Дамуы төмен балаларға берілген психологиялық көмекті экспериментті зерттеу
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.тарау. Дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары арқылы психологиялық көмек беруге сипаттама
1.1. Түзету жұмыстарына жалпы түсінік және
оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Дамуы төмен балалардағы түзету жұмыстарының жалпы
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.3. Мектепке дейінгі балалардың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
1.4. Психологиялық дамуы төмен балаларға көмек берудің
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
II.тарау. Дамуы төмен балаларға берілген психологиялық
көмекті экспериментті зерттеу
2.1. Зерттеудің мақсаты, міндеттері, болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
2.2. Зерттеудің әдістері:
1. Мини.мульт сауалнамасы (М М Р І)
2. Тұлғаралық қатынасының көпаспектілі тесті (Т.Лири)
3. Темпераментті анықтауға байланысты Айзенктің сауалнамасы.
2.3. Зерттеудің нәтижелерін талдау.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.тарау. Дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары арқылы психологиялық көмек беруге сипаттама
1.1. Түзету жұмыстарына жалпы түсінік және
оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Дамуы төмен балалардағы түзету жұмыстарының жалпы
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.3. Мектепке дейінгі балалардың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
1.4. Психологиялық дамуы төмен балаларға көмек берудің
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
II.тарау. Дамуы төмен балаларға берілген психологиялық
көмекті экспериментті зерттеу
2.1. Зерттеудің мақсаты, міндеттері, болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
2.2. Зерттеудің әдістері:
1. Мини.мульт сауалнамасы (М М Р І)
2. Тұлғаралық қатынасының көпаспектілі тесті (Т.Лири)
3. Темпераментті анықтауға байланысты Айзенктің сауалнамасы.
2.3. Зерттеудің нәтижелерін талдау.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3
1-тарау. Дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары арқылы психологиялық
көмек беруге сипаттама
1. Түзету жұмыстарына жалпы түсінік және
оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Дамуы төмен балалардағы түзету жұмыстарының жалпы
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .24
1.3. Мектепке дейінгі балалардың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
1.4. Психологиялық дамуы төмен балаларға көмек берудің
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...48
II-тарау. Дамуы төмен балаларға берілген психологиялық
көмекті экспериментті зерттеу
2.1. Зерттеудің мақсаты, міндеттері, болжамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...61
2.2. Зерттеудің әдістері:
1. Мини-мульт сауалнамасы (М М Р І)
2. Тұлғаралық қатынасының көпаспектілі тесті (Т.Лири)
3. Темпераментті анықтауға байланысты Айзенктің сауалнамасы.
2.3. Зерттеудің нәтижелерін талдау.
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .70
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..72
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының білім туралы заңында
көрсетілгендей, адамзат құндылықтарының ғылымы мен тәжірибе негізінде жеке
тұлғаны қалыптастыруға қажетті жағдайларды жасау білім беру жүйесінің
негізгі міндеті болып отыр. Саналы мақсатты бағдарлы тұлғаны қалыптастыру –
ең басты бүгінгі қоғамымыздың жоспарлы қағидасы.
Ал, психологиялық дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары арқылы көмек
беру мәселелері – қазіргі кезде де кезек күттірмейді. Психологтың бұл
мәселелері бойынша жұмыс бағыты да, балалар үйінде де үлкен сұранысқа
енуде. Жалпы осы мәселе тұрғысында Н.Ю.Максимова, Е.Л.Милютина,
П.Я.Гальперин зерттеулер жүргізген еді.
Қазіргі күндегі еліміздегі әлеуметтік қайшылықтардың, келеңсіз
жағдайлардың асқынуы мектеп оқушыларының өзінде әртүрлі қауіпті істер
жасалуына жағдай туғызуда.
Зерттелу жұмысының өзектілігі дамуы төмен балаларға психологиялық
түзету жұмыстары арқылы көмек беріп, ішкі жан дүниесін түсіну, өмірге өз
талпыныс – тілегіне, өмірде өз орнын табуға, ынта-ықыласына, жалпы жеке
дара ерекшеліктерін ескере отырып психологиялық көмек беруді қамтиды.
Сонымен қатар, психологиялық дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары
арқылы көмек беру ерекшеліктерінің сыртқы көріністерін, мінез
ерекшеліктерін негізге ала отырып, олардың орынды сапаларын қалпына келтіру
жалпы қоғамымыздың және алдыңғы қатарлы мектептерде қалыптасқан, қалыптаса
бастаған психологиялық қызмет жүйесіндегі маңызды мәселелердің бірі болып
отыр.
Бұл мәселелердің ғылымда қарастырылу деңгейіне келсек белгілі
психологтар Б.Г.Ананьев, А.Г.Асмолов, А.А.Бодашев, В.Д.Давыдов,
А.Н.Монтьев, Б.Ф.Ломов, Л.С.Выготский, А.В.Петровский, Д.И.Фельдштейге және
т.б. зерттеулерінде балалардың әлеуметтік және жеке даралық білімдері мен
өмір тәжірибелерінде адамзат қоғамының жетістіктерін, рухани байлықтарын
игеріп, мінез-құлықтарына, дүниетанымдарына қалыптастырып, күнделікті жүріс-
тұрыс басқарып отыруға өз биліктері мен бостандықтарынан алатын орны
айқындалған.
Дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары арқылы көмек берудің теориялық
және методикалық негіздерін Л.С.Выготский, Эльконин, А.С.Белькин,
К.Л.Кәрімов жасауға талпынды.
Сол сияқты шетел ғалымдарының бір қатары Р.Бэрис, К.Роджерс, Г.Брауэр
және т.б. жеке тұлғаларды қалыптастыру теориясын қарастырып, есте сақтау,
мінез-құлықтарын қалыптастыру процесін ұйымдастыратын тәжірибелерін
ұсынады.
Жалпы, алдымызға қойылған мәселені зерттеуде, туындайтын қарама-
қайшылықтарды шеше білуіміз керек: біріншіден, түзету жұмыстары арқылы
балаға көмек беруде, баланың психикасын жағсартуға, мінез-ерекшеліктерінің
күшейе түсуін, ешқандай мақсатсыз уақытын өткізуін анықтап, олардың дербес
психологиялық бейім қабілеттерін дамытуға жағдай жасау кезінде туындайды;
екіншіден, психологтар мен ата-аналар тарапынан ықпал жасап, олардың жас
және өмір тәжірибелерін ескермеу, ынта-ықыласқа қанағатсыздық таныту, үнемі
қатулық таныту мен психологтың арнайы түзету жұмыстарын жүргізуі арқылы
ықпал ету, эмоциялық жағымды белсенділіктерін туғызып, өзін-өзі түсініп,
кемшіліктерін жоюға ұмтылыс беру арасында қайшылық болады.
Осы келтірілген қарама-қайшылықтарды жою да психологиялық
мүмкіндіктерді анықтау және дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары арқылы,
психологиялық мүмкіндіктерді анықтау және түзету жұмыстары арқылы
психологиялық көмек беру зерттеу жұмысының мәселесін құрайды.
Зерттеудің мақсаты: Психологиялық дамуы төмен балаларға түзету жұмысы
арқылы көмек беру де, балалардың мінез-құлық ерекшеліктеріндегі
индивидуалды психология түрлерінің байланысын анықтау.
Зерттеудің міндетері:
1. Зерттеу жұмысы тақырыбына байланысты ғылыми мәліметтерге талдау
жасау
2. Дамуы төмен балаларға психологиялық көмек көрсетуде баланың
дамуына талдау жүргізу
3. Психологтың, балалар үйіндегі, дамуы төмен балаларға
жүргізетін психологиялық жұмыс бағытының есте сақтау ерекшелігін
зерттеу.
Зерттеудің объектісі: Жалпы балалар үйіндегі, психологиялық дамуы төмен
балалар.
Зерттеу пәні: Психологтың, дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары
арқылы психологиялық көмек беруінің ерекшеліктері.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері:
Х.Й.Ми пен Ю.Л.Сыэрд, Г.Бардиер, Г.В.Галкин, Б.В.Вышесловцев
концепциялары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Психологиялық дамуы төмен балалардың есте
сақтау ерекшеліктері индивидуалды типологияның түрлеріне байланысты болып
келеді.
Зерттеу әдістері: Әрбір жеке дамуы төмен балаға тән өзіндік қасиетін
және типологиялық ерекшеліктерін олардың отбасына, құрбыларын, өмірлік
мақсатына деген қатынасын анықтауға бағытталған А.И.Герцен әдістеме
презентациясын және отбасы суреті проективті әдісі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Психологиялық дамуы төмен балаларға түзету
жұмыстары арқылы көмек беруді анықтауға байланысты және оларға
психологиялық көмек беруге қатысты психологтың жүргізетін жұмыс бағытының
ерекшеліктері айқындалады.
Зерттеудің практикалық маңызы: Жүргізілген зерттеу нәтижелері
психологтың дамуы төмен балаларға психологиялық мәселелерін зерттеудегі
бағыттардың бірі болып табылады және қолданбалы мәселелердің шешуде
практикалық мәнге ие.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, 2-тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиет тізімімен, қосымшалардан тұрады.
I тарау. Түзету жұмыстары арқылы көмек беруге сипаттама
1.1. Түзету жұмыстарына жалпы түсінік және оның құрылымы
Психологиялық түзету – психологтың адамның сенімін дәлелдеу әрекеті,
адамның ішкі әлеміне білікті мінездеме, яғни психолог клиентінің
күйзелісіне іс-әрекетіне тікелей, нақты көмектеседі. Теориялық көріністің
негізі әрекет нормасының іске асуына, практик-психолог психодиагностикалық
мәліметтерді пайдаланады, түзету-дамыту жұмыстары туралы бағдарламасы
болады. Түзету жұмысымен айналысатын психологта кестесі болады:
- не бар?
- не болуы керек?
- не жасау керек, сол дәрежеде болу үшін?
Бұл сұрақтардың шешілуі үшін негізгі зерттеу категориялары болып,
психиканың даму нормасы табылады. Категориялардың талдау дәрежелерін
көрсетуге болады:
- нейропсихологиялық
- жалпыпсихологиялық
- жас психологиясы
Практик-психолог нейропсихологиялық деңгейде психодиагностикалық
деректерге талдау және ми құрылысындағы құбылыс арқылы шешім шығарады
(А.Р.Лурия, Е.Д.Камская және т.б.) Мидың функциональды ұйымдасуы,
оқшаулануы, мидың негізгі принциптегі локализациясы, құралдар, тәсілдер
сияқты әсер етеді түзету жұмысында.
Жалпы психологиялық талдау негізі даму психикасының нормаларында,
психологиялық заңдылықтарды және адамның ішкі механизм қолданылуында
болады.
Жас психологиясының талдау деңгейі жалпы психологиядағы мәліметтерді
жеке адам дамуында практик-психолог зерттеулерінде қолданады. Әр мамандық
саласындағы адамдармен контактіге түскенде – эффектілі психологиялық түзету
жұмысын жүргізу үшін бұл мәліметтер қажет.
Негізі психокоррекциялық жұмыстар жүргізгенде адамның әрекеті туралы
мәліметтер көмектеседі.
Әрекет етуде – жоспарлау, жүзеге асыру, қадағалау, негізгі
структуралары болады. Адамның іс-әрекетіне талдау жасауда сұрақтар
қойылады.
1. Белгілі іс-әрекетті жүзеге асыруда адам қандай мақсатқа жетеді.
2. Жеткен жетістігіне талдау жасады ма немесе тапсырма жоспарланды ма?
3. Не себептен адам мақсат қояды? Мотивтері қандай? Алдына қойған
тапсырманы орындауға, мақсатқа жетуге не итермелейді?
4. Іс-әрекетіне бақылау жасау сияқты өз-өзіне бақылау жасай алады ма
мақсатқа жеткен кезінде
5. Ерік, жігері мен шыдамдылығы жете ме, бастағанын аяғына дейін
жеткізу кезінде?
Бұл анализ жасау кестесі іс-әрекет құрылымын ашады. Бұл структураға:
мақсат, бағдар, міндет, мотив, қажеттіліктер, құралдар және тәсілдер,
белсенділік, осылар арқылы адамның жоспарлануына, жүзеге асыруға және
тексеруіне болады. Әрекет түсінігін мазмұнды талдау, интериоризация
құралдары және әрекетінің психикалық деңгейі тәсілдері туралы П.Я.Гальперин
еңбегінде былай бөледі:
- мотивациялық деңгей
- әртүрлі түрлерін жасау
- қатты сөйлеу деңгейі
- іштей қатты сөйлеу
- ішкі сөйлеу
- ақыл-ой әрекеті
Түзету жұмыстары үшін бұл негіздер мақсатты, әрекет деңгейінің
жоғарылауына, қажетті сапалардың аңғару, қорытуға көмегін тигізеді. Әрекет
орындалуда талдау тәсілдері, сонымен қатар құралдар, клиентке мінездеме
беруге көмектеседі.
Түзету жұмысын жүргізуде психолог сау адаммен жұмыс істейтіндігін
ұмытпау керек. Бірақ ішкі әлемін жетілдіруі керек. Түзету жұмысының
орындалуының артықшылығы клиенттің жеке резервтеріне байланысты. Адамның
ішкі дүниесіндегі дискретті және интегральды байланысын түсінігін
практикалық жұмыстарда қолдануын А.В.Асмолов, В.В.Сталин, В.В.Давыдов,
В.С.Мухин еңбектерінде қарастырған. Түзету жұмыстарында адамның дискретті
ішкі әлеміндегі көп көңіл бөледі.
Психикалық білімсіздік пен жалпы психикалық дамуға әсер ететіндері
(шығу тегі, ішкі әрекет жоспары, рефлекция, психикалық белсенділігін
интеллектуализацияландыру (парасаттандыру) және жеке тұлға дамуы (бірінші
орында өзіндік сана, өмірлік мақсат, перспективалар, дүниетанымы. Осы
аталғандармен жұмыс жүргізуде түсініспеушілік пен шығу әрекеті, әлеуметтік
ситуациялардың дамуы, даму кризистері, теоретикалық, методикалық негіздері
психологиялық коррекцияны ұйымдастыруда көмектеседі.
Түзету жұмыстарын жүргізуде бір құбылысты талдағанда ғана біз нәтиже
аламыз.
Мысалы:
- Басқа балалар сияқты бала тез оқу үшін не істеу керек
- Есте сақтау қабілетін арттыру үшін не істеу керек
- Мақсатты, бағдарды тура қоя білу үшін не істеу керек
- Өзінің жұмысына нақты берілуі үшін не қажет
Түзету жұмыстары арқылы, бұл сұрақтардың жауабын, яғни дискретті
мінездемесі, әрекеті адамның ішкі дүниесіндегі құбылысын шешеді. Бұл
тапсырманы шешу үшін екі жолын көрсетеді.
1. Мұндай кезде былай істеуге болады деген бағдарды қолануға
болады
2. Жеке тұлғаның бағдарлы жетілу жолында психолог түзету
жұмыстарына тоқталса, онда универсалды, технологиялық түзетуде
іздеуде және жүзеге асыруда керек. Оған психологиялық мәліметтер
қажет болады, заңдылықтарға әсер етеді, мысалы психикалық
деректерге, теориялық мәліметтер арқылы индивидуализациялық
бағдарлама коррекциясы болса, мұндай жағдайда кәсіптік
ұстанымына зейін көп бөлінеді және клиент психологиялық
мәліметтерін қолданады.
Д.Карнеги еңбектерінде психокоррекциялық эффекті жөндеулерді, адамның
ішкі әлеміндегі ерекше өзгерулерді қарастырған. Д.Карнеги өзінің бір
сынағында психологиялық мәліметтерді психокоррекциялық жұмыстарда
қолданады. Түзету жұмыстарын жүргізуде ол негізі былай дейді: Тәртіпті
сақтаңдар, бәрі жақсы болады Д.Карнеги ұсынады 6 анықтама ұстаныңдар
адамдарға ұнау үшін:
1. Басқа адамдармен қарым-қатынасқа шынайы түсіңіз
2. Күліңіз
3. Есіңізде болсын – адамның есімі, негізгі көмекші жақсы қарым-
қатынасқа
4. Мұқият тыңдай біліңіз
5. Әңгімелесіп отырған адамыңызды не қызықтырады сол туралы айтыңыз
6. Өмірде өз орны бар екендігі туралы шынайы санасын иландыру.
Ал, психотренингтер – коррекциялық жұмыста адамның ішкі әлемін
жетілдіруге көмектеседі.Психотренингтер тапсырма шешуде, әрекеттің
оптимизациялауда (оңтайландыруда) жүзеге асады. (Н.Цен, Ю.И.Иванов және
т.б.). Психотренинг жаңа көзқарастар ұсынбайды, әрекетте нәтиженің жоғары
болуына, адамның ішкі әлемі мен қасиетінің ықпалдастығына, біріншіден
өзіндік санаға әсер етеді.
Психологиялық ойындар – психологиялық мәліметтерді коррекциялық
жұмыстарда қолдануға, адамның ішкі әлемінің ерекшеліктерін сұрыптауға,
тапсырмаларды орындауға басынан өткеруге көмектеседі. Психотехникалық
ойындар Н.В.Цезенан, Ю.В.Пахомев еңбектерінде көрсетеді. Ол ойындардың
ерекшелігі функцияларды дамытуға бағдарланған құбылыс шаршағандықты жеңу
үшін, қабылдаудың концентрациясының жоғарылауына, эмоциональды тонусының
(сарынының) жоғарылауына көмектеседі.
Қорыта айтқанда, психолог-практиктердің түзету жұмысы бағыттан
ерекшеленетін 3 принцип арқылы клиентке көмектеседі.
1. Мен сияқты істе - психолог клиентке эффектілі тәсіл көрсетеді және
жүзеге асыруға көмектеседі. Әрекет, тәсілдеріне жауапкершілікті алады.
2. Бірге істейік - жауапкершілікті психолог іздеудегі және табудағы
эффектілі тәсілді клиентке ұсынады.
3. Ойланыңыз, жақсы нәтиже болуы үшін - тәсілді жүзеге асыруда
клиентке жауапкершілік жүктеледі, тәсілді шешуге, таңдауға, игеруге
көмектеседі.
Бірінші позитция психотехникалық әсер етуге жақын, мазмұны клиентке
тиімді.
2 позитция клиентке сапалы көмектеседі.
3 позитция клиенттің бағдарлауына жеке тұлғалық ерекшеліктеріне ішкі
әлемнің және санасына байланыстырады. Әр позитцияның мақсаты түзету
жұмысының тапсырмасы, біреуін психолог қолдануда стереотивті жұмыс істейді,
ол коррекциялық жіктеу жұмысын қиындатады.
Психокоррекция мәліметтерді дискретті бағдарлауға, адамның ішкі әлеміне
мінездеме беруге жалпы психологиялық заңдылықтарды қабылдауға көмектеседі.
Лабиринт ойыны.
Қатысушылар екі-екіден бөлінеді. Біреуі – бастаушы, екіншісі бағынушы.
Бастаушының қалында лабиринт схемасы бар, бағынушыға бұйрық береді,
схеманы көрсетпей. Үш бұйрық қолданады: Тіке, алға, Оңға, солға.
Бағынушы бұйрықты орындайды, лабиринттен шығу кезінде 180° бұрылуы және
ойша шығуы керек, дауыстап айтып. Басқарушы схемамен тексереді. Олар сосын
орындарымен ауысады. Схеманы қиындатып одан ары жалғастыруға болады. Бұл
ойын ішкі әрепеттің дамуына, бағдарлау ерекшеліктеріне әсер етеді. Түзету
жұмыстары арқылы көмек беруге сипаттама психологиясы міндеттері
қылмыскерлерді түзету және айыптаудың психологиялық мәселелері бостандықтан
айырылған соттаушы психологиясы, еңбекпен түзету мекемелерге өмірлік іс-
әрекеттің психологиясы, жазадан босанғандарды әлеуметтік диадаптациялау.
Біз, түзету жұмыстары арқылы көмек беру үшін не істеуіміз қажет?
1. Баланың кіммен жүретінің әрдайым білу қажет. Онымен бірге ұзақ күн
отыратындарды, күтушілерді бақылау, баланың туған үйінен тыс жерде, сыртта
қонуына абай болыңыз.
2. Балалар өздеріне ыңғайлы кезде жұп немесе топ болып жүре берсін.
Бірақ бала үйге қайтар жолда әрдайым үйреншікті бір жолмен жүргізуі қажет.
3. Баламен мектепте және бос уақытында бірге болатын үлкендермен
танысу.
4. Баланы тыңдай білу, оның маған музыка пәні ұнамайды немесе ана
кісінің біздің үйге қонаққа келгенін біздің үйге қонаққа келгенін
қаламаймын деген сияқты сөздеріне көңіл бөліңіз, ол сол арқылы өзі жайында
маңызды хабар беруі мүмкін, неге? – деп баладан сұра.
5. Баланы тексер: Баламен оның өміріне қауіпті кез келген мәселе
жөнінде немесе қатерлі оқиғаларды талқылау. Мәселен, ол автобуста немесе
дүкенде адасып қалса, не істейді?
Бала өзінің дұрыс шешімін айтуы керек. Адамға емес, оқиғаға көңіл бөл.
Әңгімені бейтаныс адамнан баста, сосын өзіңше білетін адамдарға көш,
мәселен шофер, сантехник, көрші, күтуші сосын барып баланың кімді
ұнататынын білесің.
Мынандай сұрақ қоюға болады: егер біреу сені сырғанауға шақырса
немесе сенің шалбарыңа қолын салып жіберсе сен не істейсің?
Баланың реакциясы бірқалыпты болуы керек. Егер бала дұрыс жауап
бермесе, жұмыс істе. Балаға көмектес, оған қалай жауап бермесе, жұмыс істе.
Балаға көмектес, оған қалай жасау қажет екенін түсіндір. Бала егер қауіпті
оқиғалар жайлы нақпа-нақ айтпаса, ол бәрін түсінді деп сенуге болмайды.
6. Психолог түзету жұмысында, баланың қиянатқа ұшырағанын сезсеңіз, заң
бойынша полицияға бірден хабарласыңыз.
Консультативті – коррекциялық жұмыс- практик психолог қызметінің
негізгі элементі. Егер клиент пен терапевт жүргізінген жұмыс мақсатын нақты
білетін болса, онда консультативті- коррекциялық жұмыс жемісті және табысты
болады.
Клиент- терапевт секиеді классикалық жағдайға қарағанда, бұл жағдайда
әдетте үшінші бір адам қосылады- тапсырыс бөруші. Бұл ата- ана, педагог,
оқу меңгерушісі, дәрігер. Әрқайсысы балаға және психологқа өз талаптарын
қояды: Ол мынандай болу үшін, мынаны істеңізші ... . Ал психолог үшін
мұндай жағдайда оз мақсатын, өз қызметінің әдістерін сақтау маңызды.
Бірінші қадам –алда қандай жұмыс тұрғанын анықтау:
- консультативті (кеңес беру)
- коррекциялық (түзету)
- психотерапевтік.
Психологтың консультативті жұмысы- арнайы бір жинақтайған қарым-
қатынас процесі арқылы ошірдің қиын жағдайынан шығуғу комектесетін
клиенттің қосымша психологиялық ресерстарын және қабілеттерін өзектендіруге
актуализировать бағытталған. Бұл көмек типінде тек күрделі мәселеге және
ауытқушылықтарға ғана көңіл аударып қоймай, сонымен қатар клиенттең
тұлғалық ресерстары мен оның мүмкіншіліктеріне де көңіл болген жөн.
Психологиялық коррекция- клиенттің мінезқұлқының құрылылына, мотивтері
мен мақсаттарына, сонымен қатар кейбір ес, зейін, ойлау секілді психикалық
функцияларға әсер ететін комплексті психологиялық әдіс. Негізгі міндеттері
мінез- құлық. қарым- қатынас, есте сақтаудың жаңа дағдыларын меңгеру
тренингтері және үйрету (обучение) және т.б.
Психотерапия – бұл адамдағы психосоматикалық, жүйке-жүйелік, психикалық
аурудың әсерінен болатын эмоцияларға, адамның өзіндік санасына вербальды
және вербальды емес, емдік әсер ететін комплексті әдіс. Клиникалық
психотерапия әдістері – гипноз, иландыру (внушение) және өзіндік иландыру,
рационалды терапия және т.б. Бұл әдістер ауру симптоматикасын әлсіретуге
бағытталған.
Халықтық білім беру жүйесінде, кеңес беру қызметінде, ауруханаларда
істейтін психолог психокоррекциялық жұмысты жиі жүргізеді.
Бұл іс-әрекеттің толық принциптерін бөліп қарастыру қиын, себебі бұл
психолог тәжірибесіне, қызмет орны мен жағдайына байланысты психологиялық
коррекцияның әртүрлі әдістері мен әдістемелері қолданылады. Біз мұнда
көбінесе экологиялық (яғни, негативті зардаптарға әкелмейтін), сонымен
қатар балалар мен жасөспірімдерге жиі қолданылатын әдістерге көңіл бөлуге
тырысамыз.
Мынандай негізгі түрлерді бөліп көрсетуге болады, индивидуалды және
топтық психологиялық коррекция, психотренинг, отбасымен консультативті
жұмыс. Психокоррекциялық жұмыстың стилі мен принциптері патопсихологиялық
зерттеудің міндеттері мен жүргізу әдістерінен өзгеше болып келеді. Егер
зерттеуде психикалық іс-әрекеттің ауытқушылығын, тұлғалық ерекшеліктерін
айқындау, сарапшы сұрақтарды шешу міндеттері тұрса, ал психокоррекция
процесінде, психотерапия және кеңес берудің мақсаты тұлғаны дамыту,
психикалық процестердің жүйелілігін жақсарту, ішкі дағдарыстан шығуға
көмектесу. Ойын терапиясының маманы Г.Л.Лэндрет коррекция жұмысына
байланысты бала мен психолог
Мен ештеңе білмеймін Сондықтан мен ондай болуға
тырыспаймын
Мен өзімді жақсы көруді қалаймын Сондықтан мен жақсы көретін
балалармен ашық қарым-қатынаста
боламын
Мен балалық шақтың қиыншылықтарын азСондықтан мен балаларға өзімді
білемін үйретуге қарсы емеспін
Мен өзім ізденіп, тапқан білімді Сондықтан мен өз талпынысымды бала
жақсы қабылдаймын талпынысымен біріктіремін
Кейде маған қорған керек Сондықтан мен өзгеге қорған бола
аламын
Мен өзімді өзгелер осы қалпымда Сондықтан мен баланы бағалауға және
қабылдағанды қалаймын оны мақұлдауға тырысамын
Мен қателіктер жіберемін Сондықтан да мен баланың
қателіктеріне шыдамды боламын
Өзіңді басшы ретінде сезініп, барлықСондықтан мен өзімді балалардан
сұрақтарға жауап бергенді сезіну сақтау үшін, көп жұмыс істеуім керек
жақсы
Мен баланың бойындағы қорқыныш, Сондықтан да мен соққыны жеңілдетуге
ауру, стрессті жоғалта алмаймын тырысамын
Мен де қорғаныс болмағанда, өзімді Сондықтан да мен қорғаныссыз баланың
қорқыныш сезімі пайда болады ішкі әлеміне меірбандықпен,
нәзіктікпен қараймын
арасындағы қарым-қатынастың төменгі принциптерін құрастырды.
Коррекциялық жұмыстың ең негізгі принциптерінің бірі –
конфеденциялдылық, яғни баламен әңгімелесу кезінде болған баланың
айтқандары ұстаздарға және ата-анасына да айтылмау керек. Тек егер жағдай
бала өміріне немесе денсаулығына зиян келтірсе, мысалы, жасөспірім өлім
туралы хабарласа, осы жағдайда ғана психолог ата-аналарын хабардар етеді.
Егер хабар зерттелінушінің өз денсаулығына қатысты болса (жүктілік,
нашақорлық, өзіне-өзі қол жұмсауға ұмтылыс), бұл кезде міндетті түрде
жасөспіріммен бірге сол салаға қатысты дәрігерге көріну керек және
(мүмкіншілікке байланысты) оған болған жағдайды ата-анасына айтуға иландыру
керек.
Клиенттің жас ерекшелігіне байланысты, онымен коррекциялық жұмыстың
мақсатына және оған жетуге деген әдістеріне байланысты келісім-шартқа отыру
керек. Ең бір маңызды бөлік, бұл баламен нақты сенімді-қызметтік қарым-
қатынас стилін орнату, бұның оқушы-ұстаз, бала-ата-ана, зерттелінуші-
психолог арасындағы қарым-қатынас теңдігінен өзгешелігі, мұнда шығармашылық
өзін-өзі айқын білдіру (самовыражение) еркін жүреді. Бұған кабинеттің
техникалық құралдары, жұмыс қалпы (поза), жұмыс уақыты да және т.б. әсер
етеді.
Егер психокоррекциялық жұмыс психодиагностикалық зерттеудің бөлігі
болып келмесе, онда диагностика мен коррекция жағдайларын айыра білу керек.
Бұл жұмыс кезінде мінез-құлықты және қарым-қатынас стилін өзгертуге
көмектеседі.
Диагностикалық жұмыс психологтың жұмыс столында өтеді; ол
зерттелінушінің жұмыс орнын, әдістеменің стимульдік жабдықтарын көруге
ыңғайлы болатындай, жазуға, оқуға, сурет салуға ыңғайлы болу керек.
Коррекциялық жұмыста бала кресло тәрізді жерде отыру керек, яғни психологқа
оның бүкіл денесі көрініп тұру керек. Ал кіші жастағы балалар үшін,
психолог клиентпен еденде отырып, жұмысты жүргізу қалыпты да, ыңғайлы болып
табылады. Коррекциялық жұмыс түріне байланысты кабинетті арнайы жабдықтау
қажет: магнитафон, видеокамера, видеомагнитофон, арнайы ойыншықтар және
жұмсақ еден төсеніші т.с.с. Психокоррекциялық жұмыс сеансы әдетте 1 сағат
созылады, бірақ баланың жас ерекшелігіне байланысты, индивидуалды
ерекшеліктеріне де байланысты уақыт шектеусіз, яғни узартылуы мүмкін. Әрбір
сеанс жағымды (позитивті) аяқталуы керек: клиент күрделі мәселені немесе
оның бір бөлігін жеңіп шықты, жаңа нәрсеге үйренді және т.б. Егер бала өзін
көңілсіз, абыржулы, ызалы және қайғылы сезінсе сеансты тоқтата салуға
болмайды.
Индивидуалды психологиялық коррекцияны психодиагностика жүргізгенде:
бала тапсырманы жақсы орындаса, мақтау естиді, өзін-өзі бағалауына түзету
жүргізіледі.
Индивидуалды психокоррекциялық жұмыста төмендегідей нұсқаулар бар:
- мектепке дейінгі бала жасы;
- сыртқы дефектілері және ауыр соматикалық аурулары бар;
- жедел жәрдем (зерттеуде байқалған интенсивті агрессивті және
аутоагрессивті тенденциялар) жағдайы;
- жағдайдың интимдік мінездемесі (сексуалдық зорлықты, бастан
кешіргендер);
- өмірдің мәнін жоғалту кризисі;
- психопатия және шизондты акцентуация.
Егер жасөспірім психикалық аурулармен ауырса, жоғары мамандандырылған
маман психокоррекциялық жұмысты аурудың дәрігерімен тығыз байланыста бола
отырып жүргізу керек.
Мотивсіз агрессияда, сексуалды девиацияда сандырақ және депрессия
жағдайларында психологиялық коррекция мектеп психологының жұмысында
жүргізілмейді. Невроздар мен психопатияда емдеу мен психиатрдың
психологиялық коррекциясы бірге жүріп отыру керек. Егер мінез-құлық, қарым-
қатынас мәселелері, кризистер т.б. акцентуацияда немесе бала денсаулығында
пайда болса – онда коррекциялық жұмыс жүргізуге болмайды.
Индивидуалды психокоррекцияда әртүрлі теоретикалық тәсілдер
жүргізіледі: ойын терапиясы, психодрамалар, когнитивті терапия,
логотерапия, нейтролингвистикалық программалау (НЛП) және т.б.
Психоанализді және тыныс алуды, сонымен қатар кейбір денеге бағытталған
терапия түрлерін жасөспірімдерге және балаларға жүргізу міндетті емес,
себебі бұлар жағымсыз психологиялық зардаптар әкелуі мүмкін. Мұндай
әдістердің түрлерін жоғары мамандандырылған маман жүргізу керек.
Ойын терапиясы – бұл мектепке дейінгі және бастауыш мектеп оқушыларына
жүргізіледі (3-10 жас), және де қарым-қатынасы қиын және психикалық
дамуында тежелулері бар жасөспірімдерге де жүргізіледі.
Ойын терапиясы трихитолломанияда (шаш жұлу), қарым-қатынастың
бұзылуында, агрессивтілікте, стресстен кейінгі эмоциялық күйдің бұзылуында,
оқыту қиыншылықтарында және сөйлеудің дамуында, жоғары алаңдаушылықта, өзін-
өзі бағалауының төмендеуінде көмектеседі.
Г.Л.Ландреттің ойынша, ойын терапиясы аутизмде және шизофренияда
көмектеспейді, сонда да кері әсері болмайды.
Ойын терапиясы үшін арнайы жабдықтар керек: жұмсақ және әскери
ойыншықтар, құм және суы бар ыдыстар, отбасы мүшелерін білдіретін
қуыршақтар, қуыршақ үйшігі, бояулар, қыл-қаламдар, қағаздар және т.б.
Сабақтың созылу уақыты – 30-45 минут. Сабақ мақсаты – ойын барысында балаға
ішкі эмоцияларын шығаруға, қарым-қатынастың кейбір жақтарын жинақтауға
мүмкіндік беру.
Терапия процесінде психолог позициясы, оның қарым-қатынас стилі маңызды
роль атқарады.
Психолог міндеті:
- балаға қорғаныс атмосферасын орнату;
- баланың өз әлемін түсіну және қабылдау;
- эмоциялық қатынастың көрінуін мақұлдау және бала сезімін бағалау;
- барлығына да рұқсат берілгендік (видо ) сезімін тудыру;
- балаға шешім қабылдауды жеңілдетеді, бірақ та оның орнына орындамау.
- балаға өзіне-өзі жауапты екенін сезіну үшін мүмкіндік беру және
бақылау сезімін дамыту.
Ойын терапия құрылымына ата-ана мен баланың арнайы тренингі де кіреді,
мұнда ата-ана баланың іс-әрекетін ашық бақылауға үйренеді, ал бала ата-
анасымен коммуникацияны жетілдіреді.
Психодраманың индивидуалды нұсқаулары балалар мен жасөспірімдерге жиі
қолданылады. Психодрама әдістемесі мен теориясының авторы Д.Д.Морено.
Психодрама топтық және индивидуалды нұсқада да жүргізіледі, 10-17
жастағыларға жүргізіледі.
Психодрамалық техникалар ата-анамен арадағы конфликтік жағдайды шешуге,
қарым-қатынасқа байланысты қорқынышта, мектептегі алаңдаушылықта,
ішкітұлғалық шиеленісте, жүйке-жүйелік анорексилда көмектеседі.
Психопатияда, шизофренияда, жоғары агрессивтілікте, интеллектің
төмендеуінде психодраманы тек тәжірибелі жақсы маман психолог жүргізе
алады, ны мектепте емес, тек станционар жағдайда ғана жүргізу керек.
Психодраманы дұрыс жүргізбеу жасырын өршітуі мүмкін және ішкі диалогтың,
депрессияның күшеюіне әкелуі мүмкін.
Психокоррекция жұмысының бұл түрі арнайы бір жабдықтарды қажет етпейді,
тек кабинет пен 2 орындық болса болғаны.
Психодрама мақсаты, баланың өз эмоцияларын сезінуі: жағдайды басқаша
қабылдауға және өз мүмкіншіліктерін қолдануға үйрету. Кейбір жағдайларда
мінез-құлық мотивацияларын өзгертуге және мақсатқа жетудің т.б. жолдарын
табуға болады. Жұмыстың спецификасы, балалар мен жасөспірімдер
психодрамалық жағдайдың шарттарын жеңіл қабылдайды және де өздерін және
т.б. персонаждарды бейнелеуге талпынады.
Әдетте партнер ретінде (әкесінің, шешесінің т.б. адамдардың рөлдерін
орындаушы) психолог өзі жұмыс атқарады. Психолог міндеті жасөспірімге
адекватты түрде өз сезімін және өзгенің сезімін түсінуге көмектесу болып
табылады. Керек жағдайда психолог конфликтің бір мүшесі ретіндегі рөлді
ойлауына болады, бірақ тәжірибе үшін баланың барлық рөлдерді өзі ойнағаны
тиімді, жемісті болып келеді.
Гештальт-терапия - әдетте бұл топтық жұмысқа арналған, бірақ та
индивидуалды нұсқада да қолдануға болады. Гештальт-терапия – бұл мақсатқа
жетуге кедергі болатын өткен өмірге және тәжірибеге байланысты
психологиялық мәселелерді шешуге бағытталған гуманистік және жалпы тәсіл.
Тәсіл қауіпсіз жағдайда жүргізілген терапия кезінде пайда болған клиенттің
тәжірибесіне бағытталған. Психолог пен клиент әрекеттерінің соңғы мақсаты –
сау, адекватты өзін-өзі сезіну және мәселені шешу. Гештальт-терапия негізін
Фриц Перис қалаған. Аталған концепцияда жұмыс істейтін психологтың негізгі
принциптері.
1. Біртұтас ықпал
2. Дененің қозғалысына зейін аудару, сезімдерді білдіру әдістері
3. Талқыланып отырған тақырыпты тоқтатуға деген интуитивті сезім.
4. Өз қажеттіліктерін қанағаттандыратын қабілеттерді топтастыру
Гештальт-терапия кезінде невроздармен, тұлғалық невротикалық дамумен
қиналатын жасөспірімдермен жұмыс істегенде қолданылады. Психотикалық күй,
психопатия, өзіне-өзі қол жұмсау немесе аутоагрессияға қолдануға болмайды.
Индивидуалды нұсқада бұл терапия стилі белгілі бір жабдықтарды қажет
етпейді.
Гештальт-терапияда қоршаған орта мен тұлға арасындағы шекарада тұлғаның
невротикалық дамуының төменгі механизмдері бөліп көрсетіледі: проекция,
интроекция, қосылу (слияние), ретрофлекция, қашқақтау (избегание).
Проекция – бұл процессте адам өзінің бойындағы қасиеттерін өзгенің
бойына аударады: яғни өзгені сол ерекшелігіне байланысты , айыптау.
Қоршағандарды жағымсыз бағалауда, айыптауда көрінеді.
Интропроекция - өзгелердің мінез-құлық үлгілерін, ойларын өзіне аудару.
Бұл өзгелердің өмір заңдылығымен өмір сүруде байқалынады.
Қосылу (слияние) - өзінің МЕН-і мен өзгенің МЕН-нің арасындағы
шекараның жоғалуы, бұл кезде субъект оған жақын адамда басқа мақсат пен
ойлар болғанды қаламайды. Бұндай субъект сөйлемдерінде БІЗ деген есімдік
жиі қолданылады, егер ол өзі мен өзгенің арасындағы өзгешелікті сезсе
қорқыныш сезімі оянады, себебі бұл оған жақын адамдардың ойлары мен
сезімдерін түсінуге қарсы келеді, кедергі болады.
Ретрофлексия - өзін-өзі бақылаудың, тәрбиелеудің, тежеудің артықшылығы.
Бұл бұлшықеттің тырысуына және психосоматикалық ауруларға әкеледі.
Қашқақтау (избегание) - өзгемен қарым-қатынасқа түсуден қашу,
ашуланшақтық, жиі қызметін ауыстыру. Коррекциялық жұмыс кезінде психолог
жылы және сенімді атмосфера орнатады, клиентке қазір және осында болып
жатқан еске түсірулер мен әсер етуші алаңдаушылықтарды бастан кешіруді
ұсынады.
Нейролингвистикалық программалау (НЛП) – бұл коррекциялық жұмыс түрінің
бірі, 70-ші жылдары Р.Бэндиер мен Д.Гриндермен шығарылған. Арнайы
жабдықтарды керек етпейді. Балалармен де және жасөспірімдермен де әртүрлі
тұлғалық ауытқушылықтарда қолданыла береді. Ақыл-ой жетіспеушілігінде –
нәтижесіз, бірақ қалыпты ақыл-ойды балалармен (3-4 жас) НЛП-ның кейбір
түрлерін қолдануға болады. Бұл коррекциялық жұмыстың мақсаты, балада
қалыптасқан стереотиптерді (қарым-қатынас, оқу, қабылдау, эмоциялық әсер
ету) өзгерту, яғни олар неғұрлым нәтижелі болу үшін.
Психокоррекцияның қызықты әдісі – логотерапия. Бұны В.Франкл ұсынған,
бұған өзіне-өзі қол жұмсаған, ауыр психикалық зардаптардан кейінгі өмір
мәнін жоғалтқан кризистегі адамдарға көмек беру әдістері жатады. Әдетте
неврозбен қиналатын, кризистік қалыптағы жасөспірімдермен жұмыс істегенде
қолданылады. Пародаксалды интенция жасөспірім ішіндегі қандай да бір
қорқынышты баспайды, мұнда керісінше оны сналы түрде оятады. Бұл осы
қорқынышты жоғалтуға немесе төмендетуге әкеледі.
Бұл бөлімде біз индивидуалды психологиялық коррекцияның кейбір
түрлерімен таныстық, бұлармен жұмыс жүргізу (кезінде) көптеген себептерге
байланысты тәуелді: баланың жасы, оның күйі, дағдылары, сонымен қатар
психологтың жеке қалаулары. Барлық жағдайда да өз интуициясына сену керек
және де абайлау керек, көмек беруге талпыныс болу керек. Психокоррекциялық
жұмыстың топтық түрі әдетте балалармен жасөспірімдермен жұмыс істегенде
кездеседі.Психокоррекциялық топ үшін кең, қозғалуға ыңғайлы, бірін-бірі
көріп тұруға жарайтын бөлме керек. Егер денеге бағытталған жаттығулар
жүргізілетін болса, еденде жұмсақ төсеніш болу керек. Магнитафон,
видеокамера және видеомагнитофон керек, бұл соңында анализ үшін қажет
болады. Топтық психокоррекциялық жұмыс жүргізу төменгі күйлерде тиімді бола
алады:
1. қорқынышта
2. агрессияның жоғарылауында
3. тұтығу
4. қарым-қатынастың бұзылуы
5. адекватты емес өзін-өзі бағалау және әлеуметтік дезадаптация
6. эпизодтық нашақорлық
Топтық коррекциялық жұмысты төмендегі жағдайда жүргізуге болмайды:
- ауыр техникалық бұзылушылықтар болғанда (сандырақ, галлюцинациялар,
ақыл-ойының әлсіздігі)
- қозғалыстың тежелуінің байқалуы
- интимді-жекелік сипаттың мәселелері (сексуалды бұзылулар, бастан
кешкен психотравмалар және т.б.)
- ашық сипаттағы шизондты психопатия
- 1-2 стадиядағы нашақорлық
- жасөспірімнің топпен жұмыс істеуге деген активті наразылығы.
Көптеген жағдайларда топтыққа қарағанда индивидуалды жұмыс тиімді
болады.
Бұл жағдайларға: жүйкелік анорексия, жабысқақтық (навязчивость), әдет-
ғұрыптар, ерте балалық шақтың ауыр аутизм түрлері т.б.
Балалар мен жасөспірімдер арасындағы топтық психокоррекция жұмысында
топ құру үшін төмендегідей принциптерге сүйену керек:
1. топтағы бірқалыпты жас ерекшелік (3 жастан артық айырмашылық
болмау керек)
2. акцентуацияға байланысты максималды өзгешеліктер
3. мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалар үшін қыздар,
ұлдар бірге, ал жасөспірімдерге бөлек болғаны жөн.
4. топтың мінездемесіне байланысты адам саны әртүрлі болуы мүмкін,
ең көбі – 5-10 адам.
5. жабық топ болу керек (барлық тапсырмада сол бұрынғы
қатысушылар), бірақ кейде ашық топ та болуы мүмкін.
1.2. Түзету жұмыстарындағы дамуы төмен балалардағы жалпы ерекшеліктері
Мектеп жасына дейінгі кезеңінің аяғына бала белгілі түрде өзіндік
тұлға ретінде қалыптасады. Ол өзінің қай жынысқа жататынын, кеңістік пен
уақыттағы өзінің орнын біледі.
Отбасы – туыстық қарым-қатынастағы жағдайларды түсінеді, ересектермен,
құрбылармен қарым-қатынас құрай біледі. Өзін топта ұстай алады, әр түрлі
жағдайларды мойындай алады. Бұл кезеңде баланың рефлексиясы айқындалады.
Баланың тұлғалық дамуының ең негізгі жетістігі, Маған керек деген
сезімнен Мен істеуім керек деген сезім басым болады. мектеп жасына
дейінгі кезеңнің аяғына, мектепте оқуға мотивациялық дайындық ерекше орын
алады.
Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі психикалық дамудың ең негізгі жетістігі
– баланың мектептегі оқуға психологиялық дайындығы.
И.Ю.Кулачина осындай психологиялық дайындықтың екі аспектісі айрықша
көрсетеді – тұлғалық (мотивациялық) және интеллектуалды дайындық.
Баланың оқу іс-әрекеті жақсы болуы үшін оның жаңа жағдайға тез арада
қалыптасуы үшін бұл екі аспектінің маңызы өте зор.
Баланың жақсы оқуы үшін ең бірінші ол жаңа мектеп өміріне жауапты
тапсырмаларға, қиын сабақтарға, ықылас керек. Осындай ықылас пайда
болуы үшін ересек жақындарының атқаратын рөлі жоғары. Олардың оқуға өте
жауапты іс-әрекет ретіндегі көзқарасының маңызы жоғары. Сонымен қатар,
басқа балалардың оқуға деген көзқарасының, баланың өзінен кішілердің
көзінде ересек көрінуі және жастары үлкен балалармен теңесуінің өзі де өз
ықпалын тигізеді.
Баланың жаңа социалдық сатыны алуға тырысуы, оның ішкі позициясының
қалыптасуына әкеледі. Л.И.Боксович бұны баланың тұлғасының сипаттайтын,
орталық тұлғаның жаңа құрылым ретінде түсінік береді. Баланың қылығы мен іс-
әрекеті, шынайылыққа деген қарым-қатынасын, қоршаған адамдарға және өз-
өзіне деген көзқарасын анықтайтын осы деп анықтайды. Оқушының бейнесін
қоғамдық орында, қоғамдық мағынасы бар іспен айналысатын адам ретінде
қабылдауы, бұл жолды ересек өмірге жол деп түсінуі, баланың ойын кезіндегі
қалыптасқан ересек болуы және оның функцияларын атқару деген мотивацияға
түгелдей жауап береді.
Мектепке деген жалпы эмоционалдық қарым-қатынасты, арнайы жасаған
методикасының көмегімен М.Р.Гинзбург өткізді.
Адамды жақсы немесе жаман жағынан сипаттайтын 11 сөзді (жақсы-жаман,
таза-кірі т.б.) алынып, оның әр біреуі жеке карточкаға жазылады.
Балалардың алдына суреттер салынған шапталған екі қораб қойылады. Біреуде
мектеп формасын киген, портфель ұстаған балалар, екіншісінде – ойыншық
машинада отырған балалар бейнеленген. Кейіннен ауызша нұсқау беріледі.
Мына суреттегі – оқушылар, олар мектепке бара жатыр, ол мынау мектеп
жасына дейінгі балалар, олар ойнап отыр. Қазір мен сендерге әр-түрлі сөздер
жазылған карточкаларды беремін, ол сөздер оқушыға, әлде мектеп жасына
дейінгі балаларға сәйкес келетіндігін анықтап, қораптарға салады одан
кейін, экспериментатор сөздерді оқып балаларға ұсынады. Бала оларды өзі
қалаған қораптарға салады.
Осы методика бойынша 6-ты жастағы 62 бала тексерілді. Оның 24 баласы,
бала бақшасының дайындық тобының мүшелері, ал 38 бала мектептің дайындық
сыныбының оқушылары болды. Алынған нәтижелердің анализі төмендегідей болды.
Бала бақшаға баратын балалардың да мектепте оқытып оқушылардын да
мектепке деген көзқарасы он екінің көрсетеді.
Екі топтағы балалар – оқушыларды жақсы сөздермен сипаттаса, мектеп
жасына дейінгі балаларға қарама-қарсы көзқараспен қарады. Тек үш бала басқа
көзқарас білдіреді. Баланың санасында мектеп жайлы түсінік өмірдің іздеген
бейнесін тапқан сәтте, оның ішкі позициясы жаңа мазмұн оқушының ішкі
позициясын тапты деп санауымызға болады. Бұл жерде баланың психологиялық
түрде өзінің дамуындағы жаңа сатыға кіші мектеп жасына көшкенің байқаймыз.
Ашып айтқанда, оқушының ішкі позициясы дегені – мектеппен байланысты,
баланың қажеттілігі мен талпыныстарының системасы деп айтуға болады.
Бұл жерде, оқушының ішкі позициясының қалыптасуын, баланың мектепке
дейінгі ойын тәсілінен бас тартуынан мектепте оқуға деген талпынысын айқын
байқауын көреміз. Баланың мектепке, өзінің оқу орнына деген көзқарасы оның
мектептік оқу шынайылығына бірқалыпты дұрыс енуінің бірден-бір жолы.
Мектепке баратын баланың оқу процесіне жалпы көзқарасы мен қатар, оның
ұстазға, құрбыларына және өзіне деген көзқарасының маңызы зор.
Мектеп жасына дейінгі кезеңінің алдына қарай, баланың ересектермен
қарым-қатынасы ситуативті емес туылғанын қарым-қатынас түрінде қалыптасуы
қажет (М.И.Мечина).
Ересек адам қозғалмайтын авторитет ретінде, еліктеуге тұратын бейне
ретінде қалыптасуы қажет. Мектептегі тәртіптінін де мағынасы зор. Сабақта
бөгде іспен айналыспау, әңгімелеспеу бұның барлығы сабақ барысындағы қарым-
қатынасты жеңілдетеді. Мектепке деген тұлғалық дайындық, баланың өзіне
деген белгілі қарым-қатынасты талап етеді, жақсы оқу үшін, бала өзінің
қабілеттеріне, мінез-құлқына дұрыс баға бере білуі керек.
Бұл өзіндік сана дамуының белгілі бір сатыда дамуын талап етеді.
Баланың мектепке деген тұлғалық дайындығын оның топтық сабақтардағы мінез-
құлқын бақылау арқылы және психологпен әңгімелесу арқылы анықтайды.
Оқушының позициясын анықтау үшін арнайы жасалған әңгіме жоспарлы
(Н.И.Гуткина) методикасы және эксперименталды тәсілдері пайдаланады.
Мысалы: балада қай түрткі (таным немесе ойын) басым екенін, оның қандай
іс-әрекет (ертегі таңдау немесе ойыншықпен ойлау) таңдағанынан білуге
болады. Бала бір минут ішінде бөлмедегі ойыншықтарды қарап шыққаннан кейін
оған ертегі оқиды. Алайда, ертегіні ең қызық жерінде үзеді. Осы кезде,
психолог одан ертегіні әрі қарай тыңдауды немесе ойыншықтармен ойнауды,
тыңдауды ұсынады. Бұл жерде, мектепке деген тұлғалық дайындығы жоғары
болса, бала ертегінің немен аяқталатының білгісі келеді. Оқуға мотивациялық
дайын емес балаларды ойын көбірек қызықтырады.
Баланың мектепке деген тұлғалық дайындығы мен қатар, оның қуаттылығын
анықтауда қажет. Баланың мінез-құлқының қуаттылығы, оның ұстаз қойған
талаптарды, нақты ережелерді орындау кезінде байқалады. Сондықтан да, мінез-
құлықтың ерекшеліктері арнайы методикалармен де анықталады. Көпке белгілі
Керна-Ирасина ұсынған мектеп кемелденуінің бағдарлау (тәсілі, тестісі,
ойдан ер адамның суретін салу мен қатар, тағы да екі тапсырманы ұсынады.
Бірінші - әріпті көшіріп жазу, екінші бір тобы нүктелерді көшіру, яғни
үлгімен жұмыс жасау.
Н.И.Гуткина ұсынған Үйшік методикасында осы тәрізді, балалар
әріптерден құралған үйшікті көшіріп жасайды.
А.Л.Венгер методикасында Тышқанды сал деген тапсырма береді. Сонымен
қатар, Д.Б.Эльконин, А.Л.Венгер ұсынған екі методиканы атап кеткен жөн.
Олар графикалық дектант, үлгі және ереже.
Бірінші тапсырманы орындау барысында, бала алдын-ала нүктелер қойылған
торкөз парақта аюды жазады.
Бұл кезде психолог оған көмектесіп отырады. Ол топтағы балаларға,
сызықты қанша жерге, қай жаққа сызуды айтып, жасаған өрнекті парақтың
шетіне дейін сызуды ұсынады.
Графикалық диктанттың көмегімен баланың, ересек адамның ауызша берген
тапсырмасын қаншалықты нақты орындалуын, сонымен қатар берілген тапсырманы
өзінің білуінше орындауын анықтауға болады. Үлгі және ереже методикасы
күрделеу, бұл методикаға сәйкес, тапсырманы орындау барысында тек үлгіге
сүйенбей ережеде (мысалы: ұқсайтын фигураларды біріктіруге болмайды).
Ойды зерттеуден бастауға болады. Механикалық есте сақтау сатысын
анықтау үшін, еш байланысы жоқ сөздердің топтамасы беріледі.
Мысалы: жыл, піл, сабын, тұз т.б. с.с. Барлық сөздерді тындағаннан
кейін балаға, есінде қалған сөздерді белгіленген уақыт (бір сағат өткеннен
кейін) сөздерді қайталау тәсілі қолданылады.
Л.А.Венгер 6-7 жасқа сай механикалық естің төмендегі көрсеткіштерін
келтіреді бір тындағаннан кейін, бала 10 сөздің кем дегенде 5 сөзін
қайталайды, 3-4 қайталаудан кейін 9-10 сөзді қайталайды, бір сағаттан кейін
1-2 сөзді ұмытып қалады.
А.Р.Луридің методикасы ақыл-ойдың дамуының жалпы деңгейін анықтауға, өз
әрекетін жоспарлау ептілігін анықтауға мүмкіндік береді. Берілген
тапсырмаға сәйкес бала сөздерді суреттердің көмегімен еске сақтай алады. Әр
сөзге суретті ол өз түсінігімен салады. Есте сақтау үшін 10-12 сөз және
сөйлем беріледі.
Балалардың психологиялық дамуын анықтау да, даму процесінде үш түрлі
күшпен, үш түрлі фактор қатысады. 1) Биологиялық фактор, бұл ата-анадан
ауысқан, туа біткен және өмір сүруде қабылданған дененің барлық
мүшелерінің, оның барлық жүйесінің құрылысының ерекшелігін білдіретін бала
организмінің өмірі, олардың жұмыс істеуі тірі организмнің ортамен өзара
қарым-қатынасының нәтижесі болып табылатын белсенділікті, өсіп келе жатқан
баланың денсаулығын, қалыпты өмір тұрмысын қамтамасыз етеді. 2) Әлеуметтік
фактор, бұл бала өмір сүретін орта, ең алдымен, адамдардың ортасы, бұл
баламен қарым-қатынас жасайтын адамдар, олардың сипаттары, мінез-құлық және
ақыл-ой бейнелері, олардың мүдделерімен пікірлері, олардың еңбекке, басқа
адамдарға қатысты, олардың істерімен сөздері, олардың сезімдерімен
талаптары дағдыларымен ұмтылыстары бала өсіп дамитын рухани ортаны құрайды.
3) Баланың белсенділігі оның даму процесіндегі әрекет ететін үшінші күш
болып табылады. Оқитын пән қандай да жаңа, бағалы болмасын (машина, аспап,
өнер пәні), мұғалім шеберлігі қаншама жоғары болса, егер мұғалім баланың
өзінің белсенділігін туғыза алмаса, оған ұсынылған іспен еңбекте баланың
әрекетке қатысуы, әрекет күткен нәтиже бермейді және баланың
психологиясының дамуына әсер етпейді.
Баланың организм ретінде дамуы мен оның жеке бас ретінде, қалыптасуы
белсенділік арқылы жүзеге асады. Баланың психологиялық даму белсенділігінде
биологиялық және әлеуметтік фактор әсерлерінің шынайы бірлігі жүзеге
асырылады.
Баланың даму процесі, оның қоғамның белсенді де пайдалы мүшесі, азамат
ретінде қалыптасуы осы басты үш фактордың әсерімен қамтамасыз етілген. Ең
бастысы: осы факторлардың бірде-бірі ол қандай да бір кемеліне
жетілдірілген болса да, басқа екеуінен ерекшеленіп жеке әсер етпейді,
барлық іс осы басты үш күштің өзара әрекет етуінде. Егер баланың дені сау,
қалыпты дамыса және педагогикалық шеберлік мінсіз болып, бірақ баланың
белсенділігі төмен болса, онда даму нәтижесі өте қарапайым болып шығады.
Мысалы, мұғалім 3 а сынып оқушыларына күздің белгісі туралы түсіндіреді де,
суретші Әбілда Қастеевтің Алтын күз атты суретінің репродукциясын тақтаға
іледі. Мұғалім бұл суретті балалар көре отырып, өткен сабақта алған
білімдерін бекіте түседі, бұл сурет оқылып отырған тақырыпқа балалардың
ынтасын арттырады деген сенімде болады. Егер де баланың дені сау және өте
белсенді болса, бірақ оның белсенділігіне жүйелі және ақылды педагогикалық
басшының болмаса (нағыз ауыр вариант), онда даму процесі стихиялы
аяқталады. Ересектер басқара алмаған баланың тәртібі және барлық
әрекеттері, қағида бойынша, теріс нәтижелерге әкеліп соғады. баланың
стихиясы даму барысында қоғамның өз азаматтарына қоятын талаптарына сай.
Егер бала әлсіз, іштен туған немесе ата-анадан ауысқан немесе өмірден
қабылдаған, дене мүшелерінің кемшілігі болса, егер оның қандай да елеулі
мүкісі болса, мысалы есту немесе көру мұндай жағдайларда психолог оның іс-
әрекетін арнайы ұйымдастыру керек, ол үшін компенсаторлық механизмдерді
пайдаланып, балада белсенділіктің танымдық еркектік, қоғамдық және басқа да
формаларын тудырып, сол арқылы мұндай денсаулығы жоқ баланың жалпы дамуын
қамтамасыз ету керек. Мұндай арнайы ұйымдастырылған педагогикалық-
психологиялық қызмет ретінде профессор А.Гурнердің және оның
қызметкерлерінің ұзақ жылдық әрі жемісті еңбегін мысалға келтіруге болады,
олар сүйек-бұлшық ет жүйелері қызметі бұзылған балалардың ақыл-ойы дамуының
жоғары нәтижесіне жетті.
Балалардың психологиялық дамуына кез-келген іс-әрекетінде оның ата-
анадан алған, іштен туа біткен және өмірде қабылданған қасиеттерді,
қабілетті және икемділіктерді қатынасады. Олардың біреулері анағұрлым
тұрақты, жалпы сипатқа ие, мысалы жас ерекшеліктері немесе нерв жүйесіне
тән ерекшелік, жыныстық айырмашылық ерекшелігі, басқалары тұрақты емес және
жеке басқа тән сипаттар.
Дамуы төмен балаларға психологиялық дамуын анықтауда, биологиялық
факторларды әлеуметтік факторға қарсы қоймайды және әр фактордың күрделі де
біртұтас процесте өсіп келе жатқан адамның дамуына әсерін теріске
шығармайды, балалардың психологиялық даму процесінде тәрбиеленушінің өзінің
актив қызметінің рөлін көрсете отырып, баланың жеке басының қалыптасу
заңдарын зерттеп, пайдалануда жүйелі тәсілді іске асырады. Баланың
психологиялық дамуын анықтау, эволюциялық дамуда психиканың бір орынды
тұрмайтындығы, оның өсіп, дамып отыратындығы ғылымға ерте кезден-ақ мәлім,
бұл жөнінде Дарвиннің эволюциялық теориясы көп жаңалықтар қосумен бірге бұл
мәселені анықтап шешуге жаңа тұжырымдар енгізді. Баланың психологиялық
дамуының қалай өсіп отыруын, психолог мамандығына тікелей байланысты.
Баланың психологиялық өсіп дамуына эволюциялық көзқарас бойынша өсіп
даму жәй ғана көбею немесе азаюды қайталаумен ғана пара-пар. Ең әдепкі
пайда болған сараптар, кадеттер бастапқы қалып өзгермей көбейіп, ұлғайып не
болмаса азайып, кішірейіп отырады, ол сапалар пайда болып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3
1-тарау. Дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары арқылы психологиялық
көмек беруге сипаттама
1. Түзету жұмыстарына жалпы түсінік және
оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Дамуы төмен балалардағы түзету жұмыстарының жалпы
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .24
1.3. Мектепке дейінгі балалардың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
1.4. Психологиялық дамуы төмен балаларға көмек берудің
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...48
II-тарау. Дамуы төмен балаларға берілген психологиялық
көмекті экспериментті зерттеу
2.1. Зерттеудің мақсаты, міндеттері, болжамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...61
2.2. Зерттеудің әдістері:
1. Мини-мульт сауалнамасы (М М Р І)
2. Тұлғаралық қатынасының көпаспектілі тесті (Т.Лири)
3. Темпераментті анықтауға байланысты Айзенктің сауалнамасы.
2.3. Зерттеудің нәтижелерін талдау.
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .70
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..72
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының білім туралы заңында
көрсетілгендей, адамзат құндылықтарының ғылымы мен тәжірибе негізінде жеке
тұлғаны қалыптастыруға қажетті жағдайларды жасау білім беру жүйесінің
негізгі міндеті болып отыр. Саналы мақсатты бағдарлы тұлғаны қалыптастыру –
ең басты бүгінгі қоғамымыздың жоспарлы қағидасы.
Ал, психологиялық дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары арқылы көмек
беру мәселелері – қазіргі кезде де кезек күттірмейді. Психологтың бұл
мәселелері бойынша жұмыс бағыты да, балалар үйінде де үлкен сұранысқа
енуде. Жалпы осы мәселе тұрғысында Н.Ю.Максимова, Е.Л.Милютина,
П.Я.Гальперин зерттеулер жүргізген еді.
Қазіргі күндегі еліміздегі әлеуметтік қайшылықтардың, келеңсіз
жағдайлардың асқынуы мектеп оқушыларының өзінде әртүрлі қауіпті істер
жасалуына жағдай туғызуда.
Зерттелу жұмысының өзектілігі дамуы төмен балаларға психологиялық
түзету жұмыстары арқылы көмек беріп, ішкі жан дүниесін түсіну, өмірге өз
талпыныс – тілегіне, өмірде өз орнын табуға, ынта-ықыласына, жалпы жеке
дара ерекшеліктерін ескере отырып психологиялық көмек беруді қамтиды.
Сонымен қатар, психологиялық дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары
арқылы көмек беру ерекшеліктерінің сыртқы көріністерін, мінез
ерекшеліктерін негізге ала отырып, олардың орынды сапаларын қалпына келтіру
жалпы қоғамымыздың және алдыңғы қатарлы мектептерде қалыптасқан, қалыптаса
бастаған психологиялық қызмет жүйесіндегі маңызды мәселелердің бірі болып
отыр.
Бұл мәселелердің ғылымда қарастырылу деңгейіне келсек белгілі
психологтар Б.Г.Ананьев, А.Г.Асмолов, А.А.Бодашев, В.Д.Давыдов,
А.Н.Монтьев, Б.Ф.Ломов, Л.С.Выготский, А.В.Петровский, Д.И.Фельдштейге және
т.б. зерттеулерінде балалардың әлеуметтік және жеке даралық білімдері мен
өмір тәжірибелерінде адамзат қоғамының жетістіктерін, рухани байлықтарын
игеріп, мінез-құлықтарына, дүниетанымдарына қалыптастырып, күнделікті жүріс-
тұрыс басқарып отыруға өз биліктері мен бостандықтарынан алатын орны
айқындалған.
Дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары арқылы көмек берудің теориялық
және методикалық негіздерін Л.С.Выготский, Эльконин, А.С.Белькин,
К.Л.Кәрімов жасауға талпынды.
Сол сияқты шетел ғалымдарының бір қатары Р.Бэрис, К.Роджерс, Г.Брауэр
және т.б. жеке тұлғаларды қалыптастыру теориясын қарастырып, есте сақтау,
мінез-құлықтарын қалыптастыру процесін ұйымдастыратын тәжірибелерін
ұсынады.
Жалпы, алдымызға қойылған мәселені зерттеуде, туындайтын қарама-
қайшылықтарды шеше білуіміз керек: біріншіден, түзету жұмыстары арқылы
балаға көмек беруде, баланың психикасын жағсартуға, мінез-ерекшеліктерінің
күшейе түсуін, ешқандай мақсатсыз уақытын өткізуін анықтап, олардың дербес
психологиялық бейім қабілеттерін дамытуға жағдай жасау кезінде туындайды;
екіншіден, психологтар мен ата-аналар тарапынан ықпал жасап, олардың жас
және өмір тәжірибелерін ескермеу, ынта-ықыласқа қанағатсыздық таныту, үнемі
қатулық таныту мен психологтың арнайы түзету жұмыстарын жүргізуі арқылы
ықпал ету, эмоциялық жағымды белсенділіктерін туғызып, өзін-өзі түсініп,
кемшіліктерін жоюға ұмтылыс беру арасында қайшылық болады.
Осы келтірілген қарама-қайшылықтарды жою да психологиялық
мүмкіндіктерді анықтау және дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары арқылы,
психологиялық мүмкіндіктерді анықтау және түзету жұмыстары арқылы
психологиялық көмек беру зерттеу жұмысының мәселесін құрайды.
Зерттеудің мақсаты: Психологиялық дамуы төмен балаларға түзету жұмысы
арқылы көмек беру де, балалардың мінез-құлық ерекшеліктеріндегі
индивидуалды психология түрлерінің байланысын анықтау.
Зерттеудің міндетері:
1. Зерттеу жұмысы тақырыбына байланысты ғылыми мәліметтерге талдау
жасау
2. Дамуы төмен балаларға психологиялық көмек көрсетуде баланың
дамуына талдау жүргізу
3. Психологтың, балалар үйіндегі, дамуы төмен балаларға
жүргізетін психологиялық жұмыс бағытының есте сақтау ерекшелігін
зерттеу.
Зерттеудің объектісі: Жалпы балалар үйіндегі, психологиялық дамуы төмен
балалар.
Зерттеу пәні: Психологтың, дамуы төмен балаларға түзету жұмыстары
арқылы психологиялық көмек беруінің ерекшеліктері.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері:
Х.Й.Ми пен Ю.Л.Сыэрд, Г.Бардиер, Г.В.Галкин, Б.В.Вышесловцев
концепциялары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Психологиялық дамуы төмен балалардың есте
сақтау ерекшеліктері индивидуалды типологияның түрлеріне байланысты болып
келеді.
Зерттеу әдістері: Әрбір жеке дамуы төмен балаға тән өзіндік қасиетін
және типологиялық ерекшеліктерін олардың отбасына, құрбыларын, өмірлік
мақсатына деген қатынасын анықтауға бағытталған А.И.Герцен әдістеме
презентациясын және отбасы суреті проективті әдісі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Психологиялық дамуы төмен балаларға түзету
жұмыстары арқылы көмек беруді анықтауға байланысты және оларға
психологиялық көмек беруге қатысты психологтың жүргізетін жұмыс бағытының
ерекшеліктері айқындалады.
Зерттеудің практикалық маңызы: Жүргізілген зерттеу нәтижелері
психологтың дамуы төмен балаларға психологиялық мәселелерін зерттеудегі
бағыттардың бірі болып табылады және қолданбалы мәселелердің шешуде
практикалық мәнге ие.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, 2-тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиет тізімімен, қосымшалардан тұрады.
I тарау. Түзету жұмыстары арқылы көмек беруге сипаттама
1.1. Түзету жұмыстарына жалпы түсінік және оның құрылымы
Психологиялық түзету – психологтың адамның сенімін дәлелдеу әрекеті,
адамның ішкі әлеміне білікті мінездеме, яғни психолог клиентінің
күйзелісіне іс-әрекетіне тікелей, нақты көмектеседі. Теориялық көріністің
негізі әрекет нормасының іске асуына, практик-психолог психодиагностикалық
мәліметтерді пайдаланады, түзету-дамыту жұмыстары туралы бағдарламасы
болады. Түзету жұмысымен айналысатын психологта кестесі болады:
- не бар?
- не болуы керек?
- не жасау керек, сол дәрежеде болу үшін?
Бұл сұрақтардың шешілуі үшін негізгі зерттеу категориялары болып,
психиканың даму нормасы табылады. Категориялардың талдау дәрежелерін
көрсетуге болады:
- нейропсихологиялық
- жалпыпсихологиялық
- жас психологиясы
Практик-психолог нейропсихологиялық деңгейде психодиагностикалық
деректерге талдау және ми құрылысындағы құбылыс арқылы шешім шығарады
(А.Р.Лурия, Е.Д.Камская және т.б.) Мидың функциональды ұйымдасуы,
оқшаулануы, мидың негізгі принциптегі локализациясы, құралдар, тәсілдер
сияқты әсер етеді түзету жұмысында.
Жалпы психологиялық талдау негізі даму психикасының нормаларында,
психологиялық заңдылықтарды және адамның ішкі механизм қолданылуында
болады.
Жас психологиясының талдау деңгейі жалпы психологиядағы мәліметтерді
жеке адам дамуында практик-психолог зерттеулерінде қолданады. Әр мамандық
саласындағы адамдармен контактіге түскенде – эффектілі психологиялық түзету
жұмысын жүргізу үшін бұл мәліметтер қажет.
Негізі психокоррекциялық жұмыстар жүргізгенде адамның әрекеті туралы
мәліметтер көмектеседі.
Әрекет етуде – жоспарлау, жүзеге асыру, қадағалау, негізгі
структуралары болады. Адамның іс-әрекетіне талдау жасауда сұрақтар
қойылады.
1. Белгілі іс-әрекетті жүзеге асыруда адам қандай мақсатқа жетеді.
2. Жеткен жетістігіне талдау жасады ма немесе тапсырма жоспарланды ма?
3. Не себептен адам мақсат қояды? Мотивтері қандай? Алдына қойған
тапсырманы орындауға, мақсатқа жетуге не итермелейді?
4. Іс-әрекетіне бақылау жасау сияқты өз-өзіне бақылау жасай алады ма
мақсатқа жеткен кезінде
5. Ерік, жігері мен шыдамдылығы жете ме, бастағанын аяғына дейін
жеткізу кезінде?
Бұл анализ жасау кестесі іс-әрекет құрылымын ашады. Бұл структураға:
мақсат, бағдар, міндет, мотив, қажеттіліктер, құралдар және тәсілдер,
белсенділік, осылар арқылы адамның жоспарлануына, жүзеге асыруға және
тексеруіне болады. Әрекет түсінігін мазмұнды талдау, интериоризация
құралдары және әрекетінің психикалық деңгейі тәсілдері туралы П.Я.Гальперин
еңбегінде былай бөледі:
- мотивациялық деңгей
- әртүрлі түрлерін жасау
- қатты сөйлеу деңгейі
- іштей қатты сөйлеу
- ішкі сөйлеу
- ақыл-ой әрекеті
Түзету жұмыстары үшін бұл негіздер мақсатты, әрекет деңгейінің
жоғарылауына, қажетті сапалардың аңғару, қорытуға көмегін тигізеді. Әрекет
орындалуда талдау тәсілдері, сонымен қатар құралдар, клиентке мінездеме
беруге көмектеседі.
Түзету жұмысын жүргізуде психолог сау адаммен жұмыс істейтіндігін
ұмытпау керек. Бірақ ішкі әлемін жетілдіруі керек. Түзету жұмысының
орындалуының артықшылығы клиенттің жеке резервтеріне байланысты. Адамның
ішкі дүниесіндегі дискретті және интегральды байланысын түсінігін
практикалық жұмыстарда қолдануын А.В.Асмолов, В.В.Сталин, В.В.Давыдов,
В.С.Мухин еңбектерінде қарастырған. Түзету жұмыстарында адамның дискретті
ішкі әлеміндегі көп көңіл бөледі.
Психикалық білімсіздік пен жалпы психикалық дамуға әсер ететіндері
(шығу тегі, ішкі әрекет жоспары, рефлекция, психикалық белсенділігін
интеллектуализацияландыру (парасаттандыру) және жеке тұлға дамуы (бірінші
орында өзіндік сана, өмірлік мақсат, перспективалар, дүниетанымы. Осы
аталғандармен жұмыс жүргізуде түсініспеушілік пен шығу әрекеті, әлеуметтік
ситуациялардың дамуы, даму кризистері, теоретикалық, методикалық негіздері
психологиялық коррекцияны ұйымдастыруда көмектеседі.
Түзету жұмыстарын жүргізуде бір құбылысты талдағанда ғана біз нәтиже
аламыз.
Мысалы:
- Басқа балалар сияқты бала тез оқу үшін не істеу керек
- Есте сақтау қабілетін арттыру үшін не істеу керек
- Мақсатты, бағдарды тура қоя білу үшін не істеу керек
- Өзінің жұмысына нақты берілуі үшін не қажет
Түзету жұмыстары арқылы, бұл сұрақтардың жауабын, яғни дискретті
мінездемесі, әрекеті адамның ішкі дүниесіндегі құбылысын шешеді. Бұл
тапсырманы шешу үшін екі жолын көрсетеді.
1. Мұндай кезде былай істеуге болады деген бағдарды қолануға
болады
2. Жеке тұлғаның бағдарлы жетілу жолында психолог түзету
жұмыстарына тоқталса, онда универсалды, технологиялық түзетуде
іздеуде және жүзеге асыруда керек. Оған психологиялық мәліметтер
қажет болады, заңдылықтарға әсер етеді, мысалы психикалық
деректерге, теориялық мәліметтер арқылы индивидуализациялық
бағдарлама коррекциясы болса, мұндай жағдайда кәсіптік
ұстанымына зейін көп бөлінеді және клиент психологиялық
мәліметтерін қолданады.
Д.Карнеги еңбектерінде психокоррекциялық эффекті жөндеулерді, адамның
ішкі әлеміндегі ерекше өзгерулерді қарастырған. Д.Карнеги өзінің бір
сынағында психологиялық мәліметтерді психокоррекциялық жұмыстарда
қолданады. Түзету жұмыстарын жүргізуде ол негізі былай дейді: Тәртіпті
сақтаңдар, бәрі жақсы болады Д.Карнеги ұсынады 6 анықтама ұстаныңдар
адамдарға ұнау үшін:
1. Басқа адамдармен қарым-қатынасқа шынайы түсіңіз
2. Күліңіз
3. Есіңізде болсын – адамның есімі, негізгі көмекші жақсы қарым-
қатынасқа
4. Мұқият тыңдай біліңіз
5. Әңгімелесіп отырған адамыңызды не қызықтырады сол туралы айтыңыз
6. Өмірде өз орны бар екендігі туралы шынайы санасын иландыру.
Ал, психотренингтер – коррекциялық жұмыста адамның ішкі әлемін
жетілдіруге көмектеседі.Психотренингтер тапсырма шешуде, әрекеттің
оптимизациялауда (оңтайландыруда) жүзеге асады. (Н.Цен, Ю.И.Иванов және
т.б.). Психотренинг жаңа көзқарастар ұсынбайды, әрекетте нәтиженің жоғары
болуына, адамның ішкі әлемі мен қасиетінің ықпалдастығына, біріншіден
өзіндік санаға әсер етеді.
Психологиялық ойындар – психологиялық мәліметтерді коррекциялық
жұмыстарда қолдануға, адамның ішкі әлемінің ерекшеліктерін сұрыптауға,
тапсырмаларды орындауға басынан өткеруге көмектеседі. Психотехникалық
ойындар Н.В.Цезенан, Ю.В.Пахомев еңбектерінде көрсетеді. Ол ойындардың
ерекшелігі функцияларды дамытуға бағдарланған құбылыс шаршағандықты жеңу
үшін, қабылдаудың концентрациясының жоғарылауына, эмоциональды тонусының
(сарынының) жоғарылауына көмектеседі.
Қорыта айтқанда, психолог-практиктердің түзету жұмысы бағыттан
ерекшеленетін 3 принцип арқылы клиентке көмектеседі.
1. Мен сияқты істе - психолог клиентке эффектілі тәсіл көрсетеді және
жүзеге асыруға көмектеседі. Әрекет, тәсілдеріне жауапкершілікті алады.
2. Бірге істейік - жауапкершілікті психолог іздеудегі және табудағы
эффектілі тәсілді клиентке ұсынады.
3. Ойланыңыз, жақсы нәтиже болуы үшін - тәсілді жүзеге асыруда
клиентке жауапкершілік жүктеледі, тәсілді шешуге, таңдауға, игеруге
көмектеседі.
Бірінші позитция психотехникалық әсер етуге жақын, мазмұны клиентке
тиімді.
2 позитция клиентке сапалы көмектеседі.
3 позитция клиенттің бағдарлауына жеке тұлғалық ерекшеліктеріне ішкі
әлемнің және санасына байланыстырады. Әр позитцияның мақсаты түзету
жұмысының тапсырмасы, біреуін психолог қолдануда стереотивті жұмыс істейді,
ол коррекциялық жіктеу жұмысын қиындатады.
Психокоррекция мәліметтерді дискретті бағдарлауға, адамның ішкі әлеміне
мінездеме беруге жалпы психологиялық заңдылықтарды қабылдауға көмектеседі.
Лабиринт ойыны.
Қатысушылар екі-екіден бөлінеді. Біреуі – бастаушы, екіншісі бағынушы.
Бастаушының қалында лабиринт схемасы бар, бағынушыға бұйрық береді,
схеманы көрсетпей. Үш бұйрық қолданады: Тіке, алға, Оңға, солға.
Бағынушы бұйрықты орындайды, лабиринттен шығу кезінде 180° бұрылуы және
ойша шығуы керек, дауыстап айтып. Басқарушы схемамен тексереді. Олар сосын
орындарымен ауысады. Схеманы қиындатып одан ары жалғастыруға болады. Бұл
ойын ішкі әрепеттің дамуына, бағдарлау ерекшеліктеріне әсер етеді. Түзету
жұмыстары арқылы көмек беруге сипаттама психологиясы міндеттері
қылмыскерлерді түзету және айыптаудың психологиялық мәселелері бостандықтан
айырылған соттаушы психологиясы, еңбекпен түзету мекемелерге өмірлік іс-
әрекеттің психологиясы, жазадан босанғандарды әлеуметтік диадаптациялау.
Біз, түзету жұмыстары арқылы көмек беру үшін не істеуіміз қажет?
1. Баланың кіммен жүретінің әрдайым білу қажет. Онымен бірге ұзақ күн
отыратындарды, күтушілерді бақылау, баланың туған үйінен тыс жерде, сыртта
қонуына абай болыңыз.
2. Балалар өздеріне ыңғайлы кезде жұп немесе топ болып жүре берсін.
Бірақ бала үйге қайтар жолда әрдайым үйреншікті бір жолмен жүргізуі қажет.
3. Баламен мектепте және бос уақытында бірге болатын үлкендермен
танысу.
4. Баланы тыңдай білу, оның маған музыка пәні ұнамайды немесе ана
кісінің біздің үйге қонаққа келгенін біздің үйге қонаққа келгенін
қаламаймын деген сияқты сөздеріне көңіл бөліңіз, ол сол арқылы өзі жайында
маңызды хабар беруі мүмкін, неге? – деп баладан сұра.
5. Баланы тексер: Баламен оның өміріне қауіпті кез келген мәселе
жөнінде немесе қатерлі оқиғаларды талқылау. Мәселен, ол автобуста немесе
дүкенде адасып қалса, не істейді?
Бала өзінің дұрыс шешімін айтуы керек. Адамға емес, оқиғаға көңіл бөл.
Әңгімені бейтаныс адамнан баста, сосын өзіңше білетін адамдарға көш,
мәселен шофер, сантехник, көрші, күтуші сосын барып баланың кімді
ұнататынын білесің.
Мынандай сұрақ қоюға болады: егер біреу сені сырғанауға шақырса
немесе сенің шалбарыңа қолын салып жіберсе сен не істейсің?
Баланың реакциясы бірқалыпты болуы керек. Егер бала дұрыс жауап
бермесе, жұмыс істе. Балаға көмектес, оған қалай жауап бермесе, жұмыс істе.
Балаға көмектес, оған қалай жасау қажет екенін түсіндір. Бала егер қауіпті
оқиғалар жайлы нақпа-нақ айтпаса, ол бәрін түсінді деп сенуге болмайды.
6. Психолог түзету жұмысында, баланың қиянатқа ұшырағанын сезсеңіз, заң
бойынша полицияға бірден хабарласыңыз.
Консультативті – коррекциялық жұмыс- практик психолог қызметінің
негізгі элементі. Егер клиент пен терапевт жүргізінген жұмыс мақсатын нақты
білетін болса, онда консультативті- коррекциялық жұмыс жемісті және табысты
болады.
Клиент- терапевт секиеді классикалық жағдайға қарағанда, бұл жағдайда
әдетте үшінші бір адам қосылады- тапсырыс бөруші. Бұл ата- ана, педагог,
оқу меңгерушісі, дәрігер. Әрқайсысы балаға және психологқа өз талаптарын
қояды: Ол мынандай болу үшін, мынаны істеңізші ... . Ал психолог үшін
мұндай жағдайда оз мақсатын, өз қызметінің әдістерін сақтау маңызды.
Бірінші қадам –алда қандай жұмыс тұрғанын анықтау:
- консультативті (кеңес беру)
- коррекциялық (түзету)
- психотерапевтік.
Психологтың консультативті жұмысы- арнайы бір жинақтайған қарым-
қатынас процесі арқылы ошірдің қиын жағдайынан шығуғу комектесетін
клиенттің қосымша психологиялық ресерстарын және қабілеттерін өзектендіруге
актуализировать бағытталған. Бұл көмек типінде тек күрделі мәселеге және
ауытқушылықтарға ғана көңіл аударып қоймай, сонымен қатар клиенттең
тұлғалық ресерстары мен оның мүмкіншіліктеріне де көңіл болген жөн.
Психологиялық коррекция- клиенттің мінезқұлқының құрылылына, мотивтері
мен мақсаттарына, сонымен қатар кейбір ес, зейін, ойлау секілді психикалық
функцияларға әсер ететін комплексті психологиялық әдіс. Негізгі міндеттері
мінез- құлық. қарым- қатынас, есте сақтаудың жаңа дағдыларын меңгеру
тренингтері және үйрету (обучение) және т.б.
Психотерапия – бұл адамдағы психосоматикалық, жүйке-жүйелік, психикалық
аурудың әсерінен болатын эмоцияларға, адамның өзіндік санасына вербальды
және вербальды емес, емдік әсер ететін комплексті әдіс. Клиникалық
психотерапия әдістері – гипноз, иландыру (внушение) және өзіндік иландыру,
рационалды терапия және т.б. Бұл әдістер ауру симптоматикасын әлсіретуге
бағытталған.
Халықтық білім беру жүйесінде, кеңес беру қызметінде, ауруханаларда
істейтін психолог психокоррекциялық жұмысты жиі жүргізеді.
Бұл іс-әрекеттің толық принциптерін бөліп қарастыру қиын, себебі бұл
психолог тәжірибесіне, қызмет орны мен жағдайына байланысты психологиялық
коррекцияның әртүрлі әдістері мен әдістемелері қолданылады. Біз мұнда
көбінесе экологиялық (яғни, негативті зардаптарға әкелмейтін), сонымен
қатар балалар мен жасөспірімдерге жиі қолданылатын әдістерге көңіл бөлуге
тырысамыз.
Мынандай негізгі түрлерді бөліп көрсетуге болады, индивидуалды және
топтық психологиялық коррекция, психотренинг, отбасымен консультативті
жұмыс. Психокоррекциялық жұмыстың стилі мен принциптері патопсихологиялық
зерттеудің міндеттері мен жүргізу әдістерінен өзгеше болып келеді. Егер
зерттеуде психикалық іс-әрекеттің ауытқушылығын, тұлғалық ерекшеліктерін
айқындау, сарапшы сұрақтарды шешу міндеттері тұрса, ал психокоррекция
процесінде, психотерапия және кеңес берудің мақсаты тұлғаны дамыту,
психикалық процестердің жүйелілігін жақсарту, ішкі дағдарыстан шығуға
көмектесу. Ойын терапиясының маманы Г.Л.Лэндрет коррекция жұмысына
байланысты бала мен психолог
Мен ештеңе білмеймін Сондықтан мен ондай болуға
тырыспаймын
Мен өзімді жақсы көруді қалаймын Сондықтан мен жақсы көретін
балалармен ашық қарым-қатынаста
боламын
Мен балалық шақтың қиыншылықтарын азСондықтан мен балаларға өзімді
білемін үйретуге қарсы емеспін
Мен өзім ізденіп, тапқан білімді Сондықтан мен өз талпынысымды бала
жақсы қабылдаймын талпынысымен біріктіремін
Кейде маған қорған керек Сондықтан мен өзгеге қорған бола
аламын
Мен өзімді өзгелер осы қалпымда Сондықтан мен баланы бағалауға және
қабылдағанды қалаймын оны мақұлдауға тырысамын
Мен қателіктер жіберемін Сондықтан да мен баланың
қателіктеріне шыдамды боламын
Өзіңді басшы ретінде сезініп, барлықСондықтан мен өзімді балалардан
сұрақтарға жауап бергенді сезіну сақтау үшін, көп жұмыс істеуім керек
жақсы
Мен баланың бойындағы қорқыныш, Сондықтан да мен соққыны жеңілдетуге
ауру, стрессті жоғалта алмаймын тырысамын
Мен де қорғаныс болмағанда, өзімді Сондықтан да мен қорғаныссыз баланың
қорқыныш сезімі пайда болады ішкі әлеміне меірбандықпен,
нәзіктікпен қараймын
арасындағы қарым-қатынастың төменгі принциптерін құрастырды.
Коррекциялық жұмыстың ең негізгі принциптерінің бірі –
конфеденциялдылық, яғни баламен әңгімелесу кезінде болған баланың
айтқандары ұстаздарға және ата-анасына да айтылмау керек. Тек егер жағдай
бала өміріне немесе денсаулығына зиян келтірсе, мысалы, жасөспірім өлім
туралы хабарласа, осы жағдайда ғана психолог ата-аналарын хабардар етеді.
Егер хабар зерттелінушінің өз денсаулығына қатысты болса (жүктілік,
нашақорлық, өзіне-өзі қол жұмсауға ұмтылыс), бұл кезде міндетті түрде
жасөспіріммен бірге сол салаға қатысты дәрігерге көріну керек және
(мүмкіншілікке байланысты) оған болған жағдайды ата-анасына айтуға иландыру
керек.
Клиенттің жас ерекшелігіне байланысты, онымен коррекциялық жұмыстың
мақсатына және оған жетуге деген әдістеріне байланысты келісім-шартқа отыру
керек. Ең бір маңызды бөлік, бұл баламен нақты сенімді-қызметтік қарым-
қатынас стилін орнату, бұның оқушы-ұстаз, бала-ата-ана, зерттелінуші-
психолог арасындағы қарым-қатынас теңдігінен өзгешелігі, мұнда шығармашылық
өзін-өзі айқын білдіру (самовыражение) еркін жүреді. Бұған кабинеттің
техникалық құралдары, жұмыс қалпы (поза), жұмыс уақыты да және т.б. әсер
етеді.
Егер психокоррекциялық жұмыс психодиагностикалық зерттеудің бөлігі
болып келмесе, онда диагностика мен коррекция жағдайларын айыра білу керек.
Бұл жұмыс кезінде мінез-құлықты және қарым-қатынас стилін өзгертуге
көмектеседі.
Диагностикалық жұмыс психологтың жұмыс столында өтеді; ол
зерттелінушінің жұмыс орнын, әдістеменің стимульдік жабдықтарын көруге
ыңғайлы болатындай, жазуға, оқуға, сурет салуға ыңғайлы болу керек.
Коррекциялық жұмыста бала кресло тәрізді жерде отыру керек, яғни психологқа
оның бүкіл денесі көрініп тұру керек. Ал кіші жастағы балалар үшін,
психолог клиентпен еденде отырып, жұмысты жүргізу қалыпты да, ыңғайлы болып
табылады. Коррекциялық жұмыс түріне байланысты кабинетті арнайы жабдықтау
қажет: магнитафон, видеокамера, видеомагнитофон, арнайы ойыншықтар және
жұмсақ еден төсеніші т.с.с. Психокоррекциялық жұмыс сеансы әдетте 1 сағат
созылады, бірақ баланың жас ерекшелігіне байланысты, индивидуалды
ерекшеліктеріне де байланысты уақыт шектеусіз, яғни узартылуы мүмкін. Әрбір
сеанс жағымды (позитивті) аяқталуы керек: клиент күрделі мәселені немесе
оның бір бөлігін жеңіп шықты, жаңа нәрсеге үйренді және т.б. Егер бала өзін
көңілсіз, абыржулы, ызалы және қайғылы сезінсе сеансты тоқтата салуға
болмайды.
Индивидуалды психологиялық коррекцияны психодиагностика жүргізгенде:
бала тапсырманы жақсы орындаса, мақтау естиді, өзін-өзі бағалауына түзету
жүргізіледі.
Индивидуалды психокоррекциялық жұмыста төмендегідей нұсқаулар бар:
- мектепке дейінгі бала жасы;
- сыртқы дефектілері және ауыр соматикалық аурулары бар;
- жедел жәрдем (зерттеуде байқалған интенсивті агрессивті және
аутоагрессивті тенденциялар) жағдайы;
- жағдайдың интимдік мінездемесі (сексуалдық зорлықты, бастан
кешіргендер);
- өмірдің мәнін жоғалту кризисі;
- психопатия және шизондты акцентуация.
Егер жасөспірім психикалық аурулармен ауырса, жоғары мамандандырылған
маман психокоррекциялық жұмысты аурудың дәрігерімен тығыз байланыста бола
отырып жүргізу керек.
Мотивсіз агрессияда, сексуалды девиацияда сандырақ және депрессия
жағдайларында психологиялық коррекция мектеп психологының жұмысында
жүргізілмейді. Невроздар мен психопатияда емдеу мен психиатрдың
психологиялық коррекциясы бірге жүріп отыру керек. Егер мінез-құлық, қарым-
қатынас мәселелері, кризистер т.б. акцентуацияда немесе бала денсаулығында
пайда болса – онда коррекциялық жұмыс жүргізуге болмайды.
Индивидуалды психокоррекцияда әртүрлі теоретикалық тәсілдер
жүргізіледі: ойын терапиясы, психодрамалар, когнитивті терапия,
логотерапия, нейтролингвистикалық программалау (НЛП) және т.б.
Психоанализді және тыныс алуды, сонымен қатар кейбір денеге бағытталған
терапия түрлерін жасөспірімдерге және балаларға жүргізу міндетті емес,
себебі бұлар жағымсыз психологиялық зардаптар әкелуі мүмкін. Мұндай
әдістердің түрлерін жоғары мамандандырылған маман жүргізу керек.
Ойын терапиясы – бұл мектепке дейінгі және бастауыш мектеп оқушыларына
жүргізіледі (3-10 жас), және де қарым-қатынасы қиын және психикалық
дамуында тежелулері бар жасөспірімдерге де жүргізіледі.
Ойын терапиясы трихитолломанияда (шаш жұлу), қарым-қатынастың
бұзылуында, агрессивтілікте, стресстен кейінгі эмоциялық күйдің бұзылуында,
оқыту қиыншылықтарында және сөйлеудің дамуында, жоғары алаңдаушылықта, өзін-
өзі бағалауының төмендеуінде көмектеседі.
Г.Л.Ландреттің ойынша, ойын терапиясы аутизмде және шизофренияда
көмектеспейді, сонда да кері әсері болмайды.
Ойын терапиясы үшін арнайы жабдықтар керек: жұмсақ және әскери
ойыншықтар, құм және суы бар ыдыстар, отбасы мүшелерін білдіретін
қуыршақтар, қуыршақ үйшігі, бояулар, қыл-қаламдар, қағаздар және т.б.
Сабақтың созылу уақыты – 30-45 минут. Сабақ мақсаты – ойын барысында балаға
ішкі эмоцияларын шығаруға, қарым-қатынастың кейбір жақтарын жинақтауға
мүмкіндік беру.
Терапия процесінде психолог позициясы, оның қарым-қатынас стилі маңызды
роль атқарады.
Психолог міндеті:
- балаға қорғаныс атмосферасын орнату;
- баланың өз әлемін түсіну және қабылдау;
- эмоциялық қатынастың көрінуін мақұлдау және бала сезімін бағалау;
- барлығына да рұқсат берілгендік (видо ) сезімін тудыру;
- балаға шешім қабылдауды жеңілдетеді, бірақ та оның орнына орындамау.
- балаға өзіне-өзі жауапты екенін сезіну үшін мүмкіндік беру және
бақылау сезімін дамыту.
Ойын терапия құрылымына ата-ана мен баланың арнайы тренингі де кіреді,
мұнда ата-ана баланың іс-әрекетін ашық бақылауға үйренеді, ал бала ата-
анасымен коммуникацияны жетілдіреді.
Психодраманың индивидуалды нұсқаулары балалар мен жасөспірімдерге жиі
қолданылады. Психодрама әдістемесі мен теориясының авторы Д.Д.Морено.
Психодрама топтық және индивидуалды нұсқада да жүргізіледі, 10-17
жастағыларға жүргізіледі.
Психодрамалық техникалар ата-анамен арадағы конфликтік жағдайды шешуге,
қарым-қатынасқа байланысты қорқынышта, мектептегі алаңдаушылықта,
ішкітұлғалық шиеленісте, жүйке-жүйелік анорексилда көмектеседі.
Психопатияда, шизофренияда, жоғары агрессивтілікте, интеллектің
төмендеуінде психодраманы тек тәжірибелі жақсы маман психолог жүргізе
алады, ны мектепте емес, тек станционар жағдайда ғана жүргізу керек.
Психодраманы дұрыс жүргізбеу жасырын өршітуі мүмкін және ішкі диалогтың,
депрессияның күшеюіне әкелуі мүмкін.
Психокоррекция жұмысының бұл түрі арнайы бір жабдықтарды қажет етпейді,
тек кабинет пен 2 орындық болса болғаны.
Психодрама мақсаты, баланың өз эмоцияларын сезінуі: жағдайды басқаша
қабылдауға және өз мүмкіншіліктерін қолдануға үйрету. Кейбір жағдайларда
мінез-құлық мотивацияларын өзгертуге және мақсатқа жетудің т.б. жолдарын
табуға болады. Жұмыстың спецификасы, балалар мен жасөспірімдер
психодрамалық жағдайдың шарттарын жеңіл қабылдайды және де өздерін және
т.б. персонаждарды бейнелеуге талпынады.
Әдетте партнер ретінде (әкесінің, шешесінің т.б. адамдардың рөлдерін
орындаушы) психолог өзі жұмыс атқарады. Психолог міндеті жасөспірімге
адекватты түрде өз сезімін және өзгенің сезімін түсінуге көмектесу болып
табылады. Керек жағдайда психолог конфликтің бір мүшесі ретіндегі рөлді
ойлауына болады, бірақ тәжірибе үшін баланың барлық рөлдерді өзі ойнағаны
тиімді, жемісті болып келеді.
Гештальт-терапия - әдетте бұл топтық жұмысқа арналған, бірақ та
индивидуалды нұсқада да қолдануға болады. Гештальт-терапия – бұл мақсатқа
жетуге кедергі болатын өткен өмірге және тәжірибеге байланысты
психологиялық мәселелерді шешуге бағытталған гуманистік және жалпы тәсіл.
Тәсіл қауіпсіз жағдайда жүргізілген терапия кезінде пайда болған клиенттің
тәжірибесіне бағытталған. Психолог пен клиент әрекеттерінің соңғы мақсаты –
сау, адекватты өзін-өзі сезіну және мәселені шешу. Гештальт-терапия негізін
Фриц Перис қалаған. Аталған концепцияда жұмыс істейтін психологтың негізгі
принциптері.
1. Біртұтас ықпал
2. Дененің қозғалысына зейін аудару, сезімдерді білдіру әдістері
3. Талқыланып отырған тақырыпты тоқтатуға деген интуитивті сезім.
4. Өз қажеттіліктерін қанағаттандыратын қабілеттерді топтастыру
Гештальт-терапия кезінде невроздармен, тұлғалық невротикалық дамумен
қиналатын жасөспірімдермен жұмыс істегенде қолданылады. Психотикалық күй,
психопатия, өзіне-өзі қол жұмсау немесе аутоагрессияға қолдануға болмайды.
Индивидуалды нұсқада бұл терапия стилі белгілі бір жабдықтарды қажет
етпейді.
Гештальт-терапияда қоршаған орта мен тұлға арасындағы шекарада тұлғаның
невротикалық дамуының төменгі механизмдері бөліп көрсетіледі: проекция,
интроекция, қосылу (слияние), ретрофлекция, қашқақтау (избегание).
Проекция – бұл процессте адам өзінің бойындағы қасиеттерін өзгенің
бойына аударады: яғни өзгені сол ерекшелігіне байланысты , айыптау.
Қоршағандарды жағымсыз бағалауда, айыптауда көрінеді.
Интропроекция - өзгелердің мінез-құлық үлгілерін, ойларын өзіне аудару.
Бұл өзгелердің өмір заңдылығымен өмір сүруде байқалынады.
Қосылу (слияние) - өзінің МЕН-і мен өзгенің МЕН-нің арасындағы
шекараның жоғалуы, бұл кезде субъект оған жақын адамда басқа мақсат пен
ойлар болғанды қаламайды. Бұндай субъект сөйлемдерінде БІЗ деген есімдік
жиі қолданылады, егер ол өзі мен өзгенің арасындағы өзгешелікті сезсе
қорқыныш сезімі оянады, себебі бұл оған жақын адамдардың ойлары мен
сезімдерін түсінуге қарсы келеді, кедергі болады.
Ретрофлексия - өзін-өзі бақылаудың, тәрбиелеудің, тежеудің артықшылығы.
Бұл бұлшықеттің тырысуына және психосоматикалық ауруларға әкеледі.
Қашқақтау (избегание) - өзгемен қарым-қатынасқа түсуден қашу,
ашуланшақтық, жиі қызметін ауыстыру. Коррекциялық жұмыс кезінде психолог
жылы және сенімді атмосфера орнатады, клиентке қазір және осында болып
жатқан еске түсірулер мен әсер етуші алаңдаушылықтарды бастан кешіруді
ұсынады.
Нейролингвистикалық программалау (НЛП) – бұл коррекциялық жұмыс түрінің
бірі, 70-ші жылдары Р.Бэндиер мен Д.Гриндермен шығарылған. Арнайы
жабдықтарды керек етпейді. Балалармен де және жасөспірімдермен де әртүрлі
тұлғалық ауытқушылықтарда қолданыла береді. Ақыл-ой жетіспеушілігінде –
нәтижесіз, бірақ қалыпты ақыл-ойды балалармен (3-4 жас) НЛП-ның кейбір
түрлерін қолдануға болады. Бұл коррекциялық жұмыстың мақсаты, балада
қалыптасқан стереотиптерді (қарым-қатынас, оқу, қабылдау, эмоциялық әсер
ету) өзгерту, яғни олар неғұрлым нәтижелі болу үшін.
Психокоррекцияның қызықты әдісі – логотерапия. Бұны В.Франкл ұсынған,
бұған өзіне-өзі қол жұмсаған, ауыр психикалық зардаптардан кейінгі өмір
мәнін жоғалтқан кризистегі адамдарға көмек беру әдістері жатады. Әдетте
неврозбен қиналатын, кризистік қалыптағы жасөспірімдермен жұмыс істегенде
қолданылады. Пародаксалды интенция жасөспірім ішіндегі қандай да бір
қорқынышты баспайды, мұнда керісінше оны сналы түрде оятады. Бұл осы
қорқынышты жоғалтуға немесе төмендетуге әкеледі.
Бұл бөлімде біз индивидуалды психологиялық коррекцияның кейбір
түрлерімен таныстық, бұлармен жұмыс жүргізу (кезінде) көптеген себептерге
байланысты тәуелді: баланың жасы, оның күйі, дағдылары, сонымен қатар
психологтың жеке қалаулары. Барлық жағдайда да өз интуициясына сену керек
және де абайлау керек, көмек беруге талпыныс болу керек. Психокоррекциялық
жұмыстың топтық түрі әдетте балалармен жасөспірімдермен жұмыс істегенде
кездеседі.Психокоррекциялық топ үшін кең, қозғалуға ыңғайлы, бірін-бірі
көріп тұруға жарайтын бөлме керек. Егер денеге бағытталған жаттығулар
жүргізілетін болса, еденде жұмсақ төсеніш болу керек. Магнитафон,
видеокамера және видеомагнитофон керек, бұл соңында анализ үшін қажет
болады. Топтық психокоррекциялық жұмыс жүргізу төменгі күйлерде тиімді бола
алады:
1. қорқынышта
2. агрессияның жоғарылауында
3. тұтығу
4. қарым-қатынастың бұзылуы
5. адекватты емес өзін-өзі бағалау және әлеуметтік дезадаптация
6. эпизодтық нашақорлық
Топтық коррекциялық жұмысты төмендегі жағдайда жүргізуге болмайды:
- ауыр техникалық бұзылушылықтар болғанда (сандырақ, галлюцинациялар,
ақыл-ойының әлсіздігі)
- қозғалыстың тежелуінің байқалуы
- интимді-жекелік сипаттың мәселелері (сексуалды бұзылулар, бастан
кешкен психотравмалар және т.б.)
- ашық сипаттағы шизондты психопатия
- 1-2 стадиядағы нашақорлық
- жасөспірімнің топпен жұмыс істеуге деген активті наразылығы.
Көптеген жағдайларда топтыққа қарағанда индивидуалды жұмыс тиімді
болады.
Бұл жағдайларға: жүйкелік анорексия, жабысқақтық (навязчивость), әдет-
ғұрыптар, ерте балалық шақтың ауыр аутизм түрлері т.б.
Балалар мен жасөспірімдер арасындағы топтық психокоррекция жұмысында
топ құру үшін төмендегідей принциптерге сүйену керек:
1. топтағы бірқалыпты жас ерекшелік (3 жастан артық айырмашылық
болмау керек)
2. акцентуацияға байланысты максималды өзгешеліктер
3. мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалар үшін қыздар,
ұлдар бірге, ал жасөспірімдерге бөлек болғаны жөн.
4. топтың мінездемесіне байланысты адам саны әртүрлі болуы мүмкін,
ең көбі – 5-10 адам.
5. жабық топ болу керек (барлық тапсырмада сол бұрынғы
қатысушылар), бірақ кейде ашық топ та болуы мүмкін.
1.2. Түзету жұмыстарындағы дамуы төмен балалардағы жалпы ерекшеліктері
Мектеп жасына дейінгі кезеңінің аяғына бала белгілі түрде өзіндік
тұлға ретінде қалыптасады. Ол өзінің қай жынысқа жататынын, кеңістік пен
уақыттағы өзінің орнын біледі.
Отбасы – туыстық қарым-қатынастағы жағдайларды түсінеді, ересектермен,
құрбылармен қарым-қатынас құрай біледі. Өзін топта ұстай алады, әр түрлі
жағдайларды мойындай алады. Бұл кезеңде баланың рефлексиясы айқындалады.
Баланың тұлғалық дамуының ең негізгі жетістігі, Маған керек деген
сезімнен Мен істеуім керек деген сезім басым болады. мектеп жасына
дейінгі кезеңнің аяғына, мектепте оқуға мотивациялық дайындық ерекше орын
алады.
Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі психикалық дамудың ең негізгі жетістігі
– баланың мектептегі оқуға психологиялық дайындығы.
И.Ю.Кулачина осындай психологиялық дайындықтың екі аспектісі айрықша
көрсетеді – тұлғалық (мотивациялық) және интеллектуалды дайындық.
Баланың оқу іс-әрекеті жақсы болуы үшін оның жаңа жағдайға тез арада
қалыптасуы үшін бұл екі аспектінің маңызы өте зор.
Баланың жақсы оқуы үшін ең бірінші ол жаңа мектеп өміріне жауапты
тапсырмаларға, қиын сабақтарға, ықылас керек. Осындай ықылас пайда
болуы үшін ересек жақындарының атқаратын рөлі жоғары. Олардың оқуға өте
жауапты іс-әрекет ретіндегі көзқарасының маңызы жоғары. Сонымен қатар,
басқа балалардың оқуға деген көзқарасының, баланың өзінен кішілердің
көзінде ересек көрінуі және жастары үлкен балалармен теңесуінің өзі де өз
ықпалын тигізеді.
Баланың жаңа социалдық сатыны алуға тырысуы, оның ішкі позициясының
қалыптасуына әкеледі. Л.И.Боксович бұны баланың тұлғасының сипаттайтын,
орталық тұлғаның жаңа құрылым ретінде түсінік береді. Баланың қылығы мен іс-
әрекеті, шынайылыққа деген қарым-қатынасын, қоршаған адамдарға және өз-
өзіне деген көзқарасын анықтайтын осы деп анықтайды. Оқушының бейнесін
қоғамдық орында, қоғамдық мағынасы бар іспен айналысатын адам ретінде
қабылдауы, бұл жолды ересек өмірге жол деп түсінуі, баланың ойын кезіндегі
қалыптасқан ересек болуы және оның функцияларын атқару деген мотивацияға
түгелдей жауап береді.
Мектепке деген жалпы эмоционалдық қарым-қатынасты, арнайы жасаған
методикасының көмегімен М.Р.Гинзбург өткізді.
Адамды жақсы немесе жаман жағынан сипаттайтын 11 сөзді (жақсы-жаман,
таза-кірі т.б.) алынып, оның әр біреуі жеке карточкаға жазылады.
Балалардың алдына суреттер салынған шапталған екі қораб қойылады. Біреуде
мектеп формасын киген, портфель ұстаған балалар, екіншісінде – ойыншық
машинада отырған балалар бейнеленген. Кейіннен ауызша нұсқау беріледі.
Мына суреттегі – оқушылар, олар мектепке бара жатыр, ол мынау мектеп
жасына дейінгі балалар, олар ойнап отыр. Қазір мен сендерге әр-түрлі сөздер
жазылған карточкаларды беремін, ол сөздер оқушыға, әлде мектеп жасына
дейінгі балаларға сәйкес келетіндігін анықтап, қораптарға салады одан
кейін, экспериментатор сөздерді оқып балаларға ұсынады. Бала оларды өзі
қалаған қораптарға салады.
Осы методика бойынша 6-ты жастағы 62 бала тексерілді. Оның 24 баласы,
бала бақшасының дайындық тобының мүшелері, ал 38 бала мектептің дайындық
сыныбының оқушылары болды. Алынған нәтижелердің анализі төмендегідей болды.
Бала бақшаға баратын балалардың да мектепте оқытып оқушылардын да
мектепке деген көзқарасы он екінің көрсетеді.
Екі топтағы балалар – оқушыларды жақсы сөздермен сипаттаса, мектеп
жасына дейінгі балаларға қарама-қарсы көзқараспен қарады. Тек үш бала басқа
көзқарас білдіреді. Баланың санасында мектеп жайлы түсінік өмірдің іздеген
бейнесін тапқан сәтте, оның ішкі позициясы жаңа мазмұн оқушының ішкі
позициясын тапты деп санауымызға болады. Бұл жерде баланың психологиялық
түрде өзінің дамуындағы жаңа сатыға кіші мектеп жасына көшкенің байқаймыз.
Ашып айтқанда, оқушының ішкі позициясы дегені – мектеппен байланысты,
баланың қажеттілігі мен талпыныстарының системасы деп айтуға болады.
Бұл жерде, оқушының ішкі позициясының қалыптасуын, баланың мектепке
дейінгі ойын тәсілінен бас тартуынан мектепте оқуға деген талпынысын айқын
байқауын көреміз. Баланың мектепке, өзінің оқу орнына деген көзқарасы оның
мектептік оқу шынайылығына бірқалыпты дұрыс енуінің бірден-бір жолы.
Мектепке баратын баланың оқу процесіне жалпы көзқарасы мен қатар, оның
ұстазға, құрбыларына және өзіне деген көзқарасының маңызы зор.
Мектеп жасына дейінгі кезеңінің алдына қарай, баланың ересектермен
қарым-қатынасы ситуативті емес туылғанын қарым-қатынас түрінде қалыптасуы
қажет (М.И.Мечина).
Ересек адам қозғалмайтын авторитет ретінде, еліктеуге тұратын бейне
ретінде қалыптасуы қажет. Мектептегі тәртіптінін де мағынасы зор. Сабақта
бөгде іспен айналыспау, әңгімелеспеу бұның барлығы сабақ барысындағы қарым-
қатынасты жеңілдетеді. Мектепке деген тұлғалық дайындық, баланың өзіне
деген белгілі қарым-қатынасты талап етеді, жақсы оқу үшін, бала өзінің
қабілеттеріне, мінез-құлқына дұрыс баға бере білуі керек.
Бұл өзіндік сана дамуының белгілі бір сатыда дамуын талап етеді.
Баланың мектепке деген тұлғалық дайындығын оның топтық сабақтардағы мінез-
құлқын бақылау арқылы және психологпен әңгімелесу арқылы анықтайды.
Оқушының позициясын анықтау үшін арнайы жасалған әңгіме жоспарлы
(Н.И.Гуткина) методикасы және эксперименталды тәсілдері пайдаланады.
Мысалы: балада қай түрткі (таным немесе ойын) басым екенін, оның қандай
іс-әрекет (ертегі таңдау немесе ойыншықпен ойлау) таңдағанынан білуге
болады. Бала бір минут ішінде бөлмедегі ойыншықтарды қарап шыққаннан кейін
оған ертегі оқиды. Алайда, ертегіні ең қызық жерінде үзеді. Осы кезде,
психолог одан ертегіні әрі қарай тыңдауды немесе ойыншықтармен ойнауды,
тыңдауды ұсынады. Бұл жерде, мектепке деген тұлғалық дайындығы жоғары
болса, бала ертегінің немен аяқталатының білгісі келеді. Оқуға мотивациялық
дайын емес балаларды ойын көбірек қызықтырады.
Баланың мектепке деген тұлғалық дайындығы мен қатар, оның қуаттылығын
анықтауда қажет. Баланың мінез-құлқының қуаттылығы, оның ұстаз қойған
талаптарды, нақты ережелерді орындау кезінде байқалады. Сондықтан да, мінез-
құлықтың ерекшеліктері арнайы методикалармен де анықталады. Көпке белгілі
Керна-Ирасина ұсынған мектеп кемелденуінің бағдарлау (тәсілі, тестісі,
ойдан ер адамның суретін салу мен қатар, тағы да екі тапсырманы ұсынады.
Бірінші - әріпті көшіріп жазу, екінші бір тобы нүктелерді көшіру, яғни
үлгімен жұмыс жасау.
Н.И.Гуткина ұсынған Үйшік методикасында осы тәрізді, балалар
әріптерден құралған үйшікті көшіріп жасайды.
А.Л.Венгер методикасында Тышқанды сал деген тапсырма береді. Сонымен
қатар, Д.Б.Эльконин, А.Л.Венгер ұсынған екі методиканы атап кеткен жөн.
Олар графикалық дектант, үлгі және ереже.
Бірінші тапсырманы орындау барысында, бала алдын-ала нүктелер қойылған
торкөз парақта аюды жазады.
Бұл кезде психолог оған көмектесіп отырады. Ол топтағы балаларға,
сызықты қанша жерге, қай жаққа сызуды айтып, жасаған өрнекті парақтың
шетіне дейін сызуды ұсынады.
Графикалық диктанттың көмегімен баланың, ересек адамның ауызша берген
тапсырмасын қаншалықты нақты орындалуын, сонымен қатар берілген тапсырманы
өзінің білуінше орындауын анықтауға болады. Үлгі және ереже методикасы
күрделеу, бұл методикаға сәйкес, тапсырманы орындау барысында тек үлгіге
сүйенбей ережеде (мысалы: ұқсайтын фигураларды біріктіруге болмайды).
Ойды зерттеуден бастауға болады. Механикалық есте сақтау сатысын
анықтау үшін, еш байланысы жоқ сөздердің топтамасы беріледі.
Мысалы: жыл, піл, сабын, тұз т.б. с.с. Барлық сөздерді тындағаннан
кейін балаға, есінде қалған сөздерді белгіленген уақыт (бір сағат өткеннен
кейін) сөздерді қайталау тәсілі қолданылады.
Л.А.Венгер 6-7 жасқа сай механикалық естің төмендегі көрсеткіштерін
келтіреді бір тындағаннан кейін, бала 10 сөздің кем дегенде 5 сөзін
қайталайды, 3-4 қайталаудан кейін 9-10 сөзді қайталайды, бір сағаттан кейін
1-2 сөзді ұмытып қалады.
А.Р.Луридің методикасы ақыл-ойдың дамуының жалпы деңгейін анықтауға, өз
әрекетін жоспарлау ептілігін анықтауға мүмкіндік береді. Берілген
тапсырмаға сәйкес бала сөздерді суреттердің көмегімен еске сақтай алады. Әр
сөзге суретті ол өз түсінігімен салады. Есте сақтау үшін 10-12 сөз және
сөйлем беріледі.
Балалардың психологиялық дамуын анықтау да, даму процесінде үш түрлі
күшпен, үш түрлі фактор қатысады. 1) Биологиялық фактор, бұл ата-анадан
ауысқан, туа біткен және өмір сүруде қабылданған дененің барлық
мүшелерінің, оның барлық жүйесінің құрылысының ерекшелігін білдіретін бала
организмінің өмірі, олардың жұмыс істеуі тірі организмнің ортамен өзара
қарым-қатынасының нәтижесі болып табылатын белсенділікті, өсіп келе жатқан
баланың денсаулығын, қалыпты өмір тұрмысын қамтамасыз етеді. 2) Әлеуметтік
фактор, бұл бала өмір сүретін орта, ең алдымен, адамдардың ортасы, бұл
баламен қарым-қатынас жасайтын адамдар, олардың сипаттары, мінез-құлық және
ақыл-ой бейнелері, олардың мүдделерімен пікірлері, олардың еңбекке, басқа
адамдарға қатысты, олардың істерімен сөздері, олардың сезімдерімен
талаптары дағдыларымен ұмтылыстары бала өсіп дамитын рухани ортаны құрайды.
3) Баланың белсенділігі оның даму процесіндегі әрекет ететін үшінші күш
болып табылады. Оқитын пән қандай да жаңа, бағалы болмасын (машина, аспап,
өнер пәні), мұғалім шеберлігі қаншама жоғары болса, егер мұғалім баланың
өзінің белсенділігін туғыза алмаса, оған ұсынылған іспен еңбекте баланың
әрекетке қатысуы, әрекет күткен нәтиже бермейді және баланың
психологиясының дамуына әсер етпейді.
Баланың организм ретінде дамуы мен оның жеке бас ретінде, қалыптасуы
белсенділік арқылы жүзеге асады. Баланың психологиялық даму белсенділігінде
биологиялық және әлеуметтік фактор әсерлерінің шынайы бірлігі жүзеге
асырылады.
Баланың даму процесі, оның қоғамның белсенді де пайдалы мүшесі, азамат
ретінде қалыптасуы осы басты үш фактордың әсерімен қамтамасыз етілген. Ең
бастысы: осы факторлардың бірде-бірі ол қандай да бір кемеліне
жетілдірілген болса да, басқа екеуінен ерекшеленіп жеке әсер етпейді,
барлық іс осы басты үш күштің өзара әрекет етуінде. Егер баланың дені сау,
қалыпты дамыса және педагогикалық шеберлік мінсіз болып, бірақ баланың
белсенділігі төмен болса, онда даму нәтижесі өте қарапайым болып шығады.
Мысалы, мұғалім 3 а сынып оқушыларына күздің белгісі туралы түсіндіреді де,
суретші Әбілда Қастеевтің Алтын күз атты суретінің репродукциясын тақтаға
іледі. Мұғалім бұл суретті балалар көре отырып, өткен сабақта алған
білімдерін бекіте түседі, бұл сурет оқылып отырған тақырыпқа балалардың
ынтасын арттырады деген сенімде болады. Егер де баланың дені сау және өте
белсенді болса, бірақ оның белсенділігіне жүйелі және ақылды педагогикалық
басшының болмаса (нағыз ауыр вариант), онда даму процесі стихиялы
аяқталады. Ересектер басқара алмаған баланың тәртібі және барлық
әрекеттері, қағида бойынша, теріс нәтижелерге әкеліп соғады. баланың
стихиясы даму барысында қоғамның өз азаматтарына қоятын талаптарына сай.
Егер бала әлсіз, іштен туған немесе ата-анадан ауысқан немесе өмірден
қабылдаған, дене мүшелерінің кемшілігі болса, егер оның қандай да елеулі
мүкісі болса, мысалы есту немесе көру мұндай жағдайларда психолог оның іс-
әрекетін арнайы ұйымдастыру керек, ол үшін компенсаторлық механизмдерді
пайдаланып, балада белсенділіктің танымдық еркектік, қоғамдық және басқа да
формаларын тудырып, сол арқылы мұндай денсаулығы жоқ баланың жалпы дамуын
қамтамасыз ету керек. Мұндай арнайы ұйымдастырылған педагогикалық-
психологиялық қызмет ретінде профессор А.Гурнердің және оның
қызметкерлерінің ұзақ жылдық әрі жемісті еңбегін мысалға келтіруге болады,
олар сүйек-бұлшық ет жүйелері қызметі бұзылған балалардың ақыл-ойы дамуының
жоғары нәтижесіне жетті.
Балалардың психологиялық дамуына кез-келген іс-әрекетінде оның ата-
анадан алған, іштен туа біткен және өмірде қабылданған қасиеттерді,
қабілетті және икемділіктерді қатынасады. Олардың біреулері анағұрлым
тұрақты, жалпы сипатқа ие, мысалы жас ерекшеліктері немесе нерв жүйесіне
тән ерекшелік, жыныстық айырмашылық ерекшелігі, басқалары тұрақты емес және
жеке басқа тән сипаттар.
Дамуы төмен балаларға психологиялық дамуын анықтауда, биологиялық
факторларды әлеуметтік факторға қарсы қоймайды және әр фактордың күрделі де
біртұтас процесте өсіп келе жатқан адамның дамуына әсерін теріске
шығармайды, балалардың психологиялық даму процесінде тәрбиеленушінің өзінің
актив қызметінің рөлін көрсете отырып, баланың жеке басының қалыптасу
заңдарын зерттеп, пайдалануда жүйелі тәсілді іске асырады. Баланың
психологиялық дамуын анықтау, эволюциялық дамуда психиканың бір орынды
тұрмайтындығы, оның өсіп, дамып отыратындығы ғылымға ерте кезден-ақ мәлім,
бұл жөнінде Дарвиннің эволюциялық теориясы көп жаңалықтар қосумен бірге бұл
мәселені анықтап шешуге жаңа тұжырымдар енгізді. Баланың психологиялық
дамуының қалай өсіп отыруын, психолог мамандығына тікелей байланысты.
Баланың психологиялық өсіп дамуына эволюциялық көзқарас бойынша өсіп
даму жәй ғана көбею немесе азаюды қайталаумен ғана пара-пар. Ең әдепкі
пайда болған сараптар, кадеттер бастапқы қалып өзгермей көбейіп, ұлғайып не
болмаса азайып, кішірейіп отырады, ол сапалар пайда болып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz