Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқытудың әдәс – тәсілдері
Бастауыш сынып оқушыларының қазақ тілінде тіл байлығын дамыту әдістеріне тоқталмақ бұрын біз жалпы қазақ тілін оқытудағы әдістерді қарастырайық.
Белгілі бір пәнді үйрету барысында оқушылардың әрекетін ұйымдастыруды оқытудың әдісі дейміз. Оқыту әдістерін оқушы мен мұғалімнің ара қатынасын білдіреді. Бұл олардың бірлесіп әрекет ету тәсілдері болып табылады.
Оқыту әдістері мектептегі оқыту жүйесіне байланысты түрлі кезеңдерде, өзгерістерге ұшырап отырды. Мысалы, 1932 ж. 25 тамыздағы қаулыда оқыту әдістері 4-ке бөліп көрсетілген: 1) ауызша мазмұндау; 2) оқулықты пайдалану; 3) өздігінен жазба жұмыстарын орындау; 4) лабораторияда оқыту әдістері.
Дидакт Р.Лембергтің "Дидактические очерки" кітабында мектептегі оқыту әдістерін 10 түрге бөліп көрсетеді: ауызша мазмұндау, байқау, оқулықпен жұмыс, әңгіме, лабораториялық, мақсатқа жету, жаттығу, оқушының хабарлауы, практикалық жұмыс, көркем өнерді пайдалану [132].
1965 ж. жарық көрген "Қазақ тілін оқыту методикасы" атты еңбекте Д.Әлімжанов пен Ы.Маманов оқыту әдістерінің 6 түрін көрсетеді: байқау, түсіндіру, әңгіме, жаттығу, кітапты пайдалану, грамматикалық талдау [133].
Ал С.Рахметова оқыту әдістерін негізінен 3 топқа бөлген.
1) балалардың оқу-таным әрекетін ұйымдастыру және оны іске асыру әдістері;
2) оқу-таным әрекетіне түрткі (мотивация) жасау, әсер ету әдістері;
3) оқу-таным әрекеттерінің тиімділігін тексеру әдістері [6, -14].
Бұлардың әрқайсысына бірнеше жекелеген әдіс енеді. Мысалы, 1-ші топқа
- сөздік, көрнекілік және практикалық әдістер (олар қабылдау мен есте сақтауға негізделеді);
- индуктивтік, дедуктивтік әдістер (логикалық ойлауға негізделеді), өздігінен орындау, мұғалімнің басшылығымен орындау әдістері (қиялға, ерікке негізделеді).
Ал 2-ші топқа балалардың қызығу мүддесін туғызу, зейінін жинақтау және оқуда борыш, жауапкершілік туғызу әдістері;
3-ші топқа ауызша тексеру, жазуша тексеру, лабораториялық-практикалық тексеру және өзін-өзі тексеру әдістері енеді.
Қазақ тілін оқыту барысында бұл әдістердің қайсысының қай кезде тиімді екенін мұғалімнің өзі айқындап алып, таңдап қолданады.
Тіл дамыту әдістерін тілдің әр саласына тоқтала отырып қарастырғанды жөн көрдік.
Төрт жылдық бастауыш мектеп бағдарламасында: «Бағдарламаның мақсаты — бастауыш сынып шәкірттеріне әр пән бойынша меңгеруге тиісті білім мөлшерін саналы түрде игертіп, оқушылардың іс-әрекетке икемділігін
Белгілі бір пәнді үйрету барысында оқушылардың әрекетін ұйымдастыруды оқытудың әдісі дейміз. Оқыту әдістерін оқушы мен мұғалімнің ара қатынасын білдіреді. Бұл олардың бірлесіп әрекет ету тәсілдері болып табылады.
Оқыту әдістері мектептегі оқыту жүйесіне байланысты түрлі кезеңдерде, өзгерістерге ұшырап отырды. Мысалы, 1932 ж. 25 тамыздағы қаулыда оқыту әдістері 4-ке бөліп көрсетілген: 1) ауызша мазмұндау; 2) оқулықты пайдалану; 3) өздігінен жазба жұмыстарын орындау; 4) лабораторияда оқыту әдістері.
Дидакт Р.Лембергтің "Дидактические очерки" кітабында мектептегі оқыту әдістерін 10 түрге бөліп көрсетеді: ауызша мазмұндау, байқау, оқулықпен жұмыс, әңгіме, лабораториялық, мақсатқа жету, жаттығу, оқушының хабарлауы, практикалық жұмыс, көркем өнерді пайдалану [132].
1965 ж. жарық көрген "Қазақ тілін оқыту методикасы" атты еңбекте Д.Әлімжанов пен Ы.Маманов оқыту әдістерінің 6 түрін көрсетеді: байқау, түсіндіру, әңгіме, жаттығу, кітапты пайдалану, грамматикалық талдау [133].
Ал С.Рахметова оқыту әдістерін негізінен 3 топқа бөлген.
1) балалардың оқу-таным әрекетін ұйымдастыру және оны іске асыру әдістері;
2) оқу-таным әрекетіне түрткі (мотивация) жасау, әсер ету әдістері;
3) оқу-таным әрекеттерінің тиімділігін тексеру әдістері [6, -14].
Бұлардың әрқайсысына бірнеше жекелеген әдіс енеді. Мысалы, 1-ші топқа
- сөздік, көрнекілік және практикалық әдістер (олар қабылдау мен есте сақтауға негізделеді);
- индуктивтік, дедуктивтік әдістер (логикалық ойлауға негізделеді), өздігінен орындау, мұғалімнің басшылығымен орындау әдістері (қиялға, ерікке негізделеді).
Ал 2-ші топқа балалардың қызығу мүддесін туғызу, зейінін жинақтау және оқуда борыш, жауапкершілік туғызу әдістері;
3-ші топқа ауызша тексеру, жазуша тексеру, лабораториялық-практикалық тексеру және өзін-өзі тексеру әдістері енеді.
Қазақ тілін оқыту барысында бұл әдістердің қайсысының қай кезде тиімді екенін мұғалімнің өзі айқындап алып, таңдап қолданады.
Тіл дамыту әдістерін тілдің әр саласына тоқтала отырып қарастырғанды жөн көрдік.
Төрт жылдық бастауыш мектеп бағдарламасында: «Бағдарламаның мақсаты — бастауыш сынып шәкірттеріне әр пән бойынша меңгеруге тиісті білім мөлшерін саналы түрде игертіп, оқушылардың іс-әрекетке икемділігін
Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқытудың әдәс – тәсілдері
Бастауыш сынып оқушыларының қазақ тілінде тіл байлығын дамыту
әдістеріне тоқталмақ бұрын біз жалпы қазақ тілін оқытудағы әдістерді
қарастырайық.
Белгілі бір пәнді үйрету барысында оқушылардың әрекетін
ұйымдастыруды оқытудың әдісі дейміз. Оқыту әдістерін оқушы мен мұғалімнің
ара қатынасын білдіреді. Бұл олардың бірлесіп әрекет ету тәсілдері болып
табылады.
Оқыту әдістері мектептегі оқыту жүйесіне байланысты түрлі кезеңдерде,
өзгерістерге ұшырап отырды. Мысалы, 1932 ж. 25 тамыздағы қаулыда оқыту
әдістері 4-ке бөліп көрсетілген: 1) ауызша мазмұндау; 2) оқулықты
пайдалану; 3) өздігінен жазба жұмыстарын орындау; 4) лабораторияда оқыту
әдістері.
Дидакт Р.Лембергтің "Дидактические очерки" кітабында мектептегі оқыту
әдістерін 10 түрге бөліп көрсетеді: ауызша мазмұндау, байқау, оқулықпен
жұмыс, әңгіме, лабораториялық, мақсатқа жету, жаттығу, оқушының хабарлауы,
практикалық жұмыс, көркем өнерді пайдалану [132].
1965 ж. жарық көрген "Қазақ тілін оқыту методикасы" атты еңбекте
Д.Әлімжанов пен Ы.Маманов оқыту әдістерінің 6 түрін көрсетеді: байқау,
түсіндіру, әңгіме, жаттығу, кітапты пайдалану, грамматикалық талдау [133].
Ал С.Рахметова оқыту әдістерін негізінен 3 топқа бөлген.
1) балалардың оқу-таным әрекетін ұйымдастыру және оны іске асыру
әдістері;
2) оқу-таным әрекетіне түрткі (мотивация) жасау, әсер ету әдістері;
3) оқу-таным әрекеттерінің тиімділігін тексеру әдістері [6, -14].
Бұлардың әрқайсысына бірнеше жекелеген әдіс енеді. Мысалы, 1-ші топқа
- сөздік, көрнекілік және практикалық әдістер (олар қабылдау мен есте
сақтауға негізделеді);
- индуктивтік, дедуктивтік әдістер (логикалық ойлауға негізделеді),
өздігінен орындау, мұғалімнің басшылығымен орындау әдістері (қиялға, ерікке
негізделеді).
Ал 2-ші топқа балалардың қызығу мүддесін туғызу, зейінін жинақтау және
оқуда борыш, жауапкершілік туғызу әдістері;
3-ші топқа ауызша тексеру, жазуша тексеру, лабораториялық-практикалық
тексеру және өзін-өзі тексеру әдістері енеді.
Қазақ тілін оқыту барысында бұл әдістердің қайсысының қай кезде
тиімді екенін мұғалімнің өзі айқындап алып, таңдап қолданады.
Тіл дамыту әдістерін тілдің әр саласына тоқтала отырып
қарастырғанды жөн көрдік.
Төрт жылдық бастауыш мектеп бағдарламасында: Бағдарламаның мақсаты —
бастауыш сынып шәкірттеріне әр пән бойынша меңгеруге тиісті білім мөлшерін
саналы түрде игертіп, оқушылардың іс-әрекетке икемділігін қалыптастыру
болып табылады[134]. Ал мектептегі Қазақ тілін оқытудың мазмұны мен
әдістері бағдарлама талаптарына сай оқушылардың тиянақты білім мен дағдылар
алуына мүмкіндік беретін болуға тиіс, — деп жазылған [5,-3-4]. Бастауыш
сыныпқа арналған типтік оқу жоспары негізінде жасалған бұл бағдарламада
белгіленген білім берудің мазмұны және балалардың оқуға деген икемділігі
мен дағдыларын анықтау саласында көптеген ғалым-әдіскерлер, тәжірибелі
ұстаздар мен ғылыми-зерттеу мекемелері шұғылдануда. Мектепке арналған оқыту
мазмұны жайында М.Н.Скаткин, М. А. Данилов, И. Я. Лернер, С. Рахметовалар
өз еңбектерінде қарастырған.
И. Я. Лернер оқыту мазмұнына төмендегідей іс-әрекет тәжірибелерді
жатқызады:
1). табиғат, қоғам, іс-әрекет амалдары және адам жайында білім
жүйелері;
2). игерілген білімдерді іс-жүзіне асыру, практикада пайдадану;
3). шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі;
4) іс-әрекетке эмоционалды қатынас тәжірибесі [135,-18-21]. Мектеп
табалдырығын алғаш рет аттаған балада қоршаған орта жайында біршама
түсінігі болғанымен, қоғам, табиғат құбылыстары туралы пайымдауы өте тар.
Қарапайым болып келеді. Сондықтан мектептің алғашқы міндеттерінің бірі —
оқушылардың, қоршаған ортамен табиғат туралы білімдерін тереңдету, сол
арқылы кеңістік пен уақыт жайында түсінігін кеңейту.
Мектепке дейінгі кезеңде бала тілі бір жақты, тек от басы, ошақ қасында
пайдаланатын сөздер ғана болуы мүмкін. Атап айтқанда, оның сөздік қорында
ауыспалы мағыналы, жалпылық мәнді және түрлі білім саласында қолданылатын
термин сөздер аз кездеседі, кейбіреуінде тіпті кездеспейді де. Бастауыш
сыныптарда балалардың сөздік қорын молайта түсу, тілін дамыту екі бағытта
өтеді: біріншіден, ана тілінің құрылымын, грамматикалық емлелерді үйрену
арқылы болса, екіншіден, сөздік қорлары жаңа сөздермен толығу арқылы өтеді
[136,-84].
Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын дамытуда мынадай мақсаттар
қойылады:
1. Қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар жөнінде түсініктері мен
білімінің кеңеюі негізінде сөздік қорын молайту;
2. Оқушылар сөздік құрамындағы сөздердің мағынасын анықтау, оларды
сөйлеуде (ауызша, жазбаша) қолдану, пайдалану дәрежесін белгілеу;
3. Сөздік қорын ауыспалы мағыналы сөздермен молайту;
4. Оқыған мәтіндеріне, не мұғалім сөзінде пайдалануға жаттықтыру, пассив
сөздерді активтендіру;
5. Сөздерді дұрыс оқып, қатесіз жазуға дағдыландыру.
Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын байыту үшін мынадай жұмыстар
жасау керек:
1) қоршаған ортаны бақылау (табиғат, балалардың оқу, ойын, еңбек іс-
әрекеттері);
2) құрдастары және үлкендермен қарым-қатынас жасау;
3) сыныпта және сыныптан тыс оқу. Оқылған мәтін мазмұнын талдау және ол
туралы пікірлесу;
4) арнаулы тілдік, орфографиялық және орфоэпиялық жаттығулар жүргізу
арқылы қазақ тілі грамматикасын игеру;
5) әңгіме, ертегі, өлең т. б. мазмұнын баяндату, олардың
ерекшеліктерін, тілін талдау, түрлі тақырыптарда мазмұндама және шығарма
жаздыру арқылы баланың сөздік қорын молайтуға болады. Яғни бұл жаттығу
жұмыстары тіл дамыту (ауызша және жазбаша) көздеріне жатады [85].
Баланың негізгі сөздік қоры, ең алдымен, сол сыныпта жүргізілетін пән
оқулықтары, пайдаланылатын көрнекі құралдар және сыныптан тыс оқуға
арналған көркем әдебиеттермен анықталады. Бірінші, екінші сыныптарда
игерілетін сөздер осы сыныптарда жүргізілген оқу құралдарында берілген,
міне сондықтан оқушылардың сөздік құрамына үнемі мән беріп отырғаны жөн.
Мұғалім сабақ барысында балаларға түсініксіз бірде-бір сөз мағынасы
анықталмай, назардан тыс қалмауыға тиіс.
Балалар жаңа сөздермен тек сыныпта өткізілетін сабақтарда ғана танысып
қоймайды, сонымен бірге өз беттерінше кітап оқу, түрлі сыныптан тыс
жүргізілетін жұмыстарға қатысу, кино, театр, саяхатқа бару, радио тыңдау
және теледидар бағдарламасын көру нәтижесінде де жаңа сөздер үйреніп, тіл
сындырады. Оқушылардың ақпарат, білім көздерінен өз беттерінше меңгерген
сөздерді дұрыс не бұрыс пайдалануды да мұғалімнің міндеті болып есептеледі.
Бала сөзінде пайда болған жаңа сөз, сөз тіркестердің мән-мағынасын ашып, іс-
тәжірибеде пайдаланудың жолын да мұғалім көрсетеді.
Мағынасы түсініксіз сөздерді меңгерту көбінесе ана тілі, қазақ тілі
сабақтарында жүргізіледі. Бұл жұмыстар мынадай әдіс-тәсілдер арқылы
орындалады.
Оқушылардың сөздік қорын байытудың, яғни жаңа сөздердің мағыналарын
игертудің тәжірибеде сыналған мынадай тәсілдері бар:
1. Сөз бейнелейтін заттың не құбылыстың өзін көрсету. Бұл әдіс сыныпта
сабақ барысында, мектеп, аудан, қала мұражайларын аралағанда: туған өлкенің
табиғатымен танысу мақсатында саяхатқа шыққанда, бау-бақшаларымен танысу
барысында жиі қолданылады. Мысалы, бірінші сынып оқушыларын ауыл бақшасына
апарып, көкөніс түрлерімен (қияр, қызанақ, қыша, қызылша, сәбіз, пияз,
қауын, қарбыз, асқабақ, бағбан, қатар, жүйек т. б.). оларды егіп, баптау
жолымен таныстыруға болады (бұл жерде көрнекі әдістер пайдаланылған
–Ә.Исабаевтың әдістеріне сәйкес беріліп отыр [137,-162].
2. Зат не құбылыстың суретін, макетін, қатырылған сұлбасын (чучело,
муляж) көрсету тәсілі. Осы тәсіл арқылы сөз мағынасын түсіндіруге болады.
Мысалы, мұғалім жыртқыш құстар (бүркіт, лашын, сұңқар, қаршыға, қырғи,
күйкентай т. б.) жөнінде түсінік бергенде әрқайсысының суреттерін көрсете
отырып, олардың бір-бірінен айырмашылықтарын, ерекшеліктерін салыстыра
отырып түсіндірсе, оқушылар жыртқыш құс атауларын жеңіл қабылдайды
(көрнекілік әдісі).
3. Сөз мағынасын синонимдер арқылы анықтау тәсілі. Жаңа сөздердің
мағыналарын оқушыларға айқын танытудың тиімді тәсілдерінің бірі — мағынасы
түсініксіз сөзді оның синонимдерімен ашу және салыстыру. (осы орайда
синонимдер сөздігін қолданған дұрыс). Мұғалімнің көмегімен оқушылар
бейтаныс сөздің мағынасын өздеріне бұрыннан таныс сөздер арқылы анықтайды.
Мысалы: Даурия мәшинеге дербес отыратын дәрежеге жетті (Иманжанов). Бұл
сөйлемдегі дербес сөзінің мағынасын жеке, бөлек, дара, саяқ деген
синонимдер арқылы түсіндіруге болады.
Оқушылардың сөздік қорын байыту мақсатында қолданылатын бұл әдістің есте
ұстайтын тағы бір ерекшелігі бар. Синонимдік қатардағы кез келген сөздің
өзіне тән реңкі болатыны белгілі. Демек олардың, мағыналары қанша жақын
болғанымен, бір-бірін дәл қайталай алмайды. Сондықтан кездескен жаңа сөздің
мағынасын оның синонимдері арқылы түсіндіргенде, мұғалім қосымша анықтама
бере кетуі дұрыс болар еді.
Бастауыш сыныптада пайдаланатын пән оқулықтарында тұрақты сөз тіркестері
кездеседі. Сабақ барысында мұндай фразеологизмдерді де синоним сөздер
арқылы түсіндіріліп, контекстік мағынасын игерту мақсатында сөйлемдер
құралады. Мысалы, көзді ашып жұмғанша — тез, лезде, көзі ілінді – ұйықтады,
су жүрек – қорқақ, жүрек жұтқан — батыр, ер т. б. (кітаппен жұмыс әдісі-
яғни, сөздікпен жұмыс).
4. Сөздің морфологиялық құрамын талдау тәсілі. Кейбір жаңа сөздердің
мағынасын морфологиялық құрамын талдау арқылы түсіндіруге болады. Бұл
тәсілдің артықшылығы сол морфологиялық талдау арқылы оқушы қазақ тілінің
ішкі заңдылыктарын, жаңа сөз жасау жолдарына қанық болады. Сондықтан мұндай
тәсілді түбір мен қосымша, біріккен сөздер, жұрнақ пен жалғау тақырыптарын
өткеннен кейін кездесетін жаңа сөздерді түсіндіруге болады. Мысалы, бастық,
басшы, баспана, бастау т. б. сөздердің түбір морфемаларын таптыру арқылы
бұлардың түбірлес сөздер екенін, бір сөзден тарағанын танытуға болады.
5. Оқушыларға жаңа сөз мағынасын меңгертудің тәсілі—логикалық анықтама
беру. Бізді қоршаған заттар мен құбылыстар негізгі және негізгі емес
белгілерден тұрады. Сондықтан заттарға не құбылыстарға анықтама бергенде
олардың басты белгілерін қамтудың өзі де жеткілікті болады.
Қазақ тілі оқулығында оқушыларға мағынасы түсініксіз сөздер жиі
кездеседі. Мысалы, сахна, саябақ, еңбекақы, шаңырақ т. б. Мұғалім бұл
сөздерге логикалық анықтаманы былайша беруіне болады. Сахна - әртістер мен
әншілердін, өнер көрсететін орны, шаңырақ - уықтар бекітілетін киіз үйдің
дөңгелек шеңберлі төбесі.
6. Жаңа сөзді сөйлем ішінде пайдалану тәсілі. Кейбір жаңа сөздердің
мағынасы сөйлем ішінде пайдалану арқылы да түсіндіріледі. Қазақ тілі
жаттығуларында кездесетін ырық сөзінің тек сөйлем ішінде пайдалану арқылы
түсіндіруге болады. Мысалы, шөпке жүгірген қойлар маған ырық берер емес.
Жаңа сөздің мағынасын айқындау мақсатында құрылған сөйлемдердегі басқа
сөздер оқушыларға толық түсінікті болуы шарт.
7. Сөз мағынасын антонимдермен түсіндіру тәсілі. Жаңа сөздердің
мағынасын түсіндірудің тәсілдерінің бірі – сөздерді антонимдерімен
салыстыру. Түсіндіргелі отырған жаңа сөздің антонимі оқушыларға бұрыннан
белгілі сөздер болуы тиіс. Мысалы, қазақ тілі оқулығындағы жаттығуларда
кездесетін ирек, баяу, кішіпейіл, қатігез, қоян жүрек т. б. Сөздердің
мағынасын антонимдері арқылы түсіндіру әлдеқайда тиімді. Мысалы, ирек -
түзу, баяу - тез, жылдам; кішіпейіл - менмен, дөрекі, қатыгез - мейірімді,
қоян жүрек – батыр (ескере кететін жәйіт: бастауыш сынып оқушылары
мағынасын түсінбейтін сөздің антонимін де білмеуі мүмкін, сол уақытта
оқушыларды антонимдер сөздігімен жұмыс жасату керек). Сөздерді
антонимдермен салыстырып қана қою жеткіліксіз, сонымен бірге бұл сөздермен
сөйлем құрап түсіндірілсе, оқушылардың есінде ұзақ сақталады.
8. Абстракт мағыналы сөздерді өмірден мысалдар келтіре отырып түсіндіру
тәсілі. Мысалы, батыр, батыл, ержүрек сөздерінің мағынасын М.Мәметова, Ә.
Молдағұлова, Б. Момышұлы сияқты аға ұрпақтың ерлік істері арқылы ашу
(түсіндірме сөздікті қолдану).
Сөз деген ұғым мектеп жасына дейінгі балаларға үйретіле бастайды.
Бала бақшаларда аталмыш такырыптар балаларға кез келген заттарды көрсету
арқылы үйретіледі. Мысалы, мынау—дәптер, анау—қағаз, бұл—кітап, ол—тақта т.
б. Осындай мысалдар келтіріп, әрбір заттың, кұбылыстың аты сөз деп
аталатындығын түсіндіріледі. Тәрбиешінің мұндағы мақсаты — әрбір сөздің
жеке-жеке ұғымды білдіруін түсіндіру, әрбір заттар мен құбылыстардың атауы
сөз деп есептелетіндігін ұғындыру.
Тәрбиеші балаларға әр түрлі заттардың (үй жиһаздарының, жан-
жануарлардың, құстардың, өсімдіктер мен жәндіктердің аттарын т. б.) суретін
көрсету арқылы сөз деген ұғым түсіндіріле бастайды. Мұндай сабақтарда үй
жиһаздарының аттары да (сандық, жүк аяқ, кереует, кілем, түскиіз т. б.), аң
аттары да (қоян, арыстан, қасқыр, түлкі, т. б.), адам аттары да (Ержан,
Нұржан, Дулат т. б.) аралас айтылып, таныстырыла береді. Нәтижеде балабақша
тәрбиеленушілеріне қойылатын негізгі әдістемелік талаптардың бірі —
жүйелілік ұстанымы бүзылады. Осының салдарынан оқу жұмысына әлі төселе
қоймаған жалпы ой-өрісі мен түсіну деңгейі қалыптаспаған сәбилер ұсынылған
материалды қабылдай алмайды.
Аталған олқылықты болдырмау үшін сәбилердің сөздік қорын дамытуға
арналған сабақтарды жүйелілік ұстаным негізінде жүргізілетін логикалық
жаттығулармен жетілдіру керек болады, яғни, сөз ұғымын үйрету кез келген
заттарды не олардың суреттерін араластыра ретсіз көрсету арқылы емес, ондай
таным көзі заттарды белгілі топқа, класқа бөліп, сөздерді топтарымен таныту
арқылы, яғни жүйелілік ұстаныммен үйретілетін болса ғана тиімді нәти︶е
береді.
Бастауыш мектептің бірінші сыныбы үшін логиКалық сөз то?тарының
төмендегідей негізгі типтерін ұсынтды дұрыс көреміз:
1) жеміс аттарын білдіретђн сөзддр (алма, шие, жҮзім, өрік.)
2) көкӡніс аттарын Сілдіретін сөздер (қауын, қарбыз, қияр, сәбіз).
3) үй жануарларының аттарын білдіретін сөздер (қой, ешкі, сиыр, жылқы,
түйе.).
4) төл аттарын білдіретін сөздер (қозы, құлын, бота, лақ, бұзау).
5) кұс аттарын білдіретін сөздер (үйрек, қаз, тауық, торғай, бүркіт).
6) киім аттарын білдіретін сөздер (көйлек, шалбар, шапам, тон, ішік,
ждйде).
7) ыдыс аттарын білдіретін сөздер (кесе, қасық, шанышқы, табақ,
тостаған.)
8) аң аттарын білдіретін сөздер (аN, түлкі, қас›ыр, арыстан, піл).
9) ағаш аттарын білдіретін сөздер (қарағаи, қайың,縠терек, шырша).
10) дене мүшелерінің аттарын білдіретін сөздер (бас, қол, аяқ, көз,
мұрын.).
11) үй заттарының аттарын білдіретін сөздер (кілем, алаша, орындық,
диван, теледидар).
12) кісі аттарын білдіретін сөздер (Болат, Сәуле, Айгүл, Ақмарал).
13) дақыл аттарын білдіретін сөздер (бидай, арпа, тары, сұлы.).
Берілген сөз типтеріндегі сөздер міндетті түрде логикалық жүйелілік
ұстанымы бойынша оқытуды керек етеді. Яғни, әрбір сөз топтарын бөлінбей
игертіледі. Мұның өзі арнайы сөйлем құрамдарын жасауды керек етеді. Осындай
сөйлем құрамдарының логикалық, байымдауға байланысты екі түрі бар:
біріншісі, жалпылауыш компоненті бұрын (мысалы, төлдер: лақ, бота, бұзау),
екіншісі санама (түсіндірме) компоненті бұрын келген сөйлем құрылымы
(мысалы, қозы, лақ, бұзау, бота - төлдер). Аталған сөйлем құрамындағы
белгілі заттың ұғымды білдіретін жеке сөздерді бір сөзбен атауға, жалпы
атауды жеке-дара таратып, талдап айтуға үйрету арқылы оқушылардың таным
жүйесін, жалпы ой-өрісін дамытуға үлкен мүмкіндіктер жасайды.
Сөз ұғымын меңгерту арнайы логикалық жаттығулар арқылы оқылады. Тіл
байлығын дамыту мәселесі – күрделі әрі ұзақ жүргізілетін процесс,
сондықтан бастауыш сыныптарында тіл байлығын дамыту жұмыстарының алдына
белгілі бір мақсат қойылады. Тіл байлығын дамыту жұмысын белгілі
тақырыптарға негіздей отырып, мұғалім тілдік процестің төмендегідей басты
мәселелерін үйрету мақсат етуі керек.
Ол мәселелер мыналар: белгілі бір тақырыпты оқытуға байланысты
оқушының сөздік қорын байту арқылы оқушылардың тіл байлығын дамыту,
мәтінде кездесетін жаңа сөздерді үйрету, мағынасын ұқтыра отырып, оларды
жасайтын формаларын меңгерту, сөйлем құрауға үйрету, ойын ауызша және
жазбаша сауатты жеткізе білуге дағдыландыру, сөз бен сөзді байланыстыруға
машықтандыру.
Тіл байлығын дамыту – үнемі жүйелі түрде жүргізіліп отыратын оқу
жұмысы. Олай болса, тіл байлығын дамыту дегеніміз оқушылардың сөз байлығын
арттырып, әр сөзді орынды қолдануы, ойын жүйелі түрде жеткізуі. Тіл
байлығын дамыту оқушылардың ойлау қабілетімен тығыз байланысты
болғандықтан, олардың ойлау процесі үнемі кеңейтіп отыру мұғалімнің басты
нысанасы болуға тиіс. Сондықтан бастауыш сыныбында тіл байлығын дамыту
жұмыстары оқушылардың жалпы ойын дамытуға бағытталады. Демек, оқушылардың
тілін байлығын дамыту – олардың жалпы ойын дамыту деген сөз.
Енді біз оқушылардың сөздік қорын байыту арқылы, тіл байлығын дамытуға
арналған жаттығулардың негізгі түрлеріне тоқталайық.
Оқушылардың тіл байлығын дамутыдағы кестемен жұмыс
Сабақта оқушылардың сөздік қорын молайтуға, тіл байлығын дамытуға
арналған кестелерді пайдаланудың мәні зор. Кестелер балалардың материалды
қабылдауын жеңілдетіп, одан игеретін білім негіздерін жүйелі меңгеруге
мүмкіндік жасайды. Соны ескере отырып, біз жоғарыда берілген логикалық-
семантикалық сөз топтарын мынадай кестелер арқылы оқыттық.
Бұл берілген кестеде мазмұны мен құрылысы сөз тақырыбын үйретуге толық
мүмкіндік береді.
Сөз
Жеміс Көкөніс Үй Төл Құс Киім Ыдыс Аң
аттары аттары жануарлары аттары Аттары аттары аттары Аттары
Кестемен жұмыс жасаудың нәтижесінде оқушылар мынадай дағдыларға ие
болады:
1.сөздерді жеке-дара, өзара байланыссыз қабылдамай, өзара байланысқан
жүйесін қабылдауға дағдыланады;
2. жалпы ұғымдарды жеке ұғымдарға саналы түрде ажыратып талдап
үйренеді;
3.жалпы және жеке ұғымды білдіретін сөздердің қатысымен дұрыс сөйлеу
дағдысына аса қажетті сөйлем құрылымдарын меңгереді.
Балалардың тілінің дамуының динамикасы былай болған.
Баланың алғашқыда тілі апа, ата деген сөздерге келеді.
Осы алғашқы сөздерден кейін оның сөздік қоры тез молая береді. - Оқуға
даярлықтың негізгі көрсеткіші - бала тілінің дамуы. Даярлығы бар 6-7
жастағы баланың байланыстырып сөйлеу, күрделі сөйлем құру қабілеті дамиды,
ал даярлығы төмен 6-7 жастағы бала сөздерінің байланысы жоқ, грамматикалық
қателері көп болады, өз ойын жай сөйлем арқылы жеткізеді.
1 - сыныпта лексиканы оқыту арқылы тіл дамыту
Мектепке бірінші рет келген баланың сөздік қоры мен сөйлеу
қабілеттілігі бірдей дәрежеде бола бермейді. Кейбір ата-аналарының қолында
тәрбиеленген қыз-балалар арасында мұндай қабілет төмендігі кездеседі.
Себебі, кейбір ата-аналар қыз балаларын жастайынан әдепті тәрбиелейміз
деген мақсатпен: өзінен үлкен кісінің бетіне тіке қарама. Сөйлегенде
немесе жауап бергенде, дауысыңды қатты шығармай ақырын сөйле. Қасыңда
отырған ересек кісінің көзінше жарыса сөйлеме. Біреуге жауап бергенде,
айтар сөзің қысқа болсын т.б. деп тәрбиелейді, талап етеді. Жастайынан
мұндай мінез қалыптасқан, сәбилер көпшілік орындарда болсын, үй-ішіндегі
бөтен адамдар арасында болсын, ұяңдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бастауыш сынып оқушыларының қазақ тілінде тіл байлығын дамыту
әдістеріне тоқталмақ бұрын біз жалпы қазақ тілін оқытудағы әдістерді
қарастырайық.
Белгілі бір пәнді үйрету барысында оқушылардың әрекетін
ұйымдастыруды оқытудың әдісі дейміз. Оқыту әдістерін оқушы мен мұғалімнің
ара қатынасын білдіреді. Бұл олардың бірлесіп әрекет ету тәсілдері болып
табылады.
Оқыту әдістері мектептегі оқыту жүйесіне байланысты түрлі кезеңдерде,
өзгерістерге ұшырап отырды. Мысалы, 1932 ж. 25 тамыздағы қаулыда оқыту
әдістері 4-ке бөліп көрсетілген: 1) ауызша мазмұндау; 2) оқулықты
пайдалану; 3) өздігінен жазба жұмыстарын орындау; 4) лабораторияда оқыту
әдістері.
Дидакт Р.Лембергтің "Дидактические очерки" кітабында мектептегі оқыту
әдістерін 10 түрге бөліп көрсетеді: ауызша мазмұндау, байқау, оқулықпен
жұмыс, әңгіме, лабораториялық, мақсатқа жету, жаттығу, оқушының хабарлауы,
практикалық жұмыс, көркем өнерді пайдалану [132].
1965 ж. жарық көрген "Қазақ тілін оқыту методикасы" атты еңбекте
Д.Әлімжанов пен Ы.Маманов оқыту әдістерінің 6 түрін көрсетеді: байқау,
түсіндіру, әңгіме, жаттығу, кітапты пайдалану, грамматикалық талдау [133].
Ал С.Рахметова оқыту әдістерін негізінен 3 топқа бөлген.
1) балалардың оқу-таным әрекетін ұйымдастыру және оны іске асыру
әдістері;
2) оқу-таным әрекетіне түрткі (мотивация) жасау, әсер ету әдістері;
3) оқу-таным әрекеттерінің тиімділігін тексеру әдістері [6, -14].
Бұлардың әрқайсысына бірнеше жекелеген әдіс енеді. Мысалы, 1-ші топқа
- сөздік, көрнекілік және практикалық әдістер (олар қабылдау мен есте
сақтауға негізделеді);
- индуктивтік, дедуктивтік әдістер (логикалық ойлауға негізделеді),
өздігінен орындау, мұғалімнің басшылығымен орындау әдістері (қиялға, ерікке
негізделеді).
Ал 2-ші топқа балалардың қызығу мүддесін туғызу, зейінін жинақтау және
оқуда борыш, жауапкершілік туғызу әдістері;
3-ші топқа ауызша тексеру, жазуша тексеру, лабораториялық-практикалық
тексеру және өзін-өзі тексеру әдістері енеді.
Қазақ тілін оқыту барысында бұл әдістердің қайсысының қай кезде
тиімді екенін мұғалімнің өзі айқындап алып, таңдап қолданады.
Тіл дамыту әдістерін тілдің әр саласына тоқтала отырып
қарастырғанды жөн көрдік.
Төрт жылдық бастауыш мектеп бағдарламасында: Бағдарламаның мақсаты —
бастауыш сынып шәкірттеріне әр пән бойынша меңгеруге тиісті білім мөлшерін
саналы түрде игертіп, оқушылардың іс-әрекетке икемділігін қалыптастыру
болып табылады[134]. Ал мектептегі Қазақ тілін оқытудың мазмұны мен
әдістері бағдарлама талаптарына сай оқушылардың тиянақты білім мен дағдылар
алуына мүмкіндік беретін болуға тиіс, — деп жазылған [5,-3-4]. Бастауыш
сыныпқа арналған типтік оқу жоспары негізінде жасалған бұл бағдарламада
белгіленген білім берудің мазмұны және балалардың оқуға деген икемділігі
мен дағдыларын анықтау саласында көптеген ғалым-әдіскерлер, тәжірибелі
ұстаздар мен ғылыми-зерттеу мекемелері шұғылдануда. Мектепке арналған оқыту
мазмұны жайында М.Н.Скаткин, М. А. Данилов, И. Я. Лернер, С. Рахметовалар
өз еңбектерінде қарастырған.
И. Я. Лернер оқыту мазмұнына төмендегідей іс-әрекет тәжірибелерді
жатқызады:
1). табиғат, қоғам, іс-әрекет амалдары және адам жайында білім
жүйелері;
2). игерілген білімдерді іс-жүзіне асыру, практикада пайдадану;
3). шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі;
4) іс-әрекетке эмоционалды қатынас тәжірибесі [135,-18-21]. Мектеп
табалдырығын алғаш рет аттаған балада қоршаған орта жайында біршама
түсінігі болғанымен, қоғам, табиғат құбылыстары туралы пайымдауы өте тар.
Қарапайым болып келеді. Сондықтан мектептің алғашқы міндеттерінің бірі —
оқушылардың, қоршаған ортамен табиғат туралы білімдерін тереңдету, сол
арқылы кеңістік пен уақыт жайында түсінігін кеңейту.
Мектепке дейінгі кезеңде бала тілі бір жақты, тек от басы, ошақ қасында
пайдаланатын сөздер ғана болуы мүмкін. Атап айтқанда, оның сөздік қорында
ауыспалы мағыналы, жалпылық мәнді және түрлі білім саласында қолданылатын
термин сөздер аз кездеседі, кейбіреуінде тіпті кездеспейді де. Бастауыш
сыныптарда балалардың сөздік қорын молайта түсу, тілін дамыту екі бағытта
өтеді: біріншіден, ана тілінің құрылымын, грамматикалық емлелерді үйрену
арқылы болса, екіншіден, сөздік қорлары жаңа сөздермен толығу арқылы өтеді
[136,-84].
Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын дамытуда мынадай мақсаттар
қойылады:
1. Қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар жөнінде түсініктері мен
білімінің кеңеюі негізінде сөздік қорын молайту;
2. Оқушылар сөздік құрамындағы сөздердің мағынасын анықтау, оларды
сөйлеуде (ауызша, жазбаша) қолдану, пайдалану дәрежесін белгілеу;
3. Сөздік қорын ауыспалы мағыналы сөздермен молайту;
4. Оқыған мәтіндеріне, не мұғалім сөзінде пайдалануға жаттықтыру, пассив
сөздерді активтендіру;
5. Сөздерді дұрыс оқып, қатесіз жазуға дағдыландыру.
Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын байыту үшін мынадай жұмыстар
жасау керек:
1) қоршаған ортаны бақылау (табиғат, балалардың оқу, ойын, еңбек іс-
әрекеттері);
2) құрдастары және үлкендермен қарым-қатынас жасау;
3) сыныпта және сыныптан тыс оқу. Оқылған мәтін мазмұнын талдау және ол
туралы пікірлесу;
4) арнаулы тілдік, орфографиялық және орфоэпиялық жаттығулар жүргізу
арқылы қазақ тілі грамматикасын игеру;
5) әңгіме, ертегі, өлең т. б. мазмұнын баяндату, олардың
ерекшеліктерін, тілін талдау, түрлі тақырыптарда мазмұндама және шығарма
жаздыру арқылы баланың сөздік қорын молайтуға болады. Яғни бұл жаттығу
жұмыстары тіл дамыту (ауызша және жазбаша) көздеріне жатады [85].
Баланың негізгі сөздік қоры, ең алдымен, сол сыныпта жүргізілетін пән
оқулықтары, пайдаланылатын көрнекі құралдар және сыныптан тыс оқуға
арналған көркем әдебиеттермен анықталады. Бірінші, екінші сыныптарда
игерілетін сөздер осы сыныптарда жүргізілген оқу құралдарында берілген,
міне сондықтан оқушылардың сөздік құрамына үнемі мән беріп отырғаны жөн.
Мұғалім сабақ барысында балаларға түсініксіз бірде-бір сөз мағынасы
анықталмай, назардан тыс қалмауыға тиіс.
Балалар жаңа сөздермен тек сыныпта өткізілетін сабақтарда ғана танысып
қоймайды, сонымен бірге өз беттерінше кітап оқу, түрлі сыныптан тыс
жүргізілетін жұмыстарға қатысу, кино, театр, саяхатқа бару, радио тыңдау
және теледидар бағдарламасын көру нәтижесінде де жаңа сөздер үйреніп, тіл
сындырады. Оқушылардың ақпарат, білім көздерінен өз беттерінше меңгерген
сөздерді дұрыс не бұрыс пайдалануды да мұғалімнің міндеті болып есептеледі.
Бала сөзінде пайда болған жаңа сөз, сөз тіркестердің мән-мағынасын ашып, іс-
тәжірибеде пайдаланудың жолын да мұғалім көрсетеді.
Мағынасы түсініксіз сөздерді меңгерту көбінесе ана тілі, қазақ тілі
сабақтарында жүргізіледі. Бұл жұмыстар мынадай әдіс-тәсілдер арқылы
орындалады.
Оқушылардың сөздік қорын байытудың, яғни жаңа сөздердің мағыналарын
игертудің тәжірибеде сыналған мынадай тәсілдері бар:
1. Сөз бейнелейтін заттың не құбылыстың өзін көрсету. Бұл әдіс сыныпта
сабақ барысында, мектеп, аудан, қала мұражайларын аралағанда: туған өлкенің
табиғатымен танысу мақсатында саяхатқа шыққанда, бау-бақшаларымен танысу
барысында жиі қолданылады. Мысалы, бірінші сынып оқушыларын ауыл бақшасына
апарып, көкөніс түрлерімен (қияр, қызанақ, қыша, қызылша, сәбіз, пияз,
қауын, қарбыз, асқабақ, бағбан, қатар, жүйек т. б.). оларды егіп, баптау
жолымен таныстыруға болады (бұл жерде көрнекі әдістер пайдаланылған
–Ә.Исабаевтың әдістеріне сәйкес беріліп отыр [137,-162].
2. Зат не құбылыстың суретін, макетін, қатырылған сұлбасын (чучело,
муляж) көрсету тәсілі. Осы тәсіл арқылы сөз мағынасын түсіндіруге болады.
Мысалы, мұғалім жыртқыш құстар (бүркіт, лашын, сұңқар, қаршыға, қырғи,
күйкентай т. б.) жөнінде түсінік бергенде әрқайсысының суреттерін көрсете
отырып, олардың бір-бірінен айырмашылықтарын, ерекшеліктерін салыстыра
отырып түсіндірсе, оқушылар жыртқыш құс атауларын жеңіл қабылдайды
(көрнекілік әдісі).
3. Сөз мағынасын синонимдер арқылы анықтау тәсілі. Жаңа сөздердің
мағыналарын оқушыларға айқын танытудың тиімді тәсілдерінің бірі — мағынасы
түсініксіз сөзді оның синонимдерімен ашу және салыстыру. (осы орайда
синонимдер сөздігін қолданған дұрыс). Мұғалімнің көмегімен оқушылар
бейтаныс сөздің мағынасын өздеріне бұрыннан таныс сөздер арқылы анықтайды.
Мысалы: Даурия мәшинеге дербес отыратын дәрежеге жетті (Иманжанов). Бұл
сөйлемдегі дербес сөзінің мағынасын жеке, бөлек, дара, саяқ деген
синонимдер арқылы түсіндіруге болады.
Оқушылардың сөздік қорын байыту мақсатында қолданылатын бұл әдістің есте
ұстайтын тағы бір ерекшелігі бар. Синонимдік қатардағы кез келген сөздің
өзіне тән реңкі болатыны белгілі. Демек олардың, мағыналары қанша жақын
болғанымен, бір-бірін дәл қайталай алмайды. Сондықтан кездескен жаңа сөздің
мағынасын оның синонимдері арқылы түсіндіргенде, мұғалім қосымша анықтама
бере кетуі дұрыс болар еді.
Бастауыш сыныптада пайдаланатын пән оқулықтарында тұрақты сөз тіркестері
кездеседі. Сабақ барысында мұндай фразеологизмдерді де синоним сөздер
арқылы түсіндіріліп, контекстік мағынасын игерту мақсатында сөйлемдер
құралады. Мысалы, көзді ашып жұмғанша — тез, лезде, көзі ілінді – ұйықтады,
су жүрек – қорқақ, жүрек жұтқан — батыр, ер т. б. (кітаппен жұмыс әдісі-
яғни, сөздікпен жұмыс).
4. Сөздің морфологиялық құрамын талдау тәсілі. Кейбір жаңа сөздердің
мағынасын морфологиялық құрамын талдау арқылы түсіндіруге болады. Бұл
тәсілдің артықшылығы сол морфологиялық талдау арқылы оқушы қазақ тілінің
ішкі заңдылыктарын, жаңа сөз жасау жолдарына қанық болады. Сондықтан мұндай
тәсілді түбір мен қосымша, біріккен сөздер, жұрнақ пен жалғау тақырыптарын
өткеннен кейін кездесетін жаңа сөздерді түсіндіруге болады. Мысалы, бастық,
басшы, баспана, бастау т. б. сөздердің түбір морфемаларын таптыру арқылы
бұлардың түбірлес сөздер екенін, бір сөзден тарағанын танытуға болады.
5. Оқушыларға жаңа сөз мағынасын меңгертудің тәсілі—логикалық анықтама
беру. Бізді қоршаған заттар мен құбылыстар негізгі және негізгі емес
белгілерден тұрады. Сондықтан заттарға не құбылыстарға анықтама бергенде
олардың басты белгілерін қамтудың өзі де жеткілікті болады.
Қазақ тілі оқулығында оқушыларға мағынасы түсініксіз сөздер жиі
кездеседі. Мысалы, сахна, саябақ, еңбекақы, шаңырақ т. б. Мұғалім бұл
сөздерге логикалық анықтаманы былайша беруіне болады. Сахна - әртістер мен
әншілердін, өнер көрсететін орны, шаңырақ - уықтар бекітілетін киіз үйдің
дөңгелек шеңберлі төбесі.
6. Жаңа сөзді сөйлем ішінде пайдалану тәсілі. Кейбір жаңа сөздердің
мағынасы сөйлем ішінде пайдалану арқылы да түсіндіріледі. Қазақ тілі
жаттығуларында кездесетін ырық сөзінің тек сөйлем ішінде пайдалану арқылы
түсіндіруге болады. Мысалы, шөпке жүгірген қойлар маған ырық берер емес.
Жаңа сөздің мағынасын айқындау мақсатында құрылған сөйлемдердегі басқа
сөздер оқушыларға толық түсінікті болуы шарт.
7. Сөз мағынасын антонимдермен түсіндіру тәсілі. Жаңа сөздердің
мағынасын түсіндірудің тәсілдерінің бірі – сөздерді антонимдерімен
салыстыру. Түсіндіргелі отырған жаңа сөздің антонимі оқушыларға бұрыннан
белгілі сөздер болуы тиіс. Мысалы, қазақ тілі оқулығындағы жаттығуларда
кездесетін ирек, баяу, кішіпейіл, қатігез, қоян жүрек т. б. Сөздердің
мағынасын антонимдері арқылы түсіндіру әлдеқайда тиімді. Мысалы, ирек -
түзу, баяу - тез, жылдам; кішіпейіл - менмен, дөрекі, қатыгез - мейірімді,
қоян жүрек – батыр (ескере кететін жәйіт: бастауыш сынып оқушылары
мағынасын түсінбейтін сөздің антонимін де білмеуі мүмкін, сол уақытта
оқушыларды антонимдер сөздігімен жұмыс жасату керек). Сөздерді
антонимдермен салыстырып қана қою жеткіліксіз, сонымен бірге бұл сөздермен
сөйлем құрап түсіндірілсе, оқушылардың есінде ұзақ сақталады.
8. Абстракт мағыналы сөздерді өмірден мысалдар келтіре отырып түсіндіру
тәсілі. Мысалы, батыр, батыл, ержүрек сөздерінің мағынасын М.Мәметова, Ә.
Молдағұлова, Б. Момышұлы сияқты аға ұрпақтың ерлік істері арқылы ашу
(түсіндірме сөздікті қолдану).
Сөз деген ұғым мектеп жасына дейінгі балаларға үйретіле бастайды.
Бала бақшаларда аталмыш такырыптар балаларға кез келген заттарды көрсету
арқылы үйретіледі. Мысалы, мынау—дәптер, анау—қағаз, бұл—кітап, ол—тақта т.
б. Осындай мысалдар келтіріп, әрбір заттың, кұбылыстың аты сөз деп
аталатындығын түсіндіріледі. Тәрбиешінің мұндағы мақсаты — әрбір сөздің
жеке-жеке ұғымды білдіруін түсіндіру, әрбір заттар мен құбылыстардың атауы
сөз деп есептелетіндігін ұғындыру.
Тәрбиеші балаларға әр түрлі заттардың (үй жиһаздарының, жан-
жануарлардың, құстардың, өсімдіктер мен жәндіктердің аттарын т. б.) суретін
көрсету арқылы сөз деген ұғым түсіндіріле бастайды. Мұндай сабақтарда үй
жиһаздарының аттары да (сандық, жүк аяқ, кереует, кілем, түскиіз т. б.), аң
аттары да (қоян, арыстан, қасқыр, түлкі, т. б.), адам аттары да (Ержан,
Нұржан, Дулат т. б.) аралас айтылып, таныстырыла береді. Нәтижеде балабақша
тәрбиеленушілеріне қойылатын негізгі әдістемелік талаптардың бірі —
жүйелілік ұстанымы бүзылады. Осының салдарынан оқу жұмысына әлі төселе
қоймаған жалпы ой-өрісі мен түсіну деңгейі қалыптаспаған сәбилер ұсынылған
материалды қабылдай алмайды.
Аталған олқылықты болдырмау үшін сәбилердің сөздік қорын дамытуға
арналған сабақтарды жүйелілік ұстаным негізінде жүргізілетін логикалық
жаттығулармен жетілдіру керек болады, яғни, сөз ұғымын үйрету кез келген
заттарды не олардың суреттерін араластыра ретсіз көрсету арқылы емес, ондай
таным көзі заттарды белгілі топқа, класқа бөліп, сөздерді топтарымен таныту
арқылы, яғни жүйелілік ұстаныммен үйретілетін болса ғана тиімді нәти︶е
береді.
Бастауыш мектептің бірінші сыныбы үшін логиКалық сөз то?тарының
төмендегідей негізгі типтерін ұсынтды дұрыс көреміз:
1) жеміс аттарын білдіретђн сөзддр (алма, шие, жҮзім, өрік.)
2) көкӡніс аттарын Сілдіретін сөздер (қауын, қарбыз, қияр, сәбіз).
3) үй жануарларының аттарын білдіретін сөздер (қой, ешкі, сиыр, жылқы,
түйе.).
4) төл аттарын білдіретін сөздер (қозы, құлын, бота, лақ, бұзау).
5) кұс аттарын білдіретін сөздер (үйрек, қаз, тауық, торғай, бүркіт).
6) киім аттарын білдіретін сөздер (көйлек, шалбар, шапам, тон, ішік,
ждйде).
7) ыдыс аттарын білдіретін сөздер (кесе, қасық, шанышқы, табақ,
тостаған.)
8) аң аттарын білдіретін сөздер (аN, түлкі, қас›ыр, арыстан, піл).
9) ағаш аттарын білдіретін сөздер (қарағаи, қайың,縠терек, шырша).
10) дене мүшелерінің аттарын білдіретін сөздер (бас, қол, аяқ, көз,
мұрын.).
11) үй заттарының аттарын білдіретін сөздер (кілем, алаша, орындық,
диван, теледидар).
12) кісі аттарын білдіретін сөздер (Болат, Сәуле, Айгүл, Ақмарал).
13) дақыл аттарын білдіретін сөздер (бидай, арпа, тары, сұлы.).
Берілген сөз типтеріндегі сөздер міндетті түрде логикалық жүйелілік
ұстанымы бойынша оқытуды керек етеді. Яғни, әрбір сөз топтарын бөлінбей
игертіледі. Мұның өзі арнайы сөйлем құрамдарын жасауды керек етеді. Осындай
сөйлем құрамдарының логикалық, байымдауға байланысты екі түрі бар:
біріншісі, жалпылауыш компоненті бұрын (мысалы, төлдер: лақ, бота, бұзау),
екіншісі санама (түсіндірме) компоненті бұрын келген сөйлем құрылымы
(мысалы, қозы, лақ, бұзау, бота - төлдер). Аталған сөйлем құрамындағы
белгілі заттың ұғымды білдіретін жеке сөздерді бір сөзбен атауға, жалпы
атауды жеке-дара таратып, талдап айтуға үйрету арқылы оқушылардың таным
жүйесін, жалпы ой-өрісін дамытуға үлкен мүмкіндіктер жасайды.
Сөз ұғымын меңгерту арнайы логикалық жаттығулар арқылы оқылады. Тіл
байлығын дамыту мәселесі – күрделі әрі ұзақ жүргізілетін процесс,
сондықтан бастауыш сыныптарында тіл байлығын дамыту жұмыстарының алдына
белгілі бір мақсат қойылады. Тіл байлығын дамыту жұмысын белгілі
тақырыптарға негіздей отырып, мұғалім тілдік процестің төмендегідей басты
мәселелерін үйрету мақсат етуі керек.
Ол мәселелер мыналар: белгілі бір тақырыпты оқытуға байланысты
оқушының сөздік қорын байту арқылы оқушылардың тіл байлығын дамыту,
мәтінде кездесетін жаңа сөздерді үйрету, мағынасын ұқтыра отырып, оларды
жасайтын формаларын меңгерту, сөйлем құрауға үйрету, ойын ауызша және
жазбаша сауатты жеткізе білуге дағдыландыру, сөз бен сөзді байланыстыруға
машықтандыру.
Тіл байлығын дамыту – үнемі жүйелі түрде жүргізіліп отыратын оқу
жұмысы. Олай болса, тіл байлығын дамыту дегеніміз оқушылардың сөз байлығын
арттырып, әр сөзді орынды қолдануы, ойын жүйелі түрде жеткізуі. Тіл
байлығын дамыту оқушылардың ойлау қабілетімен тығыз байланысты
болғандықтан, олардың ойлау процесі үнемі кеңейтіп отыру мұғалімнің басты
нысанасы болуға тиіс. Сондықтан бастауыш сыныбында тіл байлығын дамыту
жұмыстары оқушылардың жалпы ойын дамытуға бағытталады. Демек, оқушылардың
тілін байлығын дамыту – олардың жалпы ойын дамыту деген сөз.
Енді біз оқушылардың сөздік қорын байыту арқылы, тіл байлығын дамытуға
арналған жаттығулардың негізгі түрлеріне тоқталайық.
Оқушылардың тіл байлығын дамутыдағы кестемен жұмыс
Сабақта оқушылардың сөздік қорын молайтуға, тіл байлығын дамытуға
арналған кестелерді пайдаланудың мәні зор. Кестелер балалардың материалды
қабылдауын жеңілдетіп, одан игеретін білім негіздерін жүйелі меңгеруге
мүмкіндік жасайды. Соны ескере отырып, біз жоғарыда берілген логикалық-
семантикалық сөз топтарын мынадай кестелер арқылы оқыттық.
Бұл берілген кестеде мазмұны мен құрылысы сөз тақырыбын үйретуге толық
мүмкіндік береді.
Сөз
Жеміс Көкөніс Үй Төл Құс Киім Ыдыс Аң
аттары аттары жануарлары аттары Аттары аттары аттары Аттары
Кестемен жұмыс жасаудың нәтижесінде оқушылар мынадай дағдыларға ие
болады:
1.сөздерді жеке-дара, өзара байланыссыз қабылдамай, өзара байланысқан
жүйесін қабылдауға дағдыланады;
2. жалпы ұғымдарды жеке ұғымдарға саналы түрде ажыратып талдап
үйренеді;
3.жалпы және жеке ұғымды білдіретін сөздердің қатысымен дұрыс сөйлеу
дағдысына аса қажетті сөйлем құрылымдарын меңгереді.
Балалардың тілінің дамуының динамикасы былай болған.
Баланың алғашқыда тілі апа, ата деген сөздерге келеді.
Осы алғашқы сөздерден кейін оның сөздік қоры тез молая береді. - Оқуға
даярлықтың негізгі көрсеткіші - бала тілінің дамуы. Даярлығы бар 6-7
жастағы баланың байланыстырып сөйлеу, күрделі сөйлем құру қабілеті дамиды,
ал даярлығы төмен 6-7 жастағы бала сөздерінің байланысы жоқ, грамматикалық
қателері көп болады, өз ойын жай сөйлем арқылы жеткізеді.
1 - сыныпта лексиканы оқыту арқылы тіл дамыту
Мектепке бірінші рет келген баланың сөздік қоры мен сөйлеу
қабілеттілігі бірдей дәрежеде бола бермейді. Кейбір ата-аналарының қолында
тәрбиеленген қыз-балалар арасында мұндай қабілет төмендігі кездеседі.
Себебі, кейбір ата-аналар қыз балаларын жастайынан әдепті тәрбиелейміз
деген мақсатпен: өзінен үлкен кісінің бетіне тіке қарама. Сөйлегенде
немесе жауап бергенде, дауысыңды қатты шығармай ақырын сөйле. Қасыңда
отырған ересек кісінің көзінше жарыса сөйлеме. Біреуге жауап бергенде,
айтар сөзің қысқа болсын т.б. деп тәрбиелейді, талап етеді. Жастайынан
мұндай мінез қалыптасқан, сәбилер көпшілік орындарда болсын, үй-ішіндегі
бөтен адамдар арасында болсын, ұяңдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz