақша А.Құлыбеков пен Қ. Дәуітов аудармалары
қолданылды. Аудармалар сатылы түрде жасалған. Түпнұсқа ретінде
Н.Чуковскийдің орыс тіліне аударған Остров сокровищ атты кітабынан
алынған.
Ең алдымен тақырып туралы сөз қозғасақ, ағылшын тіліндегі Treasure
Island - Остров сокровищ қазақ тіліне Қазына аралы деп мағыналық
және идеялық жағынан да балама тәсілмен берілген. Жалпы кітап 6 бөлімнен,
әр бөлім бірнеше тараудан тұрады. Әрқайсысына түрлі ат берілген.
Біздің байқауымызша, осы бөлімдердің атаулары аудармада бір-
бірінен ерекшеленеді. Мысалы, ағылшын тіліндегі бірінші бөлім The Old
Buccaneer орысша нұсқасында Старый пират деп аталады. А.Құлыбеков оны
Қарт пират деп аударса, Қ.Дәуітов Кәрі қарақшы деп алған. Теңіз
қарақшылары біздің ұғымымызға шет ел әдебиетінен енді, бұл сөз тілімізге
жат. Сөздікте қарақшы сөзі ұры-қары, тонаушы, алаяқ деп берілген (1,488 б).
Бұл сөздер пиратқа балама бола алмайды, өйткені пират ұсақ ұры-қары емес,
ол батыл теңіз қасқыры десек те болады. Сондықтан Құлыбеков сияқты пират
деп қалдыру және мәтіннің соңында түсініктеме беру - дұрыс деп ойлаймын
(2,5б).
Келесі бөлім The Sea Cook сөзбе сөз аудармасы морской повар ,
яғни орысша Судовой повар деп мағыналық жағынан дұрыс алынған. Құлыбеков
аудармасында Кеме аспазшысы, ал Дәуітовте Кеме аспазы делінген. Қазіргі
қазақ тілінде дұрыс нұсқасы аспаз болып саналады.
Үшінші бөлім My Shore Adventure - Мои приключения на суше
дегенді Құлыбеков Менің құрғақтағы оқиғаларым деп аударған. Құрғақ деп
суғарылмаған, кеуіп кеткен жерді атайды, ал бұл жерде автор құрлықты меңзеп
тұр. Мүмкін, Құлыбеков аударма ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz