Ойлау

Жоспар

Жоспары
Кіріспе

Негізгі бөлім
І тарау. Ойлау

1.1. Ойлау психологиясы
1.2. Ойлау психологиясының пәні мен әдістері
1.3. Ойлаудың түрлері
1.4 Ойлаудың түрлерін жіктеу
1.5. Ойлау процесін зерттеудегі негізгі
теориялық амалдар

Қорытынды

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі

Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогика институты

Жалпы психология кафедрасы

Тақырыбы: Ойлау

Ғылыми жетекші: Нығметова К.Н.
Орындаған: Рустенбаева А.Б.
Мамандығы:

Педагогика және психология
Тобы: 109- топ

Алматы 2007 жыл

Жоспары

Кіріспе

Негізгі бөлім

І тарау. Ойлау

1.1. Ойлау психологиясы
1.2. Ойлау психологиясының пәні мен әдістері
1.3. Ойлаудың түрлері
1.4 Ойлаудың түрлерін жіктеу
1.5. Ойлау процесін зерттеудегі негізгі
теориялық амалдар

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

І.1. Ойлау психологиясы

Эксперименттік психологияның соңғы фазасы ойлау процесін
зерттейтін біздің ғылымның ерекше бағытына сәйкес келеді, ол Германияда
және әсіресе Вюрцбургтің психология институтында дамыды.Бұрын ойлау
психологиясына жеткілікті көңіл аударылмаған болатын. Алғашқыда
эксперименттік бағытқа түйсіктің қомақты саласын реттеу бойынша көп іс
атқарылды да, ал елестер мен сезімдер және ойлаудың байқалмайтын
құбылыстарына кезек әлі де жетпеді.
Психологтар заттық ойлаудың мазмұнын көрнекіліктің
белгілерінсіз ойлаудың қатарында зерттеу үшін жарамды деп тануды дұрыс
деп есептемеді, олар сөз елестерге тәуелсіз түсінілуі мүмкін немесе оның
мазмұны сана үшін әлсіз көрінсе де, ол талқылауға түсуі мүмкін дегенді
жоққа шығарды.
Өзін-өзі бақылауды жүйелі қолдану бізді басқа теорияға әкелді.
Бұдан бұрын психологиялық зерттеулерде әсіресе көзге түсетін немесе
нормадан ауытқыған құбылыстар жөніндегі сыналушылардың кездейсоқ
мәліметтеріне қанағат ете отырып, әрбір тәжірибеден кейін барлық сәйкес
күйзелістерді ашып білуге тырыспаған, тек қана бірқатар жиынтық
зерттеулерден кейін сыналушының есінде сақталғаны негізінде ең бастыларын
сұраған.
Объективті болмысты танудағы біздің таным түйсінулер мен
қабылдаудан басталады. Алайда түйсінулер мен қабылдаудан басталғанымен,
болмысты тану олармен бітпейді. Түйсінулер мен қабылдаудан олар ойлауға
өтеді.
Сезімдік берілгендердің шегінен шыға отырып түйсіну, қабылдау
ойлауда берілгендерден шыға отырып, біздің танымның шекарасын кеңейтеді.
Тікелей қабылдауда берілмеген жанама ой қорытындысының ашылуына мүмкіндік
беретін ойлау арқылы осы танымның кеңеюі жүзеге асады. Ойлаудың
арқасында танымның кеңеюі танымның тереңдеуімен байланысты болады.
Ойлау түйсінулер мен қабылдаудың мәліметтерін теңестіреді,
салысытырады, ажыратады, қатынастарын ашады. Заттар мен құбылыстардың
қасиеттерінің тікелей сезімдік деректері мен қатынастарының арасындағы
жанамалау арқылы жаңа тікелей абстрактілі емес сенімді деректер ашады;
осы өзара байланысыты шындыққа жете отырып және өзара байланысты таба
отырып, ойлау олардың мәнін терең таниды. Ойлау болмысты олардың
байланыстары мен қатынастарынан, көпжақты жанама қырларынан көрінеді.
Ойлау қатынастар мен байланыстарды ғана емес, сонымен қатар қасиеттері мен
мәнін де бейнелейді.
Объективті шынайылықты рационалды танудың негзгі формасы
адам ойы болып табылады.Адамның ойлау заңдылықтарын әр түрлі ғылыми пәндер
философиялық пәндерге сүйене отырып зерттейді.
Маркстік-лениндік философияның бір бөлімінде – таным
теориясында (гнесеология) ойлау объективті шынайылықты тануда психикалық
бейнелеудің жоғарғы формасы ретінде қарастырылады. Ойлаудың танымның
тікелей-сезімдік формаларынан – түйсік пен қабылдаудан – айырмашылығы оның
негізгі бірлігі – түсініктің анықтамасында ашылады. Біріншіден, түсінікте
заттардың нақты қасиеттері емес және тіпті тұтас заттардың өзі де емес,
заттардың қорытынды түсінік болып табылатын қандай да бір белгілері,
ұқсастықтары бойынша нақты топтары белгіленеді. Екіншіден, бұл белгі тіпті
жүйелі тікелей бақылаудан ғана көрініс таппайды, ол адамның практикалық
және теориялық құралдарды талап ететін таным объектісімен белсенді қарым-
қатынасында көрінуі мүмкін. Үшіншіден, адамның осындай әрекеттестігінде
заттармен арадағы қарым-қатынас және, сонымен ұғымның (түсініктің) мазмұны
болып табылатын, олардың мәнді қасиеттері ашылады.
Адамның өзінің жеке ойлауын талдауға қызығушылығы ежелден
адамның дұрыс ойлауды қалауымен тығыз байланысты болатын. Парапар ойлаудың
нормативтік ережелері мен заңдылықтарын зерттейтін логика ғылымы ойлау
туралы тарихи алғашқы ғылым болып табылады. Логикада ойлаудың негізгі
формалары көрсетіледі: а) түсінік дегеніміз – объектілердің мәнді және
ерекше белгілері бойынша топтарға жинақтау; б) осы объектілер туралы
белгілі бір көзқарастарды талқылау және оларға кейбір қасиеттерді жатқызу;
в) ой қорытындысы (силлогизм) үлкен тұжырым – жалпы пайымдау және кіші
тұжырым – сонымен байланысты жеке пайымдау және осы байланысқа
негізделген қорытындыға тікелей байланысты.
Адам ойлауының шынайы заңдары әлеуметтануда, биологияда,
медицинада және кибернетикада зерттеледі және модельденеді. Әлеуметтану
ғылымы қоғамдық көзқарастарды, шынайылықты саналау тәсілдерін және
олардың адамның өмірі мен іс-әрекеттеріндегі нақты мәдени-тарихи
шарттарымен байланысын сипаттаумен айналысады. Ал биология ғылымы үшін
ойлау жоғары дамыған материя қасиеті, адам миының функциясы ретінде, ал
ойлау процесін зерттеу – олардың объективті-денелік корреляттарын, сондай-
ақ соларға сәйкес морфологиялық және физиологиялық жүйелерді іздеу болып
табылады. Кибернетикада ойлау, негізгі механизмдерін түсіндіру оларды ЭЕМ
бағдарламаларында модельдеу мүмкіншілігімен байланысты болатын, ақпаратты
өңдеу процесі ретінде анықталады.
Ал психология нақты адамның ойлау қабілетін оның шынайы өмірінде
және іс-әрекетінде зерттейді. Философиядағы ойлаудың жалпы анықтамасына
және оның негізгі сұрағы: сананың болмысқа қатынасының шешіміне сүйене
отырып, психология ойлау практикасының формалды-логикалық нормаларға,
қоғамдық сананың заңдарына, ойлау процестерінің физиологиялық және басқа
денелік механизмдеріне, олардың жасанды интеллект модельдерінде
бейнеленуінде толығымен апармайтын нақты түрлерін қарастырады. Сонымен
ойлау психологиясының объектісі – интеллектісі оның мотивтерінен,
эмоцияларынан, бағдарларынан, жалпы оның жеке-дара дамуынан бөлінбейтін
шынайы адам болып табылады.
Ойлау феноменологиясының әртүрлілігі әр қилы психологиялық
анықтамаларды талап етеді. Осы феноменологияны тұтастай сипаттауға
талпынуда психология ойлау анықтамасын кең мағынасында қолданады: бұл
субъектінің қоршаған табиғи және әлеуметтік дүниеде толықтай бағдарлануы
үшін қажет белсенді танымдық іс-әрекеті.
Анағұрлым аранайы зерттеу міндеттерін шешуде, жоғары танымдық
процестердің нақты психологиялық механизмдерін зерттеуде ойлауды – тар
мағынада – тапсырманы шешу процесі ретінде айқындайды.

І.2.Ойлау психологиясының пәні мен әдістері

Ойлауды зерттеу – жалпы психологияның дәстүрлік бөлімдерінің
бірі, сондықтан ойлау психологиясының пәнін түсіну біртұтас түсінуге
тәуелді болады. Біз психологияның пәнін индивидтердің өмірін жанамалайтын
реалдылықтың психикалық бейнеленуінің туындауы, қызмет етуі және құрылуы
туралы ғылым ретіндегі диалектикалық-материалистік түсініктен бастаймыз.
Маркстік-лениндік философия табиғат пен қоғам заңдарының біршама толық,
терең бейнеленуі болып табылады,сондықтан сол философияның әдіснамалық
қағидаларына сүйнеген психология да психиканы түпнегіздік ғылыми зерттеу
мүмкіндігін алады.
Мына төмендегі жалпы философиялық жағдайлар маркстік психология
үшін, оның пәнін түсіну үшін анықтаушы болып табылады.
1. Психика материя дамуының белгілі бір кезеңінде пайда болады.
2. Психика ерекше жолмен ұйымдасқан материяның қасиеті ретінде қызмет
етеді.
3. Психика сыртқы әлемнің бейнеленуі (таным) болып табылады және өзі
басқа құбылыстар секілді танылады.
4. Адамның психикасы қоғамдық-тарихи шарттастырылған.
5. Психика субъектінің сыртқы әлеммен практикалық өзара әрекетінің
негізінде туындайды және онда белсенді рөл атқарады.
6. Психика дамиды, бұл дамудың барысында сандық өзгерістердің сапалыққа
ауысуы болады, ішкі қарама-қайшылықтар осы дамудың қозғалтқыш күші,
бастауы болып табылады.
Осы жағдайлардың барлығы ойлау психологиясының мәселелерін жасауда
да анықтаушы болып табылады. Сонымен бірге философияда ойлау
психологиясының мәселелерін жасау үшін арнайы мәнге ие бөлімдер бар.
Оларға танымның екі сатысы туралы (сезімдік және рационалды) ілім,
олардың сәйкестіктері мен өзара әрекеттестіктері, сондай-ақ
теориялық ойлаудың жоғарғы сатысы ретіндегі диалектикалық ойлау
туралы ілім жатады.
Жалпы философиялық ережелерге сүйене отырып психология одан
бөлек болуы тиіс, өйтпеген жағдайда онда жеке ғылым ретінде оның
беделі болмайды. Отандық психологияның даму тарихы, жалпы
методологиялық қағидалардан нақты ғылым құруға, оның өз бетінше
пәнін бөлуге ауысу өте күрделі және өзінің толық аяқталуынан
алыстағы міндетті құрайтындығын көрсетеді. Бұның дәл осындай
екендігіне, психология бойынша оқулықтардың алғашқы бөлімдерін
қарай отырып көз жеткізуге болады. Психология пәні не психикалық
құбылыстардың бөлінуі (үнемі толық емес) жолымен, не нақты ғылымның
пәнін ашу құралы ретінде психиканың философиялық сипаттамаларын
келтіру жолымен сипатталады. Бірінші жағдайда да, екінші жағдайда да
психологиялық міндеттер мен зерттеу саласының өзін бөлетін критерийлер
жоқ. Әйгілі кеңес психологы П.Я. Гальперин былай деп көрсетеді:
Психологтың нені жасай алатындығы мен нені зерттеуі тиіс екендігін
анық ажырату үшін айқын критерий қажет, ал басқа ғылымдардың
жүргізуіне не жатады, психолог қандай тапсырмаларды шешуге тиісті,
қайсылары тек психологиялық болып қана көрінеді, бірақ шын мәнісінде
ондай емес, және психолог оларды шеше алмайды және шешуге тиісті
емес. 1976 жылы ол психологияның пәні туралы мәселе біздің
ғылымымыздың ең мәнді, ең практикалық және тұрақты мәселесі болып
табылады, деп атап көрсетті. Бүгінгі таңда, психологтардың көпшілігі
жеке зерттеулермен айналысса да, бұл жағдай өз өзектілігін сақтап
отыр.
Ойлау психологиясының пәні екі саланың түйіскен жерінде:
психологиялық зерттеудің құзыретіне қатысыты және ойлауды кешендік
зерттеудің пәнін құрайтын ауданның қиылысында. Осымен ойлау
психологиясының пәнін бөліп шығарудың қиындығы да байланысты: ойлау
басқа психологиялық құбылыстардан қатал шекпен бөлінбеген, ал оны
зерттеуге психологиялық бағыт басқа ғылымдардың бағыттарымен тығыз
сабақтасады. Ойлау психологиясына қатысты саланы қалай да ерекшелеу
үшін біз былай жасаймыз. Алдымен, ойлауды зерттеген кезде
психологтардың немен айналысатынын қарастырамыз. Бұл ақиқат
біртекті емес, ойлаудың әр түрлі түрлері бар. Осы түрлерді бейнелеу
арқылы ойлау психологиясына алғашқы сипаттаманы беруге де болады.
Одан кейін біз, әр түрлі ғылымдарда іске асырылатын, ойлау тұрғысынан
қараудағы айырмашылықтарды қалыптастыруға тырысамыз. Соңында ойлауды
кешендік зерттеуге қарағанда, психологиялық ойлау пәнін анықтау
туралы мәселені қарастырамыз.
І.3. Ойлаудың түрлері

Психология ғылымы өзінің дамуы барысында философиядан бірте-
бірте алшақтай түсті, сондықтан психологтардың назарына ең алдымен,
алғашында философтардың назарында болған ойлаудың түрлері түсті. Бұл
теориялық, пайымдап ойлау. Ірі философтардың бірі Р. Декарт Мен
ойланамын, яғни мен тіршілік етемін деген формуланы ұсынды. Егер
формуланың философиялық мағынасын бір жақта қалдырсақ және оны тек
нақтылы-психологиялық тұрғыдан ғана қарастырсақ, онда бұл формула,
ойлауды адамның тіршілік етуінің белгісі деп есептей отырып, ойлауды
адамның психикалық өміріндегі бірінші орынға шығарады: автордың
пікірі бойынша, ойлаудан басқа ештеме де адамның тіршілігін сенімді
дәлелдей алмайды. Сонымен, пайымдап ойлау, сөздік-логикалық ойлау
бөліп алынды. Бұл ойлау бүгінгі таңда да, тіл, тілдік құралдар
базасында болатын, қызмет ететін түсініктерді, логикалық
конструкцияларды пайдаланумен сипатталатын ойлаудың негізгі
түрлерінің бірі ретінде бөлінеді. Бірақ қазіргі кездегі психология
ойлаудың бұл түрін жалғыз түр ретінде қарастырмайды.Көрнекі-әрекеттік
ойлау жануарларда да болады және оны И.П. Павлов, В.Келер,
Н.Н.Ладыгина-Котс және т.б. ғалымдар жүйелі түрде зерттеген. Көрнекі-
әрекеттік ойлаудың негізгі сипаттамасы атауында бейнеленген:
тапсырмаларды шешу, бақыланатын қозғалыс актісінің көмегімен,
жағдайды шынайы өзгертудің көмегімен іске асырылады.
Психологияда сонымен қатар дербес түр ретінде, бейнелік
(немесе көрнекі-бейнелік) ойлау бөлектеніп тұрады. Н.Н.Поддьяков пен
оның қызметкерлерінің зерттеулерінде мектепке дейінгі жастағы балаға
белгілі бір формалы жайпақ фигураны, мысалы фанерден кесіліп
жасалған қазды ұсынған. Одан кейін фигура фанерлік дискімен жабылады,
сөйтіп оның тек басы мен мойыны ғана көрініп тұрады. Содан кейін
фигураны бастапқы жағдайынан басқа бір бұрышқа бұрады да, балаға
қаздың басы мен мойынының орналасуы бойынша оның құйрығы қай жерде
екендігін анықтауды тапсырады. Бейнелік ойлаудың қызметі адамның
жалпы жағдайлардың нақтылануымен жағдайды өзгертетін өз іс-әрекетінің
нәтижесінде алғысы келетін, жағдайды және ондағы өзгерістерді
түсінумен байланысты. Бейнелік ойлаудың көмегімен заттың іс жүзіндегі
әр түрлі сипаттамаларының әр алуандығы біршама толық түрде қайта
жасалады. Бейнеде затты бір мезгілде бірнеше көзқарас тұрғысынан
көру тіркелген. Бейнелік ойлаудың өте маңызды ерекшелігі - заттар мен
олардың қасиеттерінің әдеттегі емес, керемет сәйкестіктерін анықтау.
Көрнекі-әрекеттік ойлауға қарағанда көрнекі-бейнелік ойлауда жағдай
тек бейне тұрғысында өзгереді.
Көрнекі-әрекеттік, көрнекі-бейнелік,сөздік-логикалық ойлау
онтогенез бен филогенездегі ойлаудың даму кезеңдерін қалыптастырады.
Қазіргі таңда психологияда ойлаудың бұл үш түрі үлкен адамда да
болатындығы және әр түрлі тапсырмаларды шешуде қызмет ететіндігі
сенімді көрсетілген. Бейнеленіп көрсетілген топтастыру (үштік) жалғыз
емес. Психологиялық әдебиеттерде бірнеше жұптық топтастырулар
пайдаланылады.
Мысалы, шешіліп отырған тапсырмалардың типі бойынша және
бұдан шығатын құрылымдық және динамикалық ерекшеліктердің типі
бойынша теориялық және практикалық ойлауды бөледі. Теориялық ойлау
– бұл заңдарды, ережелерді тану. Менделеев кестесінің ашылуы – оның
теориялық ойлауының нәтижесі. Практикалық ойлаудың негізгі міндеті –
шындықтың физикалық өзгеруін дайындау:мақсат қою, жоспар, жоба, сызба
құрастыру. Практикалық ойлауды кеңестік психолог Б.М.Теплов терең
талдап берген. Теориялық ойлау біршама біртіндеп ғылыми шығармашылық
психологиясының контексінде зерттелуде. Практикалық ойлаудың маңызды
ерекшеліктерінің бірі – оның уақыттың қатал тапшылығы жағдайларында
айқындалатындығы. Сонымен, мысалы, іргелі ғалымдар үшін бір жылдың
ақпан немесе наурыз айларында заңның ашылуының принципті мәні жоқ.
Күрес біткен соң жоспар жасаудың мағынасыз екендігі мәлім.
Практикалық ойлауда болжамдарды тексеруге арналған мүмкіндіктер өте
шектеулі. Осының барлығы практикалық ойлауды, теориялық ойлауға
қарағанда, біршама күрделендіре түседі. Теориялық ойлауды кейде
эмпириялық ойлаумен салыстырады. Бұл жерде мынадай критерий
қолданылады: ойлау жұмыс жасайтын жалпылаудың сипаты, бір жағдайда бұл
түсінік, ал келесісінде – тұрмыстық, оқиғалық жалпылаулар.
Сонымен қатар интуитивті және талдап (логикалық)
ойлаудың арасындағы айырмашылық айқындалады. Әдетте үш белгі
қолданылады: уақыттық (процестің өту уақыты), құрылымдық (кезеңдерге
бөлу), ағым деңгейі (ұғынған немесе ұғынбаған). Талдап ойлау уақытқа
таралып, айқын көрінетін кезеңдері бар, елеулі деңгейде ойланушы
адамның өзінің санасында бейнеленген. Интуитивті ойлау тездігімен,
айқын көрінетін кезеңдерінің болмауымен сипатталады, ол минималды
ұғынған болып табылады. Отандық психологияда бұл ойлауды
Я.А.Пономарев, Л.Л.Гурова және т.б. зерттейді.
Психологияда тағы да бір маңызды бөлу бар: реалистік ойлау
және аутистикалық ойлау. Біріншісі негізінен сыртқы әлемге
бағытталған, логикалық заңдармен реттеледі, ал екіншісі адамның
тілектерін іске асырумен байланысты. Кейде эгоцентрлік ойлау деген
ұғым қолданылады, ол ең алдымен басқа адамның көзқарасын қабылдаудың
мүмкін еместігімен сипатталады.
Продуктивті және репродуктивті ойлауды ажырату маңызды
болып табылады. З.И.Калмыкова бұл айырмашылықты субъектінің
білімдеріне қатысты ойлау іс-әрекеті процесіндегі алынған өнімнің
жаңашылдық деңгейіне негіздейді. Сондай-ақ еріксіз ойлау процестерін
ерікті ойлаудан ажырату қажет: мысалы, түс көрудегі бейнелердің тура
трансформациялары және ойлауға берілген тапсырмаларды мақсатқа
бағытталған тұрғыда шешу.
Психологияда ойлаудың түрі деп аталатын құбылыстардың кең
шеңберіне тек жоғары таным процестері ғана кірмейді, сонымен қатар
болмысты адам өмірінің шынайы процесі ретінде саналы елестететін
олардың негізі кіреді. (Карл Маркс). Адам іс-әрекетіне енген бұл
түсініктер тек қана танымдық болып табылмайды, интеллектуалдық,
аффективтік және мінез-құлық компонентінің бірлігімен анықталады
(Л.Леви-Брюль). Шынында да, ойлауды зерттеудегі әр түрлі
салаларында – тарихи, жас ерекшклік, клиникалық психология – формалды-
логикалық заңдарға жалғастырумен ғана түсіндіру мүмкін емес
деректер анықталды. Ойлаудың нақты ежелгі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.