Экономикалық жүйе: мәні, түрлері және көрсеткіштері

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТІРЛІГІ
ЖӘГІР ХАН АТЫНДАҒЫ Батыс Қазақстан аграрлық – техникалық университеті

Мемлекетті реттеу кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Экономикалық жүйе: мәні , түрлері және көрсеткіштері

Орындаған: БФ – 11 топ студенті
Арыстанов Д. А.
Тексерген: апа оқытушы
Абдулова Н.

Орал – 2007 жыл

Мазмұны

Кіріспе ___________________________________ ____________________3
І бөлім. Экономикалық жүйенің теориялық негіздері.
1.1 Экономикалық жүйе. Экономикалық дамудың жалпы
проблемалары_______________________ ___________________________4
1.2 Экономикалық жүйе және оның мәні, құрлымы мен негігі
қасиеттері_________________________ _____________________________6
ІІ бөлім Экономикалық жүйенің түрлері .
2.1 Дәстүрлі экономика ___________________________________ _______7
2.2 Әкімшілдік - әміршілдік экономика__________________________ __8
2.3 Аралас экономика ___________________________________ ________9
2.4 Нарықтық экономика__________________________ ______________13
ІІІ бөлім. ҚР экономикалық жүйе және шенбердегі модельдер
3.1 Швед моделі ___________________________________ _____________16
3.2 Жапон моделі ___________________________________ ____________17
3.3 Американ моделі ___________________________________ _________18
3.4 Жаңа индустриялдық елдер __________________________________1 9
Қортынды ___________________________________ __________________20
Пайдаланған әдибеттер тізімі ___________________________________ _21

Кіріспе
Бұл курстық жұмысты жазудағы мақсат экономикалық жүйенің мәні мен
мазмұнын ашып көрсету , оның қалыптасуы мен дамуы туралы ақпаратты енгізу
экономикалық жүйенің мақсаттарын айқындап көрсету .
Күнделікті экономикалық өмірде адамдар арасындағы қатынастар әрқашанда
экономикалық жүйе ретінде қызымет жасайды . Бұл тақырыпты аталмыш оқулық
курсының алғашқы білімін – нарықты экономикаға кіріспе ретінде ұғынамыз .
Тақырып – экономикалық білімге кіріспе , сондықтан мұнда қарастырылатын
бірқатар проблемалар проблемалар абстракталық ұғымдар болғандықтан оларды
қарапайым түрде баяндау көптеген қиындық келтіреді . Экономикалық жүйенің
қалыптасуы оның процесі өте күрделі , ал оларды қарапайым баяндау : оның
элементтерінің қасиеттерін және өзара байланыстарын анықтау деген сөз .
Экономикалық қатынастардың табиғатын нақты ұғынбаса , экономикалық
жүйенің негізін түсіну қиынға соғады .

3

1.1 Экономикалық жүйе.
Экономикалық дамудың жалпы проблемалары.
Бұл тақырыпты аталмыш оқулық курсының алғашқы бөлімін – нарықтық
экономикаға кіріспе ретінде ұғынамыз . Және оны оқып – үйрену студенттерге
қоғам өмірінің бастапқы баспалдағы тәрізді теориялық проблемалармен
танысуға жол ашады .
Мұны кездейсоқ жайт емес анық . Өйткені бірқатар елдерде экономикалық
қарым – қатынастардың жеткілікті дамуына орай , көптеген адамдар онымен
материалдық игіліктер мен қызымет түрлерін пайдалану процесіндегі
құбылыстарды байланыстырады . Әйбетте , өндірісте әр түрлі факторларының
әсерінен пайда болатын құбылыстар орын аларын сөзсіз . Ол факторлар :
ұлттық , бауырластық , саяси , құқықтық , идеологиялық , экологиялық және т
. б . мәселелер .
Экономикалық қатынастардың мазмұны осы құбылыстар арасында еріп
кетеді. Күнделікті экономикалық өмірде адамдар арасындағы қатынастар
әрқашанда белгілі экономикалық жүйе ретінде қызымет жасайды . Экономикалық
жүйе – бұл экономикалық процестер жиынтығы . Ол қалыптасқан мүліктік
қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады .
Экономиклық қатынастардың табиғатын нақты ұғынбаса , экономикалық
жүйенің негізін түсіну қиынға соғады . Материалдық игіліктерді өндіру
процесінде қалыптасатын өндірістік қатынастардың басқа қатынастардың
айырмашылығын білу экономикалық жүйенің мәнін , мазмұнын түсінуге жол ашады
.
Бұдан туындайтын дәрістің басты мақсаты – оқырмандарды экономикалық
қатынастарды өндірістің ерекше тарихи формасы ретінде дұрыс түсінуге
бағыттау .
Тақырып – экономикалық білімге кіріспе , сондықтан мұнда
қарастырылатын бірқатар проблемалар абстракылық ұғымдар болғандықтан ,
оларды қарапайым түрде баяндау көптеген қиындық келтіреді .
Қоғам қанша өмір сүрсе , өндіріс те сонша өмір сүреді . Қоғам өзінің
дамуында қанша кезеңнен өтсе , өндіріс те сонша кезеңдерден өтті .
Бұл кезеңдердің ішінде өндірістің аса айрықша кезеңдері орын алған :
тастан жасалған балта – темір , соқа – тоқыма станогі – пар машинасы
электірлі двигатель – компьютер дәуірлері . Бұл кезеңдер адамдардың тек
техникалық қуаттылығын ғана анықтайды , сонымен қатар , оладың өндірістің
маңызды фауторы ретінде өзара қарым – қатынастарының потенциалын белгілейді
. Нақ осы қарым – қатынастар өндірісті біркелкі ұйымдасқан процеске
айналдырады , олай болса , олардың алдында тұрған мақсаттарды шешуге
қабілеттілігінің арттырады .

4
1.2 Экономикалық жүйе және оның мәні , құрлымы мен негізгі қасиеттері .
Адамзат өмірі өте күрделі және сан қырлы . Ол адамдардың материалдық
игіліктер өндірудегі , қызмет көрсету , ғылым мен мәдениет салаларындағы ,
саясат пен идеологиядағы көптеген іс -әрекет түрлерінен тұрады. Сөйтіп
адамдар арасында қоғамдық қарым – қатынастардың тұтастай бір жүйесі ,
белгілі бір өмір салты , мемлекеттің , отбасының моральдық – адамгершілік
нақты формалары қалыптасады . Осыларды нақты білу үшін , сыртқы және ішкі
факторларды қамтитын белгілі бір тәсілдер қолдану қажет . Бұл талапқа
жүйелік тәсіл сай келеді . Жүйелік тәсіл – күрделі ұлттық экономикадан жеке
қосынды жүйелерді және күрделі бөлімдерді бөліп , олардың финкциялары мен
тікелей және кері байланыстыратын анықтауға жол ашады . Сондықтан оны оқып
– білудің қоғам танудағы маңызы өте зор .
Жеке экономикалық жүйелер – мәселен : кәсіпорын , фирма , концерн ,сала ,
ұлттық экономика , дүниежүзілік шаруашылық т . б . күрделі жүйелердің бір
бөліктері болып саналады . Бұл жүйелер әрдайым өзара әрекет жасайды : Бір
– бірімен бәсекелестік күрете ұйымдастырылады , қайта құрылады , ал кейбір
жағдайда жойылады .
Жүйе дегеніміз не ?
Басқару процесі бойынша , тура түсінік алудың маңызды бағыты – қоғамға
белгілі бір жүйе ретінде қарау . Жалпы тәсілі – қосымша және күрделі
жүйелерді анықтауға жол ашады . Жүйе тәсілін оқып –білу , бір жағынан ,
артық күрделі кедергілерді шектеуге жағдай жасайды , екіншіден , -
басқарушыға күрделі күрделі проблемалардың мәнін түсінуге көмектеседі ,
және қоршаған орта туралы нақты мәлімет ала отырып , шешім қабылдауға
мүмкіндік жасайды .
Жүйе – біркелкі жинақталған заттардың немесе бөлімдердің жиынтығы .
Жүйе термині жан – жақты ұғымдарды қамтиды . Мәселен , тау жүйелері ,
өзен жүйелері және күн жүйелері . Біз күнделікті өмірде әр түрлі көлік және
байланыс жүйелерімен кездесеміз . Сонымен , адамзат қоғамының дамуымен
қатар , экономикалық жүйелермен де таныспыз .
Енді қарастырылатын проблема – экономиакалық жүйк дегеніміз не ?
Экономикалық әдебиеттерде экономика , экономикалық жүйе және
өндірістік қатынастар жүйесі деген ұғымдарды кездестіреміз . Осы
ұғымдарды белгілі белгілі бір категориялардың жиынтығы ретінде қарастыруға
болады . Мысала , мұның ішінде экономикаға жататындары материалдық –
техникалық база өндіргіш күштердің өз шнгіндегі бірлігі , өндіріс тәсілі -
өндіргіш күштердің өндірістік қатынастарымен бірлігі және материалдық
мәдениет – қондырма қарым – қатынастарының өндіргіш күштермен бірлігі .
Экономикалық жүйе қосымша базистерқамтиды (өндірістік қатынастарының өзара
бірлігі). Ал өндірістік қатынастар жүйесі : өндіріс тәсілін , базисті ,
шаруашылық әдісін және олардан туындайтын белгілі бір өндірістік
қатынастарды қамтиды .

5

Сонымен экономикалық жүйе – бұл жоғарғы дәрежелі қоғам жүйесінің бір
бөлігі . Ол өзінің даму мақсаттарын алдын – ала белгілей алиайды , ал
экономикалық ғылым қоғамының мақсатына және жалпы приоритетті бағытына
жетудің әдістері мен жолдары іздестірумен айналысады . Бірақ та қоғамның
әлеуметтік прогресті мақсатын түсінбей тұрып , экономикалық жүйенің
ойдағыдай әрекет жасауын бағалау қиын . Мысалы , ұлттық байлықтың құрлымын
экономикасын сапалы өсуінің мәнін және т . б . Экономикалық жүйенің мәні –
табиғи ресурстардың қоғам тұтынуына жармды материалдық игіліктерге
айналуында туындайтын тұжырым – экономика күрделі екі жүйе – табиғат және
қоғамды байланыстыратын негізгі түйін . Табиғат - Қоғам - арасындағы
үздіксіз қарым – қатынасты қамтамасыз ететін біркелкі жүйе болып табылады .
Оның кірісінше табиғи және еңбек ресурстары үздіксіз түсіп отырады , ал
шығыс қоғамдық тұтынуға сай келетін өнімдерден құралады . Сонымен табиғи
жүйеден алынатын ресурстар – қоғамдық жүйені қалыптастыратын еңбек
ресурстары мен қажеттілік өндірілген өнімнің сапалық және сандық
мазмұндарын анықтайды .
Кіріс және Шығыс бөліктерінен алынған деректерге байланысты
экономикалық жүйенің құрлымы қалыптасады . Экономиканың ішкі жағдайы басқа
жүйелердей элементтердің жиынтығын және олардың байланыстыратын қамтиды .
Экономикалық жүйкнің қалыптасу процесі өте күрделі , ал оларды қарапайым
баяндау : оның элементтерінің қасиеттерін және өзара байланыстарын қамтиды
, анықтау деген сөз .
Экономика құрлымының сапалық және сандық прцесін сипаттайтын
элементтеріне жататындар : өндіріс , бөлу , өткізу және тұтыну процестері .

Экономикалық жүйенің мәнін жеке құрлымын жете түсіну үшін әр түрлі
жүйелердің интеграцияланған табиғатын білу қажет .
Экономиклық жүйе әртүрлі құрамдас элементтердің механикалық жиынтығы
емес , ол өз алдына дербес әрекет жасайтын өзара байланысты элементтердің
қарама – қайшы жиынтықтары . Бөлек дербес экономикалық жүйклкр , мәселен :
кәсіпорындар (фирмалар) – концерн сала – ұлттық экономика – дүниежүзілік
экономика өте күрделі жүйелердің бір бөлігі болып саналады . Бұл жүйелердің
өзара тұрақты әрекет жасайтын , бір – бірімен бәскелестік жағдайда ,
дәрменсіздікке ұшырап , жабылатын да естен шығармау керек .
Әлемдік экономикалық әдебиеттерде экономикалық жүйені топтаудың кең
таралған екі фактор негізінде жүргізіледі .
1. Меншік типтер бойынша
2. Экономиканы ұымдастыру типтері бойынша .
Осындай әдістер негізігде экономикалық жүйені шешуді төмендегідей типтер
арқылы бөледі :
а) Дәстүрлі экономика
ә) әкімшілдік - әмәршілдік экономика
б) Қазіргі рыноктық экономика немесе аралас экономика
в) Еркін бәсекелестік (таза капитал) нарықтық экономика

6

2.1 Дәстүрлі экономика
Дәстүрлі экономика –тұйықталған , оқшауланған шаруашылыққа негізделеді
. Өткен кезеңдердегі негізгі экономикалық проблемалар ырықсыз, сезім
жетегінде шешілетін . Көптеген экономикасы нашар дамыған елдерде күні
бүгінге дейін дәстүрлі немесе әдет – ғұрыпқа негізделген экономикалық
жүйелер қолданылып келеді . Нені ? Қалай және кім үшін өндіру керек ? Бұл
проблемалар ұрпақтан –ұрпаққа жалғасып отырған дәстүрлі салт бойынша
белгіленеді . Мұнда , Құрал – жабдықтар мен техниканы пайдалану ,
айырбастау өндірілген өнімді бөлу ұзақ мерзім құрметтеліп келген әдетке
негізделген . Әрбір адамның экономикалық ролін өз шыққан тегіне тартушылық
және қоғамның ерекше топтары анықтайды . Бұл жүйе экономикалық өмірге әр
түрлі техникалық және басқару жаңалықтарын енгізуді қатал шектейді . Себебі
олар қалыптасқан дәстүрмен қайшылыққа түседі және қоғамдық құрылыстың
тұрақтылығына қауіп төндіреді . Экономиканың осы түрі бұрынғыға қарағанда
Азия , Латын Америкасы мен Африка елдерінде қазір өте сирек кездеседі .

7

2.2 Әкімшілдік - әміршілдік экономика
Әкімшілдік - әміршілдік экономика . Бұл жүйеде өндірісті ұйымдастыру
және өнімі бөлу туралы шешімдерді тек мемлекет қана қабылдайды . Мұндай
жүйеде барлық материалдық ресурстар мемлекет қолында шоғырландырып ,
орталықтанған және жоғарыдан жоспарлау негізінде экономикалық шешімдер
жасау мемлекеттік меншіктің үстемдігімен жүзеге асады . Басқаша айтқанда ,
әрбір кәсіпорынның өндірістік жоспары жоғағы оргындар арқылы айқындалады
Сонымен бірге , олардың әрқайсысының өндірістік практиканы орындауы үшін
қаншама ресуртар алуы керек екендігі де нақты анықталынып отырвды . Ал
салалар арасында құрал – жабдықтар орталық жоспарлау орындары белгіленген
негізігде бөліске түседі .
Рыноктық экономикадағы еркін бәсеке және оны тереңрек талдау құбылысы
әкімшілдік - әміршілдік экономика теориясының пайда болуына ықпал етеді .
Әміршілдік экономика теориясының пайда болуына ықпал етеді. Әміршілдік
экономика теориясының ұраны : Қазіргі өндіргіш күштермен олардың ұғыну
бейнесінде , тіпті табиғатымен қарау байқлады . Өндірістегі қоғамдық
анархия өндірісті қоғамдық – жоспарлы реттеумен алмастырылады .
Әміршілдік - әкімшілдік экономиканың нарықтық экономикаға қарағанда
артықтығы мынаған сияды : ол ашық түрде жұмыссыздықты , өндірістің тым
құлдырауын болдырмайды . Ал қиын шешуші кезеңде елдің материалдық ,
еңбектің және ақша қорларын ірі халық шаруашылығының міндеттері мен
бағдарламасын жүзеге асыруға шоғырландырады және жұмылдырады . Сондықтан да
жоспарлау жүйесін қоғамдық меншікке негізделген социялистік елдер ғана емес
, жеке меншікке негізделген кейбір капиталисттік елдер қолданады . Айталақ
екінші дүниежүзілік соғыс кезеңде Гитлерлік Германияда байқалады .
Экономиканың ауқымды салалары мен барлық салалары орталық жоспарлау және
соғыс ұйымдарының тікелей бақылауында болады . Осы кезеңдерде Англия мен
АҚШ – да дәл осылай жүзеге асты.
Әміршілдік - әміршілдік экономиканың олқылықтары мынадан байқалады.
Біріншіден , барлық шаруашылық сауалдарын көп сатылы бюрократтық инстаеция
арқылы шешу қажет болды . Олардың келісімін алуға көп уақыттың кетуі –
барынша кедергі болып табылады . Мұндағы басты мақсат - өнімді жаңа шығару
қажеттілігі , жаңа техника мен технологияны ендіру болмақ . Ал келісімге
кеткен уақытбұған кедергі жасайды . Екіншіден , кәсіп орын жоспарының
оындалуы туралы тұтынушы алдында емес , жоғарғы жақтағы орталық ұйымдар
алдында есеп береді . Кәсіпорын есебі бұрыстау , боямалы ақпараттан
құралады . Сондықтанда орталық ұйымдар экономика және тұтынушылардың
қажеттілігі туралы көбіне нақты көзқараста бола алмайды . Осының бәрі
әкімшілдік - әміршілдік экономиканы тиімсіз етеді , оны әртүрлі тапшылыққа
алып келеді .

8

Аралас экономика
Аралас нарықтық экономика дегеніміз не ? Американ экономисі Пол
Самуэльсон былай деген : Аралас экономика өмірдің нашарлауын жалпы
суықтырудың нақтыланған алып жүйесі болып табылады. Әрі қарай ол :
Аралас экономика – бұл нарықпен , команда , дәстүр элементімен болатын
экономика - дейді .
Аралас нарықтық экономика теориясының түп тұлғасы болып
конвергенция теориясы (авторы – Нидерланд экономикалық мектебінің
професоры – экономисы Ян Тимберген) және жаңа индустриялды қоғам
теориясы (авторы – Гарвард институтының профессор экономисі Джон Кеннет
Гэльбрейт) жатады .
Джон Гэльбрейт жаңа индустриялды қоғамды аралас экономиканың
ерекше бір типі ретінде қарастырып оның нарықтық және жоспарлы жүйеден
тұратынын айтқан .
Аралас экономика нарықтық механизм баға мен көптеген салдағы
өндірісті анықтайды , олай болса мемлекет нарықты салық салумен шығынмен
, реттеумен тікелей реттеп отырды деп жазған болатын Пол Самуэльсон
Әлеуметтік аралас нарықтық экономика теориясының негізін қалаушы батыс
герман экономисі , Фрайбург университетінің профессоры Вальтер Оккейн
(1891 – 1950 ж . ж .) болып табылады . Оның тұжырымдасының құрамдас
бөлігі : әлеуметтік қорғаудың толығырақ жүйесін мүмкіндігі келгенше
нарықтық экономикаға қол жеткізу негізінде жасау болмақ . Бұл
тұжырымдаманың ұраны мынау : ... адамды экономикалық саясатқа емес
экономикалық саясатты адамға бейімдеу.
Аралас экономика жүйесінің ерекшеліктері .
Аралас экономиканың алғашқы көрінісі – экономика реттудің
мемлекеттік араласуы. Бұл ең алдымен мемлекеттік экономикалық қызыметінің
күшеюден көрінеді . Аралас экономикаға тән белгінің бірі – мемлекет пен
бизнестің өзара байланысы . Айталық , жеке сектордың қолынан бәрі келе
бермейді , бұл әсіресе темір жол транспортында , атом энергетикасында ,
космостық техникада игеруде ерекшк білінеді .
Мемлекеттік меншіктің пайда болуы – тауар қатынасарында жаңа лептің
, ұжымдық өндірістің үстемдігін сипаттайды . Аралас экономиканың маңызды
бір белгісі құндық және жоспарлылық тұтқалар арқылы реттеу . Олардың
қолдану басқарудың мемлекеттік және басқада органдарда жүреді .
Жапония аталған шаралардан басқалардан да жүргізеді . Олар : бүкіл
экономика үшін ұзақ мерзімді индустриялдық құрлымды жан – жақты жасайды .
Аралас экономиканың мәнді бір сипаты – микро – макро деңгейіндегі
экономикалық процестерді ұжымдастырудың , басқарудың рольін артуы .
Аралас экономика қазіргі қоғамның индустриалдық даму дәуіріндегі
экономикалық жүйе сипаттайды , оған белгілі бір заңдылықтар тән . Ол
заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына тәуелді .

9

Аралас экономиканың мазмұны
Қазіргі қоғам дамуының объективті процестерін талдау мағынаны
білдіреді : қазіргі экономикалық құбылыс – аралас экономиканы сипаттайды
, ол бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа
түрі .
Аралас экономикада ешкімді , ештеңені ешқандай қыстау , қинау , шындау
жоқ . Мұнда эволюция табиғи жолмен , бірелері жаңадан , бұрынғылары
қоғамдық құрылыс элементтерінің ескертуімен өгеріп , жүріп отырады .
Мұндағы процестер өте күрделі , өйткені жаңа заңдылықтарды қалыптастыру
бұрынғылардың модификациялануы мен жаңалуы мәндік қатынастарының
өзгергені туралы сөз болып отыр . Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің ену –
процесі аралас экономика .
Аралас экономика өтпеле экономикадан айырмашылығы мынада : өтпелі
экономика формациялық даму деңгейін және қайта өзгерісті ұйымдастыруды
көрсетеді . Қоғамдық шаруашылқтың екі тіүрі , аралас экономиканың тарихи
алғы шарттары еді .
Аралас экономиканың сипаттары
Қарастырылып отырған аралас экономиканың белгілерінің тағы бір жағы
жекелеген кәсіпорындарының трест концернге диверсификацияланған
фирмаларға ауысуы . Ірі кәсіпорындардың көлемі , олардың өндірістік
тұтынуы , транспорттық және ақпарат мүмкіндіктеріне қарап өнім шығаруы –
бәрі баға белгілеуге , сұранысты , ұсынысты бақылауға , нарықтың
берекетсіздігін жоюға жағдай жасайды , еркін бәсеке дәуіріне тән
қиындықтарды жеңуге көмектеседі .
Аралас экономиканы қазіргі қоғамдық индустриялдық даму дәуіріндегі
экономикалық жүйе сипаттайды , оған белгілі бір заңдылықтар тән . Ол
заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына тәуелді .
Аралас экономика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып,
тек қана ұжымдық өндірісті дамытып тереңдете түседі . Бұл шеңбердің
ұлғаюы тауарлы қатынастардың жер шарындағы көптеген елдердегі қамтуынан
айқынбілінеді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.